43 Cena 32,00 zł (w tym 8% VAT) Czasopismo humanistyczne 44 Muzeum Niepodległości w Warszawie Rocznik XX • 2013 • nr 3-4 (43-44) Czasopismo humanistyczne Muzeum Niepodległości w Warszawie Rocznik XX • 2013 • nr 3-4 (43-44) „Niepodległość i Pamięć” Czasopismo humanistyczne 2013 © copyright by Muzeum Niepodległości w Warszawie RECENZENT NAUKOWY prof. dr hab. Adam Dobroński REDAKTOR NACZELNY dr Tadeusz Skoczek REDAKTOR NUMERU Krzysztof Bąkała KOLEGIUM REDAKCYJNE dr Stefan Artymowski Paweł Bezak Jan Engelgard (z-ca red. naczelnego) Joanna Gierczyńska Andrzej Kotecki Krzysztof Mordyński dr Emil Noiński Dorota Panowek (sekretarz redakcji) Sylwia Szczotka Jerzy Wągrodzki dr Jolanta Załęczny Na okładce: Zespół ludowy polsko-czesko-ukraiński z Werby w po- wiecie dubieńskim, 1936 r., zbiory Zbigniewa Wojcieszka. Fotografi a prezentowana na wystawie czasowej Muzeum Niepodległości „Wołyń czasu zagłady 1939–1945”. ISSN 1427-1443 Spis treści Słowo wstępne ........................................................................................... 5 ARTYKUŁY Krzysztof Bąkała, ,,Przybyli na Wołyń nieproszeni…” .........................9 Franciszek Ziejka, „Przy lackim orle, przy koniu Kiejstuta, Archanioł Rusi na proporcach błysł!”. Tradycje unii horodelskiej w życiu narodo- wym czasów niewoli ............................................................................49 Dariusz Faszcza, Komenda Okręgu AK Wołyń wobec eksterminacji lud- ności polskiej w 1943 r ......................................................................... 73 Mieczysław Samborski, Wołyń 1943. Przyczynki do historii wykonaw- ców ludobójstwa na Polakach… ........................................................... 99 Damian Markowski, Wołyńskie powstanie. Epopeja 27 DP AK (sty- czeń–kwiecień 1944 r.) ....................................................................... 141 Jan Engelgard, Partyzantka sowiecka wobec zagłady ludności polskiej na Wołyniu w 1943 r ........................................................................... 183 Paweł Bezak, Symbolika żołnierzy podziemia polskiego na Wołyniu i Polesiu w latach II wojny światowej .............................................. 213 Stanisław Dziedzic, Dialog nie zawsze pobratymczy. Drogi do Niepod- ległości w korespondencji i działalności publicznej abp. Józefa Bilczew- skiego i abp. Andrzeja Szeptyckiego .................................................. 223 Janusz Gmitruk, Jan Piekałkiewicz. (1892–1943) Współtwórca Polskie- go Państwa Podziemnego. (w 70. rocznicę śmierci)… ...................... 245 BIOGRAFIE, WSPOMNIENIA Jolanta Załęczny, Zbrodnie nie tylko na Wołyniu ............................ 295 MUZEALNICTWO Helena Wiórkiewicz, Pamiątki Drexlerów w zbiorach Muzeum Niepod- ległości w Warszawie. Dar Jadwigi Kern-Bałaty …........................... 305 RECENZJE, OMÓWIENIA, BIBLIOGRAFIE Tadeusz Skoczek, Wołyń. Ludobójstwo. Polskie losy ...................... 369 Jan Engelgard, Ukraińscy historycy o Wołyniu i nie tylko ............. 372 Paweł Bezak, Harcerska służba pamięci na Wołyniu ...................... 378 Tadeusz Skoczek, Regionalizm. Tradycja. Europa ........................... 383 Andrzej Kotecki, Nowa książka o obronie Kępy Oksywskiej ......... 390 Referaty wygłoszone 20 maja 2012 roku na uroczystej sesji poświęconej zagładzie Żydów kresowych, zorganizowanej z okazji 70. rocznicy apo- geum ludobójstwa dokonanego przez OUN-UPA na ludności polskiej Wschodnich Kresów II RP: Jarosław Kalinowski, Nieprzezwyciężona przeszłość ................ 394 Bolesław Szenicer, Zagłada Żydów kresowych (1941–1943) ...... 401 Halina Murawska, Wołyń w zbiorach biblioteki Muzeum Niepodległo- ści: zestawienie bibliografi czne ......................................................... 407 Wiersze na stronach 72, 98, 244, 304, 368 – Zygmunt Jan Rumel Słowo wstępne Niepodległość i Pamięć jest pismem humanistycznym o zamierzonej sze- rokiej formule. Z periodyku muzealnego o proweniencji historycznej prze- kształca się w kwartalnik naukowy zamieszczający artykuły, eseje, materia- ły archiwalne związane z misją Muzeum Niepodległości realizowaną w róż- nych kręgach tematycznych zainteresowań. Takiemu założeniu nie sprzyjają pomysły redagowania numerów monografi cznych, chociaż pokusa przypo- minania poszczególnych rocznic może być elementem programotwórczej inspiracji. Tym razem tematem wiodącym podwójnego numeru stała się ‒ przypada- jąca w lipcu 2013 roku ‒ 70. rocznica apogeum ludobójstwa dokonanego przez OUN-UPA na obywatelach polskich zamieszkujących Kresy Wschodnie II RP. Zagadnienie to staraliśmy się zaprezentować w jak najszerszym spek- trum. W starannie udokumentowanym artykule Dariusza Faszczy omówio- ne zostało stanowisko Komendy Okręgu AK „Wołyń” wobec eksterminacji ludności polskiej w 1943 roku, przedstawiona też została rola Polskiego Pod- ziemia Zbrojnego w obronie ludności polskiej. Działania zbrojne 27 Dywizji Piechoty Armii Krajowej przeprowadzane w pierwszych miesiącach roku 1944 (styczeń–kwiecień) prezentuje w analitycznym artykule Damian Mar- kowski, nie pomijając aspektów politycznych operacji „Burza” na Wołyniu (łącznie z trudnymi problemami infi ltracji, inwigilacji i… współdziałania). Bezpośrednich wykonawców zbrodni identyfi kuje Mieczysław Samborski. Choć nazywa swój artykuł „przyczynkiem” to żmudnie rekonstruuje struk- tury, podaje nazwiska dowódców, szczególnie gorliwych „aktywistów”, wy- korzystuje bogatą bibliografi ę wspomnieniową ‒ polską i ukraińską, krajową i emigracyjną. Jan Engelgard stawia odważną, udokumentowaną źródłowo, tezę o współpracy partyzantki polskiej i sowieckiej na Wołyniu, podając fakty współdziałania w obliczu zagłady ludności polskiej, przedstawia jed- nak różne punkty widzenia na efekty tej współpracy, korzystając ze źródeł emigracyjnych apologetów UPA. Paweł Bezak interesująco rysuje symbo- likę, którą posługiwali się żołnierze polskiego podziemia różnej orientacji politycznej, działający w warunkach wielowątkowej wojny partyzanckiej, rekonstruuje nawet, w oparciu o opisy i przekazy wspomnieniowo-pamięt- nikarskie, niektóre odznaki i godła. Jolanta Załęczny omawia materiały źró- dłowe, wspomnienia osób, które przeżyły tragedię kresowego ludobójstwa na Pokuciu, powołując się na pisemną relację udostępnioną przez uczestnicz- 5 kę muzealnych spotkań Uniwersytetu III Wieku. Wspomnienia, oryginal- ne i autentyczne, przejmujące swoją grozą niosą humanistyczne przesłanie jakim jest, konieczność utrwalenia prawdy o cierpieniach. Relacja bezpo- średniego uczestnika i ofi ary ludobójstwa opatrzona została kompetentnymi przypisami sytuującymi rękopis w konkretnej geografi cznej przestrzeni. Warto upowszechniać tak opracowane relacje, nie tylko dla poszukiwania sprawiedliwości – lecz także w imię prawdy historycznej. Stanisław Dziedzic artykułem Dialog nie zawsze pobratymczy przenosi nas na początek XX wieku, kiedy to zauważyć można pierwsze przykłady nienawiści polsko-ukraińskiej. Już u schyłku monarchii austro-węgierskiej polityka zaborcy inicjowała narodową i etniczną niechęć. Autor analizując korespondencje dwóch hierarchów: katolickiego abp. Józefa Bilczewskiego i unickiego abp. Andrzeja Szeptyckiego ukazuje zarzewie sporu, który prze- trwał wiele lat. Ile w tych sporach i polemikach winy bezimiennych prądów historii, a ile ludzi tworzących poszczególne wydarzenia, wyczytać może- my (nie wprost) z erudycyjnego eseju Franciszka Ziejki. Kiedyś Polacy, Li- twini i Rusini tworzyli żmudnie, lecz skutecznie, Rzeczpospolitą Obojga (a nawet Trojga) Narodów. W 2013 roku przypadało 600-lecie Unii Horo- delskiej (1413), będącej swoistego rodzaju pomostem pomiędzy porozumie- niami w Krewie (1385) i Lublinie (1569). To właśnie za sprawą tej ostatniej przyłączone zostały do Korony ziemie Wołynia i Kijowszczyzna. Horodło stanowiło w tym procesie ważny etap, jeszcze ważniejszy dla nas Polaków był – zdaniem F. Ziejki ‒ Zjazd Horodelski oraz Akt Odnowienia Unii Horo- delskiej zainicjowany w czasie zaborów, w 1861 roku, tuż przed wybuchem Powstania Styczniowego. Autor rekonstruuje też późniejsze paryskie obcho- dy przypominające trójnarodową Rzeczypospolitą. O tej romantycznej wizji, o której marzyli Józef Piłsudski i Jerzy Gie- droyc, dyskutowano podczas konferencji naukowej „Giedroyc i Ukraina” (17–18 maja 2012) zorganizowanej przez IPN. Niestety, nie wykorzystano przesłania etycznego zawartego w jej założeniach. Pisano: Historia relacji polsko-ukraińskich w XX wieku nie należy do najłatwiejszych. Liczne cierpienia po obu stronach do dzisiaj rzutują na ocenę wydarzeń histo- rycznych i na wzajemne postrzeganie. Jednocześnie możemy także odnotować szereg przykładów współdziałania Polaków i Ukraińców. Przeszłość może zarów- no dzielić, jak i łączyć. Sztuką jest rzetelne jej opowiadanie, przy jednoczesnym pamiętaniu, że przyszłość można kształtować wspólnie, nie powtarzając starych 6 błędów. Do tego w dużej mierze sprowadzało się przesłanie Jerzego Giedroycia, który nie unikał nigdy trudnych tematów, ale też zawsze starał się budować nici porozumienia. Giedroyc już w 1949 roku wysunął koncepcję ułożenia przez Polskę do- brych stosunków z bezpośrednimi sąsiadami na Wschodzie, bez roszczeń terytorialnych i bez prób porozumiewania się, ułożenia się z Rosją ponad głowami Litwinów, Ukraińców i Białorusinów. Takie stanowisko to dla wie- lu środowisk relatywizowanie cierpienia i brak jasnego określenia czynu, jakiego dokonano na Polakach w 1943 roku. Widać to również współcześnie: uwarunkowania polityczne pozwalają zastąpić w ofi cjalnych wystąpieniach defi nicję „ludobójstwa” terminem „czyn o znamionach ludobójstwa”,