PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY MARCIN HONCZARUK, LESZEK KACPRZAK G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Wolnica (98) (z 2 tab. i 4 tabl.) WARSZAWA 2014 Autorzy: Marcin HONCZARUK, Leszek KACPRZAK Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych w Warszawie Oddzia³ Kartografii Geologicznej, Geodezji i Sozologii ul. Jagielloñska 76, 03-301 Warszawa Redakcja merytoryczna: Agnieszka MIROWSKA Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor ds. pañstwowej s³u¿by geologicznej mgr in¿. A. PRZYBYCIN ISBN 978-83-7863-362-4 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2014 Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI I. Wstêp ..........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...........................................9 III. Budowa geologiczna .................................................12 A. Stratygrafia.....................................................12 1. Kreda górna ...................................................12 a. Mastrycht ..................................................13 2. Paleogen ....................................................13 a. Paleocen ...................................................13 Paleocen œrodkowy ............................................13 b. Eocen ....................................................13 c. Oligocen...................................................14 3. Neogen .....................................................14 a. Miocen ...................................................14 b. Pliocen ...................................................14 4. Czwartorzêd ..................................................14 a. Plejstocen ..................................................15 Zlodowacenia najstarsze ..........................................15 Zlodowacenie Narwi ..........................................15 Stadia³ dolny ............................................16 Stadia³ górny ............................................16 Interglacja³ augustowski (?) ........................................16 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................17 Zlodowacenie Nidy ..........................................17 Stadia³ dolny ............................................17 Stadia³ górny ............................................18 Zlodowacenie Sanu 1 .........................................18 Stadia³ górny ............................................19 Zlodowacenie Sanu 2 .........................................19 Stadia³ górny ............................................19 Interglacja³ wielki .............................................20 Zlodowacenie Liwca ..........................................20 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................20 Zlodowacenie Odry ..........................................21 Stadia³ dolny ............................................21 Interstadia³ (?) ...........................................21 Stadia³ górny ............................................22 Interglacja³ lubawski (?) ........................................22 Zlodowacenie Warty ..........................................23 Stadia³ dolny ............................................23 Stadia³ œrodkowy ..........................................23 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................24 Zlodowacenie Wis³y ..........................................24 Stadia³ œrodkowy ..........................................25 Stadia³ górny ............................................26 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................29 c. Holocen ...................................................29 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................30 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................31 IV. Podsumowanie ....................................................36 Literatura ......................................................37 SPIS TABLIC Tablica I — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica III —Przekrój geologiczny C–D Tablica IV — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP Obszar arkusza Wolnica Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) znajduje siê pomiêdzy 20°15' a 20°30' d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 54°00' a 54°10' szerokoœci geo- graficznej pó³nocnej. Powierzchnia arkusza wynosi oko³o 304 km2. Wed³ug podzia³u fizycznogeogra- ficznego Polski (Kondracki, 2002) analizowany obszar jest po³o¿ony w obrêbie podprowincji Pobrze- ¿a Wschodnioba³tyckie, w makroregionach Nizina Staropruska i Pojezierze Mazurskie. Pó³nocna czêœæ obszaru — Nizina Staropruska obejmuje fragmenty trzech mezoregionów: Równina Ornecka, Wzniesienia Górowskie i Równina Sêpopolska, natomiast po³udniowa czêœæ — Pojezierze Mazurskie nale¿y do mezoregionu Pojezierze Olsztyñskie. Teren badañ jest po³o¿ony w granicach województwa warmiñsko-mazurskiego, na obszarze gmin Œwi¹tki i Dobre Miasto (pow. olsztyñski) oraz Lidzbark Warmiñski, Orneta i Lubomino (pow. lidzbarski). Obszar arkusza jest s³abo zaludniony (gêstoœæ zaludnienia nie przekracza 30–40 osób/km2). Najwiêksze skupiska ludnoœci stanowi¹ osady wiejskie: Wolnica, Runowo, Rogiedle i Piotraszewo. Jest to teren typowo rolniczy, na którym u¿ytki rolne zajmuj¹ oko³o 60% powierzchni. Przewa¿aj¹ grunty rolne, rzadziej ³¹ki i pastwiska. Znaczna czêœæ tych area³ów obecnie nie jest u¿ytkowana. Dominuje gospodarka oparta na zak³adach by³ych Pañstwowych Gospodarstw Rolnych. Hodowla byd³a i trzody chlewnej jest prowadzona w ograniczonym zakresie. Oko³o 35% powierzchni terenu zajmuj¹ lasy. Na obszarze arkusza nie znajduj¹ siê ¿adne zak³ady przemys³owe. Nie wystêpuje równie¿ zorganizowane i zalegalizowane wydobycie surowców kruszywa naturalnego. Po³udniowo-wschodni¹ czêœæ terenu badañ przecina droga krajowa 51 (Olsztyn–Bartoszyce), po³udniowo-zachodni¹ – droga wojewódzka 507 (Braniewo–Dobre Miasto), a œrodkow¹ – droga wojewódzka 513 (Lidzbark Warmiñski–Orneta). Badania na obszarze arkusza zosta³y wykonane na podstawie projektu badañ geologicznych zatwierdzonego decyzj¹ Ministra Œrodowiska DG/kok/489/3/04 z dnia 24.11.2004 r. 5 Z terenu arkusza Wolnica zebrano profile 58 otworów wiertniczych, w tym 53 otworów hydro- geologicznych, trzech kartograficznych i dwóch badawczych. Wykorzystano trzy dokumentacje z³ó¿, w tym dwóch kruszywa naturalnego i jednego ceramiki budowlanej oraz siedem sprawozdañ z poszu- kiwañ z³ó¿. Wziêto te¿ pod uwagê wyniki prac wykonanych w ramach realizacji arkuszy Górowo I³aweckie (62) — Kacprzak, Honczaruk (2006), Dobre Miasto (137) — Rumiñski (2003a, b) i Lidz- bark Warmiñski (99) — Kacprzak, Honczaruk (2009). Terenowe prace kartograficzne zosta³y wykonane w latach 2006–2008 (Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych w Warszawie). W celu szczegó³owego rozpoznania budowy geologicznej wykonano i opisano 1085 punktów dokumentacyjnych, w tym 1002 sondy rêczne o œredniej g³êbokoœci 2,0 m (³¹czny metra¿ 2004,0 m) i 83 sondy mechaniczne o g³êbokoœci 4,0–24,0 m (³¹czny metra¿ 835,0 m). Ponadto oczyszczono i opisano œciany 54 ods³oniêæ i punktów eksploatacji kopalin. Œrednia gêstoœæ punktów dokumentacyjnych wynios³a oko³o 3,8 punktu na km2. Wykaz wybranych punktów doku- mentacyjnych przedstawiono w tabeli 1. Na terenie badañ zosta³y te¿ przeprowadzone poszukiwania i badania torfowisk. Dokumentacje tych prac s¹ zebrane w Instytucie Melioracji U¿ytków Zielonych w Falentach pod Warszaw¹. W celu okreœlenia przybli¿onej g³êbokoœci zalegania osadów paleogenu i neogenu, rozpoziomo- wania osadów czwartorzêdowych na poziomy glacjalne oraz wyznaczenia lokalizacji otworów karto- graficznych wykonano 116 sondowañ geoelektrycznych-elektrooporowych (SGE typu Schlumberger’a), o rozstawach AB/2 = 500 m, w dwóch ci¹gach pokrywaj¹cych siê z liniami przekrojów geologicznych A–B i C–D. Badania te powi¹zano z badaniami geoelektrycznymi z s¹siednich arkuszy Górowo I³aweckie (Farbisz, 2005) i Lidzbark Warmiñski (Honczaruk, 2008). £¹czna d³ugoœæ ci¹gów elektro- oporowych wynios³a 36,0 km (B¹k i in., 2009). Dla lepszego rozpoznania budowy pod³o¿a czwarto- rzêdu wykorzystano analizê pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego dla obszaru arkusza Wolni- ca (Ostrowski, 2008). W celu udokumentowania pe³nego profilu osadów czwartorzêdowych i okreœle- nia stropu utworów podczwartorzêdowych w 2007 r. wykonano dwa otwory kartograficzne: 8 (Bie- niewo) o g³êbokoœci 200,0 m i 24 (Stryjkowo) o g³êbokoœci 215,0 m (tabl. I). £¹czny metra¿ wykonanych otworów kartograficznych wyniós³ 415,0 m. W celu scharakteryzowania litologicznego, genetycznego i stratygraficznego utworów czwarto- rzêdu, paleogenu i neogenu pobrano 63 próbki z rdzeni wiertniczych uzyskanych z sond mechanicznych i otworów kartograficznych. Badaniom petrograficzno-litologicznym poddano 56 próbek (Gronkow- ska-Krystek, 2008), dla których wykonano analizy uziarnienia (11 próbek), zawartoœci wêglanów (30 próbek), sk³adu metali ciê¿kich (26 próbek), a dla glin zwa³owych – równie¿ sk³adu petrograficznego ¿wirów o œrednicy 5–10 mm (56 próbek). Analizy palinologiczne 20 próbek osadów czwartorzêdowych wykona³a Winter (2008), a czterech próbek osadów mioceñskich i eoceñskich – S³odkowska (2008). 6 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych) Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi na