Universiteit Gent Academiejaar 2011-2012 Brussel Bedrukt Affiches voor de tentoonstellingen van Brusselse kunstenaarsverenigingen 1880-1914 Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, Voor het verkrijgen van de graad van Master, Door Hadewych Hernalsteen (00803190). Promotor: prof. dr. M. Sterckx. Afbeelding: Georges Lemmen, affiche voor het 18 e salon La Libre Esthétique, 1911 (cat. 56.)... Universiteit Gent Academiejaar 2011-2012 BRUSSEL BEDRUKT Affiches voor de tentoonstellingen van Brusselse kunstenaarsverenigingen 1880-1914 Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, Voor het verkrijgen van de graad van Master, Door Hadewych Hernalsteen (00803190). Promotor: prof. dr. M. Sterckx. ABSTRACT [NL] De affiche kende haar eerste hoogtepunt na de industriële revolutie. Door de uitvinding van de moderne steendrukpers werd het mogelijk om op een relatief eenvoudige en snelle manier een grote oplage te drukken. Grote bedrijven maakten gebruik van de affiche als reclamemedium. Culturele groepen vonden met de affiche een nieuwe manier om zich op de kaart te zetten en hun activiteiten aan te kondigen bij een breed publiek. Dit onderzoek heeft tot doel om de affiches die gemaakt werden voor de belangrijkste Brusselse kunstenaarsverenigingen op het einde van de negentiende eeuw te verzamelen en hen binnen een bredere kunsthistorische context te plaatsen. Het uiteindelijke doel bestaat erin te zien in hoeverre de stijl en vormgeving van de affiches beantwoorden aan het programma van de vereniging waarvoor ze gemaakt zijn. In hoeverre is er een lijn te trekken in de verschillende affiches die voor een bepaalde vereniging werden gemaakt en in hoeverre is er een evolutie zichtbaar in de ontwerpen van deze affiches? Een andere vraag die zal onderzocht worden is in hoeverre de stijl van de ontwerper en de inhoud van de tentoonstelling tot uiting komen in het ontwerp van de affiche. Bijzondere aandacht zal uitgaan naar de opkomst en werking van drukkerijen in deze periode. De affiches zelf zullen niet enkel onderworpen worden aan een kunsthistorische analyse. Ze zullen steeds in verband gebracht worden met de vereniging waarvoor ze gemaakt werden en de specifieke tentoonstelling die ze aankondigden. Het onderzoek bestaat uit twee delen. Enerzijds het theoretische gedeelte en anderzijds een catalogus die afbeeldingen van de besproken affiches bevat, chronologisch en per vereniging geordend. 1 [ENG] The poster had its first peak after the industrial revolution. Due to the invention of the modern lithographic printing press it became possible to print large editions in a relatively simple and fast way. Big companies used the poster as advertisement. By using the poster, cultural groups found a new way to promote themselves and to announce their activities to a large public. This research aims to collect the posters which were made for the most important Brussels artist associations at the end of the nineteenth century, and to place them in a wider art- historical context. The eventual aim is to determine how the posters reflect the program of the association for which they are made. Is it possible to see a line in the different posters, made for a certain association? And is an evolution visible in the designs of these posters? Also will be examined to what extent the style of the designer and the content of the exhibitions are expressed in the design of the poster. Particular attention will be drawn at the rise and the functioning of printing offices in this period. The posters themselves are not only subjected to an art-historical analysis: the connection with the association for which they were made will be determined, as well as their relation to the specific exhibition which they announced. This research has two parts: on the one hand it contains a theoretical part and on the other hand it holds a catalogue that contains images of the reviewed posters, classified by chrono- logy and by association. 2 Woord Vooraf Toen ik vier jaar geleden deze studie aanving had ik nooit gedacht dat ik ooit mijn masterproef zou maken over affichekunst. Het is pas toen we de opdracht kregen om als onderwerp een nog onontgonnen terrein te verkennen dat ik in contact kwam met affiches. Aangezien de eerste reclameaffiches reeds de handen van verschillende onderzoekers passeerden, besloot ik om te werken rond een ander soort affiches, namelijk de aankondigingen voor tentoonstellingen van kunstenaarsverenigingen. Omdat ik me ging focussen op Belgische verenigingen was de keuze voor Brussel snel gemaakt. Hier huisden de belangrijkste Belgische kunstenaarsverenigingen in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw en bovendien hadden deze verenigingen ook een sterk internationaal karakter. Toen ik merkte dat er ook rond verschillende van deze verenigingen nog bitter weinig onderzoek werd verricht kwamen de eerste moeilijkheden. Het vinden van voldoende verscheidenheid aan informatie werd een waar puzzelwerk. Er waren dan ook momenten dat ik genoeg had van alles wat met kunstenaarsverenigingen te maken heeft. Mijn liefde voor affiches zelf, die vaak prachtige kunstwerken bleken te zijn, werd echter alleen maar groter. Ik heb dan ook geen moment spijt gehad dat deze hele nieuwe wereld voor mij is opengegaan. Er zijn verschillende mensen die ik wil bedanken, zonder wie deze opdracht niet of veel moeilijker tot een einde zou zijn gebracht. Eerst en vooral dank aan mijn promotor, prof. Marjan Sterckx, die me hielp om het onderwerp vorm te geven en bij te sturen waar mogelijk. Haar vele tips, opmerkingen en aansporingen om in gang te schieten waren een ongelooflijke hulp. Graag wil ik ook mijn ouders bedanken voor de vele aanmoedigingen en het nalezen van mijn thesis. Ook Patricia en Liesbeth ben ik dankbaar voor hun bijdrage. Christophe, Rinke en Seroong dank ik voor de beste ontspanning die ik me kon inbeelden en Elias voor het opfleuren van de vele middagpauzes in Brussel. Leen, Cathy, Britt en Jolien dank ik voor de vele aanmoedigende berichtjes en Joachim voor de vrolijke noot. In het bijzonder wil ik ook Veronique Cardon van het KMSKB bedanken voor de leestips, voor de afspraken die ze regelde met de reserves van het museum en voor de vele tijd en moeite die ze stak in de begeleiding tijdens de verschillende momenten waarop ik affiches kon raadplegen in het museum. Ook Bernard Maezele, vrijwilliger in het KMSKB wil ik erg danken om ook steeds aanwezig te zijn wanneer ik affiches fotografeerde in het museum en voor de vele informatie die hij als gepensioneerd drukker wist te geven over het kleurgebruik en de druktechniek van vele affiches. Daarnaast gaat ook mijn dank uit naar Anne Carre van het museum van Elsene zonder wie verschillende prachtige foto’s aan mijn catalogus zouden ontbreken. Tot slot wil ik verschillende medestudenten danken voor de eindeloze thesisbabbels in het salon en voor het meebouwen aan 4 fantastische jaren: Sanne 2, Sara, Marieke, Ellen, Elien, Lieze, Jan,… bedankt! 3 4 Inhoud ABSTRACT ................................................................................................................................................ 1 Woord Vooraf.......................................................................................................................................... 3 Inhoud ..................................................................................................................................................... 5 I Inleiding........................................................................................................................................... 0 I.1 Voorstelling van het onderwerp ................................................................................................ 0 I.2 Status Quaestionis/ stand van het onderzoek ........................................................................... 3 I.3 Vraagstelling en doelstelling ...................................................................................................... 8 I.4 Afbakening en methodiek ........................................................................................................ 10 I.4.1 Geografische en temporele afbakening .......................................................................... 10 I.4.2 Onderzoeksstrategie en methodologie........................................................................... 11 II Drukkunst in de tweede helft van de negentiende eeuw............................................................. 16 II.1 Achtergrond/een beetje geschiedenis................................................................................. 16 II.2 De lithografie ....................................................................................................................... 18 II.3 Brusselse drukkerijen van toen............................................................................................ 27 III Affichekunst................................................................................................................................... 29 III.1 Les XX (1883-1993)............................................................................................................... 35 III.1.1 Tentoonstellingen............................................................................................................ 36 III.1.2 Ontwerpers en drukkers.................................................................................................