Krystyna Kaszuba EMANCYPACJA „męże nas ...ku większemu zelżeniu kobietami zowią” - czyli emancypantki dawniej i dziś Oprócz norm prawnych i majątku pozycję kobiety Bardziej zgodne z sarmackim obyczajem, pole staropolskiej kształtował obyczaj. działania, znajdowała dobrze urodzona kobieta w … Władza rodzicielska była na tyle silna, że dzieci, klasztorze. Wstępowały doń czasem wbrew woli ojca, zwłaszcza córki we wszystkim ulegały decyzji ojca, potajemnie uczyły się czytać i studiowały książki reli- choć Kościół poprawił nieco ich sytuację, uzależniając gijne. ważność małżeństwa od zgody obojga małżonków. Najbardziej samodzielną pozycję miała kobieta Posag był niezwykle istotną częścią układu małżeń- w domu mieszczańskim. Prawo magdeburskie dawało skiego. Już Kazimierz Wielki prawnie uregulował jego jej odrębność majątkową, w ramach której mąż zarzą- wysokość według pozycji społecznej panny młodej dzał majątkiem żony. Prawo chełmińskie (w Prusach i liczby jej sióstr. Stanowisko kobiety ulegało dalszemu Królewskich) przyjmowało zasadę wspólności mająt- wzmocnieniu, wprawdzie miała ograniczone prawa do ku, dając córkom równe z synami prawo dziedzicze- dziedziczenia, ale zachowała prawa do osobistego nia. Podobne czynniki obyczajowe i gospodarcze od- majątku, a także do wiana. Statut Warecki z 14 r. grywały rolę na polskiej wsi. Liczyły się: pracowitość, zezwolił kobietom dziedziczyć dobra ziemskie przy nadzieje na dorodne potomstwo, ale posażna córka braku potomków męskich. Żona była zobowiązana do kmiecia mogła liczyć na wcześniejsze zamążpójście. posłuszeństwa wobec męża. Miał on prawo karcenia Zawsze jednak oczekiwano od niewiasty gospo- jej, nawet chłostą, nie wolno było jednak żony kale- darności i cnoty. Pierwsza z tych zalet pozwalała uzy- czyć ani głodzić. Pozycja kobiety umacniała się nie skać znaczącą pozycję społeczno-zawodową. Często tylko przez rosnące uprawnienia majątkowe, ale tak- na ważnym miejscu w dworze szlacheckim umiesz- że dzięki rozwojowi kultury środowiska szlacheckiego. czano szlachciankę zarządzającą gospodarstwem Nie należy lekceważyć związku między poprawą po- W sferze zachowań obyczajowych prawo udzie- zycji społecznej kobiet (głównie szlachcianek i miesz- lało przywileju mężczyźnie nad kobietą, szlachcie czanek) a rozpowszechnianiem się kultu Matki Boskiej w stosunku do innych stanów. Cudzołóstwo żony po- w późnym średniowieczu. zbawiało ją praw do wiana, mężowi groziło potępienie Wpływy kulturalne Zachodu (włoskie w XVI, fran- dopiero wtedy, gdy przyjął do domu nałożnicę i odmó- cuskie w późniejszych stuleciach) przynosiły ze sobą wił jej oddalenia. emancypację obyczajową kobiet ze sfer oświeconych. Zamężna lub nie, kobieta posiadała wyłączność Obyczajów tych nabywano dzięki podróżom, najsilniej wychowywania dzieci. Trudno dziś sobie wyobrazić jednak promieniały one z królewskiego dworu. Sar- jak ciężkie to było zadanie, gdy matka nie mogła na macki ideał nakazywał: „Białogłowa ma doma i robo- dłuższy okres przerwać pracy. Los niezamężnej matki ty pilnować. Nie z gośćmi zasiadać i gadek stroić, ale był szczególnie trudny, a kobiet w takim położeniu było strzec się konwersacji z mężczyznami”. Jednak nikt wiele. Wyganiane ze społeczności, z miast, łatwo były nie miał wątpliwości, że głównym powołaniem kobiety posądzane o dzieciobójstwo i okrutnie karane. jest zostać żoną, a zaraz potem matką. Przygotowania W XIX wieku sytuacja kobiety uległa wielkim zmia- zaczynano wcześnie, często interesy majątkowe lub nom. Docierały na ziemie polskie echa zachodnich polityczne skłaniały rodziców do bardzo wczesnego haseł emancypacji i rozmaicie tu były przyjmowane, kojarzenia małżeństw. nawet przez same kobiety. Toteż przez cały wiek XIX Czynniki demograficzne komplikowały sprawę toczyły się gwałtowne dyskusje „w kwestii kobiecej”. jeszcze bardziej. W związku z dużą śmiertelnością, Formułowano nowe hasła. Pod hasłem emancypacja zwłaszcza podczas porodów, powtórne zawieranie twierdzono, że rola, jaka wyznaczona jest w życiu bio- małżeństw było zjawiskiem częstym, a wraz z nim ja- logicznym kobiecie przez naturę, czyni po wszystkie skrawa niezgodność wieku współmałżonków. Zjawi- czasy pełne równouprawnienie niemożliwym. Żądania sko to dotyczyło wszystkich warstw społecznych. Tak kobiet do przyznania im praw politycznych na równi czy inaczej za pannę na wydaniu zawsze decydowali z mężczyznami uznano za przesadne. Były to jednak rodzice lub opiekunowie, podczas gdy sytuacja ka- problemy, którymi zajmowały się nieliczne „działacz- walerów oraz wdów była nieco korzystniejsza. A jed- ki”, kobiety z inteligencji. nak wśród polskich królowych nie brak kobiet z silną Rewolucja przemysłowa miała w tamtych czasach osobowością, jak Bona, Ludwika Maria, Marysieńka decydujący wpływ na sytuację kobiet. Zostały włączo- Sobieska. Były to jednak z pochodzenia cudzoziem- ne do pracy w fabrykach, wśród personelu sklepów, ki, których działania budziły niechęć w społeczeństwie jako biuralistki, nauczycielki, nie tylko w domach szla- szlacheckim . checkich, ale także burżuazyjnych. I działo się tak nie 1 Cytat z satyry Marcina Bielskiego: Sejm niewieści 1586 r. Po- tylko w wyniku szerzenia się haseł emancypacyjnych, wszechnie używano określenia niewiasta, białogłowa. Słowo lecz dlatego, że pojawiła się szansa zarobku i koniecz- kobieta postrzegano jako obraźliwe. ność zabiegów o środki utrzymania. Tym przemianom 2 wynikającym z konieczności ekonomicznych towarzy- dzieci i rodzina? Wszystkie te nowoczesne aspekty szyły dążenia kobiet do zajmowania stanowisk także w myśleniu kobiet nie wykluczają całkowicie ich za- w innych dziedzinach życia. Zwiększała się liczba szkół interesowania rodziną. Zmieniają one tylko ich rolę dla panien, jednak ciągle dostęp do szkół, zwłaszcza z dużego zaangażowania na ich bardziej bierne trak- wyższych, był kobietom utrudniany. Pierwsza kobie- towanie. ta została wykładowcą na paryskiej Sorbonie dopiero Znaczną część prac domowych przejmują mężo- w 1906 roku. Była nią Maria Skłodowska-Curie. wie, więc obowiązki te wykonywane są wspólnie. Dziś Kobiety wkraczały także w życie polityczne. Naj- dziewczyny i kobiety uważają, że powinny robić karie- pierw drogami prywatnymi, jako towarzyszki życia rę i osiągać sukcesy. Nie czują już tak silnej potrzeby możnych, a w epoce romantycznej według przykładu przebywania w domu, pełniąc wyłącznie rolę gospo- np. Emilii Plater, George Sand. Bardziej wykształco- dyni. Taka przemiana Polek spowodowana jest prze- ne damy z zamożnych rodów były animatorkami ży- de wszystkim ogólną emancypacją kobiet na całym cia kulturalnego. Skupiały w swych salonach pisarzy świecie. Zmiany występujące w Polsce tworzą nowe i uczonych, protegowały artystów. Druga polowa XIX warunki dla rozwoju i aktywności kobiet we wszystkich wieku przyniosła uznanie kobiet pisarek za równo- dziedzinach. Trend ten ma wciąż tendencje wzrosto- prawne twórczynie. Filantropię, miłosierdzie uważano wą i nic nie wskazuje na to, by cokolwiek się zmieni- za przyrodzone zadanie kobiety. W różny więc sposób ło i Polki powróciły do swych dawnych zajęć, wręcz i w różnej mierze realizowały to zadanie. Zakładały przeciwnie, obserwuje się coraz większe zaintereso- towarzystwa dobroczynne, zbierały datki na ubogich, wanie nowymi wyzwaniami, chęciom udowodnienia uczyły czytania i pisania, leczyły chłopów i robotników płci przeciwnej swej duchowej siły, wartości i pewności fabrycznych. siebie. Chcą być silne, chcą być niezależne, chcą być Praca zawodowa poza domem, wzrost samo- doceniane przez otoczenie, a przede wszystkim przez dzielności finansowej, postępy wykształcenia, roz- mężczyzn. szerzanie praw zmieniały stopniowo pozycję kobiety Podłoże aktywności zawodowej Polek często w rodzinie. posiada także inny wymiar niż tylko chęć zaistnienia Jak dziś widzimy Polki w konfrontacji z własną w świecie kariery i przedsięwzięć. Wspominając nie- rodziną? Na przełomie wieków model kobiety, jej po- dawny, typowy model rodziny, gdzie jedynym źródłem trzeb, pragnień i miejsca jakie zajmowała w rodzinie utrzymania był solidny zarobek mężczyzny można zmieniał się z pokolenia na pokolenie. Tworzenie do- zrozumieć dotychczasową bierność kobiet w porusza- mowej atmosfery, gotowanie i dbanie o to, by wszystkie nych kwestiach. Dochody męża w pełni wystarcza- zajęcia domowe przed przyjściem męża z pracy zosta- ły na utrzymanie całej rodziny, często wielodzietnej. ły wykonane, to było ich priorytetowe zajęcie. Rzadko W nowych warunkach gospodarczych jakie zaistniały która kobieta pracowała, a całkowite oddanie się pracy w Polsce, gdzie przeciętne wynagrodzenie pracowni- zawodowej zupełnie nie wchodziło w grę. Nieznaczna ka wystarcza tylko na bieżące potrzeby, taki model jest tylko część z nich potrafiła oderwać się od istniejących często jednoznaczny z biedą i ubóstwem. Tak więc stereotypów i podejmowała nowe wyzwania. rola kobiety nie sprowadza się już tylko do zajmowania Spoglądając dziś na Polki wydaje się, że więk- się domem i rodziną, lecz także do jego utrzymania. szość z nich to kobiety, które dążą do wolności. Są Takie perspektywy dały współczesnej kobiecie otwarte na świat, na nowe propozycje i sprawnie kon- możliwość rozwinięcia się i pokazania światu, że wbrew trolują swoje życie. Dla współczesnych Polek duże ogólnej opinii nie są one istotami słabymi z natury, znaczenie ma praca zawodowa, w której wykazują się lecz przeciwnie, dużo silniejszymi, przede wszystkim znacznymi zdolnościami, w niczym nie odbiegającymi psychicznie, od mężczyzn. Do tej pory bycie kobietą od zdolności mężczyzn. Model „kury domowej” odcho- oznaczało poszukiwanie