Pieter Jelles Troelstra, centrale figuur in de SDAP Ü <! Camille Huysmans en het herstel der "" sociaal-democratische eenheid in Nederland Henny Buiting, Universitair Docent Maatschappijgeschiedenis aan de Erasmus Universiteit Rotterdam De in 1894 opgerichte Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) in Nederland raakt vanaf 1900 verscheurd door ideologische en strategische tegenstellingen. De in hevigheid toenemende partijstrijd loopt in februari 1909 uit op het royement van een kleine radicaal-marxistische groep, die in maart een eigen partij opricht. In de SDAP gebleven leden van de linkse oppositie doen een beroep op het Internationaal Socialistisch Bureau (ISB) om te bemiddelen om de ontstane breuk te herstellen. Camille Huysmans, secretaris van het ISB, verklaart zich hiertoe bereid enformuleert een compromis, dat aanvaardbaar lijkt voor beide partijen. Tot verbijstering van Huysmans wijst een meerderheid van degeroyeerde oppositiegroep terugkeer naarde oude partij uiteindelijk van de hand. Voorgeschiedenis vormt een amalgaam van fabianisme, darwi­ nisme en kautskyaans marxisme en ziet een Na een korte partijstrijd in de Sociaal-Demo­ 'organische' ontwikkeling vanuit het kapita­ cratische Bond (SDB), wordt op 26 augus­ lisme in het socialisme*2'. Het duurt jaren tus 1894 de Sociaal-Democratische Arbei­ eer een klein aantal academici, kunstenaars derspartij (SDAP) opgericht(1). Anders dan en geschoolde arbeiders een marxistisch de anarchistische SDB, streeft de SDAP het rijpingsproces heeft ondergaan en de impli­ socialisme na door middel van zowel parle­ caties van het revolutionaire marxisme door­ mentaire als economische actievormen. De ziet. Voor gewone partijleden, partijkader én jonge partij weet zich geïnspireerd door de voor veel partij-intellectuelen daarentegen 'Sozial-Demokratische Partei Deutschlands' blijft de vage ideologie van de beginjaren ook (SPD) en haar theoretische leidsman, de naderhand typerend. Specifieke kenmerken 'orthodoxe marxist' Karl Kautsky. Toch be­ van Nederland op socio-economisch en po- tekent dit allerminst dat de SDAP een mar­ litiek-cultureel gebied stimuleren dit. xistische partij zou zijn. De partij-ideologie Bij de conceptie van de SDAP staat Neder- TGSB 2000/1 land nog maar aan het begin van een indu­ Troelstra tot de openlijke proclamatie dat de strieel-kapitalistisch veranderingsproces en religieuze en economische kenmerken van er ontbreekt een omvangrijk industriepro- Nederland dwingen tot een koers die afwijkt letariaat. De 'verzuiling' bindt brede gele­ van marxistische schemata en die rekening dingen van het proletariaat aan religieuze frac­ houdt met kleinburgerlijk denkende prole- ties van de heersende klasse, terwijl de over­ tariërs(3). Hiertegenover formuleert de bril­ grote meerderheid van de proletariërs is uit­ jante marxist Pieter Wiedijkeen strategie die gesloten van kiesrecht. Tenslotte is de nog gebaseerd is op de kleine groep klassebe- grote invloed van de SDB van belang, in het wuste proletariërs die voorhanden is, om met bijzonder in de grote steden. De SDAP rea­ behulp van dit smalle steunvlak en gebruik liseert zich, dat het bereiken van het par­ makend van de inzicht verschaffende mar­ lement de voorwaarde vormt voor het de­ xistische theorie, het hoogland van, het ge­ monstreren van het anarchistisch impossibi- rijpte kapitalisme te bereiken. Daar zal de lisme en voor groeikansen van de partij. In­ 'zuiver' gebleven proletarische klassepartij derdaad betekent de verovering van par­ leiding geven aan wat een industrieel mas­ lementszetels in 1897, de snelle ondergang saleger is geworden, om de staatsmacht te van de SDB. De parlementaire succesfor­ veroveren(4). mule baant de weg naar een overweldigende Zo zijn botsende partij strategieën geboren, machtspositie van de parlementaire fractie, waarvan de ene vertrouwt op het electoraal die alles zet op een politiek van geleidelijke mechanisme en een politiek van geleidelijke hervormingen. Centraal binnen fractie en hervormingen in de richting van het soci­ partij staat Pieter Jelles Troelstra, een uit alisme. De rivaliserende marxistische strate­ Friesland afkomstig advocaat. gie baseert zich op de transcendent-revoluti- onerende condities, die met de industriële Het verdwijnen van de SDB in 1900, bete­ transitie gegeven zijn en die een naar het kent terzelfdertijd dat de verenigende factor socialisme voerende machtsbasis inhouden. van een gemeenschappelijke vijand is ver­ dwenen, met aanscherpende tegenstellingen De 'schoolkwestie' wordt op het partijcon­ in de SDAP als gevolg. Een kleine groep is gres van Groningen (30-31 maart 1902) be­ gealarmeerd geraakt door een partijkoers, die slecht ten gunste van Troelstra's opvattingen. het kautskyaanse beginselprogram van 1895 Deze zege verscherpt de richtingenstrijd, die grotendeels negeert. De groep bestaat uit uitmondt in een harde machtsstrijd'3'. Een literatoren, intellectuelen en enkele arbei­ voorlopig hoogtepunt is het partijcongres ders en schaart zich rond het in 1896 opge­ van Utrecht (15-17 april 1906), waar de mar­ richte, juridisch onafhankelijke maandblad xisten wordt opgedragen hun kritiek te ma­ De Nieuwe Tijd. Het jaar erop lopen de mar­ tigen. Het belangrijkste gevolg ervan is even­ xisten te hoop tegen Troelstra's voorstel wel, dat een groepje radicale marxisten zich steun te verlenen aan staatssubsidiëring van afsplitst van de gematigder Nieuwe Tijd- het religieuze lager onderwijs. Ze beschou­ groep. De Gideonsbende wordt aangevoerd wen dit als electoraal opportunisme en als door de volksonderwijzer Jan Ceton, de rab­ een aantasting van het proletarisch klassebe- bijnenzoon David Wijnkoop en de histori­ wustzijn. Deze 'schoolkwestie' verleidt cus Willem van Ravesteyn. Dit triumviraat TGSB 2000/1 omschrijft zichzelf als 'strijdende marxisten', ze Camille Huysmans, secretaris van het die de confrontatie met de partijtop en zijn Internationaal Socialistisch Bureau (ISB) om reformistische koers niet moeten schuwen. bemiddeling zal vragen(6). Nog dezelfde dag Het drietal richt, tegen de wens van de ove­ stelt ze samen met Floor "Wibaut, een gema­ rige marxisten, op 19 oktober 1907 het week­ tigde marxist die de SDAP eveneens trouw blad De Tribune op. is gebleven, een brief op waarin Huysmans De confronterende koers van de 'Tribunisten' om bemiddeling wordt gevraagd. Deze geeft leidt einde 1908 tot ingrijpen van de partij­ gevolg aan het verzoek. leiding, die opheffing van De Tribune verlangt. Op 18 februari stuurt het Uitvoerend Co­ Als tegenprestatie wordt de marxistische mité (UC) van het ISB een brief naar de Tri­ vleugel een eigen (bescheiden) orgaan ge­ bune-reductie, waarin het verwijst naar de gund, Het Weekblad, dat als bijlage van het par- eenheidsresolutie uit 1904 van het Interna­ tijdagblad Het Volk zal verschijnen. Op het tionaal Socialistisch Congres van Amster­ buitengewoon congres van Deventer (13-14 dam. "Ubent", zo luidt het, "tegoede partijgeno­ februari 1909) weigert het triumviraat zijn ten om te vergeten dat een partij eenheid en discipline blad op te heffen en is daarmee, onder voor­ behoeft en het is om deze reden dat wij hopen, dat een behoud van de uitslag van het partijreferen­ te nemen beslissing op uw bijeenkomst van aanstaan­ dum, geroyeerd. De overgrote meerderheid de zondag, in overeenstemming zal zijn met de (7> van de marxisten grijpt het Weekblad-voor­ internationale resolutie vanAmsterdam" . Het ISB stel dankbaar aan om de radicale Tribunisten refereert aan de geconvoceerde bijeenkomst van rond de tweehonderd vijftig Tribunisten niet te hoeven steunen. Hierdoor blijft de op 21 februari te Amsterdam en probeert de afgesplitste radicale groep beperkt tot ruim aankondiging van een nieuwe partij te voor­ vierhonderd van de rond de negenduizend komen. Die zondag valt echter wel degelijk partijleden. het besluit "[.. •] tot oprichting eener nieuwe Partij, indien, wat als bijna zeker werd aangenomen, het referendum de besluiten goedkeurt". De volgende Interventie van het Internationaal dag bericht Ceton, secretaris van het oprich- Socialistisch Bureau tingscomité, aan het ISB van dit besluit dat genomen is, nadat de aanwezigen kennis heb­ Na afloop van het Deventer-congres ver­ ben genomen van het ISB-schrijven. En pas­ schijnen in Het Volk spotprenten van de als sant deelt hij mee, dat de nieuwe partij zetels scheurmakers gebrandmerkte Tribunisten, in het ISB opeist en hij biedt aan het besluit die van hun kant gewagen van een voze mis­ nader te willen toelichten. daad gepleegd door ondemocratische refor­ Contactpersoon Huysmans bericht Roland misten. Ook echter worden initiatieven ont­ Holst en Wibaut over de opstelling van de plooid om de strijdende groepen te verzoe­ Tribune-groep eri hij informeert het partijbe­ nen. Initiatoren zijn marxisten, die de een­ stuur van de SDAP op 27 februari. In zijn heid van de linkervleugel willen herstellen brief aan J.G. van Kuijkhof, secretaris van het en niets zien in een minuscule links-radi­ partijbestuur, merkt hij somber op, dat "[...] cale partij. Al op 15 februari meldt Henriette de scheuring een voltrokken feit [lijkt] "<8>. De dag Roland Holst, met moeite in de SDAP geble­ erop bepleit Roland Holst bij Huysmans een ven, aan haar goede vriend Karl Kautsky dat TGSB 2000/1 De eerste redactie van Het Volk leest het nummer van 16 maart 1902. V.l.n.r.: C.J.A. Van Bruggen, M. Mendels, Pieterjelles TroelstrafJJ, De Roode,J.F. Ankersmit voortzetting van de bemiddeling, waarbij ze Bemiddeling op meerdere fronten wijst op Cetons aanbod het oprichtings­ besluitvan de 21e nader