modus prace z historii sztuki xvi Publikacja dofinansowana przez xvi, 2016 modus prace z historii sztuki Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego xvi, 2016 Copyright © Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”, 2017 Rada Naukowa prof. dr hab. Wojciech Bałus prof. dr Milena Bartlová ( Uniwersytet Masaryka w Brnie) prof. dr hab. Marcin Fabiański prof. dr hab. Tomasz Gryglewicz prof. dr hab. Jan Ostrowski prof. Matthew Rampley na okładce (University of Birmingham) Baltazar Fontana, Anioł, dr hab. Marek Walczak obramienie obrazu ze św. Klarą, kościół Klarysek, Stary Sącz. Redakcja Naukowa Fot. Michał Kurzej Redaktor naczelny: dr hab. Andrzej Betlej Redaktor prowadzący: mgr Agata Dworzak Członkowie redakcji (redaktorzy merytoryczni): dr Katarzyna Brzezina-Scheuerer (sekretarz redakcji) dr Michał Kurzej, dr Wojciech Walanus Siedziba redakcji Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Grodzka 53, 31-001 Kraków tel./fax 12 422 94 62 e-mail [email protected] www.modus.ihs.uj.edu.pl ISSN 1641-9715 Nakład 300 egz. Za przestrzeganie praw autorskich materiału ilustracyjnego wyłączną odpowiedzialność ponoszą Autorzy tekstów redakcja językowa i korekta Martyna Tondera-Łepkowska tłumaczenia streszczeń na język angielski Joanna Szczepańska-Włoch projekt graficzny serii, Skład Łukasz Dąbrowski | estetypo.com Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana” redakcja tel. 12 421 75 78 e-mail [email protected] Dystrybucja tel./fax: 12 411 47 36 e-mail [email protected] www.vistulana.pl Spis treści artykuły 5 Agnieszka Gronek W poszukiwaniu zaginionej ramki. Epizod z dziejów drukarstwa na Rusi SUMMARY In Search of a Missing Frame. An Episode from the History of Printing in Ruthenia 15 Michał Kurzej Aranżacja prezbiterium kościoła Klarysek w Starym Sączu SUMMARY The Arrangement of the Presbytery in the Church of Poor Clares in Stary Sącz 27 Kinga Migalska Synagoga w Koniecpolu w świetle nieznanych dokumentów. Historia – forma – wzorce SUMMARY The Synagogue in Koniecpol in the Light of the Unknonwn Documents. History – Form ‒ Patterns 47 Agnieszka Jankowska ‑Marzec Malarstwo Andrzeja Żygadły. W „stylu retro”? SUMMARY The Painting by Andrzej Żygadło. In the Retro Style? 61 Alicja Maślak‑Maciejewska Pamięci Kazimierza Wielkiego Żydzi–Polacy – o zapomnianym projekcie budowy pomnika królewskiego na krakowskim Kazimierzu SUMMARY In Memory of Casimir the Great – Jews-Poles. On the Forgotten Building Project of the Royal Monument in Kazimierz in Krakow 75 Anna Bednarek „Mała pamiąteczka”, czyli o fotografiach obrazów Saturnina Świerzyńskiego ofiarowanych Józefowi Łepkowskiemu SUMMARY About the Photographs of the Paintings by Saturnin Świerzyński Given to Józef Łepkowski SpiS tReści 3 RECENZJE I OMÓWIENIA 99 Zoltán Gyalókay Zabytki diaspory 109 Tanita Ciesielska Wzory ornamentalne Erazma Kamyna 117 Agnieszka Yass ‑Alston Maurycy Gottlieb. In Search of Identity 123 Mirosław Piotr Kruk Dlaczego na wystawie zawisł obraz. Uwagi na temat recenzji wystawy „Na wysokiej połoninie”. Sztuka Huculszczyzny – Huculszczyzna w sztuce. W 40. rocznicę śmierci Stanisława Vincenza. Wystawa w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie, 18 marca–29 maja 2011 131 Kronika Instytutu za rok 2015 139 Noty o Autorach 4 SpiS tReści W poszukiwaniu modus prace z historii sztuki zaginionej ramki. xvi, 2016 Epizod z dziejów drukarstwa na Rusi Przedmiot niniejszego omówienia stanowi ornamentalna ramka na karcie książki drukowanej. Po raz pierwszy umieścili ją Iwan Fedorow i Piotr Mścisławiec w Apostole wydanym Agnieszka w Moskwie w 1564 roku (il. 1). Zbudowano ją w dwóch planach: w głębi ciężkie, pro- Gronek stokątne filary w dole spięte fryzem z antyte- 1 tycznie ułożonymi rogami obfitości otulonymi liśćmi akantu, w górze podtrzymują łuk pokry- ty reliefowym kimationem jońskim, astraga- lem i roślinną wicią. Natomiast na pierwszym planie wysokie cokoły ozdobione ornamentem kandelabrowym dźwigają kolumny z pseudo- korynckimi kapitelami wspierającymi kamien- ną półkę, pośrodku której ustawiono mały, pę- katy wazon z pojedynczym kwiatem i dwoma grubymi liśćmi. Trzon kolumn w ⅔ wysokości wybrzusza się regularnym owalem, spiętym z obu stron pierścieniami – niby szlachetny kamień koszyczkami – z wsuniętymi pod spód liśćmi akantu. Ta wyszukana dekoracja architektoniczno-rzeźbiarska otacza otwór w ścianie, w prześwicie którego ukazany jest św. Łukasz. Na wzór średniowiecznego skryby siedzi za pulpitem i przepisuje ze zwoju tekst Ewangelii1. Wydany w Moskwie Apostoł charakteryzuje się bogatą szatą graficzną. Opisana całostroni- cowa rycina umieszczona została na początku kodeksu. Oprócz niej księgę zdobi 48 winiet nagłówkowych o 20 różnych wzorach, jedna 1. Frontispis, Apostoł, Moskwa, wyd. I. Fedorow, 1564. 1 Repr. por. Я.П. Запаско, Мистецка спадщина Fot. wg http://commons.wikimedia.org/wiki/ Івана Федорова, Львів 1974, s. 169, il. 43. File:Apostol_1564_Frontispis.jpg ARtYkUłY 5 niewielka winieta finalna, 22 duże inicjały odbite z pięciu klocków drzeworytniczych (Є, І, М, П, С), 24 inicjały tzw. lombardów – z czterech (Є, И, П, С), a także nie- wielkie ramki i ornament literowy zwany więzią2. Winiety nagłówkowe wykonane zostały w tzw. stylu staropieczatnym [starodrukarskim]. Budują je soczyste i duże liście akantu, białe z czarnymi żyłkami na czarnym tle, oraz nabrzmiałe i pełne kwiaty przypominające żołędzie, szyszki i pąki ostu. Długi, poskręcany spiralnie liść akantu tworzy inicjały Є i С, a drobniejsze, zamknięte w ciasne geometryczne ramki — И, П, М. Podobne motywy stanowią dekorację rękopisów w skryptorium Ławry Troicko­‑Sergiejewskiej. Te zaś były inspirowane motywami zdobiącymi wczesne druki zachodnie, a najpewniej inicjałami niemieckiego złotnika i mie- dziorytnika Israhela van Meckenema3. Niemiecki charakter dekoracji pierwszego druku Fedorowa i Mścisławca buduje również architektoniczna ramka stanowią- ca temat niniejszego szkicu. Jest ona bowiem uproszczoną kopią ryciny Erharda Schoena, opublikowanej w Das alte Testamant mit fleissvertentscht w Norymberdze w 1524 roku oraz w Biblii Czeskiej (Norymberga 1540)4. Ramka niemieckiego grafi- ka jest trójwymiarowa, glify prześwitu ukazane w perspektywicznym skrócie, a na kamiennej belce opartej na kolumnach siedzą uskrzydlone putta podtrzymujące girlandę przypiętą do uchwytów ustawionego pośrodku wazonu. O inspiracji mo- skiewskich typografów tą właśnie pracą przekonuje nie tylko ogólne podobieństwo kompozycji i motywów architektonicznych, ale również renesansowych ornamen- tów wypełniających płyciny cokołów i dolny fryz. Nie wiadomo, kto jest jej autorem. Mógł ją wykonać zarówno Iwan Fedorow, jak i Piotr Mścisławiec. Obaj bowiem nie tylko znali się na drukarstwie, lecz również na rytownictwie. W Moskwie Fedorow i Mścisławiec wydali jeszcze w 1565 roku w dwóch edycjach Czasosłow, w którym umieścili siedem różnych winiet oraz 45 inicjałów w formie tzw. lombardów. Wywodzą się one ze średniowiecznego pisma ręcznego, tzw. lom- bardzkiego, ale tu majuskuły są bardziej wydłużone, a ich sumiaste szeryfy prze- chodzą w dole w fantazyjną arabeskę. Winiety są odmienne od umieszczonych w Apostole. Trzy z nich wypełnia krzyżująca się na kształt meandra plecionka, jedynie na skrajach prowadzona łagodniej w spiralnym skręcie 5. Podobnego typu motywy znajdują się na przykład w Biblii krakowskiej oficyny Szarffenbergerów z 1561 roku 6. Pozostałe cztery buduje stylizowana wić z kwiatami i listkami, zawinięta spiralnie i zamknięta w prostokątnej ramce. Księga ta wydrukowana w formacie octavo nie mogła na stronie zmieścić opisanej ramki architektonicznej zajmującej pół arkusza. Po ucieczce z Moskwy obaj drukarze zostali przyjęci, zapewne w 1566 roku, przez Grzegorza Chodkiewicza, kasztelana trockiego, wileńskiego i hetmana Wielkiego Księstwa Litewskiego, który w swoich dobrach w Zabłudowie postanowił otworzyć 2 Ibidem, s. 10–11. 3 Е.Л. Немировский, Возникновение книгопечатания в Москве. Иван Федоров, Москва 1964, s. 165–166. 4 М. Макаренко, Орнаментація української книжки XVI–XVIII ст., Київ 1926, s. 162–172; Я.Д. Ісаєвич, Першодрукар Іван Федоров і виникнення друкарства на Україні, Львів 1983, s. 32; Я.П. Запаско, Мистецтво книги на Україні в XVI–XVIII ст., Львів 1971, s. 68, tam dalsza literatura; idem, Мистецка спадщина, s. 40, 44–45; Repr. w: „The Illustrated Bartsch”, t. 13, nr 33 (480), s. 138; t. 13, „Commentary”, nr 1301.034(i), s. 124. 5 Я.П. Запаско, Мистецка спадщина, s. 186, il. 83–85. 6 А.А. Сидоров, Д. И. Коляда, О научныхитогах 400-летнего юбилеярусскогокнигопечатания, w: Книга. Исследования и материалы, t. 12, Москва 1966, s. 122–135; tu za: Я.П. Запаско, Мистецка спадщина, s. 47–48. 6 ARtYkUłY Agnieszka Gronek drukarnię. Tu w 1568 roku Fedorow z Mści- 2 sławcem wydali Ewangelie Katechetyczne (Po- uczające), a następnie w 1570 roku już sam Fe- dorow – Psałterz z Czasosłowem. Również i tu w żadnej z ksiąg nie znalazła się opisana ram- ka. Po raz drugi Iwan Fedorow wykorzystał ją dopiero, ale za to dwukrotnie, w Apostole we Lwowie w 1574 roku. Przybył tu na początku lat siedemdziesiątych, gdy Chodkiewicz, wy- cofując się z czynnego życia politycznego ze względu na stan zdrowia i podeszły wiek, po- lecił zamknąć drukarnię, a jemu samemu zająć się rolnictwem. Drukarz do Lwowa przywiózł zapewne cały swój warsztat, ponieważ nowy Apostoł został wydrukowany tą samą czcion- ką, przy użyciu niejednokrotnie tych samych klocków z winietami i inicjałami, co Apostoł moskiewski7. Tu jednak szata graficzna jest o wiele bogatsza. Składają się na nią: 51 zasta- wek o 31 różnych wzorach, 23 inicjały tzw. sta- ropieczatne o sześciu