JULIAN TUWIM BIOGRAFIA TWO´ RCZOS´C´ RECEPCJA pod redakcja˛ Krystyny Ratajskiej i Tomasza Cies´laka Redaktorzy naukowi tomu Krystyna Ratajska, Tomasz Cies´lak Recenzent pierwszego wydania Alina Kowalczykowa Redaktor Wydawnictwa UŁ Joanna Balcerak Copyright by Uniwersytet Ło´dzki – Wydawnictwo Uniwersytetu Ło´dzkiego, Ło´dz´ 2012 Pierwsze wydanie ksia˛z˙ki ukazało sie˛ w wersji papierowej w Wydawnictwie Uniwersytetu Ło´dzkiego w 2007 r. Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Ło´dzki ISBN 978-83-7525-731-1 Spis rzeczy Spis rzeczy Spis rzeczy Wprowadzenie ........................................... 5 Biografia prawdziwa i mityczna Ryszard Bonisławski – Ło´dzkie adresy Juliana Tuwima ................... 9 Krystyna Ratajska – Inowłodzkie Soplicowo .......................... 19 Krystyna Ratajska – ,,Jedyna patriotyczna legenda Łodzi’’ – rewolucja 1905 r. w ,,Kwiatach polskich’’ ................................... 32 Tomasz Cies´lak – Nieudany flirt z polityka˛. O okresie amerykan´skim w z˙yciu Juliana Tuwima (na podstawie teksto´w publicystycznych i listo´w) ................ 43 Poeta poszukiwan´ metafizycznych i egzystencjalnych tajemnic Jerzy Poradecki – Liryka religijna Juliana Tuwima ...................... 59 Anna We˛grzyniak – Wiersz z głuchym kon´cem. O rytmie i s´mierci w poezji Tuwima .. 85 Jacek Brzozowski – Kilka sło´w o ostatnim wierszu Tuwima ................. 96 Katarzyna Kowalewska – ,,Alchemiczne laboratoria’’ Juliana Tuwima ........... 101 Karolina Sidowska – Obraz kobiety w poezji Juliana Tuwima ............... 111 Two´rcy w dialogu z Tuwimem Tomasz Ste˛pien´–Gałczyn´ski i Tuwim ............................. 133 Krystyna Pietrych – ,,Gdybym był ornitologiem, ułoz˙yłbym portret Tuwima z ptasich fra- gmento´w’’ – Aleksander Wat o Julianie Tuwimie .................... 153 Je˛zyk, poetyka, tłumaczenia Elz˙bieta Umin´ska-Tyton´–,,Ło´dzka mowa’’ oczami Juliana Tuwima (na podstawie ,,Kwiato´w polskich’’) .................................... 165 Maria Judyta Woz´niak – Juliana Tuwima przekłady z Rimbauda. Kilka uwag o prze- kładach wierszy ,,Czterowiersz’’, ,,Kredens’’, ,,Moja Bohema’’ oraz ,,Głowa Fauna’’ . 176 Tuwim w radiu, kabarecie i piosence Elz˙bieta Pleszkun-Olejniczakowa, Małgorzata Delida – Tuwim przesłuchiwany. O dwu słuchowiskach autora ,,Kwiato´w polskich’’ ........................ 189 Anna Kuligowska-Korzeniewska – Roch Pekin´ski w ,,Ro´z˙owym Słoniu’’ – estradowe wysta˛pienia Juliana Tuwima w Łodzi podczas Wielkiej Wojny ............. 204 Lidia Ignaczak – Tuwimowski romans z piosenka˛ ....................... 246 Janusz Dunin – Powro´t do ,,Bi-Ba-Bo’’ i nie tylko... – refleksje osobiste ......... 263 Tuwim wspo´łczes´nie Tomasz Cies´lak – Julian Tuwim – zapomniany i przypomniany ............... 273 Wprowadzenie Ulica Widzewska w Łodzi przebiega teraz zupełnie inaczej niz˙ 113 lat temu, gdy pod numerem 44 urodził sie˛ Julian Tuwim. Wiele zmieniło sie˛ miejsc i nazw, kto´re wspominał ponad szes´c´dziesia˛t lat temu w Kwiatach polskich. Mimo to najwie˛kszy poeta-łodzianin nadal jest obecny w swojej małej ojczyz´nie; jego pomnik to rozpoznawalny znak miasta. Tom, kto´ry oddajemy w Pan´stwa re˛ce, składaja˛cy sie˛ z esejo´w i szkico´w oro´z˙nym charakterze, nie jest jednak kolejnym pomnikiem. Publikacja powstała jako efekt prac prowadzonych w Zakładzie Poezji XIX i XX w. Uniwersytetu Ło´dzkiego. Autorzy ksia˛z˙ki – zaro´wno uznani, jak i pocza˛t- kuja˛cy badacze literatury z kilku os´rodko´w akademickich w kraju – pode- jmuja˛ pro´be˛ nowego spojrzenia na Tuwima i jego epoke˛, analizuja˛ rozpo- znane i nierozpoznane fakty w jego z˙yciu oraz s´lady metafizycznych i eg- zystencjalnych rozterek poety, stawiaja˛ pytania o aktualnos´c´iz˙ywotnos´c´ jego two´rczos´ci. Pomies´cilis´my w tomie erudycyjne interpretacje, zapisy biograficznych dociekan´i odkryc´, nowe, nieznane dota˛d materiały dotycza˛ce ło´dzkich kabareto´w i teatrzyko´w, a ponadto – szkice porza˛dkuja˛ce waz˙ne wa˛tki i tematy w two´rczos´ci Tuwima, jego je˛zyk i obecnos´c´ w tradycji literackiej, wreszcie – osobiste refleksje tuwimologo´w. asza ksia˛z˙ka ukazuje autora znakomitego, wielobarwnego i skompli- kowanego, nadal z˙ywego w legendzie dwudziestolecia mie˛dzywojennego, w liryce, teatrze, kabarecie, słuchowisku radiowym, piosence, najbardziej bodaj poczytnego autora wierszy dla dzieci – ale juz˙ cze˛s´ciowo zapo- mnianego, cze˛s´ciowo zas´uładzonego na potrzeby szkolnej dydaktyki i ma- sowego odbiorcy. Two´rczos´c´ i osobowos´c´ Tuwima od dawna czeka na powaz˙ne, mono- graficzne uje˛cie. Niniejsza publikacja nie wypełni tego dotkliwego i wstyd- liwego braku, moz˙ejednakchoc´wcze˛s´ci zaspokoi oczekiwania czytelniko´w. Krystyna Ratajska, Tomasz Cies´lak Biografia prawdziwa i mityczna Ryszard Bonisławski Ło´dzkie adresy Juliana Tuwima Ryszard Bonisławski Ło´dzkie adresy Juliana Tuwima Julian Tuwim nigdy nie ukrywał swoich korzeni, Ło´dz´była dla niego miastem, w kto´rym przyszedł na s´wiat, urwisował, przez˙ywał trudy szkolnej nauki, rozterki młodzien´czych uczuc´i dramatyczne wydarzenia robotniczych wysta˛pien´ oraz I wojny. Do lat dziecie˛cych i młodzien´czych powracał cze˛sto w wierszach, w listach, we wspomnieniowej prozie, w radiowych felietonach i w prywatnych rozmowach. Powroty te stawały sie˛ dla poety czarodziejska˛ podro´z˙a˛,pełna˛ przygo´d i nostalgii. Mam wraz˙enie, z˙e gdy człowiek dorosły [...] powraca mys´la˛ do lat dziecinnych – w całej istocie jego budza˛ sie˛ te same uczucia, co przy czytaniu opiso´w podro´z˙y. [...] sama istota dziecin´stwa jest czyms´nieuchwytnym, jest jakims´nieustannym wczoraj, do kto´rego z te˛sknota˛ wycia˛gamy ramiona [..] i z kto´rej czarodziejska˛ moca˛ pamie˛ci wyczarowujemy z minionych lat słodkie i drogie wspomnienia1. Tuwim potrafił bezbłe˛dnie poruszac´ sie˛ ws´ro´d ło´dzkich realio´w i wy- korzystywac´ je do budowania atmosfery swoich wierszy. Najlepszym tego przykładem sa˛ Kwiaty polskie: O, siwa mgło! O, srebrna mgło! O, szara mgło! O, mgło bez kon´ca! Jakbym przez zadymione szkło Przygla˛dał sie˛ zac´mieniu słon´ca: Gdy sie˛ spacerem lekko szło– Sto razy tam i sto z powrotem Pomie˛dzy Kro´tka˛ i Nawrotem. Przez welon łez, przez szary szron, Przez mglista˛ gaze˛ po´łwidoma˛ Zno´w widze˛ kaz˙dy sklep i dom, I kaz˙de okno w kaz˙dym domu2. 1 J. T u w i m, Moje dziecin´stwo w Łodzi, [w:] t e n z˙ e, Pisma proza˛, oprac. J. Stradecki, Warszawa 1964, s. 12–13. 2 J. Tuwim, Kwiaty polskie, Warszawa 1973, s. 51. 10 Ryszard Bonisławski [...] Ide˛ przez Wschodnia˛, przez Kamienna˛, Po´łnocna˛,S´rednia˛, Nowomiejska˛... Tuz˙ kwiaciarenka, potem bankier Hieronim Schiff: z łysina˛, duz˙y, Z bramy wychodzi Sergiusz Hofman, Brunet w cylindrze, co´rka Stefcia Otruła sie˛. W tym samym domu Wuj Jenryk mieszka. Dalej – me˛tnie... Migaja˛ sklepy niepamie˛tne – 3. [...] Lecz jak juz˙ przyszło, to zapytam: Graja˛ tam jeszcze u Sellina? Juz˙ nie? A gdzie? Na Cegielnianej... To tam gdzie Klukas...4 [...] Wez´ duz˙y szklany sło´j pamie˛ci I nasyp chciwych wpatrzen´ swoich Wz˙ywy za szyba˛ sen dziecie˛cy, Gdy przed Matiatki sklepem stoisz (Obok Baptysto´w, na Andrzeja, Tam gdzie przecina ja˛ Aleja Gdzie kordelasy, strzelby, flasze5. Dzisiejsi czytelnicy nie odnajda˛ w tym literackim spacerze swojego miasta bez zgłe˛bienia historii Łodzi. Wtedy dopiero stanie sie˛ jasne, z˙e teatr Sellina znajdował sie˛ przy ul. Konstantynowskiej 14, a naprzeciw hotelu Klukasa, przy dzisiejszej ul. Jaracza (w czasach Tuwima ul. Cegielniana) stał od 1910 r. Teatr Miejski, zas´ sklep handluja˛cego bronia˛ Matiatki istniał na- prawde˛ przy obecnej ul. Andrzeja Struga, w pobliz˙u zboru, rozebranego w 1914 r. dla przedłuz˙enia alei Spacerowej (dzis´ al. Kos´ciuszki). Dziecin´stwo i młodos´c´ Juliana Tuwima upłyne˛ływcentrumŁodzi, siatka ulic S´ro´dmies´cia ła˛czyła wszystkie miejsca tak bliskie poecie, a ws´ro´d nich te najwaz˙niejsze zwia˛zane z domem rodzinnym. 3 Tamz˙e, s. 120. 4 Tamz˙e, s. 119. 5 Tamz˙e, s. 51. Ło´dzkie adresy Juliana Tuwima 11 1. Ło´dzkie adresy Juliana Tuwima 12 Ryszard Bonisławski 1. Ulica Widzewska 44 (dzis´ ul. Kilin´skiego 46) Pod tym adresem Izydor (Zoroch) i Adela Tuwimowie zajmowali dwu- pokojowe mieszkanie z kuchnia˛, mieszcza˛ce sie˛ w szarej, zwyczajnej ofi- cynie. Ojciec po praktyce bankowej w Paryz˙u przyjechał do Łodzi i tu, 22 grudnia 1893 r., pos´lubił co´rke˛ znanego drukarza Leona Krukowskiego. Oboje nalez˙eli do s´rodowiska spolonizowanych Z˙ydo´w, w domu mo´wiono tylko po polsku. Matka całym sercem kochała Polske˛, jej kulture˛ iliterature˛, ,,czytała mi wiersze gdy jeszcze sam czytac´ nie umiałem. Ale nie te nudne, głupawe wierszyki dla dzieci [...] lecz prawdziwe, «dorosłe» wiersze’’6. Tu przy dawnej ul. Widzewskiej przyszedł na s´wiat przyszły poeta Julian Tuwim, stało sie˛ to 13 wrzes´nia 1894 r. Potwierdzenie znajdujemy w metryce: Zgodnie z zapisem w metryce 19/31 paz´dziernika 1894 r. przed urze˛dnikiem miejskim zjawił sie˛ Zoroch Tuwim, lat 37, buchalter stały mieszkaniec miasta Kalwarij, w towarzystwie Gabriela Segała, podrabina miejskiego, Moszka Kalin´skiego i Wiktora Rabinowicza ze słuz˙by boz˙niczej i przedstawili dziecko rodzaju me˛skiego, mo´wia˛c, z˙e urodził sie˛ w Łodzi 1/13 wrzes´nia br., o godz. 13.00 z jego z˙ony Adeli z domu Krukowskiej, lat 21. Dziecku temu przy obrzezaniu dano imie˛ Julian. Akt ten został przeczytany przez nas i podpisany. Ojciec wyjas´nił,z˙e opo´z´nienie w zarejestrowaniu dziecka nasta˛piło ze wzgle˛do´w rodzinnych7. O swoim pierwszym ,,ło´dzkim adresie’’ poeta wspomniał tylko raz: Najdawniejsze wspomnienie moje o dziecin´stwie jest niejako symboliczne [...] Widze˛ siebie przy pisaniu, jez˙eli moz˙na tak nazwac´ proces bazgrania oło´wkiem po jakiejs´małej szarej ksia˛z˙eczce8. 2. Pasaz˙ Szulca 5 m. 13 (dzis´ al. 1 Maja) W kamienicy Samuela Kohna mies´ciło sie˛ drugie mieszkanie Tuwimo´w, do kto´rego wprowadzili sie˛ w kon´cu 1896 r. Zajmowali teraz trzy pokoje z kuchnia˛, na trzecim pie˛trze prawej oficyny, płaca˛c za nie 360 rb. rocznie. 22 sierpnia 1899 r. przyszłatunas´wiat siostra Juliana – Irena, kto´ra po latach poznała i pos´lubiła Marka Eigera, spokrewnionego z wła- s´cicielem domu. Poeta z duz˙a˛ nostalgia˛ wspominał po latach beztroski okres wczesnego dziecin´stwa: 6 J. T u w i m, Ksia˛z˙ki, Chopin i Inowło´dz, [w:] t e n z˙ e, Pisma proza˛, s.