met het gedachtengoed van de NSB. En de huidige voorman van de partij, joop Glimmerveen, heeft tegen Panorama (1974, nr. 43) gezegd: 'Het belangrijkste programmapunt van de NVU is: het Nederlandse volk moet zijn identiteit be­ waren, en als ze ons op grond van die overweging NSB'ers willen noemen, dan schaam ik mij daar helemaal niet voor. Fascisme heet bij mij realisme'. Ook naar uiterlijke kentekenen en organisatie is de ver­ wantschap tussen beide onmiskenbaar. Een runeteken fun­ geert als partijsymbool. Men heeft niet geschroomd om een brief aan Belgische rechts-nationalistische broeders te on­ dertekenen met 'Hou Zee' (Nieuwe Revu, 14-1-1977). Men maakt reclame met een soort hedendaagse pendant van de 'Jeugdstorm': 'het Nederlands Volksnationalistisch Jeugd­ verbond'. Er worden kennelijk knokploegen opgezet, 'als ant­ woord op de intimidatie van de communisten, die ons ver­ hinderen onze bijeenkomsten te beleggen' (Vry Nederland, 2-8-1975). Er bestaat evenwel ten minste één belangrijk verschil. De NSB was in het begin van haar bestaan niet uitgesproken racistisch, men telde zelfs vele gewaardeerde joden onder de leden. Eerst later, onder invloed van Duitsland, veranderde dit en werd de NSB fel anti-semitisch. Bij de Nederlandse Volksunie van nu staat het racisme echter centraal. 'Onmid­ dellijke terugzending van Surinamers en Antillianen naar hun land van herkomst; afvloeiing van zogenaamde gastarbeiders in een tijdsverloop van drie jaren', zo luidt het eerste prop a­ gandapunt in het verkiezingsprogram van de partij in 1977. En dit voorstel is uitvloeisel van onvervalste Blut-und-Boden­ theorie. We laten de tweede man uit de organisatie, Hagen­ beek, aan het woord wanneer deze het begrip 'milieuveront­ reiniging' van een ongebruikelijke interpretatie voorziet: 'het zuiveren van onze eigen bodem van vreemde elementen en culturen (... ) Leve ons Nederlandse volk, ons Germaans bloed, onze dierbare Grootnederlandse bodem' (Wy Neder­ land, 1977, no. 1). De racistische theorie welke door dit onfrisse gezelschap wordt aangehangen wordt tamelijk consequent uitgewerkt. Surinamers, Antillianen en gastarbeiders gelden als volks- 104 . ~------------_. -- vijand nummer één. In Den Haag worden huis aan huis pam­ fletten verspreid met de volgende inhoud: 'Den Haag moet blank en veilig blijven' en 'Help ons bevrijden van de plaag van Antillianen en Surinamers'. Daarnaast moeten de Chine­ zen met hun drughandel ook hun biezen pakken. 'De stroom van adoptiebabies (... ) uit Aziatische culturen naar ons (... ) in een milieu waar zij bij hun opgroeien rasvreemd zullen zijn', moet gekeerd. Van joden maakt men minder werk, niet omdat die minder 'volksvreemd' zouden zijn, maar omdat daarin gedurende de oorlog reeds is voorzien (Haagse Post, 25-2-1976). Men verklaart zich óók voor erkenning van de vrije Republiek der Zuid-Molukken, want dáár horen Moluk­ kers immers thuis. En men is tegen de emigratie van blanke 'beschaafde landgenoten', die daarvoor nota bene nog over­ heidssubsidie krijgen ook. De zware aanzet tot 'raszuiverheid' en de harde propa­ ganda voor het verwijderen van etnische minderheden uit Nederland, maakt dat deze partij toch een ander karakter bezit dan de NSB van weleer. Glimmerveen wil ook liever niet doorgaan voor fascist, maar noemt de partij en haar aan­ hangers 'volks nationalistisch' . De stemmen die de NVU bij de verkiezingen heeft verworven, zijn vrijwel alle binnen­ gehaald met racistische actie; de meeste kiezers op deze partij zijn zich waarschijnlijk niet bewust van haar fascis­ tische beginselen. De nu volgende vergelijking tussen de stembusaanhang van de NSB toen en de NVU nu, doet dit verschil goed uit de verf komen. We willen hieronder in het bijzonder de verkiezingsuitslag voor de Volksunie bij de Tweede-Kamerverkiezingen van 25 mei 1977 nader analyse­ ren. In welke plaatsen hebben veel Nederlanders NVU ge­ stemd? Is het mogelijk om op basis van deze cijfers inzicht te verkrijgen in de sociaal-economische oorzaken van open­ lijk racisme in Nederland? Stemmen op de NSB en de NVU De NSB nam in 1935 voor het eerst deel aan de verkiezingen (voor de Provinciale Staten) en wist in één klap, met bijna 8 % van de stemmen, 44 van de 535 statenzetels te bemach- 1 05 tigen. Deze aanhang (die bij volgende verkiezingen overigens snel uitdoofde) was duidelijk geografisch geconcentreerd. De hoogste stemmenpercentages werden gehaald in delen van Drenthe en dat moet worden toegeschreven aan een rechts-radicale beweging van kleine boeren, verenigd in de beweging 'Landbouw en Maatschappij'. De hoge uitslag in Limburg, met name in het zuiden, hing samen met de Duitse invloed ter plaatse. In het westen van Nederland scoorde de NSB hoog in een aantal 'betere' randgemeenten van grote steden. Het waren plaatsen als Zandvoort, Bloemendaal, Voorburg, Wassenaar, Rijswijk, De Bilt en ook heel Den Haag; in deze 'deftige' gemeenten woonde de goedgesitueer­ de burgerij. De Jong (1969, blz. 275) vat samen: 'Globaal bleek het kiezerscorps van de NSB regionaal uit ontevreden boeren, soms ook uit landarbeiders, en nationaal uit ontevreden middenstanders te bestaan met een flinke aanhang onder de hoogst gesitueerden in de maatschappij'. De aanhang van de Nederlandse Volksunie van nu, is een volstrekt andere. Bij de Tweede-Kamerverkiezingen heeft deze partij 0,4 % van de stemmen gekregen, ongeveer de helft tekort voor een zetel. Het voert hier te ver om een volledig landelijk overzicht van de uitslag te presenteren, voor wat de NVU betreft kan deze als volgt worden samengevat. • De provincies Noord- en Zuid-Holland scoren met respec­ tievelijk 0,64 % en 0,67 % van de stemmen hoger, zelfs meer dan twee maal zo hoog, als enige andere provincie. • Binnen iedere provincie trekken de steden meer stemmen op de NVU dan gemiddeld. Van een grotere aanhang in welgestelde randgemeenten is geen sprake, wél hebben verschillende oude industriekernen een wat hoger percen­ tage. e De drie grote steden van de Randstad hebben veel hogere uitslagen dan enige andere gemeente, alleen Rotterdam (1,06 %), Amsterdam (1,24 %) en Den Haag (1,35 %) overtreffen de 1 %. Aanhang voor de Nederlandse Volksunie is dus heel dui­ delijk een grootstedelijk verschijnsel. Uit welke delen van deze steden komen nu precies deze stemmen? In het onder- 106 ~- -------- -~ - staande overzicht worden naast de verkiezingsuitslag voor de NVV, gegevens opgenomen over de sociaal-economische status van de verschillende wijken of buurtcombinaties (be­ halve voor Amsterdam, waar een dergelijke indeling niet voorhanden is) en over het percentage Surinamers, Antillia­ nen en gastarbeiders, dat er woont. Uit deze cijfers blijkt in 's-Gravenhage een heel duidelijke samenhang: wanneer twee factoren in combinatie voorko­ men is het percentage NVU-stemmers hoog. Een nederig sociaal-economisch niveau van de buurt alléén is niet vol­ doende (zie de lage uitslag in Loosduinen, Duindorp); en ook een hoog percentage immigranten is niet doorslaggevend (vergelijk Duinoord en tot op zekere hoogte ook het Regen­ tessekwartier). Wanneer echter beide voorwaarden tegelij­ kertijd aanwezig zijn, is een grote aanhang voor de Neder­ landse Volksunie waarschijnlijk. De hoogste percentages vindt men in de verpauperde oude wijken met veel Surina­ mers en gastarbeiders: de Stationsbuurt en nog meer de Schilders buurt. Rotterdam vertoont hetzelfde patroon, maar minder dui­ delijk. Toch haalt de NVU ook hier relatief de meeste kiezers uit oude buurten met veel immigranten: Middelland, Oude Noorden. In Amsterdam is het nog onduidelijker. Dit lijkt een ge­ volg van de grove onderverdeling van buurtcombinaties. Er bestaat voor Amsterdam echter ook een gedetailleerder on­ derverdeling in 108 buurten, maar ook de uitgesplitste cij­ fers tonen toch nergens zulke hoge uitschieters als in Den Haag. Slechts één kleine buurt komt met 2,1 % boven de grens van 2 en dat is tuindorp Buiksloot (?). Aanhang voor de Nederlandse Volksunie lijkt in Amsterdam een meer globaal verschijnsel dan in de andere twee grote steden. Er bestaan overigens enkele duidelijke uitzonderingen op de gevonden regelmatigheid. Voor Amsterdam beschikken we niet over een valide aanduiding van het sociaal-economisch niveau per buurt of buurtcombinatie, maar het is waarschijn­ lijk dat de lage uitslag in de Bijlmermeer samenhangt met het gemiddeld hoge sociaal-economisch niveau. Trouwens, ongeveer 20 % der stemgerechtigden is van Surinaamse af- 107 Tabel 1: Het verkiezingsresultaat van de NVU op 25 mei 1977 in 's-Gravenhage wijken naar sociaal niveau1 percentage percentage Suri- percentage totale stemmen op namers en An- Mediterranen bevolking deNVU tillianen van de van de totale perwijk4 totale bevolking bevolking per wijkZ per wijk3 hoog: Vogelwijk 0,3 1,0 0,0 5.409 Duttendel, v. Stolkpl., Zorgvliet O,S 1,2 0,9 3.191 Bohemen, Meer en Bos O,S 1,2 0,2 5.660 I-' 0 0,4 1,4 00 Benoordenhout 0,3 15.103 Bomen- en Bloemenbuurt 0,8 1,8 0,3 16.682 Waldeck 0,8 0,9 0,3 10.373 Mariahoeve, Marlot 0,9 1,1 O,S 17.160 Belgisch Park 0,7 1,2 0,9 7.374 Vruch tenbuurt 0,8 1,3 0,7 13.521 Duinoord 0,8 4,8 1,4 8.820 Geuzen- en Statenkwartier 0,8 1,9 0,5 17.419 middelbaar: Archipelbuurt 0,6 2,6 1,0 5.434 Bezuidenhout 1,1 2,1 1,4 16.526 Leyenburg 0,9 1,4 O,S 17.637 Bouwlust 1.2 1,2 0,4 31.207 Willemspark 0,9 1,0 2,5 1.646 Zeehelden kwartier 1,8 7,4 2,9 10.766 Morgenstond 1,3 0,8 0,6 22.231 Centrum 2,4 2,3 4,2 9.843 Regentessekwartier 1,7 10,4 4.1 14.272 Valken boskwartier 1,6 6,9 1,7 22.641 Rustenburg 1,3 2,4 0,7 19.812 Scheveningen 1,2 0,8 O,S 17.819 Groente- en Fruitmarkt 2,7 0,6 O,S 2.636 Moerwijk 1,4 I-' 0,8 0,4 22.297 0 laag ~ Stationsbuurt, Brinckhorst 3,2 3,8 8,0 8.621 Loosduinen, Kraayenstein 0,8 1,2 0,4 14.962 Laakkwartier, Spoordijk 2,0 3,2 3,6 41.321 Transvaalkwartier 2,4 8,0 6,5 19.872 Schildersbuurt 3,1 9,1 B,S 38.611 Duindorp 1,1 0,4 0,0 7.528 Noten: 1 : basis: volkstelling 1960 2 : per 1 mei 1975 3 en 4: per 1 oktober 1977 Tabel 1: Het verkiezingsresultaat van de NVU op 25 mei 1977 in 's-Gravenhage wijken naar sociaal niveau1 percentage percentage Suri- percentage totale stemmen op namers en An- Mediterranen bevolking deNVU tillianen van de van de totale perwijk4 totale bevolking bevolking per wijkZ per wijk3 hoog: Vogelwijk 0,3 1,0 0,0 5.409 Duttendel, v.