Uniwersytet Warszawski Wydział Neofilologii Instytut Germanistyki Anna Damięcka-Wójcik Obrazy USA w literaturze i publicystyce niemieckiej po 1989 r. Praca doktorska napisana pod kierownictwem prof. dra hab. Tomasza G. Pszczółkowskiego Warszawa, styczeń 2013 2 3 Spis treści Wstęp .................................................................................................................... 6 Część I Terminologia i stan badań literaturoznawczych nad obrazem Ameryki ...... 13 1.1 Aparat pojęciowy ........................................................................................... 13 1.1.1 Obraz – pojęcie główne i pokrewne terminy .................................................. 13 Obraz jako image ................................................................................................... 13 Pojęcia pokrewne: schemat, rama interpretacyjna, stereotyp ............................. 17 Obraz jako chronotopos ........................................................................................ 22 1.2 Stan badań ..................................................................................................... 24 1.2.1 Amerikabild ...................................................................................................... 24 1.2.2 Literacki obraz Ameryki w opracowaniach ...................................................... 26 1.2.3 Obraz Ameryki jako Nationenbild .................................................................... 30 1.2.4 Utopijny i dystopiczny obraz Ameryki jako american dream ........................... 34 1.3 Metodologia .................................................................................................. 47 Część II Ameryka w literaturze niemieckiej lat 1920-1989 ..................................... 50 2.1 Rozwój obrazów USA w literaturze niemieckiej od 1920 do 1946 r. ................. 50 2.1.1 Lata 20 i 30.: amerykański sen made in Germany ............................................ 50 Bertolt Brecht: utwory przedemigracyjne ............................................................. 52 Franz Kafka: Der Verschollene, Amerika ................................................................ 54 Egon E. Kisch: Paradies Amerika ............................................................................ 57 Adolf Halfeld: Amerika und Amerikanismus .......................................................... 58 2.1.2 Ameryka lat 40. – ucieczka od wujka Shylocka ............................................... 60 Thomas Mann: Königliche Hoheit , Listy ................................................................. 62 Mascha Kaléko: Verse für Zeitgenossen ................................................................ 64 Giselher Wirsing: Maßloser Kontinent ................................................................... 65 Margaret Boveri: Amerikafibel für erwachsene Deutsche .................................... 67 2.2 Obrazy Ameryki w literaturze RFN .................................................................. 68 2.2.1 Fascynacja Ameryką lat 50. .............................................................................. 68 Wolfgang Koeppen: Tauben im Gras ..................................................................... 71 Wolfgang Koeppen: Amerikafahrt ......................................................................... 74 Karl Korn: Faust ging nach Amerika ...................................................................... 75 Max Frisch: Stiller, Homo Faber ............................................................................. 77 Ingeborg Bachmann: Der gute Gott von Manhattan ............................................ 80 4 2.2.2 USA-SS-SA – antyamerykańskie protesty w latach 60. .................................... 82 Hans M. Enzensberger: Politik und Verbrechen .................................................... 85 Erich Fried: und Vietnam und ................................................................................ 88 2.2.3 Ami-Generation lat 70. ..................................................................................... 90 Jürg Federspiel: Museum des Hasses .................................................................... 93 Jörg Fauser: Die Harry Gelb Story, Trotzky, Goethe und das Glück ....................... 94 Rolf D. Brinkman: Westwärts 1&2 ......................................................................... 96 2.2.4 Lata 80.: Ami go home! .................................................................................... 97 Uwe Johnson: Jahrestage: Aus dem Leben von Gesine Cresspahl ......................... 99 Edgar Hilsenrath: Fuck America ...........................................................................102 Maxim Biller: Harlem Holocaust ..........................................................................104 2.3 Obraz USA w literaturze i propagandzie NRD ................................................. 105 2.3.1 Obraz USA w propagandzie rządu NRD ..........................................................107 Resentymenty III Rzeszy ......................................................................................107 Jazz i kosmopolityzm – amerykańska trucizna ....................................................111 Od antyamerykanizmu do antysyjonizmu ...........................................................113 Spiskowa teoria świata ........................................................................................114 2.3.2 Obraz USA w literaturze NRD .........................................................................117 Literatura dziecięca: Lazar, Schollak, Lehmann, Kaufmann, Robbe ....................118 Teatr: Ljubimowa, Wangenheim, Scheer, Plenzdorf ...........................................121 Film: rehabilitacja Winnetou ...............................................................................123 Poezja: Schneider, Braun, Biermann ...................................................................124 Powieść: Kunert, Kaufmann, Heym .....................................................................128 2.3.3 Głos wolnego świata ......................................................................................131 2.3.4 Literatura okresu transformacji po upadku muru berlińskiego .....................137 Angela Krau ß: Die Überfliegerin, Milliarden neuer Sterne, Weggeküßt ..............137 Christa Wolf: Stadt der Engel oder The Overcoat of Dr. Freud ............................139 Część 3. Obrazy ................................................................................................... 143 3.1 Obraz: Nine Eleven ........................................................................................ 144 3.1.1 Faza wyjściowa: 11.07-10.09.2001 .................................................................151 3.1.2 Faza orientacyjna 12-18.09.2001 ...................................................................153 3.1.3 Faza poszukiwawcza: 18.09-28.09.2001 ........................................................166 3.1.4 Faza opinii: 19.12.2011-31.12.2002 r. ............................................................179 3.2 Obraz: Ameryka – utracona kochanka ............................................................ 184 3.2.1 Amerykańsko-niemieckie love story ..............................................................186 Jennifer i Jan – nieciekawa przeszłość i słabe widoki na przyszłość ....................187 5 Lynn i Max – beznamiętni ....................................................................................191 Fran i Halm – uczucie tragikomiczne ...................................................................197 Melanie i Jan – ucieczka przed niewygodną miłością ..........................................200 Sharon i Hannes – „odromantycznieni” ..............................................................203 3.2.2 Amerykańsko-niemiecki stereotyp płci .........................................................205 3.3 Obraz Pax Americana .................................................................................... 212 3.3.1 Ameryka – nowy Rzym ...................................................................................224 3.3.2 Ameryka – zachodni Rzym..............................................................................236 3.3.3 USA – imperium niezdefiniowane ..................................................................243 3.3.4 Barbaricum dziś… ...........................................................................................254 Zakończenie ........................................................................................................ 264 Bibliografia ......................................................................................................... 275 Literatura podmiotowa ...........................................................................................275 Literatura przedmiotowa ........................................................................................278 6 Wstęp Pomysł opisania obrazów USA w najnowszej literaturze i publicystyce niemieckiej powstał pod wpływem relacji dziennikarskich w niemieckich mediach po zamachu na wieże WTC w Nowym Jorku 11.09.2001 r. Recepcja wydarzenia była w Niemczech skrajnie odmienna od tego, jaki odbiór miało ono w Polsce. Przy tym w niemieckich tekstach dziennikarskich i literackich pojawiały się nieznane dla niepochodzącego z Niemiec czytelnika nawiązania do kafkowskiej Statuy Wolności, która dzierży w dłoni miecz zamiast pochodni, trudne do rozszyfrowania bon moty w rodzaju Amerika ist anders (Ameryka