Prof. Dr. H. Örcün BARIŞTA OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ 19 VE 20. YÜZYIL SEDEF İŞLERİNE İSTANBUL TÜRBELERİNDEN SANDUKA PARMAKUKLARI ÖRNEKLER S^n^î ciîî^^t'JfP'^'-UĞU DÖNEMİ 19 VE 20. YÜZYIL SEDEF İŞLERİNE İSTANBUL TÜRBELERİNDEN SANDUKA PARMAKLIK! ARI ÖRNEKLER smanlı İmparatorluğunun başkenfi İstan­ arz etmektedir. Bu bağlamda sanduka parmaklık­ bul'da bir çok tüHae vardır. Bu türbelerin ları bilim ddamlannın ilgisini çekmiş ve bazı O bir grubunda gömülü bulunan ölülerin yayınlar yapılmıştır. Örneklersek: sandukasını kuşatan panmaklıklar bulun­ Hakkı Önkal', "Osmanlı Hanedan Türbeleri" maktadır. Bir açıklığı süsleyerek bir tür perde ite isimli eserinde türbeleri tanıtırken parmaklıklara örtmek, merdivenleri sınırlayarak düşmeyi önle­ da eğilmiş bu yapılarda kaç sanduka mek v.b. gibi amaçlarla oluşturulmuş şebekeler­ bulunduğunu kayıt etmiş ve bunların sedef işi ile den, korkuluklardan faddı işlevle tasadanmış par­ bezenmiş olanlarına dikkat çekmiştir. Baha maklıklar sandukanın çevresini kuşatarak ona Tanman ise Eyüpsultan KüHiyesiS Merkez Efendi mekanda ayrı bir yer vermek, sandukaya belli bir Tekkesi', Yahya Efendi Tekkesi*, konulu makalele­ ölçüyle yaklaşabilmek, saygı ve sevgi ile, san­ rinde bu anıtsal kuruluştan tanıtırken Eyüpsultan, dukanın çevresini dolaşabilmek ve dua etmek için Merkez Efendi, Yahya Efendi, Şehzadeler ve duracak yeri ince bir uyarı ile belirtmek ve san­ Kadınlar türbelerindeki parmaklıkbda ilgili bil­ dukayı estetik yaklaşımla süslenmiş, sıcak bir gilere de yer vermiştir. çerçeve ile kuşatmak amacıyla oluşturulmuştur. Dikdörtgen gövdeli, bu kuruluşlar genellikle dört Doğan Kuban ise Yavuz Sultan Selim dikme biçiminde düşey kayıt arasına oturtulmuş Külliyesini tanıtırken sedef kakma bir ahşap par­ yatay kayıtlada birbirine bağlanan parmakçalık- maklıkla yapılmış nraksuranın içinde I. Selim san­ br ya da birbirine ulanan tablalardan meydana dukasına* değinmiştir. getirilmiştir. Sandukayı bir çit bir kafes gibi Ancak farklı amaç ve bakış oçılanyla kaleme kuşatan dikmeler arasına yerleştirilmiş tablalar­ alınmış bu çalışmalarda: Sanduka parmaklıkları dan oluşan çeşitlemeleri de bulunan sanduka par­ ayrı bir başlık altında toplanarak bunlara tofJu maklıkların metal ve ağaçtan yapılmış örnekleri bir bakış yapılmamış, bunksnn tarihleme prob­ vardır. Ağaçtan yapılmış olanlar kullanılan 465 lemlerine detaylı olarak eğilinmemiş ve bunkann malzeme göz önüne alınarak yalnız ağaç kul- görsel nitelikleri yapılış biçimi (formu), boyutları, kınılarak yapılmış parmaklıklar, ağaç yanı sıra kullanılan gereç, uygulanan teknik, süslemede sedef, bağa, fildişi, taş, cam v.b. süsleyici gereçler seçilen konular, biçimlendirme ve kompozisyon, kullanılarak yapılmış parmaklıklar olarak iki ana sırasıyla ele alınarak kayıt edilmemiş ve bunksn başlık altında kümelenmektedir. Örnekler arasın­ analoji ile gruplayan bir çalışma yapılmamıştır. da Hürrem Sultan Türbesi'ndeki sanduka parmak­ lığı ile Gülbahar Sultan Türbesi'ndeki sonradan Bu makalede amacımız İstanbul türbderinde yapılmış kollektif işlevli sanduka parmaklığı hiçbir yer olan sondukalann çevresini bezeyen sedef işi süsleyici gereç kullanılmadan yalnız ağaçtan parmaklıklar üzerinde bir durum saptaması yap­ yapılmış örnekler olmasıyla diğerlerinden ayrıl­ mak, özellikle oğoç işlerinin sedef işçiliğinde bazı maktadır. Şehzade Türbesi'ndeki sanduka par­ bilinmeyen teknikleriyle bazı boşluklan doUuran maklığı ise sedef dışında fildişi kullanımıyla ayırt edilmektedir. Süsleyici gereçler kullanılarak Holıkı Önkal, Osmanlı Hanedan Törbeteri, Kühür Bokonlığı, yapılmış sedef işi ile bezenmiş sanduka par­ Ankora 1992. maklıkları sayıca çoktur ve çeşitlemelerine • Baha Tanman, 'Eyüpsultan Külliyesi', Dünden Rugûne İstanbul Ansiklopedisi, Küllür Bakanlığı Tarih Vakh, istan­ hanedan türbeleri ile dinsel kişilikli türbelerde bul 1994, C.3, s,238, 242. rastlanmaktadır. Mimariyle bütünleşen, onun iç ' Baha Tanman, 'Merkez Efendi Tekkesi', Sudann Öle Yanı dekorasyonunu tamamlayan, kuruluşlarıyla taşı­ Zeytinbumu, Zeytinbumu Belediyesi Kültür Yoyınbn, 2003, s. 109. Ayrıca bikz. Dünden Bugüne istanbul Ansildopedisi. nabilir nitelikleri bulunan bu parçalar ağaç işleri­ ' Baha Tanman, "Yahya Efendi Tekkesi", Dünden Bı^üne nin bazı taşınabilir nitelikteki kültür varlıklarında İstanbul AnsiUopedisi, Küllür Bakanlığı-Tarih Valrfı, İstan­ gözlenmeyen teknik uygulamaları dışında bul, 1994,C. 7, s. 411, s. 410. kullanılan süsleyici gereçleriyle yeni yaklaşımları ' Doğan Kuban, 'Sultan Selim Külliyesi", Dünden Bugüne İstanbul AnsiUopedisi, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı, İstan­ sergilemeleri yanı sıra estetik değerleri ile önem bul, 1994,C. 7, s. 63. Prof. Dr. H. Örcün BARIŞTA 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl ilk çeyreğine tarih- da 1718,1766 ve 1894 yıllarındaki zelzeleler­ lenebilecek bir grup sedef işi ile bezenmiş par­ den* sonra yapılmıştır. Kalan örnekler dışında bu maklığın tarihleme problemlerine eğilmek, bun­ konuda bazı yazılı ve görsel kaynaklardan ların görsel nitelikleri, yapılış biçimi, boyutları, sağlanan bilgiler de bazı sanduka kullanılan gereçler, uygulanılan teknikler ve süsle­ parmaklıklarının değişmiş olduğu görüşünü desteklemekte bazılan ise yapılış tarihleri ile ilgili mede seçilen konular, biçimlendirme ve kompo­ ip uçlan vermektedir. Örneklersek: zisyon sırasıyla belgelemek, analoji yoluyla grup- layarak tanıtmaktır. Bu bağlamda 20. yüzyılda Hadikcriii'l Cevamı'de Fatih Türbesi tanıtılır­ onları koruyarak 21. yüzyıla taşınmalarına kat­ ken *Halid Bin Zeyd Ebu Eyyubi'l Ensari kıda bulunan Başbakanlık Vakıflar Genel Türbesi'ndeki sandukasının etrahndaki gümüş Müdürlüğü ve Kültür ve Turizm Bakanlığı İstanbul şebeke yapıldığında büyük sultanların san- Türbeler Müdürlüğüne teşekkür etmektir. dukalan etrahnda bulunan (musaddef) sedefle bezenmiş tırabzonlar da yapılmıştır. Bu hayrın "Yazılı ve Görsel Kaynaklardan Sağlanan icadına bais Sultan Ahmehi Solis (ili) dır. Karşı Parmaklıklarla İlgili Bilgiler" ve "Günümüze 19 ve Türbede iki saraylı ve bir kerime ile birlikte yatan 20. Yüzyıl İlk Çeyreğinden Ulaşan Sedef İşi Fatih'in eşi Beyazıt'in annesi Gülbahor Sultan'dır. Parmaklıklar" olmak üzere iki üniteden oluşan Burada dört sanduka vardır"^ şeklinde bilgiler çalışma İstanbul örnekleri ile sınıHıdır. Bu nedenle verilmektedir. İstanbul dışında örneğin Bursa'daki Orhan Gazi Görsel kaynaklar arasında ilgi çeken bir eser Türbesi'ndeki Orhan Gozi'nin sandukasını D'Ohsson'un 1787 yılında Paris'de yayınladığı kuşatan sedef işi parmaklık kapsam dışı "TaUeau General de L'Empire Ottoman" isimli bırakılmıştır. eseridir. Bu eserde yansıtılan yapılar arasında tür­ belere de yer verilmiştir. Hatice Turhan Türbesi, 466 Fatih Türbesi, Eyüp Sultan Türbesi'nde san- dukalann çevresinde sedefle süslenmiş izlenimi veren parmaklıklar gözlenmektedir". Baha Tanman, Eyüpsultan Külliyesini tanıtırken I. Ahmet 1016 (1607 M.) Dönemi'nde Türbenin onanidığı, Eyüp sandukasının çevresine gümüş telden yapılmış bir şebekenin konduğu daha sonra bu şebekenin İli. Ahmet Döneminin sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından onanidığı bilinmektedir demekte ve III. Res.l: Bursa'daki Orhan Gazi Türbesi'nden Orhan Selim'in son mısraı ebcetle 1207 (1792 M.) tari­ Gozi'nin sanduka parmaklığından bir ayrıntı. hini veren som gümüşten şebekeyi buraya koy­ durmuş olduğunu eklemektedir'. Yazılı ve Görsel Kaynaklardan Sağ­ lanan Parmaklıklarla İlgili Bilgiler ' Celal Esat Ar5even,rerfeSancrfı,C.V.,s.341. ' Ayvansarayi Hüseyin Efendi, Ali Salı Efendi, Süleyman Günümüze ulaşan bazı örnekler yazılı ve Besim Efendi, HadikaW'l Cevami İstanbul Camileri ve Diğer görsel kaynaklardan sağlanan bilgiler sanduka Dini-Sivil Yapılar, Hazırlayan, Ahmet Nezih Galilekin, panmaklıklarının 19. yüzyıldan önceki yıllarda da İstanbul, 2001, s. 49. varlıklarına işaret etmektedir. Bilindiği gibi İstan­ ' Mustafa Sevim, Gravürlerle Türkiye, İstanbul 2, Kültür Bakanlığı, Ankara 1966, bkz. Tablolar 118, 137, 64, 70. bul'daki türbelerdeki sedefkari parmaklıkların bir ' Tanman, a.g.m., s. 238-242. Şebeke için ayrıca bkz. grubu yapı yapılırken oturtulmuş bir grubu ise yo Erman Güven, Eyüpsultan Türfjesinin Hat Sanatı Açısından bazı türbelere sonradan bazı kişilerin gömülmesi, Değerlendirmesi, Tarihi Kültürü ve Sanatıyla IV. Eyüpsultan Sempozyumu, 2000, s.316 ve Eyüpsultan Türbesine parmaklıkların eskimesi, yo yapılan onarım sıra­ Vakfedilen Eserler, Tarihi Kültürü ve Sanatıyla II. Eyüpsultan sında defin yerinin gözden geçirilmesi sırası yo Sempozyumu Tebliğler. OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ 19 VE 20. YÜZYIL SEDEF İŞLERİNE İSTANBUL TÜRBELERİNDEN SANDUKA PARMAKLIKLARI ÖRNEKLER Yulcarda söz edilen eserdelci D'Ohsson'un yapmış olduğu gravüderden birinde Kanuni'nin Hatice Turhan Sultan Türbesi betimlemesinde dört Türbesi'nin içini yansıtan bir çizime yer verilmiştir. dileme ile oluşturulmuş dikdörtgen biçimli bir par­ Burada iki basamaktan oluşan bir kaide üzerinde maklıkla kuşatılmış sanduka ve beş çocuk san­ yükselen çevresinde parmaklık bulunmayan sem­ dukası yer almaktadır. Bu parmaklığın ön cephe­ bolik bir lahit görülmektedir." Buna karşılık Julia sinde köşelerdekiler babalarla taçlandırılmış yedi Pardoe'nun 1835 yılında Londra'da yayınlanmış parmaklık görülmektedir. Bu gravür türbenin 18. olan "The Beauties of Bosphorus", adlı eserindeki yüzyıldaki durumunu belgelemesi diğer gravürler Kanuni Sultan Süleyman Türbesi'nde ' geometrik ise sedef parmaklıkların varlığını ortaya koyması bezemeli bir dikdörtgen parmaklık arkasında san­ açısından dikkat çekicidir. dukalar ve üç kavuk ile bu parmaklığın bir tarafında üç sanduka gözlenmektedir. Bu betim­ İç mimari çizimleriyle