T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BATI DİLLERİ ve EDEBİYATI ANABİLİM DALI İNGİLİZ KADIN SEYYAHLAR HARVEY VE GARNETT’E GÖRE OSMANLI’DA GÜNDELİK HAYAT Didem ÇAKMAK 1130224005 YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Yrd. Doç. Dr. Mehmet UYSAL ISPARTA-2015 i (ÇAKMAK, Didem, İngiliz Kadın Seyyahlar Harvey ve Garnett’e Göre Osmanlı’da Gündelik Hayat, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2015) ÖZET Bu çalışmanın amacı; İngiliz kadın seyyahlardan Annie Jane Tennant Harvey’in 1871 yılında kaleme aldığı Türk Haremleri ve Çerkez Evleri adlı eseri ile Lucy Mary Jane Garnett’in 1909’da yayımlanan Türkiye’de Aile Hayatı adlı seyahatnamesinde, Osmanlı toplumunun nasıl tasvir ve tahlil edildiğini ortaya koymaktır. Türkçe tercümesi olmayan bu iki seyahatnamenin Türk kültür camiasına tanıtılması hedeflenmektedir. 19. yüzyıl Batı seyahatnameleri açısından oldukça verimli bir dönem olmuştur. Batılı kadın gezginlerin bu dönemdeki katkıları, o zamana dek süregelen olumsuz “Türk” imajının değişmesini ve daha tarafsız bir hal almasını sağlamıştır. Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Batılı kadın gezginlerin gözüyle yeniden şekillenen Türk imgelerine yer verilmiştir. İkinci bölüm; Osmanlı toplumundaki kadın, erkek ve çocukların sosyal yaşantılarını kapsar. Üçüncü bölümde, devletin toplumsal kurumları ve bu kurumların yapısı incelenmiş, son bölümde de Osmanlı gelenekleri hakkında bilgi verilmiştir. Bu değerlendirme yapılırken gezi edebiyatının vazgeçilmez unsuru olan imgebilimsel yöntemden yararlanılmıştır. Gizli Oryantalist söylemlerin kurgusu, söylem analizi yoluyla ifşa edilmiştir. Elde edilen bulgular diğer kadın seyyahların söylemleri ile desteklenmiştir. Sonuç olarak; Harvey ve Garnett’in yorumuyla şekillenen Osmanlı toplumundaki gündelik hayat, birçok açıdan Batı’ya örnek teşkil edebilecek bir yapıya sahiptir. Osmanlıdaki toplumsal hayata tam olarak dahil olabilen bu İngiliz kadın seyyahların tasvir ettiği Osmanlı toplumu ana hatlarıyla; kadına, çocuğa ve yaşlıya değer veren, insanların refahını sağlayan, toplumsal birlik ile yardımlaşmanın olduğu ve eğitimin desteklendiği geleneksel bir temel üzerine kurulmuştur. Anahtar Kelimeler: Seyahatname, kadın seyyahlar, Oryantalist, imgebilim, söylem analizi iii (ÇAKMAK, Didem, Daily Life in the Ottoman Empire According to English Women Travellers Harvey and Garnett, Master Thesis, Isparta, 2015) ABSTRACT The aim of the present study is to reveal how Ottoman women were described and analysed in Turkish Harems and Circassian Homes penned by an English woman traveller Annie Jane Tennant Harvey in 1871, and Home Life in Turkey by Lucy Mary Jane Garnett, another travel book published in 1909. Our aim is to introduce these two travel books that have not been translated into Turkish yet to Turkish cultural community. The 19th century has been known as a highly productive period in terms of Western travel books. The contributions of Western women travellers in this period pave the way for a change in the well-established unfavourable “Turk” image in a more unbiased way. The study consists of four chapters. The first chapter focuses on the Turk image reshaped through the lens of Western women travellers. The second chapter deals with the social lives of women, men, and children in the Ottoman society. The third chapter examines social institutions and their structures, and the last one is devoted to the Ottoman tradition. Throughout the process, imagological method, an indispensable element of travel literature is utilized. The fiction of implicit Orientalist discourse is uncovered by means of discourse analysis. The findings obtained are supported by the discourse of the other women travellers. In conclusion, the daily life in the Ottoman society revived by Harvey and Garnett’s perceptions has a structure that could be a model for the West in many respects. The Ottoman society described by these two English women travellers who could succeed in integrating themselves into the social life is generally based on a traditional structure, in which women, children, and the elderly are valued. It also preserves individuals’ welfare, appreciates social union and charity, and promotes education. Key Words: Travel book, women travellers, Orientalist, imagology, discourse analysis iv İÇİNDEKİLER TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI………………………………………………...i YEMİN METNİ SAYFASI……………………………………………………………..ii ÖZET…………………………………………………………………………….……...iii ABSTRACT……………………………………………………………………….....…iv İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………………..v KISALTMALAR…………………………………..…………………………………...vi ÖN SÖZ……………………………………….……………………………………….vii GİRİŞ……………………………………………………...……………………………..1 BİRİNCİ BÖLÜM (YENİ TÜRK İMGELERİ) 1. YENİ TÜRK İMGELERİ…………………………………………………….....……..10 1.1. Doğa Tutkusu…………………………………………………………….…................12 1.2. Büyüğe ve Kadına Saygı…………………………………………………..…..............18 1.3. Cömertlik……………………………………………………………….……...............21 1.4. Temizlik…………………………………………………………………..............…....23 1.5. Kadercilik……………………………………………………………………...............26 İKİNCİ BÖLÜM (TÜRK İNSANI) 2. TÜRK İNSANI………………………………………………………………......….....31 2.1. Kadınlar………………………………………………………………….…….............34 2.2. Erkekler…………………………………………………………………............….….47 2.3. Çocuklar…………………………………………………………………............….…53 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM (TOPLUMSAL KURUMLAR ve YAPILARI) 3. TOPLUMSAL KURUMLAR ve YAPILARI…………………………………….......57 3.1. Siyaset………………………………………………………………………...............57 3.2. Din………………………………………………………………………...........….….61 3.3. Aile………………………………………………………………………....................70 3.4. Eğitim…………………………………………………………………………............72 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM (OSMANLI GELENEKLERİ) 4. OSMANLI GELENEKLERİ…………………………………………………......…..82 4.1. Hamam……………………………………………………………………............…. 83 4.2. Doğum………………………………………………………………………...............91 4.3. Düğün………………………………………………………………………................97 SONUÇ……………………………………………………………………………....106 CONCLUSION……………………………………………………………………....109 KAYNAKÇA………………………………………………………………………...112 ÖZ GEÇMİŞ ………………………………………………………………….…......116 v KISALTMALAR a. g. e. Adı geçen eser a. g. m. Adı geçen makale Bkz. Bakınız Çev. Çeviren Ed. Editör s. Sayfa ss. Sayfalar S. Sayı C. Cilt S.D.Ü. Süleyman Demirel Üniversitesi vi ÖN SÖZ Seyahat etmek bütün kültürlerde geçmişten günümüze süregelen kadim bir faaliyettir. Yapılan seyahatlerin yazıya dökülmesi İlkçağ hac yolculuklarına kadar uzanır. Çeşitli nedenlerle Anadolu’yu ziyarete gelen Batılı gezginler; kendi kültürlerinde mevcut olmayanı görmek istemiş, göremediği noktaları imgelem gücü ile kurgulamış, anlatmış ya da resmetmişlerdir. Seyyahların kendi toplumlarına aktardığı bilgilerin doğruluğu çoğunlukla kabul edilmiş ve tanımlanan toplumla ilgili belli imajlar ortaya çıkmıştır. Batı’nın tanımladığı Türk imajı, gerek Osmanlı toplumunun genellikle savaşlar ile anılmasından gerekse kültür ve inanç farklılıklardan ötürü olumsuzdur. Böylece; Batı’nın Doğu’yu “öteki” olarak ifade ettiği ve Avrupa merkezli (eurocentric) bir bakış açısıyla “dışladığı” Oryantalist dünya görüşü, 16. yüzyılda ortaya çıkmıştır. 19. yüzyılda gelişen sanayi ve kitle turizminin etkisiyle Doğu’ya seyahat eden gezginlerin sayısı artmış, nitelikleri çeşitlenmiştir. Önceleri görevlerinden ötürü genellikle erkek devlet memurlarından oluşan seyahatname yazarlarına; turistler, halkbilim araştırmacıları ve kadınlar da dâhil olmuştur. Özellikle kadın seyyahların eserleri, Doğu hakkında yazılan seyahatnamelere yeni bir kimlik kazandırmıştır. Osmanlı toplumunun korunaklı dünyasını tanımak, ancak kadın seyyahlar için mümkün olabilmiştir. Bu farkındalık, Osmanlı toplumuna dışarıdan daha nesnel bir şekilde bakabilmek için kadın seyyahların söylemlerinden yararlanma gereğini ortaya koymuştur. Araştırmada esas itibariyle İngiliz kadın seyyahlar Harvey ve Garnett’in gezi notlarında betimlenen Osmanlı gündelik hayatı incelenmiş ve yorumlanmıştır. Harvey’in edebi üslubu ile halkbilimci Garnett’in bilimsel değerlendirmesinin karşılaştırmalı olarak yorumlanması hedeflenmiştir. Daha önce çalışılan kadın seyyahların gezi notları referans gösterilmiş; başta Harvey ve Garnett olmak üzere kadınların gezi notlarıyla farklılaşan genel Türk ve Müslüman imgeleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Yürütücülüğünü üstlendiği BAP 3893-YL1-14 nolu “İngiliz Kadın Seyyahlar Harvey ve Garnett’e Göre Osmanlı’da Gündelik Hayat” konulu proje boyunca ilmi ve tecrübesinden faydalandığım, engin hoşgörü ve sabrıyla motive olduğum, kendisiyle çalışmaktan onur duyduğum, saygıdeğer hocam, tez danışmanım Sn. Yrd. Doç. Dr. Mehmet UYSAL’a şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim. Göstermiş olduğu ilgi ve destek ile bugünlere gelmemde büyük payı olan değerli hocam Sn. Doç. Dr. Batoura (Beture) MAMEDOVA’ya teşekkürlerimi sunarım. Gezi edebiyatı hakkında yaptığı çalışmaların yanı sıra yapıcı eleştirileriyle bana yol gösteren Sn. Yrd. Doç. Dr. Orkun KOCABIYIK’a teşekkür ederim. Koşulsuz sevgi ve destekleriyle her zaman yanımda olan anneme, babama ve kardeşlerime sonsuz teşekkürlerimi sunar, sürecin başından sonuna kadar alaka ve yardımını esirgemeyen sevgili eşime ayrıca teşekkür ederim. Didem ÇAKMAK Ocak 2015 vii GİRİŞ “Seyahat etmek” eylemi; TDK Güncel Türkçe Sözlük’ünde “uzak yerleri gezerek görmek, yolculuk etmek” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere insanlar kendilerine uzak ya da başka bir ifadeyle kendilerine yabancı olana merak duyarlar. Bu meraklarını eyleme dönüştürdüklerinde ise seyahat ederler. “Yolculuk” kelimesi, birçok edebi esere ilham vermiştir. Âdem ile Havva’nın dünyaya yolcuğu ile insanlık tarihinin başladığı düşünülürse,