Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Heleen Debeuckelaere 00605263 Rwanda: geschiedschrijving tussen discours en justitie Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de geschiedenis 2014 Promotor Prof. dr. Baz Lecocq Vakgroep Geschiedenis Copromotor Prof. dr. Berber Bevernage Vakgroep Geschiedenis ii iii iv “De rode draad ligt wat mij betreft in het zoeken naar verschillende verhalen, vanuit een besef van verbondenheid, een gedeelde verantwoordelijkheid om te begrijpen, niet om te ver- of beoordelen. Als we dat niet kunnen opbrengen is een respectvolle stilte vaak nog beter”.1 “The story told by the fireside does not belong to the storyteller once he has let it out of his mouth. But the story composed by his spiritual descendant, the writer in his study, “belongs” to its composer”.2 1 Olivia Rutazibwa. ‘How to write about Rwanda’, MO* (18/04/2014). Laatst bekende locatie: http://www.mo.be/column/how-write-about-rwanda 2 Achebe, Chinua. Hopes and Impedements (New York: Random House, 1988), 47. v vi Voorwoord Mijn eerste stap in onderzoek over de geschiedenis van Rwanda kwam voort uit een sterk persoonlijke interesse: een deel van mijn familiegeschiedenis ligt in Rwanda dus de keuze was vrij voor de hand liggend. Daarbij lijkt het ‘Rwandese verhaal’, van op een afstand, een vrij duidelijk verhaal. Een verhaal van goed versus kwaad met individuele heroïsche daden en tragische helden. Een dramatisch verhaal met een relatief goed einde, de perfecte Hollywood film waar de rede en de liefde voor de medemens uiteindelijk de overhand wint op het vleesgeworden irrationele kwaad. Maar deze analyse bleek een fata morgana: hoe dichter ik bij het onderwerp kwam, hoe duidelijker werd dat van dit verhaal niet veel meer overbleef. De ware toedracht van de Rwandese genocide en vooral de gevolgen ervan zijn mij nu een stuk minder duidelijk dan voor ik hier aan begon. Er is ook een enorm verschil tussen het lezen van literatuur en rechtspraak en werkelijk geconfronteerd te worden met het individuele lijden van slachtoffers. Eind 2013 ben ik voor twee maanden alleen naar Tanzania, Rwanda en Burundi gereisd. Van de protestacties van Congolezen aan de Rwandese ambassade in Brussel over de mummies van Murambi, de vluchtelingenkampen aan de grens met Congo, de klaagzangen over de corrupte president in de bars van Bujumbura tot de ontmoetingen met de overlevende leden van mijn familie in Ruhunda: mijn morele ‘kapstok’ verdween als sneeuw voor de zon. Dit onderzoek heeft zo een zeer persoonlijke inslag gekregen. De mix van historische, juridische en vooral individuele ‘waarheid’ maakt schrijven over Rwanda een riskante onderneming. Het lijkt ook wat onzinnig, na een tijdje is iedereen ‘verdacht’ en is iedereen betrokken, naast de slachtoffers en daders zijn historici, juristen, VN-personeel, journalisten of NGO’s evengoed deel van het debat. Bezig zijn met Centraal-Afrika is je handen vuil maken en op het einde van de rit hebben al de inspanningen van alle historici nog niet een slachtoffer kunnen vermijden. De spoken van het verleden laten er de grond niet afkoelen. Deze thesis was niet mogelijk geweest zonder de hulp van heel wat mensen. Eerst en vooral moet ik mijn ouders bedanken voor hun hulp met verbeteringen maar vooral voor hun verdraagzaamheid ten aanzien van mijn slecht humeur. Mijn ontmoetingen in Tanzania, Rwanda en Burundi waren zeer belangrijk voor mijn onderzoek en de vriendschappen die hieruit zijn gekomen zijn mij nog veel dierbaarder: Saada El Sharif, Patrick Ahishakiye, Evariste Nikolakis, Adeline Vandorpe, Peter Nilsen en nog veel meer mensen, jullie gaven vii mij een tweede thuis. De medewerkers van het tribunaal in Arusha, Dr. Inge Onsea, Richard Karegyesa, Rashid Salim Rashid en Alison Macfarlane ben ik enorm dankbaar voor hun tijd en hun gewilligheid om mij te woord te staan. Prof. Dr. Augustin Mauriro ben ik dankbaar voor zijn lessen in Burundische geschiedenis. De lijst met de vele vrienden die me hielpen met mijn gedachten in woorden te gieten met correcte spelling is te lang om hier op te sommen, maar jullie weten wie jullie zijn. Dit onderzoek draag ik op aan mijn grootmoeder Nyiratama Veridiana, overleden te Ruhunda, Rwanda in april 1994. Het begon met een poging tot loutering, het eindigde met nog meer vragen dan aan de start. viii Inhoudstafel Inleiding .................................................................................................................................................................................... 2 Hoofdstuk 1 Introductie: hoe begrijpen we wat niet te begrijpen valt? .......................................... 2 Hoofdstuk 2 Probleemstelling .............................................................................................................. 5 Hoofdstuk 3 Structuur .......................................................................................................................... 8 Hoofdstuk 4 Bronnenmateriaal.......................................................................................................... 10 Staat van het onderzoek ....................................................................................................................................................... 12 Hoofdstuk 5 Inleiding ......................................................................................................................... 12 Hoofdstuk 6 De geschiedschrijving over Rwanda ............................................................................ 15 6.1 Van de eerste koloniale geschiedenis tot de genocide ................................................................ 15 6.2 Genocide onderzoek ......................................................................................................................... 19 6.3 Rwanda na de genocide: reconstructie, retributie en internationaal conflict ........................ 23 Theoretisch kader: wat moeten we met het verleden? .................................................................................................... 28 Hoofdstuk 7 Inleiding: de waarheden uit het verleden ................................................................... 28 Hoofdstuk 8 De twee versies van het Rwandese verleden: de Historikerstreit over de betekenis van etniciteit................................................................................................. 31 8.1 Een Rwandees paradigma ................................................................................................................ 32 8.1.1 Historicisme en teleologie ................................................................................................. 33 8.1.2 De diverse interpretaties van etniciteit: de essentie van de politieke motivatie ............................................................................................................................... 34 8.1.3 Het verleden in het heden ................................................................................................. 36 8.2 Twee verhalen over Rwanda ........................................................................................................... 44 8.2.1 Essentialisme ........................................................................................................................ 45 8.2.2 Sociaal constructivisme ..................................................................................................... 52 Hoofdstuk 9 Geschiedenis en het recht: vriend of vijand? .............................................................. 55 9.1 ‘Het recht en niets dan het recht’ ................................................................................................... 55 ix 9.1.1 Legaal realisme: de geest van Hannah Arendt ............................................................... 56 9.1.2 Recht-en-samenleving ....................................................................................................... 57 9.1.3 Tijd in recht en tijd in geschiedenis ................................................................................. 61 9.2 En toch kan zelfs het recht niet aan het verleden ontsnappen ................................................. 63 Het ICTR en het verleden ...................................................................................................................................................... 68 Hoofdstuk 10 Inleiding ......................................................................................................................... 68 Hoofdstuk 11 De berechtingsmechanismen voor génocidaires .......................................................... 70 11.1 Eigen misdadigers, eigen berechting: de juridische procedure in Rwanda ............................. 70 11.2 Buitenlandse berechting .................................................................................................................. 73 Hoofdstuk 12 Het ICTR .......................................................................................................................... 75 12.1 Ontstaan en structuur ...................................................................................................................... 75 12.2 Evolutie en evaluatie ........................................................................................................................ 77 Hoofdstuk 13 Geschiedenis in de rechtbank ....................................................................................... 86 13.1 Historici als expertgetuigen ...........................................................................................................