Spektakl – Granica – Ekran : Mur Berliński W Filmie Niemieckim

Spektakl – Granica – Ekran : Mur Berliński W Filmie Niemieckim

Title: Spektakl - granica - ekran : mur berliński w filmie niemieckim Author: Marta Halina Brzezińska Citation style: Brzezińska Marta Halina. (2013). Spektakl - granica - ekran : mur berliński w filmie niemieckim. Praca doktorska. Katowice : Uniwersytet Śląski UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH WYDZIAŁ FILOLOGICZNY INSTYTUT NAUK O KULTURZE Marta Halina Brzezińska SPEKTAKL – GRANICA – EKRAN MUR BERLIŃSKI W FILMIE NIEMIECKIM Praca doktorska napisana pod kierunkiem Prof. zw. dr. hab. Andrzeja Gwoździa Katowice 2013 Spis treści Wstęp .................................................................................................................................. 3 Część pierwsza Spektakl Między spektaklem kultury a spektaklem politycznym ................................................... 21 Rozdział 1 Budowa i upadek muru berlińskiego ............................................................. 30 1.1. Prolog ........................................................................................................................ 30 1.2. Publiczność, aktorzy i scena dramatu ........................................................................ 31 1.3. Wielkie monologi sceniczne ....................................................................................... 34 1.4. W stronę kulminacji ................................................................................................... 37 1.5. Zdobycie berlińskiej Bastylii ...................................................................................... 38 Rozdział 2 1989 – „Rewolucja telewizyjna” ................................................................... 46 Rozdział 3 Odgrywanie NRD i życie jako spektakl......................................................... 61 Część druga Granica Między granicą terytorialną a symboliczną ...................................................................... 81 Rozdział 4 Mur berliński w filmie niemieckim przed 1989 rokiem ................................ 91 Rozdział 5 Kino o granicy jako kino traumy ................................................................. 102 5.1. Ucieczki do wolności ............................................................................................... 112 Rozdział 6 Ramy przestrzeni prywatnej – figura niemieckiej rodziny .......................... 124 6.1. Miłość i mur ............................................................................................................. 139 6.2. Rodzice, dzieci i Stasi ............................................................................................... 142 6.3. Bunt młodych ........................................................................................................... 147 Część trzecia Ekran Między ekranem pamięci a ekranem historii .................................................................. 157 Rozdział 7 Praca pamięci ............................................................................................... 167 Rozdział 8 Medium pamięci, medium historii ............................................................... 182 8.1. Pamięć w polu historii. Przypadek Pałacu Republiki .............................................. 196 Rozdział 9 Ekran historii ................................................................................................ 207 9.1. Upadek muru berlińskiego, koniec wojny i ekranowi bohaterowie ......................... 216 9.2. Obraz w obrazie: nawiązania .................................................................................. 223 Zakończenie ................................................................................................................... 233 Bibliografia ..................................................................................................................... 239 Filmografia ...................................................................................................................... 255 Spis ilustracji ................................................................................................................... 262 2 Wstęp Mur berliński jest i go nie ma. 9 listopada przecina samo serce Berlina – szarpana rana w środku wielkiego miasta, zimnowojenna przepaść. 10 listopada staje się parkietem tanecznym, galerią sztuki, tablicą ogłoszeń, ekranem kinowym, kasetą wideo, muzeum, i jak określiła to kobieta, która sprzątała moje biuro « jedynie kupą kamieni ». 1 Robert Darnton, Berlin Journal 1989-1990 2 Rok 1989, wedle określenia Ralfa Dahrendorfa „annus mirabilis” , zajmuje w historii państw Europy Środkowo-Wschodniej miejsce wyjątkowe. Wydarzenia zwane metaforycznie „Jesienią Narodów”, „Jesienią Ludów” były punktem kulminacyjnym erozji systemu komunistycznego w regionie, zapoczątkowały zróżnicowane, złożone procesy 3 transformacji o charakterze politycznym i społecznym . Jednym z utrwalonych za pomocą mediów motywów zmiany roku 1989 był tzw. upadek muru berlińskiego, który posłużył za znak przemian, pokojowej rewolucji końca XX wieku. Sam mur (a raczej w dużej mierze jego obrazowe przedstawienia) stał się symbolem, budującym sensy nowego ładu politycznego i współtworzącym doświadczenie społeczne. Wybudowanie muru berlińskiego, jego obecność a potem zburzenie znalazło swoje odzwierciedlenie i komentarz w wielu tekstach kultury – od literatury, przez sztuki plastyczne po film, któremu chciałabym przyjrzeć się w mojej pracy. Interesowała mnie możliwość zobaczenia muru berlińskiego poprzez film niemiecki wyprodukowany po roku 1989, który to rok traktuję jako swego rodzaju cezurę. Kino niemieckie, szczególnie kino nowe z ostatnich dwudziestu lat, nie jest w Polsce jeszcze dobrze znane i opisane. Próby bilansu dokonane przez Ewę Fiuk w książce Inicjacje, 1 The Wall is there and it is not there. On November, it cut through the heart of Berlin, a jagged wound in the middle of a great city, the Great Divide of the Cold War. On November 10, it had become a dance floor, a picture gallery, a bulletin board, a movie screen, a videocassette, a museum, and, as the woman who cleaned my office put it,«nothing but a heap of stone». Cyt. za: Robert Darnton, Berlin Journal 1989-1990 , New York 1993, s. 74-75. 2 Cyt. za: Ralf Dahrendorf, Rozważania nad rewolucją w Europie , przeł. Maja Gottesman, Warszawa 1991, s. 8. 3 Literatura dotycząca roku 1989 w Europie jest obfita. Na potrzeby pracy proponuję źródła ujmujące transformację systemową w perspektywie ogólnej i porównawczej jak na przykład: Adama Burakowskiego, Aleksandra Gubrynowicza, Pawła Ukielskiego, 1989- Jesień Narodów , Warszawa 2009. 3 4 tożsamość, pamięć. Kino niemieckie na przełomie wieków oraz opracowania Magdaleny 5 Saryusz-Wolskiej Berlin: filmowy obraz miasta i Spotkania czasu z miejscem . Studia o 6 pamięci i miastach są właściwie jedynymi publikacjami na gruncie polskim, które (choć w sposób wybiórczy i przy okazji innych zagadnień) przybliżają tematykę podziału Niemiec w perspektywie wybranych filmów. Temat muru, choć obowiązkowy w tych ujęciach (podział i zjednoczenie Niemiec to bardzo ważny punkt niemieckiej i europejskiej przeszłości), to jednak nie występuje autonomicznie, pojawia się na marginesie lub w ramach innych rozważań. Kino niemieckie nie jest, jak zaznaczyłam, opisane w Polsce w dostatecznym stopniu i opracowania dotyczące filmów o murze są też, jak się wydaje, proporcjonalnym odzwierciedleniem całości zainteresowania. W wypadku prac anglojęzycznych sytuacja wygląda nieco inaczej, o tyle że niemieckie filmy z murem w tle pojawiają się przy okazji odczytań związanych z 7 obecnością Niemieckiej Republiki Demokratycznej w kulturze zjednoczonych Niemiec (chociaż znów – nie ma ich wiele). Tak jest w wypadku pracy Paula Cooke’a Representing East Germany since unification. From colonization to nostalgia 8, gdzie autor posiłkuje się metodologią badań postkolonialnych i z tej perspektywy ocenia również filmowe wyobrażenia dotyczące NRD, problematyki zjednoczeniowej i różne konfiguracje, w jakich się przejawiają (ujęcie nostalgiczności). Używam sformułowania „również” – bowiem nie film jest tu centrum i przedmiotem zainteresowania brytyjskiego autora, lecz jedynie środkiem do celu. Leonie Naughton natomiast, w znakomitej pracy That was the Wild East. 9 Film culture, unification and the «New» Germany , poświęcając swoją uwagę filmom, skupia się jednak na NRD – jej produkcji filmowej, śledząc nie tyle upadek muru, co sytuację po, czyli kino pozjednoczeniowe i relacje między Wschodem a Zachodem z dominującym spojrzeniem skierowanym w stronę wizerunku NRD jako punktu wyjścia rozważań. Perspektywa spojrzenia na NRD nie jako na beneficjenta zmiany, a 4 Zob. Ewa Fiuk, Inicjacje, tożsamość, pamięć. Kino niemieckie na przełomie wieków , Wrocław 2012. To kompendium oparte na dysertacji doktorskiej autorki, wskazujące najważniejsze motywy i kierunki. Jest nieco podobne w charakterze do antologicznych opracowań anglojęzycznych, o których piszę dalej (zakres, rozłożenie akcentów), stanowiąc, jak sądzę, ich ciekawe uzupełnienie i punkt do dyskusji. 5 Magdalena Saryusz-Wolska, Berlin: filmowy obraz miasta , Kraków 2007. 6 Magdalena Saryusz-Wolska, Spotkania czasu z miejscem . Studia o pamięci i miastach , Warszawa 2011. 7 Refleksja podejmowana jest głównie przez ośrodki w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. 8 Paul Cooke, Representing East Germany since unification. From colonization to nostalgia , Oxford 2005. 9 Leonie Naughton, That was the Wild East. Film culture, unification, and the «New» Germany , Ann Arbor 2002. 4 poszkodowanego, znaczy w jakimś sensie obie te prace, w których podkreśla

View Full Text

Details

  • File Type
    pdf
  • Upload Time
    -
  • Content Languages
    English
  • Upload User
    Anonymous/Not logged-in
  • File Pages
    265 Page
  • File Size
    -

Download

Channel Download Status
Express Download Enable

Copyright

We respect the copyrights and intellectual property rights of all users. All uploaded documents are either original works of the uploader or authorized works of the rightful owners.

  • Not to be reproduced or distributed without explicit permission.
  • Not used for commercial purposes outside of approved use cases.
  • Not used to infringe on the rights of the original creators.
  • If you believe any content infringes your copyright, please contact us immediately.

Support

For help with questions, suggestions, or problems, please contact us