ÇEŞİTLİ YÖNLERİYLE NEYZEN TEVJFÎK HAYATI» KİŞİLİĞİ* ŞİİRLERİ ÇEŞİTLİ YÖNLERİYLE NEYZEN TEVFİK ALPAY KABACALI Özgür Yayınları Kurucusu: Refik Ulu Özgür Yayınları: 41 Yayın hakları: Özgür Yayın Dağıtım Ltd. Şti. Birinci Basım: Ağustos 1987 - İkinci Basım: Aralık 1990 Üçüncü Basım: Mayıs 1996 - Dördüncü Basım: Ocak 1999 Beşinci Basım: Kasım 2003 Kapak Grafiği: Reha Yalnızcık Dizgi: Özgün Ajans Basım: Kurtiş Matbaası Cilt: Güven Ciltevi ÖZGÜR YAYINLARI Ankara Cad. 31/4-5 Cağaloğlu - İstanbul Tel: (0212) 528 13 30 - 526 25 13 - 526 35 01 Fax : 527 57 78 www.ozguryayinlari. com [email protected] ALPAY KABACALI Çeşitli Yönleriyle NEYZEN TEVFİK Hayatı • Kişiliği • Şiirleri ÖNSÖZ................................................................................ 7 NEYZEN TEVFÎK'İN HAYATI........................................ 9 Ailesi ve Çocukluğu.................................................... 10 Mevlevîhanede............................................................ 15 Medrese ve Saraylar, Konaklar .............................. 17 Hürriyet A şık ı............................................................. 19 Mısır’da Yedi Y ıl.......................................................... 21 İstanbul'a Dönüşü....................................................... 26 1868 Okka R akı.......................................................... 27 Renkli ve Olaysız........................................................ 30 Ölümü, Cenazesi......................................................... 36 Cemaati: Çevresi......................................................... 37 «İÇKİ» VE «CİNNET» KARŞISINDA NEYZEN TEVFİK............................................................. 40 Hamam Safası............................................................. 42 Akü Hastanesinde...................................................... 44 KİŞİLİĞİ, GÖRÜŞ VE İNANIŞLARI............................. 50 Bir «Kalenderlik» A n ıtı.............................................. 50 Ney imparatorluğu .................................................... 53 Tabutta Yatardı............................................................. 53 Değişik Bir Neyzen Tevfik........................................ 55 Bir Düşünce Denizi Gibi .......................................... 56 Kendi Ruhunun S esi................................................... 57 Barışın Savunucusu.................................................... 59 Özgür Yaşadı .............................................................. 60 «Karara Ulaşamadığından» ...................................... 61 «Her Gün Biraz Daha...»............................................ 62 Neyzen Tevfîk'in Nükteleri........................................ 63 Ününün Kaynağı......................................................... 63 Kişiliğinin Çözümlenmesi.......................................... 65 Başka Bir Alemden Gelmiş G ibi............................... 67 Geleneklerin Baskısı................................................... 68 Ölçüye Gelir Tarafı Y ok.............................................. 69 NEYZEN TEVFÎK'İN NEYİ VE PLAKLARI ................ 71 Geçim Aracı Olarak N ey ............................................ 74 Plakları.......................................................................... 75 NEYZEN TEVFİKİN ŞİİRLERİ..................................... 77 NEYZEN TEVFİKİN YERGİ ŞİİRLERİ....................... 79 Yergi Geleneği ve Neyzen Tevfik............................... 79 Neyzen Tevfîk'in Üstadı E şref................................... 81 Şair Eşref ve Neyzen Tevfik...................................... 84 Hicivlerinin Konuları.................................................. 87 Genel Değerlendirme.................................................. 88 NEYZEN TEVFİKİN NÜKTE VE FIKRALARI........... 91 ŞİİRLERİ............................................................................ 115 Dörtlükler..................................................................... 117 İkilikler......................................................................... 152 Öteki Şiirler.................................................................. 156 NEYZEN TEVFİKİN YAZMADIKLARI........................ 328 KİTAPLARA GİRMEYEN İKİ ŞİİR İ............................... 333 SÖZLÜK............................................................................... 337 NEYZEN TEVFİK KAYNAKÇASI................................... 375 ÖNSÖZ Neyzen Tevfik, genç yaşta edindiği ününü, keskin yergi ve küfürleri, yanından hiç eksik etmediği ney'i, dilden dile dolaşan nükte ve fıkralarıyla birlikte saray­ larla tımarhaneler, köşklerle çöplükler arasında akıp giden hayatının, renkli kişiliğinin ardı sıra, yarım yüz­ yıl boyunca sürükledi. O, kendisini tanıyanlar için, şiir yergi ve nüktele­ rinin, ney'inin, kalıplara sığmayan yaşayış biçiminin ve renkli kişiliğinin bir toplamıydı. Hattâ bu toplamın da ilerisinde bir kişilik imajı verdiyordu — dile getiri­ lip açıklanması pek güç bir kişilik... Bu güçlüğü hemen herkes duymuştur: O, Hakkı Süha Gezgine göre, «...insanlarla tanrı­ lar arasında ayrı bir sınıf kuran sanatkâr» dır. Sadri Ertem, «Neyzen Tevfik'i ben başka bir dün­ yadan bizim yaşadığımız âleme gelmiş yabancı bir in­ san gibi tanıdım ve her zaman bu hissim devam etti,» der. Burhan Felek'e göre, «Her memlekette böyle arası- ra parlayan yıldızlar vardır. Bunlar birer seyyaredir ki, hayatın muntazam burçlarından hiçbirine tâbi ol­ mazlar.» Hafi Kadri Alpman ise, «Neyzen Tevfik'i aramızda anadan doğma körlerin fil'i tarifi gibi anlamaya çalışa­ cağız,» diye yazar. Neyzen Tevfik’in ünü, popularite'si günümüze ka­ dar geldi. Toplumumuzun çeşitli kesimleri onu belirli bir yönüyle değil, yukarıda özetlemeye çalıştığımız çe­ şitli yönleriyle ve bunların bir toplamı olan, hattâ bu toplamın da ilerisine uzanan kimliğiyle tanımak istedi. Elinizdeki kitap bu gözlemden doğdu. Başka her­ hangi bir kişi, yazar ya da şair söz konusu olsaydı, «hayatı-sanatı-eserleri» incelenip örnekler verilerek ça­ lışma kolaylıkla tamamlanabilirdi. Ama söz konusu olan, Neyzen Tevfık gibi hiçbir kalıba sığmaz bir kişi, tanıma gelmez bir kişilikti. Bakırköy Akıl Hastane­ sinde yıllar boyu «tedavi»siyle uğraşmış hekimler bile ona «teşhis» koymaktan kaçınmışlardı. Bu gözlem, kitabın yöntemini de belirledi: Bilim ya da edebiyat incelemeleri olguları, olayları «bilimsel anlatım»a dönüştürerek verir, sonuçlar çıkarır. Bu ki­ tabın amacı ise Neyzen Tevfik’i bilimsel yönden incele­ mek değil; onu yakından tanımak isteyenlere tanıt­ mak, «gölge etmeden» okurla karşı karşıya getirmek. Bunu sağlayabilmenin en uygun yolu da, Neyzen Tev- fîk'in hayatını kendi ağzından vermek, çeşitli yönlerini onu yakından tanımış olanların tanıklıklarına başvu­ rarak aktarmak... Neyzen Tevfik'in hayatını, kişiliğini konu alan bö­ lümler işte bu anlayışla hazırlandı. Kişiliği ile şiirleri arasındaki yakın ilişkiler nedeniyle, şiirleri üzerinde ayrıntılı olarak durmanın bir çeşit «tekrar» olacağı dü­ şünüldü; açıklama notları ve sözlük eklemekle yetinil­ di. Haziran 1987 ALPAY KABACALI Neyzen Tevfik, aşağıya aktaracağımız, kendi ağ­ zından yazıya geçirilen yaşamöyküsünde, 1879'da doğ­ duğunu söyler. «Tercüme-i Halim» şiirinde ise «1296 şalinde (yılında) » doğduğunu yazar ki, 1296 Mali yılı­ nın karşılığı 1879 değil, 1800/81'dir. Dolayısıyla, 1296'nm —ölçüyü tutturmak için— Hicri yıl olarak (Miladi 1878/79) verildiğini varsaymak doğru olur. Do­ ğum tarihi, birçok yayında 24 Mart 1879 olarak göste- rilegelmişse de, bunun hangi kaynağa dayandığı açık- lanmamaktadır. Yaşadığı dönemde yayımlanmış bir kaynak* ise doğum tarihini 1 Haziran 1295/13 Hazi­ ran 1879 olarak gösterir. Burada, Mali tarih Miladi ta­ rihe çevrilirken bir günlük hata yapılmıştır**. Bu du­ rumda 1879 tarihine kesin gözüyle bakmak; gerçekdışı (*) «Basın Hayatında 50 Yıl», 1948 Basın Jübilesi dolayısıyla Va- kit-Yeni- Gazete'nin 2 Ekim 1948'de verdiği ek. Buradaki bilgile­ rin, jübilesi yapılan kişilerin kendilerinden sağlandığı anlaşıl;- yor. (**) Aynı hata öteki çevirmelerde ve Neyzen Tevfîk'in ilk şiirinin çık­ tığı tarih 30 Nisan 1314/12 Mayıs 1898 olarak gösterilirken de yapılmıştır. 30 Nisan 1314 un karşılığı 13 Mayıs 1898’dir. Ney- zen'in ilk şiirinin İzmir'de yayımlanan Muktebes dergisinin 13 Mayıs 1898 tarihli 18. sayısında yer aldığı Azâb-ı Mukaddeste de belirtilmektedir. olduğu ortaya konuluncaya kadar da 14 Haziran'da doğduğunu kabul etmek uygun olacaktır. Neyzen Tevfik, yetmiş dört yıla yaklaşan ilginç ya­ şam serüveninin ilk kırk yılını «Tercüme-i Halim» adlı uzun mesnevisinde anlatır. Bu döneminin ana çizgile­ rini emekli başkomiser Muhittin Kutbay'a da anlat­ mış; yazıp yayımlamasına izin vermiştir. Bu kitapta, hayatını kendi ağzından yansıtmanın uygun olacağı görüşündeyiz. Anlatırken üzerinde durmadığı önemli ve / ya da ilginç noktalan, başka kaynaklardan ilgili bölümlere aktaracağız. Ailesi ve Çocukluğu Neyzen Tevfik yaşamöyküsünü şöyle anlatır: «...Ruhumda topluma karşı zaman zaman parla­ yan tiksinti ve isyan ne kadar haklı ve köklü olursa ol­ sun, insanlar içinde dürüst olduğuna inandığım ve bu yüzden sevip saydığım kimseler çok olmuştur. Bunla­ rın en başında da Bolünün Müstahkimler nahiyesin­ den Abdurrahman kızı Emine Hanımla Bafralı Kolaylı oğullarından Hafız Haşan Fehmi Efendi gelir. [«Bafra'nın Kolay kasabasında benim bizzat yaptığım incelemelere göre: Neyzen Tevfik'in ba­ bası Bafralı Hafız Fehmi’dir. Dedesi de Hafız Mustafa'dır; Kolaylıoğlu Mustafa olarak anılır. Bafra Cami-i Kebir'inde uzun zaman imamlık ve hatiplik yapmıştır. Kolaylıoğlu Mustafa'nın eşi Zübeyde'den Hafız