ARCHIWUM HISTORII I FILOZOFII MEDYCYNY 2014, 77, 36-62 ZDZISŁAW JEZIERSKI Służba Zdrowia Okręgu Radomsko-Kieleckiego Armii Krajowej Medical Services in the Radomsko-Kielecki Region of the Home Army Zakład Historii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Streszczenie Sum m ary Armia Krajowa była największą konspiracyjną organiza­ The Home Army was the biggest resistance agency in cją zbrojną na ziemiach polskich, która podczas drugiej Poland, which during the Second World War carried wojny światowej prowadziła walki dywersyjne i sabota­ out sabotage operations against the occupier, and in żowe przeciwko okupantom, a w 1944 r. podjęła akcję 1944 engaged in operation “Burza”, to liberate and restore „Burza”, mającą na celu wyzwolenie kraju i przywrócenie independence in Poland. In the Kielce district, there mu niepodległości. Do szczególnie zaciętych walk doszło were very stiff battles. The patriotism of the local people wówczas na Kielecczyźnie. Patriotyzm tamtejszej ludno­ and favourable terrain led to the creation of the biggest ści oraz dogodne warunki terenowe sprawiły, że powstały partisan units, which in 1943 carried out widespread tam największe oddziały partyzanckie, które już w 1943 r. armed operations. wykonywały szeroko zakrojone działania zbrojne. In field conditions a lot of them became ill. The Ra­ W ich toku wielu żołnierzy odniosło ciężkie rany domsko-Kielecki Region of the Home Army organized i obrażenia. W trudnych leśnych warunkach życia wie­ its own underground healthcare especially for partisans. lu partyzantów chorowało. Dla niesienia im pomocy Its numerous personnel in tough conditions performed medycznej Okręg Radomsko-Kielecki AK zorganizował outstanding work with great dedication. The article dis­ własną konspiracyjną służbę zdrowia. Jej liczny perso­ cusses the creation of that organization, how it devel­ nel w trudnych warunkach pracował niezwykle ofiarnie oped, the forms and methods of treating and caring for i z ogromnym poświęceniem. W artykule omówiono the wounded. It also presents the people who created powstanie tej służby, jej rozwój organizacyjny, formy the healthcare, many of whom were murdered by the i metody ratowania rannych, leczenia oraz opieki nad German occupier. nimi. Przedstawiono także sylwetki ludzi ją tworzących. Wielu z nich zostało zamordowanych przez niemieckich okupantów. Słowa kluczowe: II wojna światowa, okupacja, Armia Krajowa, Kielecczyzna, pomoc medyczna, lekarze, sa­ Keywords: II World War, occupation, Home Army, Kie­ nitariuszki lecczyzna, medical care, doctors, nurses ZDZISŁAW JEZIERSKI, SŁUŻBA ZDROWIA OKRĘGU RADOMSKO-KIELECKIEGO ARMII KRAJOWEJ 37 Województwo kieleckie w okresie II Rzeczypospolitej samorządowe, koszary wojskowe oraz zakłady przemy­ należało do najbardziej jednorodnych pod względem słowe. Okazali przy tym niezwykłą brutalność wobec narodowościowym. Zamieszkiwało je 91,3% ludności ludności miasta. Żołnierze 2. Dywizji Lekkiej dopuścili polskiej i 8,5% żydowskiej. Ogólna liczba jego miesz­ się wielu zbrodni na polskich jeńcach oraz ludności cy­ kańców przekraczała dwa miliony. Wśród nich domi­ wilnej. Bezwzględnym terrorem i mordami starali się nowała ludność wiejska. Do największych miast tego wymusić na Polakach całkowitą uległość i posłuszeń­ regionu należały Kielce, Radom, Częstochowa, Sando­ stwo. Przede wszystkim uwięziono kilkunastu zakład­ mierz, Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna, ników, wybranych spośród powszechnie szanowanych Jędrzejów i Starachowice1. osób. Wśród nich znajdował się prezydent miasta Stefan Ludność tego województwa znana była z patriotycz­ Artwiński. Trzymano ich pod strażą w sali posiedzeń nych postaw i ofiarnej walki o polskość. Posiadała i pie­ Rady Miejskiej. Jednocześnie na rozplakatowanych ob­ lęgnowała bogate tradycje działań zbrojnych przeciwko wieszczeniach zagrożono, że zatrzymane osoby zostaną zaborcom w XIX wieku. Podkreślić trzeba, że istniały tam stracone, jeśli w mieście zostanie naruszony porządek bardzo dogodne warunki terenowe do podejmowania ustalony przez okupanta. Wkrótce po wyjeździe Hitlera walk o charakterze partyzanckim. Ogromny kompleks zakładników zwolniono4. leśny, jaki stanowiła Puszcza Świętokrzyska, zapewniał schronienie oddziałom partyzanckim w okresie powsta­ Prezydent Stefan Artwiński nia styczniowego w latach 1863-1864, a Góry Święto­ — współtwórca konspiracji krzyskie utrudniały poruszanie się wrogim wojskom2. Niemiecka komendantura wojskowa nie była w stanie Podczas drugiej wojny światowej mieszkańcy tego sprawować całej władzy administracyjnej w mieście. województwa rozwinęli szeroko zakrojone działania Dlatego też nakazała dalszą działalność członkom Za­ partyzanckie przeciwko niemieckim władzom oku­ rządu Miejskiego, z prezydentem Stefanem Artwińskim pacyjnym. W 1944 r. tamtejsze oddziały Batalionów na czele. Tę sprzyjającą okoliczność wykorzystali oni Chłopskich oraz Narodowych Sił Zbrojnych włączyły do działań na rzecz polepszenia sytuacji kielczan oraz się w struktury bojowe Okręgu Radomsko-Kieleckiego jeńców wojennych przetrzymywanych przez Niemców Arm ii Krajowej, w rezultacie czego osiągnął on stan oko­ w tym mieście. W tych trudnych warunkach dali przy­ ło 42 tysięcy żołnierzy i prowadził zacięte walki zbrojne. kład niezwykłej ofiarności i poświęcenia dla społeczności Ranni w nich żołnierze mieli należytą opiekę medyczną, polskiej. Nie tylko nie ulegli okupantom, lecz zapocząt­ którą świadczył konspiracyjny personel służby zdrowia kowali w regionie konspiracyjną walkę przeciwko nim. tego okręgu. Inicjatorem tych działań był Stefan Artwiński. Podkreślić Krótko trwały działania bojowe jednostek Wojska trzeba, że ten wybitny działacz społeczny i polityczny Polskiego na Kielecczyźnie we wrześniu 1939 r. Walcząca tego regionu był z wykształcenia farmaceutą i całe życie w okolicach Częstochowy 7. Dywizja Piechoty została pracował w tym zawodzie. W Kielcach posiadał własną rozbita w trzecim dniu wojny. Natomiast rozlokowane aptekę przy ul. Sienkiewicza 24. W śród aptekarzy cieszył w rejonie Gór Świętokrzyskich trzy dywizje piechoty się szacunkiem i uznaniem, czego dowodem było to, że (3., 12. i 36.), nie w pełni jeszcze zmobilizowane, stano­ powierzyli mu pełnienie funkcji prezesa Oddziału Kie­ wiące Grupę Operacyjną gen. Stanisława Skwarczyńskie- leckiego Izby Aptekarskiej w Częstochowie5. go (należące do Armii Odwodowej Naczelnego Wodza Również kieleccy lekarze traktowali go jako swego „Prusy”), zostały pokonane przez przeważające wojska lidera w sprawach zawodowych i społeczno-politycz­ niemieckie w dniach 6-10 września3. nych. Szczególnie cenili go za to, że do priorytetowych W następstwie tego szybko opanowały one całą Kie­ jego działań należała troska o zapewnienie mieszkań­ lecczyznę. Do jej stolicy wkroczyły 6 września, kolejnego com miasta jak najlepszej opieki medycznej. Realizo­ dnia zajęły Ostrowiec i Opatów, a 8 września Radom. wał ją w ścisłej współpracy z nimi. Tak było również Wyrazem objęcia tego regionu pod swe rządy przez wła­ w pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji. Po wy­ dze niemieckie było przybycie do Kielc wodza i kanclerza buchu wojny pozostał na stanowisku prezydenta miasta, III Rzeszy Adolfa Hitlera 10 września 1939 r. Do tego mimo że do ucieczki nakłaniał go ówczesny wojewoda dnia Niemcy przejęli w tym mieście budynki państwowe, kielecki Władysław Dziadosz. W okresie tym odegrał 1 M ały rocznik statystyczny 1938, Warszawa 1938. 4 Massalski A., Meducki S., Kielce w latach okupacji hitlerow­ 2 Caban W., Z dziejów powstania styczniowego w rejonie Gór skiej 1939-1945, wyd. II, Wrocław 2007, 24. Świętokrzyskich, Warszawa-Kraków 1989. 5 Pająk J.Z., Artwiński Stefan [w:] Świętokrzyski Słownik Bio­ 3 Jurga T., Obrona Polski 1939, Warszawa 1990, 457-462. graficzny, 2, Kielce, 2009, 30. 38 PRACE ORYGINALNE on niezwykl e doniosłą rolę, która do tej pory nie zo­ misji, która ustaliła granice nowo utworzonego woje­ stała należycie oceniona w historiografii Kielecczyzny wództwa kieleckiego oraz jego stolicę. W okresie mię­ tamtych lat. Już we wrześniu 1939 r. z jego inspiracji dzywojennym nieustannie walczył u władz centralnych rozwinięto efektywną opiekę medyczną nad rannymi o utrzymanie tego województwa i Kielc jako stolicy tego polskimi żołnierzami, w której uczestniczyły szerokie regionu7. kręgi społeczeństwa. Zainicjowane przez niego formy W 1919 r. ugrupowania lewicowe przedstawiły go i metody działania w tym zakresie były potem stosowane jako swego kandydata na urząd prezydenta Kielc, lecz w konspiracji, którą współtworzył w tym regionie. Te w wyborach nie uzyskał wystarczającej liczby głosów. jego dokonania nie były przypadkowe, wynikały z głę­ Ponownie kandydował na to stanowisko w listopadzie bokiej troski o losy tego miasta i regionu, w którym się 1934 r. i został wtedy na nie wybrany. Był on wtedy pre­ urodził, wychował i poświęcił mu całe swoje życie. Dla­ zesem Rady Grodzkiej Bezpartyjnego Bloku Współpracy tego też należy ukazać czynniki, które uformowały jego z Rządem (BBWR) w Kielcach — organizacji politycznej ideową postawę i ukierunkowały ofiarną działalność. reprezentującej piłsudczyków (sanację)8. Głównym z nich było środowisko rodzinne. Urodził Polityka nie była jedynym polem aktywności Ar- się w 1863 r. we wsi Igołomia koło Miechowa. Choć była twińskiego. Poza nią wiele wysiłku i czasu poświęcał na ona odległa 40 km od Krakowa, a 80 km od Kielc, to działalność ideowo-wychowawczą i szkoleniową w or­ jednak znajdowała się w województwie kieleckim, bę­ ganizacjach młodzieżowych. Sam wychowany w duchu dącym wówczas pod zaborem carskiej Rosji.