ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC ------ PHAN THỊ ANH THƯ CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA HÀN QUỐC ĐỐI VỚI CÁC NƯỚC ĐÔNG BẮC Á (1989 - 2010) LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HUẾ, NĂM 2016 ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC ------ PHAN THỊ ANH THƯ CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA HÀN QUỐC ĐỐI VỚI CÁC NƯỚC ĐÔNG BẮC Á (1989 - 2010) Chuyên ngành: Lịch sử thế giới Mã số: 62 22 03 11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. HOÀNG VĂN HIỂN PGS.TS. HOÀNG THỊ MINH HOA HUẾ, NĂM 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả nghiên cứu trong luận án hoàn toàn trung thực, khách quan và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác. Tác giả luận án Phan Thị Anh Thư Lời cảm ơn Trong quá trình thực hiện luận án, tôi đã nhận được sự hỗ trợ quý báu và hiệu quả từ nhiều cá nhân, cơ quan và đơn vị. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS. TS. Hoàng Văn Hiển và PGS. TS. Hoàng Thị Minh Hoa - hai người hướng dẫn khoa học đã luôn đồng hành, tận tâm giúp đỡ tôi suốt thời gian học tập và thực hiện đề tài. Chân thành cảm ơn Ban Giám đốc, Ban Đào tạo Sau đại học – Đại học Huế, Ban Giám Hiệu Trường Đại học Khoa học, Phòng Đào tạo Sau đại học, Ban Chủ Nhiệm Khoa Lịch sử - Trường Đại học Khoa học đã tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành Luận án. Xin gửi lời tri ân sâu sắc đến quý thầy cô giáo thuộc Khoa Lịch sử, Bộ môn Lịch sử thế giới của trường Đại học Khoa học và Đại học Sư phạm, Đại học Huế đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn thiện đề tài. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn Lãnh đạo và cán bộ Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á, Thông tấn xã Việt Nam, Phòng Thông tin Đại sứ quán Hàn Quốc tại Việt Nam, Thư viện Quốc gia, Thư viện Tổng hợp Thừa Thiên Huế đã hỗ trợ tôi trong quá trình tìm kiếm và sưu tầm tư liệu. Cuối cùng, tôi xin gửi lời tri ân đến bạn bè, đồng nghiệp, đặc biệt là gia đình thân yêu đã luôn quan tâm, động viên và sát cánh bên tôi trong những thời điểm khó khăn nhất. Đây chính là nguồn sức mạnh tinh thần to lớn giúp tôi vượt qua mọi trở lực để không ngừng vươn lên trong học tập và cuộc sống. Huế, tháng 02 năm 2016 Tác giả Phan Thị Anh Thư MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục bảng Danh mục biểu đồ Danh mục chữ viết tắt MỞ ĐẦU .............................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ..................................................................................... 3 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................... 11 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 12 5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 12 6. Đóng góp của đề tài............................................................................................. 13 7. Bố cục của luận án .............................................................................................. 14 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ HÌNH THÀNH CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA HÀN QUỐC ĐỐI VỚI CÁC NƯỚC ĐÔNG BẮC Á (1989 - 2010) ....................................................... 15 1.1. Yếu tố lịch sử: Chính sách đối ngoại của Hàn Quốc đối với các nước Đông Bắc Á (1948 – 1989) ...................................................................................................................... 15 1.1.1. Đối với Nhật Bản ....................................................................................... 15 1.1.2. Đối với Trung Quốc ................................................................................... 21 1.1.3. Đối với Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên ....................................... 24 1.2. Bối cảnh quốc tế, khu vực và trong nước từ sau Chiến tranh lạnh .................... 31 1.2.1. Bối cảnh quốc tế, khu vực và sự thay đổi chiến lược của các nước lớn ....... 31 1.2.2. Tình hình kinh tế - xã hội và nhu cầu cố kết quan hệ khu vực của Hàn Quốc .. 35 1.2.3. Định hướng điều chỉnh chính sách của Hàn Quốc ................................... 39 CHƯƠNG 2. NHỮNG NỘI DUNG CHỦ YẾU TRONG CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA HÀN QUỐC ĐỐI VỚI CÁC NƯỚC ĐÔNG BẮC Á (1989 - 2010) ......................... 41 2.1. Trên lĩnh vực an ninh - chính trị ....................................................................... 41 2.1.1. Đối với Nhật Bản ...................................................................................... 41 2.1.2. Đối với Trung Quốc ................................................................................. 50 2.1.3. Đối với CHDCND Triều Tiên .................................................................. 57 2.2. Trên lĩnh vực kinh tế ....................................................................................... 68 2.2.1. Đối với Nhật Bản ...................................................................................... 68 2.2.2. Đối với Trung Quốc ................................................................................. 77 2.3. Trên lĩnh vực văn hóa - xã hội ........................................................................ 94 2.3.1. Đối với Nhật Bản ...................................................................................... 94 2.3.2. Đối với Trung Quốc ............................................................................... 101 2.3.3. Đối với CHDCND Triều Tiên ................................................................ 107 CHƯƠNG 3. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA HÀN QUỐC ĐỐI VỚI CÁC NƯỚC ĐÔNG BẮC Á (1989 - 2010) ....................................................... 119 3.1. Những điểm chung và riêng trong chính sách của Hàn Quốc đối với Nhật Bản, Trung Quốc và CHDCND Triều Tiên (1989 – 2010) ............................................ 119 3.1.1. Những điểm chung ................................................................................... 119 3.1.2. Những điểm riêng .................................................................................... 122 3.2. Những thành công và hạn chế trong chính sách của Hàn Quốc đối với các nước Đông Bắc Á (1989 – 2010) .................................................................................... 124 3.2.1. Những thành công đạt được ..................................................................... 124 3.2.2. Những hạn chế cơ bản ............................................................................ 131 3.3. Những bài học kinh nghiệm ........................................................................... 136 3.3.1. Một số vấn đề đặt ra đối với Hàn Quốc ................................................. 136 3.3.2. Hàm ý đối với Việt Nam .......................................................................... 143 KẾT LUẬN ..................................................................................................................... 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN TRỰC TIẾP ĐẾN LUẬN ÁN .............................................................................................................. 153 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 154 PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Thị phần xuất - nhập khẩu của Hàn Quốc với Mỹ, Nhật Bản và Trung Quốc (các năm được chọn) .......................................................................................................... 79 Bảng 2.2. Kim ngạch thương mại liên Triều (2001 - 2010) ............................................ 87 Bảng 2.3. Lộ trình thực hiện chính sách “mở cửa” của Chính phủ Hàn Quốc đối với Nhật Bản trên lĩnh vực văn hóa – xã hội (1988 - 2004) ................................................... 97 Bảng 2.4. Các giai đoạn phát triển “Hallyu” ở Trung Quốc .......................................... 104 Bảng 2.5. Đoàn tụ các gia đình ly tán ở nước thứ ba (12-6-1989 đến 31-12-2000) .... 113 Bảng 2.6. Trao đổi và đoàn tụ các gia đình ly tán qua các thời kỳ tổng thống ............. 114 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Trao đổi thương mại liên Triều (1989 - 2000) ............................................ 86 Biểu đồ 2.2. Viện trợ nhân đạo của Hàn Quốc cho CHDCND Triều Tiên .................... 109 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Tiếng Anh APEC : Asia-Pacific Economic Cooperation : Diễn đàn Hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương APT : ASEAN Plus Three : ASEAN+3 ARF : ASEAN Regional Forum : Diễn đàn Khu vực ASEAN ASEAN : Association of Southeast Asian Nations : Hiệp hội Các quốc gia Đông Nam Á ASEM : Asia-Europe Meeting : Diễn đàn hợp tác Á - Âu CIA : Central Intelligence Agency : Cục Tình báo Trung ương Mỹ EAC : East Asian Community : Cộng đồng Đông Á EAEC : East Asian Economic Community : Diễn đàn Kinh tế Đông Á EAEG : East Asian Economic Group : Nhóm Kinh tế Đông Á EAFTA : East Asia Free Trade Area : Khu vực Thương mại tự do Đông Á EAS : East Asian Summit : Hội nghị Thượng đỉnh Đông Á EASG : East Asian Studying Group : Nhóm Nghiên cứu Đông Á EAVG : East Asia Vision Group : Nhóm Tầm nhìn Đông Á EDCF : Economic Development Cooperation : Qũy Hợp tác phát triển kinh tế đối ngoại Fund EFTA : European Free Trade Association : Hiệp hội Thương mại tự do châu Âu EPA : Economic Partnership Agreement : Hiệp định đối tác kinh tế EU : European Union : Liên minh châu Âu FDI : Foreign Direct Investment : Đầu tư trực tiếp nước ngoài FITA : Foreign Investment Promotion Act : Luật Khuyến khích đầu tư nước ngoài (Hàn Quốc) FTA : Free