BADANIA NAD JĘZYKIEM I KULTURĄ II KULTURĄ I JĘZYKIEM NAD BADANIA ISBN 978-83-7986-231-3 BADANIA NAD JĘZYKIEM I KULTURĄ Tom II Brudne, odrażające, niechciane w języku i literaturze Brudne, odrażające, niechciane w języku i literaturze Seria: Badania nad Językiem i Kulturą Tom II Brudne, odrażające, niechciane w języku i literaturze Redakcja tomu: Swietłana Gaś, Dorota Kalecińska i Sandra Wawrzyniak Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań 2018 Redakcja serii / Series editor prof. UAM dr hab. Ewa Stryczyńska-Hodyl Zespół redakcyjny tomu / Volume editorial board dr Swietłana Gaś dr Dorota Kalecińska dr Sandra Wawrzyniak Recenzenci artykułów / Paper reviewers prof. UAM dr hab. Ewa Stryczyńska-Hodyl dr hab. Liana Goletiani dr hab. Julia Mazurkiewicz-Sułkowska dr Szymon Grzelak dr Milena Hadryan Sigita Ignatjeva PhD dr Irina Jermaszowa dr Marcin Lewandowski Netsunajeva Natalia PhD dr Justyna Prusinowska Ilga Šuplinska PhD dr Marcin Telicki © Copyright by Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2018 ISBN 978-83-7986-231-3 Bogucki Wydawnictwo Naukowe ul. Górna Wilda 90, 61-576 Poznań e-mail: [email protected] www.bogucki.com.pl Druk: Uni-Druk, Luboń k. Poznania Spis treści Wstęp ............................................................ 7 Foreword.......................................................... 9 1. Brudne ......................................................... 13 Anna Krasowska Tabu w szmoncesie kabaretowym (na materiale Telefonów Józefa Ursteina) ................................................. 15 Justyna Tomczak-Boczko Czy chingar jest kluczem do meksykańskiej kultury? ................. 27 Karolina Górniak-Prasnal Turpizm i antyestetyzm w poezji Tymoteusza Karpowicza............. 41 2. Odrażające ..................................................... 55 Łukasz Wróblewski Wymiary wstrętu w Bełkocie Sławomira Shutego ..................... 57 Justyna Fudala Estetyka brzydoty a przekład literacki – tłumacz wobec twórczości Miodraga Bulatovicia ............................................ 67 Ивета Народовска Эстетика уродливого в женской постреалистической русско- латышской прозе............................................... 77 3. Niechciane ...................................................... 85 Giulia Kamińska Di Giannantonio „Możno nawet trocha obcy. I w Rzymje, i na Ślonsku. wszyndzie” – o poczuciu obcości w Listach z Rzymu Zbigniewa Kadłubka ........... 87 Eliza Pieciul-Karmińska „W pięknych jej różowych ustach prozaiczna nawet prawda nabiera poezji” – obraz kobiety a światopogląd tłumacza (Der Sandmann E.T.A. Hoffmanna w przekładzie Felicjana Faleńskiego) 99 Алиса Ширшикова О некоторых особенностях перевода грамматических текстов в XVIII веке ............................ 111 Marek Pawlicki Rejected by the gods: an analysis of William Golding’s The Double Tongue .............................................. 121 María Sebastià-Sáez Amélie Nothomb’s Tuer le Père (‘Kill the Father’): a 21st century recreation of Oedipus myth ................................................ 131 4. Zakazane ....................................................... 139 Iván Andrés-Alba Pejorative designations for ‘boy’ and ‘girl’ in the Indo-European languages ...................................................... 141 Liubov Kuragina Verbal taboos in the German language and culture ................... 151 Elena Chashchina Словесное оскорбление в истории русского права и его отражение в письменных источниках................. 161 Екатерина Алексеевна Рычева Ненормативная лексика и фразеология в дискурсе российских и чешских политиков ........................................... 173 Nota o autorach / About the Authors.................................. 183 Wstęp Monografia pt.Brudne, odrażające, niechciane w języku i literaturze jest drugim to- mem z serii Badania nad językiem i kulturą, współredagowanym przez pracowników Zakładu Badań Porównawczych nad Kulturą Wydziału Neofilologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Do publikacji zaproszono badaczy z różnych ośrod- ków naukowych z Polski, Rosji, Litwy, Łotwy, Czech, Ukrainy i Niemiec. Wszystkie na- desłane artykuły zostały pozytywnie zrecenzowane przez anonimowych recenzentów. Tematykę monografii zaproszeni autorzy potraktowali szeroko, metodologicznie różnorodnie i inspirująco. Pomimo oczywistych różnic, wynikających z odmiennych szkół naukowych, wszystkie teksty jako całość ukazują, czym było, czym jest i czym może być „brudne, odrażające i niechciane” w różnych językach i literaturach świata. Bogaty materiał empiryczny, analiza znanych i mniej znanych dzieł literackich oraz przykłady z kilkunastu języków czynią ten tom wyjątkowym. Monografia składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy (Brudne) zawie- ra trzy artykuły poświęcone tematyce seksu, agresji i fizjologii w literaturze i języku. Anna Krasowska (Tabu w szmoncesie kabaretowym (na materiale Telefonów Józefa Ursteina)) omawia strategie przekraczania tabu seksualnego stosowane na początku XX wieku. Za punkt wyjścia autorka wybrała monologi kabaretowe prezentowane przez Józefa Ursteina w latach 1917–1919 w warszawskim kabarecie Miraż. Z kolei Justyna Tomczak-Boczko (Czy chingar jest słowem kluczem do meksykańskiej kultu- ry?) analizuje szerokie znaczenie i użycie słowa chingar, jego liczne derywaty i idiomy. Autorka podkreśla, że ogromne znaczenie chingar dla kultury meksykańskiej może wskazywać na wagę zjawiska agresji w życiu społecznym Meksykanów. Rozdział za- myka artykuł Karoliny Górniak-Prasnal (Turpizm i antyestetyzm w poezji Tymoteusza Karpowicza), w którym badaczka skupia się na wątkach związanych z fizjologią i so- matycznością oraz motywach turpistycznych w utworach Tymoteusza Karpowicza pochodzących z tomu Słoje zadrzewne. Rozdział drugi (Odrażające) również składa się z trzech tekstów. Łukasz Wró- blewski (Wymiary wstrętu w Bełkocie Sławomira Shutego), omawiając debiutancką powieść Sławomira Shutego, prezentuje różne wymiary odrazy obecnej w utworze, które mogą być postrzegane jako symptom kryzysu społecznego. Justyna Fudala (Es- tetyka brzydoty a przekład literacki – tłumacz wobec twórczości Miodraga Bulatovicia) wymienia z kolei możliwe strategie tłumaczeniowe w przekładzie literatury brzydkiej i wulgarnej; prezentuje je na wybranych przykładach zaczerpniętych z prozy serb- skiego pisarza Miodraga Bulatowicia. Rozdział zamyka artykuł Ivety Narodovskiej (Эстетика уродливого в женской постреалистической русско-латышской про- зе). Badaczka próbuje wyjaśnić przyczyny szczególnego umiłowania brzydoty ludz- kiego ciała i ludzkiej fizjologii w postrealistycznej literaturze kobiecej na przykładzie twórczości sześciu współczesnych pisarek. 8 Wstęp Kolejny rozdział (Niechciane) prezentuje różne wymiary odrzucenia czy wyklucze- nia obecne w języku i literaturze. Giulia Kamińska Di Giannantonio („Możno nawet trocha obcy. I w Rzymje, i na Ślonsku. Wszyndzie” – o poczuciu obcości w Listach z Rzy- mu Zbigniewa Kadłubka), analizując prozę Zbigniewa Kadłubka, poszukuje w nar- racji takich tropów właśnie jak wykluczenie czy wyobcowanie. Badaczka podkreśla także tożsamościowotwórczą rolę języka. Eliza Pieciul-Karmińska („W pięknych jej różowych ustach prozaiczna nawet prawda nabiera poezji” – obraz kobiety a światopo- gląd tłumacza (Der Sandmann E.T.A. Hoffmanna w przekładzie Felicjana Faleńskiego) na podstawie licznych przykładów zaczerpniętych z tłumaczenia tekstu E.T.A. Hoff- manna udowadnia, że założenia wstępne tłumacza znacząco wpływają na ostateczną formę przekładu. O „niechcianym” w osiemnastowiecznych tłumaczeniach tekstów lingwistycznych traktuje artykuł Alisy Schirschikovej (О некоторых особенностях перевода грамматических текстов в 18 веке). Badaczka dowodzi, że ówcześni tłu- macze starali się adaptować tłumaczony tekst do potrzeb odbiorców i kultury języka docelowego, wyrzucając niekiedy z oryginału obszerne jego fragmenty. Niechcianymi z punktu widzenia tłumaczy mogły się stać rozważania między innymi o naturze czy też historii języka. Rozdział zamykają dwa anglojęzyczne artykuły dotyczące literac- kich wątków odrzucenia i przekraczania tabu w prozie współczesnej. Marek Pawlicki (Rejected by the Gods: an analysis of William Goldings’ The Double Tongue) w in- tymnej narracji Dwoistego języka Williama Goldinga upatruje motywu wyobcowania i poczucia winy. Z kolei María Sebastià-Sáez (Amélie Nothomb’s Tuer le Père (‚Kill the Father’): a 21st century recreation of Oedipus myth) analizuje metamorfozy starożytne- go mitu o Edypie i odzwierciedlone w nim zakazy kulturowe obecne w powieści Zabić ojca autorstwa Amélie Nothomb. W prozie tej belgijskiej pisarki badaczka odnajduje wyraźne nawiązania do freudowskiej interpretacji słynnego mitu. Ostatni rozdział Zakazane zawiera cztery artykuły poświęcone językowym aspek- tom tabu kulturowego. Dwie prace dotyczą językoznawstwa diachronicznego. Iván Andrés-Alba (Pejorative designations for ‘boy’ and ‘girl’ in the Indo-European languag- es) analizuje zmiany w semantyce wybranych dysfemizmów w językach indoeuropejs- kich. Elena Chashchina w artykule Словесное оскорбление в истории русского пра- ва и его отражение в письменных источниках omawia natomiast różne przypadki znieważenia słownego w historii prawa rosyjskiego. Dwie pozostałe prace traktują o współczesnych zakazach językowych. Liubov Kuragina (Verbal taboos in the Ger- man language and culture) po raz kolejny podkreśla kulturowe uwarunkowania tabu językowego na przykładzie uniwersalnych i specyficznych dla kultury niemieckiej za- kazów o charakterze werbalnym. Z kolei Ekaterina Rycheva (Ненормативная лек-