Euskal Herria Euskal Vasco País Basque Country Euskal Kultura Saila Kultura Euskal 10 Joseba Zulaika Euskal Kultura Saila Tradizioak Colección Cultura Vasca / Basque Culture Series Tradiciones Traditions Traditions Tradiciones Tradizioak KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA Joseba Zulaika Tradizioak Tradiciones Traditions EUSKAL HERRIA PAÍS VASCO BASQUE COUNTRY Euskal Kultura Saila Colección Cultura Vasca / Basque Culture Series 1 Euskararen historia laburra / Breve historia de la lengua vasca / A Brief History of the Basque Language 2 XX. mendeko euskal literatura / Literatura vasca del siglo XX / Basque Literature in the Twentieth Century 3 Euskal musika klasikoa / Música clásica vasca / Basque Classical Music 4 Euskal kantagintza: pop, rock, folk / La canción vasca: pop, rock, folk / Basque Songwriting: Pop, Rock, Folk 5 Estanpa bilduma / Colección de estampas / A Collection of Prints 6 Euskal zinema / Cine vasco / Basque Cinema 7 Arkitektura eta diseinua / Arquitectura y diseño / Architecture and Design 8 Euskal dantza / La danza vasca / Basque Dance 9 Bertsolaritza / El bertsolarismo / Bertsolaritza 10 Tradizioak / Tradiciones / Traditions 11 Euskal sukaldaritzaz / Sobre cocina vasca / On Basque Cuisine 12 Euskal antzerkia / Teatro vasco / Basque Theater Euskal Kultura Sailaren editorea Editora de la Colección Cultura Vasca Basque Culture Series Editor: Mari Jose Olaziregi © Testua / Texto / Text: Joseba Zulaika © Euskarazko itzulpena: Mitxel Murua © Traducción al español: Òscar Gilella © Diseinua / Diseño / Design: Tiktak multimedia © Azala / Portada / Front Cover: “Argazki”. Eusko Jaurlaritzako irudi-bankua / Banco de imágenes de EJ-GV. Mikel Arrazola Inprimatzailea / Imprime / Printed by: Gráficas Dosbi L.G. / D.L. / L.D.: VI-77/2012 ISBN: 978-84-614-9759-1 Etxepare Euskal Institutua Instituto Vasco Etxepare / Etxepare Basque Institute Prim 7, 1 E- 20006 Donostia-San Sebastián [email protected] www.etxepareinstitutua.net Euskara, jalgi hadi mundura Euskara, muéstrate al mundo Euskara, go forth into the world 1545. urtean, Bernart Etxeparek bere En 1545, se publicó el primer libro In 1545 the fi rst book in Euskara, Linguae Vasconum PrimiƟ ae, euska- en euskara Linguae Vasconum Pri- Linguae Vasconum PrimiƟ ae, was razko lehenengo liburua, argitaratu miƟ ae de Bernart Etxepare, quien published by Bernart Etxepare, who zuenean, desira bat adierazi zuen: formuló un deseo: “Euskara, jalgi expressed one wish: Euskara, jalgi “Euskara, jalgi hadi mundura”. hadi mundura” (Euskara, muéstrate hadi mundura Euskara, go forth into Etxepare Euskal Ins tutuak gure al mundo). the world. lehenengo idazlearen omenez har- El Ins tuto Vasco Etxepare toma su The Etxepare Basque Ins tute takes tu du izena, eta, haren desira gure nombre de este primer autor vasco, its name from this fi rst Basque izatearen ardatz bilakaturik, euskara y convierte, además, su deseo en author and, moreover, converts his eta euskal kultura mundura atera- nuestro lema. Siendo el obje vo y la wish in our mo o. The Ins tute’s tzea eta zabaltzea du helburutzat. misión del Ins tuto la de promocio- objec ve and mission is to promo- Bate k, gure eginkizuna euskararen nar y difundir la lengua y la cultura te and diff use the Basque language ezaguera sustatzea da eta haren vasca por todo el mundo. and culture throughout the world. ikasketa bultzatzea esparru akade- Por un lado, es nuestra tarea fomen- On the one hand, our task is to pro- mikoan; eta beste k, gure sortzai- tar el conocimiento sobre nuestra mote knowledge about our langua- leak eta haien adierazpen ar s koak lengua, y su aprendizaje en el ámbi- ge, and its study in the academic nazioartean ezagutarazten ahale- to académico. Y por otro, queremos sphere. And on the other, we want gintzen gara: gure ar sta plas koak, dar a conocer internacionalmente las to introduce the crea ve expres- musikariak, dantzariak, idazleak, manifestaciones ar s cas de nues- sions of our ar sts: visual ar sts, zine-zuzendariak, an tzez leak... tros creadores: ar stas plás cos, musicians, dancers, writers, fi lm di- Gure hizkuntza eta kultura munduan músicos, bailarines, escritores, direc- rectors, actors, and so on. barrena zabaltzeko ahalegin horre- tores de cine, actores, etc. One of the fi rst tasks in the inter- tan, liburu-sorta bat sortzea izan da Una de las primeras tareas en la na onalisa on of our language and gure lehenengo lanetako bat, horren internacionalización de nuestra len- culture has been to create this co- bidez informazioa emateko euskara- gua y cultura ha sido crear esta co- llec on with the aim of informing ri buruz eta gure kultura osatzen eta lección con el obje vo de informar people about our language, Euskara, aberasten duten alor ar s ko eta sobre nuestro idioma, el euskara, y and about the ar s c and cultural kultural guz ei buruz. sobre todas las disciplinas ar s cas disciplines that make up the wealth y culturales que conforman la rique- of our culture. za de nuestra cultura. Aizpea Goenaga Etxepare Euskal Ins tutuko zuzendaria Directora del Ins tuto Vasco Etxepare Director of the Etxepare Basque Ins tute Aurkibidea Índice Index Laburpena Sinopsis Abstract 6 Euskaldunen irudia historian Representaciones históricas de los vascos Historical Representa ons of the Basques 12 Apartekoak al dira euskaldunak? ¿Son únicos, los vascos? Are Basques Unique? 16 Historiaurreko euskal artea eta tresnak Arte y artefactos prehistóricos vascos Basque Prehistoric Art and Ar facts 22 Erromanizazioa eta kristautzea Romanización y cris anización Romaniza on and Chris aniza on 30 Baserria eta auzotasuna La cultura de los caseríos y las vecindades The Baserri and Auzo Culture 44 Baserritarren eta arrantzaleen tradizioak eta horien arteko aldeak Contrastes entre las tradiciones pesquera y agrícola The Contras ng Fishing and Farming Tradi ons 58 Euskal besƟ arioa El bes ario vasco A Basque Bes ary 68 Folklorea eta ahozkotasuna Folclore y oralidad Folklore and Orality 72 Bibliografi a / Bibliogra a / Bibliography 78 Argazkiak / Fotogra as / Photographs 79 Joseba Zulaika 80 Tradizioa gaur egungo kulturaren parte da. Etnogra- Joseba Zulaika foek eta folklore-ikertzaileek alderdi desberdineta k aztertu dute euskal kultura tradizionala. Saiakera honetan, antropologo kulturalek egin dituzten aur- Laburpena kikuntzak jasotzen dira. Ikertzaile guz ak ohartzen dira, nolanahi ere, giza portaeraren ikuspegi esen- Sinopsis Abstract tzialistak ezin zaizkiela erantsi gaur egungo euskaldu- nei, mundu globalizatu eta postmoderno batean bizi direnez. Hori guz a kontuan hartuz, tradizioak euskal gizartearen parte zabal baten mundu-ikuskerari nola eragin zion iraganean aztertu nahi dugu hemen, eta baita gaur egun nola eragiten dion ere. Saiakera honetan euskaldunei buruz gaur arte iraun duten estereo po batzuk berrikusten dira. Euskal tradizioen “berezitasuna”ren oinarrian –halakorik izan bada– zer ote dagoen aztertzen da, eta aur- kikuntza arkeologikoen berri ere ematen da. Ondo- ren, Euskal Herriko historiaurreko artea eta tresnak aztertu eta haiei buruz egin diren interpretazioak ikusten dira. Euskal populazioaren erromaniza- zioari eta kristautzeari buruzko artxibo historikoak aurkeztu eta gero, baserria ins tuzio gisa azter- tzen du saiakerak, haren kultura, giza antolaketa tradizionala eta auzoekiko harremanak. Segidan, arrantza eta nekazaritza alderatzen dira, bi bizibide horiek printzipalak bai ra gizarte tradizionalean, eta bakoitzak bere mundu-ikuskera propioa baitu. Animaliek etxean duten eginkizuna deskribatzen da hurrena, eta baita ehiza ere; halaber, zezenak kul- tura tradizionalean duen konplexutasuna ikusten da. Bes arioa dator atze k, kulturaren eta hizkun- tzaren adierazpenetan metafora-iturri dena. Saiake- raren bukaeran, kultura eta folklore tradizionalean ahozkotasunak duen garrantziari erreparatzen zaio, eta horren barruan leku berezia ematen zaio bat- bateko bertsolaritzari. La tradición es un componente de la cultura con- TradiƟ on is a component of contemporary culture. 7 temporánea. Los diversos aspectos de la cultura The various aspects of Basque tradiƟ onal culture tradicional vasca han sido estudiados en su mayoría have been studied mostly by ethnographers and por etnógrafos y folcloristas. Este ensayo agrupa los folklorists. This essay brings together fi ndings by hallazgos de antropólogos culturales conscientes de cultural anthropologists who are aware that essen- que las visiones esencialistas de la conducta humana Ɵ alized views of human behavior can hardly apply diİ cilmente pueden aplicarse a los vascos contem- to contemporary Basques living in a globalized and poráneos que viven en un mundo globalizado y pos- postmodern world. We are interested in how tradi- moderno. Estamos interesados en la manera en que Ɵ on has informed the worldview of a large part of la tradición ha afectado la visión del mundo de una Basque society in the past and how it conƟ nues to gran parte de la sociedad vasca en el pasado y en do so at present. cómo conƟ núa haciéndolo en el presente. The essay reviews some of the enduring stereotypes El ensayo revisa algunos de los estereoƟ pos impe- about the Basques. It explores what the grounds are, recederos acerca de los vascos. Explora las bases, if any, for the “uniqueness” of Basque tradiƟ ons, in- de haberlas, de la “singularidad” de las tradiciones cluding archeological fi ndings. It examines the rele- vascas, e incluye los hallazgos arqueológicos. Exa- vant presence of Basque prehistoric art and arƟ facts, mina la presencia relevante del arte y los artefactos and the various interpretaƟ