JAKUB KORNHAUSER CAŁKO Wł TA REWO LUCJA STATUS PRZEDMIOTÓW W POEZJI SURREALIZMU Seria awangarda/rewizje prezentuje prace z zakresu studiów nad dwudziestowieczną awangardą europejską rozumianą jako fenomen estetyczny, artystyczny, kulturowy i społeczny. W składających się na ko­ lejne tomy monografiach, przekładach i pracach zbiorowych będziemy się starali przybliżyć czytelnikom najbardziej inspirujące propozycje teoretyczne, nowe interpretacje tekstów i koncepcji awangardowych. Rewidując ugruntowane narracje historycznoliterackie oraz historyczno­ kulturowe, rozwijamy wielowątkową i wieloaspektową opowieść o jednym z najważniejszych i - paradoksalnie - najtrwalszych zjawisk sztuki dwu­ dziestowiecznej. Szczególną uwagę pragniemy zwrócić na dzieje i specy­ fikę awangard Europy Środkowej i Wschodniej. JAKUB KORNHAUSER CAŁKO WITA REWO LUCJA STATUS PRZEDMIOTÓW W POEZJI SURREALIZMU Seria: awangarda/rewizje Rada naukowa serii Edward Balcerzan, Maria Delaperrière, Jarosław Fazan, Agnieszka Karpowicz, Julian Kornhauser Komitet redakcyjny Michalina Kmiecik, Agata Kocot, Jakub Kornhauser, Hanna Marciniak, Kinga Siewior, Małgorzata Szumna Recenzent dr hab. Andrzej Zawadzki Projekt okładki Anna Sadowska Publikacja fi nansowana ze środków na działalność statutową Wydziału Filologicznego Uni- wersytetu Jagiellońskiego, służących rozwojowi młodych naukowców oraz uczestników stu- diów doktoranckich © Copyright by Jakub Kornhauser & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz- powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3970-0 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Spis treści Wstęp. „Postawa surrealistyczna”. W stronę nieprzedstawialności ...................................................................... 9 Wprowadzenie. Tajemnicza obecność rzeczy ............................................................................................................... 17 Perspektywa przedmiotowa .................................................................................................................................................. 18 Obraz i przedmiot ..................................................................................................................................................................... 23 Szeregi obiektów osobliwych. Od Lautréamonta do Jacoba .......................................................................................... 25 A) Lautréamonta „mówiący włos” ............................................................................................................................... 25 B) Rimbauda „salon w głębi jeziora” ........................................................................................................................... 28 C) Jacoba „trzy grzyby, które są księżycem” .............................................................................................................. 31 Rozdział I. Sprzeczność jedności, negacja syntezy. Teorie awangardy i współczesne „teorie rzeczy” w poszukiwaniu „postawy surrealistycznej” ................................................................................................................ 37 Awangarda: W stronę nowej, krytycznej hermeneutyki (od Bürgera do Böhmego) ................................................ 39 „Drugie uprzedmiotowienie przedmiotów”. Przeciwko „postawie realistycznej” ..................................................... 42 Bürger: zagadkowość struktury ............................................................................................................................................. 46 1. Od „dzieła” do „dzieła awangardowego” ................................................................................................................ 46 2. Od przypadku do montażu ....................................................................................................................................... 48 Szkłowski: „udziwnienie” i „rozruszanie rzeczy” ................................................................................................................ 50 Eco: katalog – lista. Enumeracja chaotyczna ..................................................................................................................... 55 Pomian: katalog – kolekcja. Przedmioty użytkowe i semiofory ................................................................................... 61 Hocke: discordia concors .......................................................................................................................................................... 64 Baltrušaitis: paradoksy anamorfozy ..................................................................................................................................... 69 Krajewski: style życia przedmiotów ..................................................................................................................................... 74 Sudjic: konwulsyjne erupcje ................................................................................................................................................... 79 Böhme: fetysz, czyli triumf przedmiotu .............................................................................................................................. 84 „Postawa surrealistyczna”. Konstelacje i transpozycje ..................................................................................................... 90 Rozdział II. Od „nieuleczalnego niepokoju” do „mutacji roli”. Priorytety „całkowitej rewolucji przedmiotu” w manifestach surrealizmu i twórczości poetyckiej André Bretona .......................................... 97 1. „Lasy są czarne albo białe”. Narodziny i życie wielokrotne obiektów między Manifestem surrealizmu a Drugim manifestem surrealizmu ................................................................................................................................ 104 W kierunku nadrzeczywistości ..................................................................................................................................... 104 Potworność i mrok. Wśród „niebezpiecznych krajobrazów” .................................................................................. 108 „Noc błyskawic” ............................................................................................................................................................... 111 Spis treści 5 „Romantyczne” ruiny i „nowoczesny” manekin ........................................................................................................ 113 Przedmiot a wyobraźnia: to, co być może .................................................................................................................. 116 Obraz poetycki (I). Najwyższy stopień dowolności .................................................................................................. 118 „Poetycka świadomość przedmiotów”. Właściwości obrazów surrealistycznych ............................................. 124 A) Sprzeczność ......................................................................................................................................................... 125 B) Zamaskowanie ................................................................................................................................................... 128 C) Tajemniczość oraz D) Niedookreślenie .......................................................................................................... 130 Obraz poetycki (II). Krańcowe rozluźnienie ............................................................................................................... 136 Namacalne dowody innej egzystencji ........................................................................................................................ 137 Przedmiot surrealistyczny: krnąbrna obecność, krnąbrna referencjalność ........................................................ 139 „Na odwrocie rzeczywistości”. Interpretacje i zgrupowania .................................................................................. 142 2. „Cały ciąg stanów utajonych”. Transformacja i sukces obiektu surrealistycznego w Kryzysie przedmiotu .................................................................................................................................................... 146 Przedmiot w najszerszym fi lozofi cznym znaczeniu ................................................................................................ 146 Zapowiedź rewolucji ....................................................................................................................................................... 148 Bezprecedensowa wola uprzedmiotowienia ............................................................................................................ 149 „Model wewnętrzny” versus „model zewnętrzny” .................................................................................................. 152 Nieskończony katalog przedmiotów surrealistycznych .........................................................................................