POLACY NA SYBERII OD XIX DO XXI WIEKU POLACY NA SYBERII OD XIX DO XXI WIEKU Monografia wieloautorska pod redakcją naukową Sergiusza Leończyka Recenzenci: Prof. dr hab. Zbigniew Wójcik Prof. dr hab. Valentina Tuguzhekova Projekt graficzny, typograficzny i okładki IMPRESJE.NET Miłosz Trukawka Korekta Wojciech Korwin-Kossakowski Koordynator projektu Roman Wróbel Indeks osób i miejsc, skład, łamanie i druk IMPRESJE.NET Miłosz Trukawka © Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” Wydawca Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” ul. Krakowskie Przedmieście 64 00-322 Warszawa Przedsięwzięcie jest finansowane ze środków otrzymanych od Kancelarii Senatu w ramach sprawowania opieki Senatu Rzeczypospolitej Polskiej nad Polonią i Polakami za granicą. ISBN 978-83-64206-39-9 ISBN 978-83-64206-40-5 – e-book Warszawa 2019 Zapraszamy na stronę internetową www.wspolnota-polska.org.pl Spis treści Wstęp .............................................................................................................................................................................. 7 Karolina.Kondracka Polskie badania w Jakucji na przełomie XIX i XX wieku .................................................................... 11 Krzysztof.Żabierek Powstanie Zabajkalskie w 1866 roku – zapomniana historia ............................................................ 17 Jewgienij.W..Siemienow Miejsca prac katorżniczych polskich zesłańców politycznych w latach 60. XIX wieku na terenie Zabajkala ................................................................................................................................................ 23 Sergiusz.Leończyk Dobrowolne osadnictwo Polaków na Syberii na przełomie XIX-XX wieków. Włościanie, robotnicy, kolejarze, inteligencja ........................................................................................... 33 Paweł.Kosieradzki Oblicza syberyjskich wspomnień – różne formy na utrwalenie zesłania ................................... 41 Rafał.Lange Pochodzenie kresowe Polaków ......................................................................................................................... 49 Artem.Chernyshev Muzyka i folklor polski na Syberii w XIX–XXI wiekach ..................................................................... 55 Jan.Wiśniewski Liczebność Polaków we Wschodniej Rosji i na Syberii w latach 1914–1918. Zarys problematyki ................................................................................................................................................. 63 Spis treści Adam.Cz..Dobroński Wojsko Polskie na Syberii .................................................................................................................................... 75 Jolanta.Załęczny „Ale wolno mi tylko smutnym wędrowcem być” – trasa syberyjskiej wędrówki we wspomnieniach i wierszach Ludwiki z Czaplińskich Biesiadowskiej-Szklarek ................ 83 Maria.Iwanowa Promocja polskiej kultury w Buriacji ............................................................................................................ 91 Svetlana.Goreva Dzieje Szkoły polonijnej w Abakanie 1994–2019 .................................................................................... 99 Marek.Zieliński Polityka państwa polskiego wobec Polaków na Syberii ....................................................................... 103 Jana.Kabardina Parafia katolicka w Abakanie na przełomie XX-XXI wieków .......................................................... 109 Поляки в Сибири от XIX до XXI вв. ......................................................................................................... 115 Poles in Siberia from the 19th to the 21st century ...................................................................................... 119 Autorzy .......................................................................................................................................................................... 123 Indeks osób ................................................................................................................................................................. 127 Indeks miejsc .............................................................................................................................................................. 133 6 Wstęp Geopolityczne i historyczne uwarunkowania losów narodów Środkowo-Wschodniej i Wschodniej Europy wpisały doświadczenie Syberii na stałe w kanon doświadczeń tych ludów od XVII do XX wieku. Polskie doświadczenie Sybiru-Syberii ma cechy szczególne – zapoczątkowane w XVII wieku, w epoce romantyzmu stało się mitem kultury polskiej, fantazmatem poetów, ideą historiozofów, a kolejne powstania i zrywy aż po II wojnę światową przynosiły zsyłki, depor- tacje, zesłania w głąb terytorium rozciągającego się od Murmańska i Archangielska do stepów kazachskich, od Uralu do wyspy Sachalin. Jeszcze w 1928 r. Michał Janik napisał, że „Związki Polski z Syberią nie zostały dotychczas należycie oświetlone” i nawet teraz to wciąż unikatowy temat, wymagający nieustającej pracy. Tematyka niniejszej publikacji ukazuje dzieje Polonii syberyjskiej na przestrzeni XIX-XXI wieków. Czternastu autorów skupiło się na prezentacji ciekawych kart z życia Polaków i Polonii syberyjskiej. Karolina Kondracka (Instytut Sztuki PAN) w artykule Polskie.badania.w Jakucji. na przełomie.XIX.i XX.wieku poruszyła zagadnienia polskich badań na terenie Jakucji na prze- łomie XIX i XX w. Jakucja okazała się miejscem, w którym wielu polskich zesłańców odniosło sukcesy badawcze. W czołówce badaczy znaleźli się tacy Polacy, jak: Adam Szymański i Edward Piekarski, którzy prowadzili badania nad językiem i życiem Jakutów; Sergiusz Jastrzębski, który oprócz zagadnień językowych badał literaturę ustną tego ludu; Bazyli Troszczański i Mikołaj Witaszewski, których interesowała religia oraz Wacław Sieroszewski, który opublikował mo- nografię poświęconą Jakutom. Krzysztof Żabierek (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy) w swoim artykule Powstanie.zabajkalskie.1866.roku.–.walka.o godność.i wolność poruszył znane i nieznane kwestie tego jedynego, a zarazem tragicznego w skutkach zrywu polskiego na dalekiej Syberii, które miało miejsce w czerwcu 1866 r. W swoim artykule Miejsca.prac.katorżniczych.polskich.zesłańców.politycznych.w latach.60.. XIX.wieku.na terenie.Zabajkala Eugeniusz Siemionow, reprezentujący Wschodnio-Syberyjski Państwowy Instytut Kultury w Ułan Ude, opisał i dokładnie oznaczył na mapie miejsca tych Wstęp zesłań. Artykuł oparty jest na dokumentach źródłowych z archiwów syberyjskich oraz wspo- mnieniach zesłańców. W polskiej świadomości Syberia kojarzy się jako miejsce związane z martyrologią polskiego narodu w związku z licznymi zrywami niepodległościowymi, jakie podejmowali nasi przodkowie, aby zrzucić z siebie jarzmo niewoli. Mało jednak osób zdaje sobie sprawę, że Syberia stanowiła również miejsce dobrowolnego osadnictwa Polaków szukających tam szans na zrobienie kariery, majątku i stabilizację, co było praktycznie niemożliwe na ziemiach polskich zagarniętych przez Rosję. Temu zagadnieniu jest poświęcony artykuł Dobrowolne.osadnictwo.Polaków.na Syberii. na przełomie.XIX-XX.w..Włościanie,.robotnicy,.kolejarze,.inteligencja, przygotowany przez re- daktora naukowego monografii autorskiejSergiusza Leończyka (Instytut Historii Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach). Paweł Kosieradzki, doktorant Instytutu Historii Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach w swoim opracowaniu Oblicza.syberyjskich.wspomnień.–.różne.formy.na utrwalenie. zesłania zauważa, że pamiętniki, listy, notatki czy też obrazy stały się niezwykłymi dokumenta- mi, który pomaga odbiorcy poznawać życie codzienne polskich zesłańców w XIX w. Opisuje on postacie takich zesłańców jak malarz Leopold Niemirowski, geolog Aleksander Czekanowski, oraz etnograf i publicysta Ludwik Niemojowski. Autor dotarł do nieopracowanych listów znaj- dujących się w Muzeum im. ks. J. Jarzębowskiego w Licheniu Starym. Rafał Lange (Dział badań rynku i opinii NASK PIB) w swoim opracowaniu socjologicznym Pochodzenie.kresowe.Polaków przedstawia wyniki badań socjologicznych, które świadczą, o tym, że 15% Polaków pochodzi z Kresów i dochodzi do konkluzji, że istnieje społecznie ważna potrzeba dalszych badań statystycznych oraz socjologicznych, pozwalających z jednej strony precyzyjnie oszacować liczebność tej populacji, a z drugiej zeksplorować trendy i dynamikę postaw, opinii i zachowań Kresowiaków oraz ich potomków. Dotychczasowy brak takich badań jest wielkim zaniedbaniem zarówno polskich akademików, jak i instytucji państwowych. Artem Chernyshev (XXXIX Liceum im. Lotnictwa Polskiego w Warszawie) w artykule Muzyka.i folklor.polski.na Syberii.w XIX–XXI.wiekach przedstawił miejsce muzyki i folkloru polskiego w życiu wielokulturowej Syberii na przestrzeni prawie trzech wieków. Szczególnie skupia się na inicjatywach promowania polskiej muzyki przez społeczne organizacji polonijne na Syberii w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Podsumowując pisze, że wszystkie te inicjatywy niewątpliwie przybliżają polską muzykę i folklor mieszkańcom wielonarodowej Syberii, dla których muzyka ta już nie jest obca, ponieważ jest znana i lubiana od ponad 200 lat. Jan Wiśniewski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) w swoim opracowaniu Liczebność.Polaków.we Wschodniej.Rosji.i na Syberii.w latach.1914–1918..Zarys.problematyki,. opierając się na bogatej bazie źródłowej z archiwów polskich, rosyjskich, ukraińskich i cze- skich dochodzi do wniosku, że w 1917 r. na terenie