KLASYCY HISTORIOGRAFII WARSZAWSKIEJ Oskar Halecki DZIEJE UNII JAGIELLOŃSKIEJ TOM II W XVI WIEKU DZIEJE UNII JAGIELLOŃSKIEJ INSTYTUT HISTORYCZNY UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO KLASYCY HISTORIOGRAFII WARSZAWSKIEJ Komitet redakcyjny: Katarzyna Błachowska, Marek A. Janicki, Małgorzata Karpińska (przewodnicząca), Krystyna Stebnicka, Piotr Węcowski OSKAR HALECKI DZIEJE UNII JAGIELLOŃSKIEJ TO M II W XVI WIEKU O pracow ała Katarzyna Błachowska Wydawnictwo Neriton Warszawa 2013 Redakcja i korekty Piotr Kardasiński-Bunalski Opracowanie graficzne i projekt okładki Karol Górski Fundacja Naukowa Otwarte Historie Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa www.otwartehistorie.pl [email protected] © Copyright by Polska Akademia Umiejętności © Copyright by Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego © Copyright by Wydawnictwo Neriton ISBN 978-83-7543-277-0 Wydawnictwo Neriton Reprint wydania I, rozszerzony, Warszawa 2013 Rynek Starego Miasta 29/31 pok. 33, 00-272 Warszawa neriton@ ihpan.edu.pl, www.neriton.apnet.pl Druk i oprawa Fabryka Druku OSKAR HALECKI DZIEJE UNII JAGIELLOŃSKIEJ TOM II W XVI WIEKU KRAKÓW AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI NAKŁADEM FUNDUSZU NESTORA BUCEWICZA SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI G. GEBETHNERA I SP. W KRAKOWIE, OEBETHNERA I WOLFFA W WARSZAWIE, ORAZ W POZNANIU, RYCERSKA 17. 1919. Kraków. — Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem Józefa Filipowskiego. Spis treści Il-go tomu. CZĘŚĆ IV. Okres Zygmuntowski 1500—1568 s. 1— 247. 1. Unia piotrkowsko-mielnicka z r. 150l I jej zerw anie w r. 150 6 s. 1 —39. Położenie polityczne koło r. 1500 s. 1—5; elekcya Aleksandra w Polsce s. 6 - 9; akty unii piotrkow s ko-mie lnickiej: ich geneza s. 10—11, treść s. 12-14 i prawomocność s. 14—18; Polska wobec w ojny z Moskwą s. 19—22 i pokoju z r. 1503 s. 23—25; w alka stronnictw na Litwie s. 25—26; dynastya wobec Unii s. 27—30; spór o rewersaíy Litwinów s, 31—36; śmierć Aleksandra i elekcya Zygmunta I s. 37—39. 2. Powstanie Glińskiego i walka o Smoleńsk 1507—1522 s. 40—74. Plan w ojny z Moskwą s. 40—44; powstanie Glińskiego i pierwsza wojna z Moskwą s. 44—48; kw estya wspólnej obrony kresowej i odnowienia Unii s. 49—54; projekt umowy polsko-litewskiej z r. 1512 i projekt reform y wojskowej s. 54— 58; Polska wobec drugiej wojny z Moskwą: początki w r. 1513 s. 58—60, Smoleńsk i Orsza s. 61—65; Litwa a kon­ gres wiedeński s. 65—66; rozluźnienie stosunków polsko-litew- skich s. 67—69; L itw a wobec w ojny pruskiej s. 70—72; rozejm z Moskwą s. 73 — 74, 3. Unia a su k cesy a 1522—1548 s. 74—114. Elekcya litewska Zygmunta Augusta s. 74—77; wzrost separatyzmu litewskiego s. 77—82; wspólna obrona kresowa s. 82—83; elekcya polska Zygmunta Augusta s. 84 — 86; Litwa wobec wojny wołoskiej s. 87—90; Polska wobec trzeciej wojny moskiewskiej s. 91—95; początki ruchu egzekucyjnego, a spraw a Unii na sejm ach z lat 1538—1543 s. 96—103; oddanie zarządu Litwy Zygmuntowi Augustowi s. 104 — 108; jego rządy litew skie s. 109 — 114. IV 4. Unia a walka o egzekucyę 1548—1562 s. 114—157. Sprawa Unii na sejmach: r. 1548 s. 114 — 119, r. 1550 s. 120—125, r. 1552 s. 125—128; Polska wobec niebezpieczeństwa m oskiewskiego w r. 1553/5 s. 129—133 i spraw y inflanckiej w r. 1556/7 s. 134—136; sejm z r. 1558/9 s. 137—142; Polska wobec przyłączenia Inflant s. 142—147; poselstwo szlachty pol­ skiej w Wilnie w r. 1562 s. 148—150, oraz jego skutki: pe- tycya w itebska s. 151—155 i zw rot w stanow isku króla s. 155 — 157. 5. W przeddzień unii lubelskiej 1563—1568 s. 157— 222. Sejm piotrkowski r. 1562/3 i upadek Połocka s. 157-163; król na Litwie s. 164—166; rokowania na sejmie warszaw­ skim r. 1563/4: delegacya litewska i jej instrukcya s. 166—170, pierw szy okres obrad do 1 lutego s. 171—180, po zwycięstwie nad Ułą s. 181—184, deklaracya królewska i reces s. 185—190, po sejmie s. 191 — 192; rokowania bielskie s. 193 — 196 i par- czowskie s. 197-199; praca przygotowawcza króla na Litwie i w Polsce s. 199-202; sejm piotrkowski r. 1565 wobec Litwy s. 202—206; geneza i znaczenie sejmu wileńskiego z r. 1565/6 s. 207—210; rokowania lubelsko brzeskie r. 1566 s. 210— 217; niebezpieczeństwo moskiewskie i zwołanie sejmu wspólnego s. 218—222. 6. Recepcya ustroju polskiego przez w. księstwo litewskie s. 222—247. Znaczenie assymilacyi ustrojowej i jej przeszkody s. 222—226; upodobnienie ustroju terytoryalnego s. 227—231; walka z prze­ wagą możnowładztwa na Litwie: w zakresie skarbowo- wojskowym s. 232 — 236, w sądownictwie s. 236—239 i w sejmie s. 240—242; druga redakcya statutu, jej geneza s. 242—244 i znaczenie s. 245—247. C Z ĘŚC V. Unia lubelska z r. 1569 s. 248— 353. 1. Obrady przygotowawcze i ich zerwanie s. 248—275. Przed sejmem: charakterystyka ogólna s. 248-250, przygo­ towania w Polsce i na Litwie s. 251—254, zjazd wohyński i na­ rady przedsejmowe s. 255—256; pierwsze dyskusye (do 12 lutego) s. 257-264; obustronne projekty unii s. 266—268; plan pośred­ nictwa królewskiego s. 269—272; wyjazd Litwinów s. 273—275. 2. Wcielenie Podlasia i Rusi południowej s. 275 — 317. Projekt inkorporacyi s. 275—278 i pierwsze zabiegi na sejmie s. 279—283; opracowanie aktu unii z 24 marca s. 284— 290; stanowisko ziem wcielonych s. 291 — 293; zjazd wileński i jego postanowienia s. 293—298; poselstwo Jana Chodkiewicza V s. 298—303; nowe terminy dla Podlasian s. 303—304; »egzeku- cya« z 2 maja i jej skutki s. 305—306; ostatnie terminy i złoże­ nie przysiąg przez Podlasian i Wołynian s. 307—309; rozszerze­ nie inkorporacyi na Kijowszczyznę s. 310-313; ostatnie pro­ testy Litwy s. 313—316; dokonanie inkorporacyi i ich skutki s. 316—317. 3. Zaw arcie Unii s. 317—339. Przyczyny ustępstwa Litwinów s. 317—320; ostatnie roko­ wania; projekt litewski s. 320—323, projekt senatu polskiego s. 324—325, ustalenie tekstu ostatecznego s. 326—329; porozu­ mienie na posiedzeniu z 28 czerwca s. 329- 334; treść aktów unii lubelskiej s. 335—337 i ich zaprzysiężenie s. 338—339. 4. „Spólna Rzeczpospolita“ s. 339—353. Istota i znaczenie unii lubelskiej s. 339 — 342; spraw a przysiąg dodatkowych a opozycya Radziwiłłowska s. 343—344; dalsze w spólne prace n a sejmie lubelskim s. 345—348; zadania przyszłości i próby ich rozwiązania w ostatnich latach Zyg­ m unta A ugusta s. 349—351, oraz w dwóch następnych wiekach s. 352- 353. Dodatek. O źródłach i literaturze s. 354—363. Indeks osób i miejscowości do I-go i I I -go tom u s. 364-385. E rrata s. 385. CZĘŚĆ IV. Okres Zygmuntowski 1500-1568. 1. Unia piotrkowsko-mielnicka z r. 1501 i jej zerwanie w r. 1506. Już w dwa lata po unii z r. 1499, zamykającej prze­ szło półwiekowy okres, w którym żaden układ prawno- państwowy między Polską a Litwą nie przyszedł do skutku, okazała się potrzeba zastąpienia jej przez unię nową, opartą na zupełnie odmiennych podstawach. Postaramy się wykazać, że ten nowy układ był prawomocny i rze­ czywiście, choć tylko na krótko, wszedł w życie; ale na­ wet bez względu na jego mniej lub więcej ścisłe wypeł­ nienie, samo pojawienie się nowej koncepcyi wzajem nego stosunku, która w porównaniu z po­ przednią oznacza nadzwyczajny postęp, ma przełomowe znaczenie w dziejach Unii. Nowy okres w tych dziejach rozpoczyna się wówczas chociażby z tego względu, że unia piotrkowsko-m ielnicka już w r. 1501 stwo­ rzyła program, na którym się oparto, rozwijając go tylko dokładniej, p rz y o s ta t e c z n e m r o z w i ą z a ­ niu całego problemu polsko-litewskiego sto­ sunku w r. 1569. Geneza tej unii domaga się tem do­ kładniejszego wyświetlenia, że dzieło z r. 1501, pierwszą O. Halecki: Dzieje Unii Jagiellońskiej, II. 2 OKRES ZYGMUNTOWSKI 1500-1568 od równo stu lat, bo od unii z r. 1401, koncepcyę tw ó r ­ czą w rozwoju współżycia Litwy z Polską, stworzyli ci sa m i z u p e łn ie lu d z ie , którzy dwa lata przedtem nie zdobyli się na nic innego, jak tylko na prawne usankcyo- nowanie faktycznego stanu rzeczy, wytworzonego za dwóch poprzednich pokoleń. Nową unię w przeciwieństwie do poprzedniej chara­ kteryzuje wielkie ustępstw o ze strony Litwinów, którzy w r. 1499 tak gładko przeprowadzili swój program, oraz dalsze ustępstwo ze strony p r z e d s ta w ic ie la d y ­ n a sty i, większe jeszcze aniżeli tamtym razem, a zwła­ szcza żadnem zastrzeżeniem nie osłabione. Te ustępstwa, a więc wogóle nowy układ, wywołały i umożliwiły różne okoliczności. Dla Litwinów decydującem było niebezpie­ czeństwo zewnętrzne. Na ich w. księcia wpływała nadto także ambicya osobista. Osiągnięcie tronu polskiego wyna­ gradzało mu odstąpienie od polityki dynastycznej, tembar- dziej, że sam nie miał potomstwa. I jednym i drugiemu zaś niezmiernie ułatwiło ich decyzyę, że p r o je k t n o w ej u n ii, prawdopodobnie wspólnie ułożony, u m ia ł sz c z ę ­ śliwie pogodzić dawne dążenia polskie do utrwalenia i zacieśnienia wzajemnego związku z równorzędnością i odrębnością w. księ­ stw a, jaką mu sami Polacy niedawno przyznali. Należy więc rozpatrzyć po kolei czynniki polityki zewnętrznej w chwili śmierci Jana Olbrachta, starania Aleksandra o następstwo po nim, a wreszcie samą treść aktu unii, ułożonego podczas jego elekcyi. Na zewnątrz jedność Polski z Litwą już koło r. 1499 zaznaczała się o wiele silniej, ani­ żeli w układzie polsko-litewskim z tego roku. Wpłynęła na to ściślejsza, niż kiedykolwiek przedtem, so­ lidarność polityczna braci jagiellońskich.