AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN UND KÜNSTE VON BOSNIEN-HERZEGOWINA GODIŠNJAK JAHRBUCH Centar za balkanološka ispitivanja Zentrum für Balkanforschungen KNJIGA / BAND 39 Redakcija / Redaktion Dževad Juzbašić, Radoslav Katičić, Esad Kurtović, Blagoje Govedarica Urednik / Herausgeber Blagoje Govedarica SARAJEVO 2010 ISSN 0350-0020 (Print) ISSN 2232-7770 (Online) Štampano uz podršku Fondacije za izdavaštvo Federalnog ministarstva kulture i sporta Bosne i Hercegovine i Rimsko-germanske komisije Njemačkog arheološkog instituta / Gedruckt mit Unterstützung des Fonds für das Verlagswesen des Föderalen Ministeriums für Kultur und Sport Bosnien-Herzegowina und der Römisch-Germanischen Kommission des Deutschen Archaeologischen Instituts Sadržaj / Inhaltsverzeichnis Članci / Aufsätze Blagoje Govedarica Ideološki značaj grobnih tumula i sakralna simbolika kruga / Ideologische Bedeutung der Grabhügel und die sakrale Symbolik des Kreises ....................... 5 Elke Kaiser Der Übergang zur Rinderzucht im nördlichen Schwarzmeerraum / Prelaz na uzgoj goveda na sjevernom području Crnog mora .................................................... 23 Orhan Jamaković / Zdenko Žeravica (†) Praistorijsko naselje Brdašce u Laktašima / Prehistoric settlement Brdašce in Laktaši ..................................................................................... 35 Adnan Kaljanac Legenda o Kadmu i problem porijekla Enhelejaca / Legend of Cadmos and the issue of the origin of Encheleans ..................................................... 53 Vesna Girardi Jurkić Posebnosti autohtonih kultova u rimskoj Istri / Specifics of the autochthonous Cults in Roman Istria ................................................................. 81 Salmedin Mesihović Aevum Dollabellae – Dolabelino doba / Aevum Dollabellae –Time of Dollabela ........................................................................................ 99 Adnan Busuladžić Nalaz ulomaka keramičkih posuda sa prikazom zmije iz Japre kod Bosanskog Novog / Find of the ceramic vessel fragments with snake representation from Japra near Bosanski Novi ........................................................................................................................... 125 Snježana Vasilj Kasnoantička nekropola na lokalitetu Grovnice u Malom Mošunju – Općina Vitez / Necropolis from the Late Antiquity on the site of Grovnice in Mali Mošunj – Municipality of Vitez .................................................................................................................... 135 Tibor Živković O Počecima Bosne u ranom srednjem vijeku / On the Beginnings of Bosnia in the Early Middle Ages ............................................................. 149 Esad Kurtović Dobrašinovići iz Vrsinja (Datiranje natpisa na stećku Vukašina Dobrašinovića iz Konjskog kod Trebinja) / Dobrašinovići from Vrsinje (Dating the inscription of the stećak of Vukašin Dobrašinović from Konjsko near Trebinje) ............................................................... 163 3 Emir O. Filipović Trijumfalni slavoluk cara Maksimilijana i bosanska heraldika / The Triumphal Arch of Emperor Maximilian and Bosnian Heraldry ...................................... 173 Marija Naletilić O povijesti duhana u Hercegovini do kraja Prvog svjetskog rata / On the history of tobacco in Herzegovina until the end of the First World War .................... 189 Lejla Sirbubalo „Das Volkstum ist der Völker Jungbrunnen“ – Friedrich Salomo Krauss und die ethnographische Erforschung Bosnien-Herzegowinas / „Narodno obilježje je samom narodu izvor mladosti“ – Friedrich Salomo Krauss i etnografsko istraživanje Bosne i Hercegovine ............................................................................ 199 Mario Katić Tekstualna konstrukcija svetog mjesta na primjeru predaje o slici Gospe s Kondžila / The Textual Construction of a Holy Place. The Example of Kondžilo ...................................... 219 Kritike i prikazi / Besprechungen Ljubomir Maksimović: Vizantijski svet i Srbi, Beograd 2008. (Dženan Dautović) ............................ 241 Spomenica akademika Marka Šunjića (1927-1998), Sarajevo 2010. (Nedim Rabić) ......................... 243 Hronika / Chronik Izvještaj o radu Centra za balkanološka ispitivanja ANUBiH u 2010. godini .................................... 249 In memoriam Zdenko Žeravica (1945-2010) ................................................................................................................... 253 Adrese autora/ Autorenadressen ............................................................................................................... 255 Uputstva / Richtlinien / Guidelines Uputstva za pripremu materijala za Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja ANUBiH / ...... 257 Richtlinien zur Veröffentlichung im Jahrbuch des Zentrum für Balkanforschungen der AWBH / 259 Guidelines for the article preparation for Godišnjak CBI ANUBiH ..................................................... 261 4 Članci / Aufsätze Ideološki značaj grobnih tumula i sakralna simbolika kruga Blagoje Govedarica Berlin 1. Opšte napomene o funkciji tumula sjedinjuje čovjekovo bitisanje na zemlji sa božan- skim svijetom neba, provlači se kao crvena nit U arheološkom kontekstu tumul je prvenstveno kroz sve faze dugog razvoja ovog specifičnog kul- nalazište iz domena kulta mrtvih, odnosno mje- tnog spomenika, bez obzira na različite kulturne sto pojedinačnog ili višekratnog sahranjivanja tendencije, dogradnje i naknadne upotrebe.3 i karakterističan grobni spomenik. Za one koji Do nastanka ovakvog, višestruko simbolič- su ga gradili on je bio ujedno i simbol moći sa- kog monumenta, moglo je doći samo u jednom hranjenog i čitave zajednice, veza sa precima i sa višem stadiju kulturnoistorijskog razvoja, u dobu sopstvenom teritorijom, važan marker u vreme- u kome su bile sazrele sve odgovarajuće ideološ- nu i prostoru, kao i mjesto za obavljanje različitih ke, ekonomske i organizacione pretpostavke, ne- kultnih rituala. Sve su to karakteristike tumula ophodne za ovakav duhovni iskorak. U starom 1 koje su u nauci višestruko citirane i potvrđene. svijetu takvi inicijalni faktori po prvi put u do- Tim osobenostima treba dodati još jednu koja je voljnoj mjeri koincidiraju u početnim fazama na prvi pogled skrivena i možda zbog toga za- evropskog bakarnog doba (Kupferzeit), odnosno postavljena, a koja je neobično važna za razu- u 5. milenijumu BC. Pored evidentnog tehnološ- mijevanje kulturne istorije čovječanstva. Tumul, kog i ekonomskog napretka, to kulturnoistorij- naime, predstavlja prvu monumentalnu kultnu sko razdoblje obilježeno je i prvim značajnim ra- građevinu za koju se sa sigurnošću može reći da slojavanjem društvene zajednice, odnosno indi- nije posvećena bogu već čovjeku. Pojava tumula vidualizacijom grupe i pojedinca. Ta tendencija je prema tome veoma odvažan duhovni iskorak se arheološki može pratiti na raznim planovima, kojim se čovjek usudio približiti bogu i otvoreno ali se najbolje sagledava u inovacijama iz domena pokazati svoje pretenzije za visokom sferom ne- kulta sahranjivanja, a naročito u pojavi tumula beske vječnosti koja je, prema svim dotadašnjim do koje dolazi već u ranoj etapi ovog kulturno- ljudskim poimanjima, mogla biti dostupna samo istorijskog perioda. U početku su to bile male natprirodnim, božanskim bićima. humke, ali su, sudeći po dobro opremljenim gro- Takve pretenzije, koje su ujedno odraz nara- bovima, u njima već bili sahranjivani posebno sle samosvijesti čovjeka, sadržane su u osnovnoj odabrani, zaslužni članovi tadašnjih zajednica ideji tumula, tj. u njegovoj funkciji mjesta sahrane (Suvorovo, Cainari, Casimcea, Tarasova Mogila; visokorangiranih ličnosti i prasimbola „svjetskog brda“ u kome se simbolično susreće smrtni svijet 3 2 Ove karakteristike se odnose na kružne tumule sa central- zemlje i vječno carstvo neba. Ta osnovna funk- nim primarnim grobom koji čine klasičnu formu grobnih cija tumula kao posebno poštovanog centralnog tumula. Duguljaste humke i megalitski grobovi iz neolita mjesta, koje povezuje žive sa njihovim precima i sjeverozapadne Evrope (Long Barrows, Passage Graves i dr.) već svojom formom koja implicira na postojanje više 1 Up. Мерперт 1974, 131 ff.; Rolle 1979, 39 ff.; Rader 2003, 29 ff. primarnih sahrana upućuju na jednu drugačiju koncepciju, 2 O interpretaciji grobne humke kao praformi „svjetskog usmjerenu ne na pojedinca već na kolektiv, te neće u ovom brda“ i prethodniku sumerskog zigurata, indijskih brdskih tekstu biti obrađivani. O toj vrsti grobnih humki vidi: von hramova i egipatskih piramida, vidi: Ростунов 2007, 14. Reden 1989; Lynch 1997; Midglay 2005. 5 žaj koji je ravan apoteozi rimskih careva. Bolja perspektiva za napuštanje životne scene jednog smrtnika teško da se može zamisliti. Monumentalne grobne humke bile su ade- kvatan izraz takvog božanskog prohtjeva. Za ar- heološku nauku je to i veoma značajan pokazatelj da su snažna društvena raslojavanja postojala već u 5. i 4. milenijumu BC, odnosno u dobu u kome veći dio Evrope još uvijek naseljavaju neolitske zajednice koje se smatraju egalitarnim. U 4. mi- lenijumu tumuli su prisutni u srednjoj i zapad- noj Evropi (Kultura ljevkastih pehara, Kultura megalita).6 U vrijeme ekspanzije kulture jamnih grobova (Grubengrab-Kultur) tokom zadnje četvrtine 4. i u prvoj polovini 3. milenija došlo je do širenja tumula na prostoru od Kaspijskog mora do Panonije.7 Tokom 3. milenija tumuli se pojavljuju na Jadranu, u Grčkoj i u sjevernoj Africi, a u 2. i 1. milenijumu ovi grobni