Przemysław Marcin Żukowski 1 Z Alma Mater Jagiellonica za stery polskiej dyplomacji. Redakcja Arkadiusz Adamczyk (UJK) – redaktor naczelny; redaktorzy tematyczni: Janusz Mierzwa (UJ), Marek Sioma (UMCS); redaktor językowy: Krzysztof Polechoński (UWr) Rada Programowa: Anna Cienciała (Kansas University), Roch Dąbrowski (Narodowe Centrum Kultury), Adolf Juzwenko (Ossolineum), Zbigniew S. Kowalski (Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie), John Micgiel (Columbia University), Iwan Monolatij (Narodowy Uniwersytet Przykarpacki w Iwano-Frankiwsku); Waldemar Paruch (UMCS) – przewodniczący, Andrzej Suchictz (Instytut Polski i Muzeum im. gen. W. Sikorskie- go w Londynie), Włodzimierz Suleja (Instytut Pamięci Narodowej), Piotr Wandycz (Yale University), Zbigniew Wójcik (IH PAN). WŚRÓD RECENZNETÓW ZAWARTOŚCI „NIEPODLEGŁOŚCI”* Piotr Cichoracki (Uniwersytet Wrocławski), Robert Litwiński (Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie), Jarosław Macała (Uniwersytet Zielonogórski), Przemysław Olstowski (Polska Akademia Nauk), Waldemar Paruch (Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie), Wanda K. Roman (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Tadeusz P. Rutkowski (Uniwersytet Warszawski), Tomasz Sikorski (Uniwersytet Szczeciński); Wojciech Śleszyński (Uniwersytet w Białymstoku), Laszlo Endre Varga (Uniwersytet Kościoła Reformowanego im. Gaspa- ra Karolyi w Budapeszcie), Przemysław Waingertner (Uniwersytet Łódzki), Ireneusz Wojewódzki (Uniwersytet Zielonogórski), Mariusz Wołos (Uniwersytet Pedagogiczny KEN w Krakowie) *Autorzy publikujący w piśmie a wyszczególnieni w niniejszym zestawieniu są a priori wykluczeni z grona recenzentów bieżącego numeru. Fotografi e z zasobów Narodowego Archiwum Cyfrowego dostępne są na stronie internetowej www.nac.gov.pl adres redakcji: ul. Płocka 13, 01-231 Warszawa e-mail: [email protected] © Copyright by Instytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski ISSN 022-0272-0280 skład, druk i oprawa: ® Centrum Poligrafi i Sp. z o.o. ul. Łopuszańska 53, 02-232 Warszawa, www. jakubiccy.com.pl PrzemysławPrzemysłał w MMarcinarcin ŻukowskiŻukowsoww ki 3 Z AlmaAlmalm Mater JagiellonicaJagieg llonica zzaa ssteryterery ppolskiejolskiei j ddyplomacji.yplypplomacjicj . ARTYKUŁY I ROZPRAWY Marek Białokur Opole W cieniu tragicznej prezydentury. Gabriel Narutowicz – niedoceniony minister spraw zagranicznych Drugiej Rzeczypospolitej (28 VI – 14 XII 1922) W chwili odrodzenia się polskiej państwowości w li- stopadzie 1918 r. nie ulegało kwestii, że elity politycz- ne kraju stanowić będą konglomerat nie tylko różnych jednostek, grup interesów, środowisk, charakterów, ale przede wszystkim kultur politycznych, w których funk- cjonowały przez krótszy lub dłuższy okres przed wyzwo- 1) Opisany problem trafnie ujął Henryk Wereszycki leniem. Dotyczy to zarówno miejsca urodzenia, podję- pisząc, że Naród wtłoczony w trzy różne systemy pań- cia i kontynuowania nauki na poziomie szkoły średniej stwowe musiał tracić swoją i uniwersyteckim, jak i realizowania się w życiu społecznym pierwotną jedność wewnętrz- ną. Zob. Idem, Wpływ zaboru i zawodowym. W tej materii podstawowy podział uwarun- austriackiego na świadomość kowany był poprzez granice państw zaborczych 1). Nie bez społeczeństwa polskiego, „Dzieje Najnowsze” 1977, znaczenia był także czas przyjścia na świat poszczegól- nr 1, s. 100. nych przedstawicieli elit politycznych, które w ten spo- 2) Problem ten przedstawił sób tworzyły dające się wyraźnie wyodrębnić grupy 2). m.in.: R. Wapiński, Świa- domość polityczna w Drugiej W przypadku bohatera artykułu, Gabriela Narutowicza, Rzeczypospolitej, Łódź 1989, kluczowy, dla stylu i kierunku prowadzenia polskiej po- s. 19-35. lityki zagranicznej w drugiej połowie 1922 r., wydaje się 3) Jako jeden z pierwszych być jednak przeszło trzydziestoletni okres życia (1886- na ten wymowny opis Na- rutowicza dokonany przez 1920) spędzony w Szwajcarii. Doskonale rozumiał to Jó- marszałka Piłsudskiego uwagę zwrócił Antoni Giza. zef Piłsudski, który po jego tragicznej śmierci stwierdził, Zob.: Idem, Narutowicz Ga- że był szlachetnym, ale niepraktycznym idealistą, który briel, [w:] Ministrowie Polski niepodległej 1918-1945, pod dążył do wytworzenia w Polsce od razu rzeczy najlep- red. M. Baumgarta, H. Wal- szych na świecie 3). W słowach Marszałka obok szacunku czaka i A. Wątora, Szczecin 2011, s. 272. Marek Białokur 7 W cieniu tragicznej prezydentury. Gabriel Narutowicz – niedoceniony minister spraw zagranicznych Drugiej Rzeczypospolitej widać ubolewanie nad naiwnością człowieka, który pró- bował działać wbrew odwiecznym prawidłom rządzą- cym światem polityki. Piłsudski nie miał jednak wątpli- wości, że odradzająca się po I wojnie światowej, w ogniu wewnętrznych politycznych sporów i zaciętych walk o granice Polska, ludzi takich jak Narutowicz potrze- buje. I to nie mniej niż oficerów i szeregowców, gdyż to w ich głowach, rękach i zapale do pracy, widział warunek konieczny do budowy nowoczesnego, silnego państwa, którego modelowe wzory ustrojowe i gospodarcze oraz liczne rozwiązania systemowe poznali, dzięki wielolet- niemu i owocnemu dla kariery zawodowej, pobytowi na 4) Więcej zob.: S. Koper, zachodzie Europy 4). Wiele z takich osób wykonało swo- Życie prywatne elit Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa je zadanie, często nie oczekując od Ojczyzny nie tylko 2010, s. 9. wielkich pieniędzy, ale i uznania. O wielu z nich współ- cześnie wspominają już tylko nieliczni. Gabriel Narutowicz nie należy do tej grupy osób. Nie- stety tylko dlatego, że w grudniu 1922 r. stał się uczest- nikiem politycznej „wielkiej gry” o najwyższą stawkę, z której szybko i brutalnie został wyeliminowany. Za- 5) W 2012 r. ukazała się pierwsza popular- bójstwo Narutowicza, wybranego przez Zgromadzenie na biografia Eligiusza Narodowe 9 grudnia 1922 r. na pierwszego prezydenta Niewiadomskiego. Zob. P. Pleskot, Niewiadomski. Zabić Rzeczypospolitej Polskiej, przez Eligiusza Niewiadom- prezydenta, Warszawa 2012. 5) Tezy i ustalenia autora tej skiego siedem dni później w gmachu Warszawskie- pracy warto skonfrontować go Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych nieprzerwanie z: W. J. Muszyński, Eligiusz 6) Niewiadomski – czyli o auto- dominuje w opracowaniach poświęconych jego osobie . rze Kartek z więzienia, [w:] Zmiana takiego stanu rzeczy wydaje się być współcze- Kartki z więzienia. Testament polityczny Eligiusza Niewia- śnie niemożliwa, ale też nie jest zadaniem historyka domskiego, Warszawa 2012, podważanie bezspornych faktów, a do tych bez wątpie- s. 11-38. nia należy zabójstwo pierwszego obywatela kraju. Obo- 6) Na ten mocno ograni- czony w opisie sylwetki wiązek badacza przeszłości nakazuje, tam gdzie tylko Narutowicza aspekt uwagę jest to możliwe, pokazanie pełnej biografii człowieka. zwrócił m.in. Marek An- drzejewski. Zob. Idem, Kilka I właśnie próbie ukazania jednego z takich aspektów uwag o Gabrielu Narutowiczu, biografii Narutowicza, odnoszącej się do miejsca, jakie [w:] Polska i Polacy. Studia z dziejów polskiej myśli i kultury zajął w elicie politycznej II Rzeczypospolitej, jako mi- politycznej XIX i XX wieku. Księga pamiątkowa dedyko- nister spraw zagranicznych, poświęcony jest niniejszy wana profesorowi Romanowi artykuł. Wapińskiemu, pod red. M. Mroczko, Gdańsk 2001, s. W tym miejscu krótko i syntetycznie, z racji kroni- 41-42. karskiego obowiązku, przypomnijmy podstawowe fakty 8 NIEPODLEGŁOŚĆ tom LXIII z biografii Gabriela Narutowicza. Urodził się 17 marca 1865 r. Dorastał w klimacie klęski i martyrologii. Czas, w którym osiągnął wiek młodzieńczy stanowił nieśmiały przedsmak ideowego fermentu, który w pełni doświad- czyło dopiero pokolenie urodzone w ostatnich dwóch dekadach XIX stulecia nazywane niepokornym 7). Ga- 7) Obszernie na ten temat zob. B. Cywiński, Rodowody briela Narutowicza w głębokim patriotyzmie wychowa- niepokornych, Warszawa ła matka Wiktoria ze Szczepkowskich. Ojciec osierocił 1971. syna już rok po urodzeniu. Jego dom rodzinny, czyta- my w popularnej biografii Gabriela Narutowicza pióra Janusza Pajewskiego i Waldemara Łazugi, był typowo polski w swej najlepszej, kresowej odmianie. Patriotyzm ob- jawiał się tu nie od święta, lecz, na co dzień. Objawiał się w kulcie pamiątek poutykanych po kątach, w zawartości skrzyń i kufrów, a także w długich rozmowach przy komin- ku i w wychowaniu mającym na celu służbę Polsce i gotowość 8) 8) J. Pajewski, W. Łazuga, ponoszenia dla niej ofiar . Gabriel Narutowicz pierwszy W biografii Narutowicza szczególne miejsce odegra- prezydent Rzeczypospolitej, ła Szwajcaria, do której przybył w celach leczniczych Warszawa 1993, s. 12. (Davos). Tam też w październiku 1886 r. podjął decyzję, która miała w istotny sposób zaważyć na jego życiu. Za- pisał się w Zurychu na studia. G. Narutowicz jako student. Źródło: Gabriel Naruto- wicz. Prezydent Rzeczpo- spolitej. Ksiega Pamiątko- wa, Warszawa 1925. Marek Białokur 9 W cieniu tragicznej prezydentury. Gabriel Narutowicz – niedoceniony minister spraw zagranicznych Drugiej Rzeczypospolitej Wybór, zgodnie z technicznymi zainteresowaniami, padł na Wydział Inżynierii Budowlanej Politechni- ki w Zurychu (Eidgenössische Technische Hochschule). W Szwajcarii Narutowicz, zrobił błyskotliwą karierę za- wodową, przede wszystkim jako inżynier konstrukcji hy- drotechnicznych oraz wykładowca w swojej macierzystej uczelni, gdzie blisko dekadę był dziekanem Wydziału Budownictwa. G. Narutowicz w otoczeniu profesorów Politechniki w Zurichu. Źródło: Gabriel Naruto- wicz. Prezydent Rzeczpo- spolitej … Podczas Wielkiej Wojny dał się poznać jako aktywny członek szwajcarskiej Polonii. Jak napisał