AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Institute of Geography named after acad. H.A.Aliyev, ANAS Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti Azerbaijan Geographical Society Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri COĞRAFİYA VƏ TƏBİİ RESURSLAR Proceedings of the Azerbaijan Geographical Society GEOGRAPHY AND NATURAL RESOURCES 2018 №1 (7) Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (7), 2018 BAŞ REDAKTOR: akademik Ramiz Məmmədov REDAKSİYA HEYƏTİ: c.e.d., prof. Fərda İmanov (baş redaktorun müavini), akademik Axmetkal Medeu (Qazaxıstan), akademik Qərib Məmmədov, akademik Məmməd Salmanov, c.e.d., prof. Tapdıq Həsənov, c.e.d. Zakir Eminov, c.e.d. Rəna Qaşqay, c.e.d. Hüseyn Xəlilov, c.e.d. Yaqub Qəribov, c.e.d. Rza Mahmudov, c.ü.f.d. Nazim Bababəyli, c.ü.f.d. Məhərrəm Həsənov, c.ü.f.d. Mirnuh İsmayılov (məsul katib), a.e.ü.f.d. Mətanət Əsgərova, p.e.ü.f.d. Oqtay Alxasov Redaktor: Zahid Əhmədov Buraxılışına məsul: Mail Xəlilov Kompüter tərtibatçısı: Emil Cəbrayılov Jurnal AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunda yığılmış və səhifələnmişdir. Redaksiyanın ünvanı: AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 Telefon: (+99412) 539 3376 www.gsaz.az *** EDITOR-IN-CHIEF: academician Ramiz Mammadov EDITORIAL BOARD: Dr. geog., prof. Farda İmanov (deputy of editor-in-chief), academician Akhmetkal Medeu (Kazakhstan), academician Garib Mammadov, academician Mammad Salmanov, dr. geog., prof. Tapdyg Hassanov, dr. geog. Zakir Eminov, dr. geog. Rena Gashgay, dr. geog. Huseyn Khalilov, dr. geog. Yagub Garibov, dr. geog. Rza Mahmudov, PhD geog. Nazim Bababeyli, PhD geog. Maharram Hassanov, PhD geog. Mirnuh İsmayilov (executive secretary), PhD agr. sci. Matanat Askerova, PhD ped. sci. Ogtay Alkhasov. Editor: Zahid Ahmadov Responsible for the issue: Mail Khalilov Computer designer: Emil Jabrayilov This journal has been composed at the Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS. Editorial address: Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS, AZ 1143 Baku c. H.Javid ave. 115 Phone: (+99412) 539 3376 www.gsaz.az ISBN-978-9952-8032-5-9 ________________________ --------------------------------------------- Çapa imzalanmışdır 25.05.2018 Formatı 70x100 Tiraj-100 «AVROPA» nəşriyyatı, 2018 2 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (7), 2018 FİZİKİ COĞRAFİYA © S.M.Zeynalova, M.C.İsmayılov, E.Ş.Məmmədbəyov, Q.İ.Rüstəmov, M.İ.Yunusov, A.M.Rüstəmova, E.E.Baloğlanov, O.R.Abbasov PALÇIQ VULKANLARININ LANDŞAFTLARIN FORMALAŞMASINA VƏ EKOLOJİ ŞƏRAİTƏ TƏSİRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ (BÖYÜK QAFQAZIN CƏNUB-ŞƏRQ HİSSƏSİNİN TİMSALINDA) S.M.Zeynalova1, M.C.İsmayılov1, E.Ş.Məmmədbəyov1, Q.İ.Rüstəmov1, M.İ.Yunusov1, A.M.Rüstəmova1, E.E.Baloğlanov2, O.R.Abbasov2 1AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu 2AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutu Məqalə, Azərbaycanda palçıq vulkanlarının geniş yayıldığı ərazilərin landşaftlarının formalaş- ması xüsusiyyətlərinin tədqiqinə həsr olunmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, palçıq vulkanları əsasən dağ yarımsəhra və quru-çöl landşaftlarında yayılmaqla, onların daxili diferensiasiyasını mürəkkəb- ləşdirir. Həmçinin relyefinə, geoloji yaşına, süxurların litoloji-geokimyəvi tərkibinə görə fərqli struktur-funksional xüsusiyyətlərə malik palçıq vulkanları landşaftlarının yaranmasına səbəb olur. Bundan əlavə, müxtəlif hipsometrik yüksəkliklərdə palçıq vulkanlarının yayıldığı ərazilərdə forma- laşan landşaftların geokimyəvi xüsusiyyətlərilə əlaqədar insan sağlamlığı və həyat fəaliyyəti üçün potensial ekoloji təhlükə və risklər müəyyənləşdirilməklə bərabər, qiymətləndirilmələr aparılmışdır. Giriş. Tədqiqatın əsas məqsədi Böyük Qafqa- və akkumulyativ (Ak) geokimyəvi landşaftlar ay- zın cənub-şərq hissəsində geniş intişar tapmış pal- rılmış və müvafiq simvolik işarələrlə göstərilmiş- çıq vulkanları və ətraf ərazilərin landşaftları üçün dir. səciyyəvi olan makro - və mikroelementlərin miq- Surətdə izafi, məxrəcdə isə defisit mikroele- rasiyası və konsentrasiyasının paylanma qanuna- mentlər əyani şəkildə təsvir olunan geokimyəvi uyğunluqlarını qiymətləndirmək, müxtəlif hün- formulların verilməsi isə müxtəlif landşaft tipləri dürlük qurşaqları üzrə yayılmış landşaft tiplərinin daxilində aşkar edilmiş anomaliyalarla assosiasiya spesifik geokimyəvi xüsusiyyətlərini aşkar etmək, təşkil edən geokimyəvi şəraiti həm xəritə-sxemin ümumilikdə vulkanik fəaliyyətlə əlaqədar geokim- özündə, həm də onun legendasında daha aydın iz- yəvi şəraitin ətraf, burada yaşayan canlılara və xü- ləməyə imkan yaradır (cədvəl 1). susən də insan sağlamlığına təsirini araşdırmaqdan Landşaftların geokimyəvi təsnifatına uyğun ibarətdir. olaraq, tədqiq edilən Böyük Qafqazın cənub–şərq Tədqiqatın şərhi. Tədqiqat obyektinə daxil hissəsində landşaft tipi ayırılmış, biogen miqrasi- olan ərazilərdəki landşaftların geokimyəvi şəraiti- yanın üstünlük təşkil etdiyi ərazilər biogen land- nin ekoloji baxımdan qiymətləndirilməsi məqsədi- şaftlar kimi təsnif edilmişdir. lə çöl tədqiqatları zamanı müxtəlif landşaft tipləri Tədqiqat ərazisindəki geokimyəvi landşaftların daxilində yayılmış bir sıra palçıq vulkanları və on- formalaşması və inkişafı prosesi bir sıra amillərin ların ətraf ərazilərindən götürülmüş brekçiya, sü- təsiri altında getmişdir. Burada torpaq-bitki örtüyü- xur, bitki və su nümunələri laboratoriya şəraitində nün formalaşmasında şaquli zonallıq özünü göstə- kimyəvi, o cümlədən spektral analiz edilmişdir. rir. Bioloji dövranın xüsusiyyətləri ilə əlaqədar ola- Landşaft komponentlərinin əlaqəli və müqayisəli raq Böyük Qafqazın cənub–şərq hissəsindəki land- analizi metodu ilə müxtəlif bioloji iqlim xüsusiy- şaftlar: A. Mülayim rütubətli dağ-meşə; B. Müla- yətlərinə malik olan ərazilərdə kimyəvi elementlə- yim rütubətli orta və alçaqdağlıq; C. Alçaqdağlığın rin miqrasiyası və konsentrasiyasına görə paylan- arid və semiarid çöl; D. Quru subtropik düzənlik- ma qanunauyğunluqları müəyyənləşdirilmişdir. lərin yarımsəhra landşaftları olmaqla, dörd qrupa, A.İ.Perelmanın (1972) landşaft komponentləri- qruplar isə müxtəlif landşaft tiplərinə ayrılmışdır nin müqayisəli və əlaqəli tədqiqi metoduna əsasən (cədvəl 1). faktiki çöl materiallarının kimyəvi və spektral ana- Təbii-tarixi inkişafın gedişi nəticəsində palçıq lizlərinin nəticələri əsasında “Şamaxı-Qobustan vulkanlarının geniş yayıldığı Böyük Qafqazın cə- ərazisinin ekogeokimyəvi landşaftları” xəritəsi ha- nub–şərq hissəsində: 1. Orta və qismən yüksəkdağ- zırlanmışdır (şəkil 1). Xəritədə ayrı-ayrı landşaft lığın fıstıq-vələs və palıd-vələs meşə landşaftları; tipləri daxilində kimyəvi elementlərin miqrasiya 2. Alçaq və ortadağlığın meşə-çöl və çəmən-çöl şəraitinə görə uyğun allüvial (Al), transallüvial landşaftları; 3. Alçaqdağlığın və çökəkliklərin arid- (TA), superakval (SA), transakkumulyativ (TAk) AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 3 Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (7), 2018 denudasion quru çöl və çöl landşaftları; 4. Alçaq- arid-denudasion yarımsəhra landşaftları; 6. Denuda- dağlığın arid-meşə, meşə-kolluq və kolluq-çöl land- sion-akkumlyativ düzənliklərin intrazonal landşaft- şaftları; 5. Alçaqdağlığın və dağarası çökəkliklərin ları; 7. Akkumlyativ dəniz düzənliklərinin yarımsəh- raları formalaşmışdır (cədvəl 1). Şəkil 1. Şamaxı-Qobustan ərazisinin ekogeokimyəvi lanşaftları (xəritənin legendası cədvəl 1-də verilmişdir) Cədvəl 1 4 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (7), 2018 Cədvəl 2 Palçıq vulkanları brekçiyalarının tərkibində olan bəzi mikroelementlərin orta miqdarı, (%-lə) Palçıq № Ni Cu Zn As Sr Zr Mo Cd Sn Pb V vulkanları 1 Böyük Hərəmi 0,0058 0,0039 0,0074 0,00110 0,0431 0,0071 0,00011 0,000026 0,00013 0,00124 0,012 2 Yandərə 0,0074 0,0043 0,0080 0,00105 0,0414 0,0083 0,00013 0,000025 0,00025 0,00145 0,013 3 Durovdağ 0,0075 0,0038 0,0075 0,00135 0,0407 0,0064 0,00014 0,000022 0,00014 0,00126 0,011 4 Kiçik Mərəzə 0,0042 0,0032 0,0098 0,00142 0,0185 0,0125 0,00018 0,000026 0,00034 0,00206 0,018 Pilpilə- 5 0,0057 0,0043 0,0082 0,00146 0,0331 0,0096 0,00027 0,000031 0,00016 0,00151 0,013 Qaradağ 6 Dəvəboynu 0,0054 0,0044 0,0090 0,00146 0,0389 0,0100 0,00046 0,000031 0,00020 0,00169 0,013 7 Daşgil 0,0053 0,0045 0,0078 0,00143 0,0351 0,0085 0,00038 0,000037 0,00019 0,00146 0,013 8 Bahar 0,0051 0,0041 0,0074 0,00132 0,0342 0,0072 0,00017 0,000025 0,00014 0,00134 0,012 9 Ayrantökən 0,0060 0,0044 0,0073 0,00138 0,0344 0,0081 0,00033 0,000028 0,00015 0,00140 0,012 10 Duzdağ 0,0089 0,0040 0,0071 0,00134 0,0467 0,0071 0,00010 0,000021 0,00013 0,00122 0,012 11 Ağdam qrupu 0,0039 0,0034 0,0072 0,00110 0,0186 0,0086 0,00067 0,000063 0,00016 0,00116 0,015 12 Şəkixan qrupu 0,0056 0,0053 0,0105 0,00184 0,0242 0,0110 0,00101 0,000134 0,00024 0,00176 0,023 Yer qabığında mikroelementlərin klarkı, %,-lə (A.P.Vinaqradov,1962). 0,0058 0,0047 0,0083 0,00017 0,034 0,017 0,00011 0,000013 0,00025 0,0016 0,009 Cədvəl 3 Palçıq vulkanı brekçiyalarının konsentrasiya klarkları № Palçıq vulkanı V Ni Cu Zn As Sr Zr Mo Cd Sn Pb V 1 Böyük Hərəmi 1,3 1 0,8 0,8 6,4 1,2 0,4 1,0 2,0 0,5 0,7 1,3 2 Yandərə 1,2 0,9 0,9 6,1 1,2 0,4 1,1 1,9 1,0 0,9 1,4 3 Durovdağ 1,2 0,8 0,9 7,9 1,1 0,3 1,2 1,6 0,5 0,7 1,2 4 Kiçik Mərəzə 0,7 0,6 1,1 8,3 0,5 0,7 1,6 2,0 1,3 1,2 2,0 5 Pilpilə-Qaradağ 0,9 0,9 0,9 8,5 0,9 0,5 2,4 2,3 0,6 0,9 1,4 6 Dəvəboynu 0,9 0,9 1,0 8,5 1,1 0,5 4,1 2,3 0,8 1,0 1,4 7 Daşgil 0,9 0,9 0,9 8,4 1,0 0,5 3,4 2,8 0,7 0,9 1,4 8 Bahar 0,8 0,8 0,8 7,7 1,0 0,4 1,5 1,9 0,5 0,8 1,3 9 Ayrantökən 1 0,9 0,8 8,1 1,0 0,4 3,0 2,1 0,6 0,8 1,3 10 Duzdağ 1,5 0,8 0,8 7,8 1,3 0,4 0,9 1,6 0,5 0,7 1,3 11 Ağdam qrupu 0,6 0,7 0,8 6,4 0,5 0,5 6,0 4,8 0,6 0,7 1,6 12 Şəkixan qrupu 0,9 1,1 1,2 10,8 0,7 0,6 9,1 10,3 0,9 1,1 2,5 Geokimyəvi landşaft qrupları bioloji kütlənin qradov (1962) tərəfindən müəyyən edilmiş miq- həcminə görə, tiplər isə bioloji məhsuldarlığın bio- darı (klarkı) ilə müqayisəsindən alınan konsentra- kütləyə nisbətinə görə müəyyənləşdirilmişdir.