ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI BIAŁOSTOCKIEJ 2008 Architektura – Zeszyt 21 Jarosław Szewczyk Zdobnictwo naroŜy w drewnianych domach wiejskich na Białostocczyźnie – próba uporządkowania zbioru Wstęp W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie ludow ą ornamentyk ą tradycyj- nych drewnianych domów wiejskich Białostocczyzny. Wcze śniej zjawisko bogate- go, wr ęcz przesadnego ornamentowania owych domów bywało niedoceniane. Ostatnio, w miar ę starzenia si ę tkanki budowlanej i zanikania fantazyjnych ozdób, pojawiła si ę świadomo ść potrzeby bada ń i ochrony zdobnictwa. Aprecjacja wytworów ludowej ornamentyki budowlanej wynika z kilku przesła- nek. Otó Ŝ samorodne zdobnictwo architektoniczne podlaskich drewnianych wiej- skich domów okazało si ę zjawiskiem bardzo zło Ŝonym, wynikaj ącym z licznych uwarunkowa ń historycznych i etnokulturowych. Jego powstanie i rozwój nast ąpiły wskutek ró Ŝnorakich przyczyn, do których mo Ŝna zaliczy ć przemiany społeczno- ekonomiczne, rozwój narz ędzi i technik pracy, emigracj ę z czasów I wojny świato- wej (tzw. bie Ŝeństwo ), wpływ kultur pogranicza itp. Zatem zjawisko ornamentowa- nia domów było i nadal jest silnie osadzone w lokalnej kulturze 1. St ąd wynika po- trzeba docenienia drewnianego zdobnictwa jako nieodł ącznego elementu lokalnej tradycji. Ponadto stare budownictwo na wsi coraz szybciej zanika: stare domy niszcze- ją lub s ą pokrywane plastikowym sidingiem. Przemiany wiejskiego krajobrazu znacznie przy śpieszyły po 2000 roku. Gdzieniegdzie, np. we wsi gminnej Czy Ŝe, 1 Zob. Szewczyk J.: Geneza zdobnictwa domów mieszkalnych we wsiach południowej i wschodniej Białostocczyzny . "Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego" z.12, Białystok 2006, s.108-146. 129 Jarosław Szewczyk któr ą jeszcze przed dwoma laty podawałem jako wzorcowy przykład wsi o trady- cyjnej architekturze i bogatym zdobnictwie, dominuje biel nowego sidingu. Stara ornamentyka zanikła tam w ci ągu pi ęciu lat. Dlatego pozostało ści dawnego zdob- nictwa warto traktowa ć tak, jak wszelkie inne gin ące wytwory kultury materialnej: nale Ŝy je chroni ć i bada ć cho ćby tylko dlatego, Ŝe ginie. Nawet gdyby miały znik- nąć z krajobrazu wsi, powinna pozosta ć po nich pami ęć . Temu celowi ma słu Ŝyć niniejszy przyczynek. Upływ czasu spowodował, Ŝe obecnie stracił sił ę argument ongi ś słuszny, mówi ący, Ŝe owo zdobnictwo „jest jeszcze świe Ŝe (...) dlatego te Ŝ nie wyst ępuje nagl ąca potrzeba, aby po świ ęca ć mu wi ększo ść stara ń słu Ŝby konserwatorskiej” 2. Najstarsze zachowane do dzi ś dekoracje w ęgłów licz ą około siedemdziesi ęciu lat. Inne wykonano pó źniej i nadal mo Ŝna je zobaczy ć w wielu wsiach. W niektórych wsiach, takich jak Wojszki, Plutycze i Kaniuki, wciąŜ pracuj ą miejscowi wykonawcy drewnianych ozdób. Niemniej zjawiska fantazyjnego ornamentowania domów nie mo Ŝna ju Ŝ uwa Ŝać za nowe, gdy Ŝ pojawiło si ę w okresie mi ędzywojennym, a roz- win ęło w latach trzydziestych, czterdziestych i pi ęć dziesi ątych XX wieku. Wi ęk- szo ść jego wytworów ma ponad pół wieku i szybko zanika wskutek staro ści i celo- wych działa ń modernizacyjnych. Warto wi ęc przyjrze ć si ę pozostało ściom tego zjawiska zanim zniknie. Warto je zbada ć z pietyzmem nale Ŝnym z uwagi na jego walory estetyczne i metryk ę. Niniejsza praca ma tak Ŝe słu Ŝyć zachowaniu tradycji budowlano-zdobniczych. W autorskim zamierzeniu ma by ć nie tylko zapisem dziedzictwa kulturowego w za- kresie ornamentyki budowlanej (jako zbiór rysunków ornamentyki w ęgłów), lecz tak- Ŝe uwra Ŝliwia ć wszystkich, którym nieobojętny jest krajobraz podlaskiej wsi. Zakres i metoda Wymienione przesłanki uzasadniaj ą potrzeb ę bada ń nad ludowym zdobnic- twem architektonicznym, które na Białostocczy źnie przybiera ró Ŝne formy, cz ęsto bardzo fantazyjne. Takie badania zacz ęto ostatnio prowadzi ć w kilku o środkach. Były i s ą tak Ŝe realizowane na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej. W niniejszym opracowaniu przedstawiam wyniki niezako ńczonych jeszcze bada ń, 2 A. Kalisz: Opinia dotycz ąca opracowania "Drewniana architektura w województwie biało- stockim, jej ochrona i koncepcja u Ŝytkowania" [praca wykonana na zlecenie OBN w B-ku, umowa nr 46-GP-579.74.75 z 27.11.1975; opr. Jerzy Ullman (kierownik tematu), Magdalena Baron, Zygmunt Ciesielski i in.; Instytut Architektury Politechniki Białostockiej, Białystok 1977; maszynopis; t.1] – zał ącznik do ww. opracowania, Białystok 23.11.1977, s.3. 130 Zdobnictwo naroŜy w drewnianych domach wiejskich na Białostocczyźnie... dotycz ących ró Ŝnorodno ści zdobie ń umieszczanych na oszalowanych w ęgłach w drewnianych domach wiejskich na Białostocczy źnie . Tak skonstruowany zakres opracowania wymaga komentarza. Otó Ŝ w wiej- skich domach zdobienia były swego rodzaju “galanteri ą budowlaną”3, dodawan ą do gotowego budynku. Rozmieszczano je, skupiaj ąc w pewnych uprzywilejowa- nych strefach. Ornamentyk ę przydawano oknom, listwom okapowym i szczytom, nieco rzadziej zdobiono drzwi, ale najcz ęś ciej zdobiono w ęgły, czyli naro Ŝa budyn- ku. Wła śnie tam wyst ępuj ą najbardziej fantazyjne motywy oraz najbardziej ró Ŝno- rodne spektrum kształtów. Katalog zdobnictwa powstał na bazie materiałów własnych oraz zasobów w archiwum dawnego Zakładu Architektury i Planowania Wsi, na Wydziale Archi- tektury Politechniki Białostockiej 4. Zbiory archiwalne były zbierane podczas stu- denckich praktyk inwentaryzacyjnych realizowanych w latach 1983-2006. Zbiory własne pozyskałem w terenie. Uwzgl ędniłem tak Ŝe materiał ikonograficzny zebrany i opublikowany w 2007 roku przez Artura Gawła, który w swoim albumie wydanym w 2007 roku zamie ścił na ponad 30 rysunkach i kilkudziesi ęciu zdj ęciach wzory ornamentalne zdobie ń węgłów drewnianych domów z obszaru dawnego województwa białostockiego 5. Dotychczasowy stan badań Do lat sze ść dziesi ątych XX wieku jedyn ą prac ą poruszaj ącą (jako jeden z w ątków) tematyk ę ludowego zdobnictwa na obszarach wiejskich, charakteryzuj ą- cych si ę przenikaniem polskich i białoruskich wpływów etnicznych, była wydana w 1935 roku „Sztuka ludowa Wile ńszczyzny i Nowogródczyzny” Witolda Dynow- skiego. Nie dotyczyła Podlasia, niemniej na świetlała wiele zjawisk wspólnych dla terytoriów pogranicza polsko-ruskiego. Wniosła m.in. wiedz ę na temat genezy, rozpowszechnienia i kształtów ozdób okiennych, tzw. naliczników . Pó źniej dopiero w latach sze ść dziesi ątych i siedemdziesi ątych temat poruszano na łamach wyda- wanego w Białymstoku białoruskoj ęzycznego czasopisma „Niva” w postaci krótkich 3 To okre ślenie zastosował po raz pierwszy w 1934 roku Witold Dynowski w swojej ksi ąŜ ce pt. Sztuka ludowa Wile ńszczyzny i Nowogródczyzny , Ksi ęgarnia św. Wojciecha, Wilno, 1935, s.18. 4 Struktura organizacyjna w dniu 1 stycznia 2007 roku, kiedy to uko ńczyłem kompletowanie zbiorów. 5 A. Gaweł: Zdobnictwo drewnianych domów na Białostocczy źnie . Orthdruk, Białystok, 2007, s. 125-143. 131 Jarosław Szewczyk tekstów publicystycznych i pojedynczych zdj ęć . Materiały w „Nivie” oraz pokrew- nych "Kalendarzach Białoruskich" opracowywano z pomini ęciem krytyki naukowej. Maj ą warto ść cennego źródła, ale nie dowodu opatrzonego wnioskami 6. Pierwsz ą prób ę naukowego opracowania tematu podlaskiego drewnianego zdobnictwa podj ął w drugiej połowie lat siedemdziesi ątych Jerzy M. Ullman z ze- społem (Magdalena Baron, Zygmunt Ciesielski i in.), na zlecenie O środka Bada ń Naukowych w Białymstoku. Owo przedsi ęwzi ęcie, realizowane w ówczesnym In- stytucie Architektury Politechniki Białostockiej, zaowocowało dwoma opracowa- niami podkre ślaj ącymi wag ę tematu, lecz do ść ogólnymi, opartymi na niejasnych kryteriach oceny drewnianej architektury oraz postuluj ącymi dyskusyjne propozycje odnowy zabytkowej tkanki budowlanej 7. W opracowaniach przyj ęto bez dowodu hipotezy nt. pochodzenia drewnianego zdobnictwa i przedstawiono wybrane przy- kłady zdobie ń. W latach sze ść dziesi ątych a Ŝ do połowy osiemdziesi ątych nie pojawiły si ę in- ne istotne opracowania naukowe po świ ęcone podlaskiemu zdobnictwu. Nieliczne wzmianki nt. zdobie ń podlaskich domów zamieszczano w literaturze naukowej etnograficznej i architektonicznej bez prób wnioskowania. Owe wzmianki były po- zbawione spójnego wywodu opartego na metodycznej analizie materiałów i nie zawierały ukierunkowanej syntezy wiedzy o ludowym drewnianym zdobnictwie architektonicznym w regionie. Powstawały ubocznie przy okazji bada ń nad budow- nictwem Białostocczyzny. Ich warto ści ą było natomiast to, Ŝe poszerzały wiedz ę o ró Ŝnorodno ści form i motywów zdobniczych. Od połowy lat osiemdziesi ątych stopniowo coraz gł ębiej eksplorowano zagad- nienia ludowego zdobnictwa architektonicznego na tle zró Ŝnicowania ludowej kultury 6 Zob. np. nast ępuj ące artykuły: Ciłujecka J.: Rodnaja Belasto čč yna. Panarama Čaromch- auskaj gminy . "Belaruskij Kaljandar" 1995 str.63-80; Gajduk M.: Karankavaja . „Niva” nr 47(978) 4.11.1974 s.3; Ju źwiuk U.: Znešnjae uprygožvanne chat . „Belaruskij Kaljandar” R.13 1969 s.217-222; Łoba č M. Narodnaja kultura . Cz.VI: Adve čnyja spadarožniki . „Belaru- skij Kaljandar” 1984 s.153-174; Snarski I.: U vyrablenaj z dreva . „Belaruskij Kaljandar” 1977 s.120-130. 7 Ciesielski Z., Charakterystyka drewnianego budownictwa ludowego w województwie biało- stockim . Nauka i Praktyka nr 1/1980 s.29-45; Plichta Zdzisław, Ullman Jerzy: Koncepcja ochrony i rehabilitacji obiektów architektury drewnianej . [w:] ”Nauka i Praktyka” nr 2/1978 OBN s.95-111; Drewniana architektura w województwie białostockim, jej ochrona i koncep- cja u Ŝytkowania. Instytut Architektury Politechniki Białostockiej,