f 3 - ..sj s;'* g o o o i 11 i 9 o INHOUD 129 KONINKLIJKE NEDERLANDSE Ester Vink Bosch bouwhout onderweg OUDHEIDKUNDIGE BOND Een historisch onderzoek naar d e herkomst va n Bosch bouwhout i n d e vijftiende e n Opgericht 1 7 januari 1899 zestiende eeuw Beschermvrouwe H.K.H. Prinses Juliana. 141 Victor M. Schmidt Een verdwenen priestergestoelte uit de Sint- Bulletin Janskathedraal te 's-Hertogenbosch Tweemaandelijks tijdschrift va n d e KNOB, tevens orgaan va n d e 145 Rijksdienst voor de Monumentenzorg R.F. van Dijk en H J. van Nieuwenhoven en d e Rijksdienst voor he t De klokken va n Giessen-Oudekerk e n Oudheidkundig Bodemonderzoek. Oosterwijk 147 Redactie Publikaties prof. dr. M. Bock, A.A.J. Mekking, Torenhoge misverstanden (reactie o p d e recensie va n K . de r Ploeg); prof. drs. H.L. Janssen, C. Boschma-Aarnoudse, Renaissance-raadhuizen dr. E. de Jong, boven het IJ: 'Een huijs om te vergaderen ende prof. dr . A.J.J. Mekking, tgerecht te houden' (recensie: Ronald Sfe/wert); prof. dr. K.A, Ottenheym, (hoofdredacteur) 157 drs. H. Sarfatij Berichten prof. dr . E.R.M. Taverne, Monumentenzorg: prof. dr. ir. C.L. Temminck Groll, M.S. Verweij, Een plan tot overkapping van de eerste binnenplaats in het Prinsenhof te Delft; prof. dr. ir. F.W. van Voorden J. Oosterhoff, Nederlandse bruggen stichting; drs. ing. DJ . d e Vries, Carlo Huijts directeur Vereniging Hendrick de (eindredacteur) Keyser. prof. dr . A va n de r Woud. Archeologie: Bescherming o p maat: Akmarijp, Bouwhistorisch onderzoek Norbertinessenklooster Houthem, Kopij voor he t Bulletin: Nieuw museum Westland, Klooster Gaarne t.a.v. d e eindredacteur Vrouwenpolder, Vlaanderen heeft ee n RDMZ monumentenwet..., Europese archeologen Postbus 1001 verenigt u!, Vroeg-middeleeuws Noord- 3700 B A Zeist Nederland, Bouwkundig onderzoek Pompeii. 164 Archeologisch Informatie Centrum KNOB Dr. Riemer R. Knoop en Mededelingen en berichten Drs. Birre B . Walvis 164 Summaries Lay-out en vormgeving 164 Walburg Pers. Referenten e n auteurs Summaries Mevr. drs. V.J.M.W. Vrijman. Abonnementen Bureau KNOB, AchterSt. Pieter21 3512 H R Utrecht tel. 030-321756 Abonnement e n lidmaatschap KNOB: ƒ 75,—; ƒ 50,— (tot 2 7 jr); ƒ 12 5 — (instelling etc.). Opzeggingen voor 1 december van het jaar. Losse nummers e n druk Walburg Pers Postbus 22 2 7200 AE Zutphen tel. 05750-10522. Losse nummers ƒ 15,—. Omslag: Bisschopszetel Sint-Janskathedraal ISSN 0166-0470 's-Hertogenbosch, 16de eeuw BULLETIN KNOB (foto Ernst v. Mackelenbergh, Rosmalen) Jaargang 92, 1993, nummer 5 Bosch bouwhout onderweg een historisch onderzoek naar de herkomst van Bosch bouwhout in de vijftiende en zestiende eeuw Ester Vink Afb. 1. Miniatuur voorstellende bomen plantende mensen, afkomstig van een waarschijn/ijk in Sint Truiden vervaardigd getijdenboek, 1540-1550. De miniatuur hoort bij de maand maart. Inleiding algemeen welvarende stad. Dankzij haar de taken van de Bouwhistorische en Ar- gunstige ligging ko n zi j profiteren va n he t cheologische Dienst van de gemeente 's- steeds intensiever wordende handelsver- Hertogenbosch. D e dienst beschikt i n he t Omstreeks 1185 stichtte d e hertog va n Bra- keer over land en over water. De rest van kader daarvan over een grote hoeveelheid bant o p ee n strategisch gelegen plaats bin- de zestiende eeuw gaf een veel ongunsti- monsters va n middeleeuws eiken bouw- nen zijn hertogdom een stad, die zou uit- ger beeld te zien als gevolg van de Tachtig- hout. De houtmonsters vormden de aanlei- groeien to t ee n va d e aanzienlijkste ste- jarige Oorlog. D e welvaart i n d e middeleeu- ding tot een gecombineerd historisch en den in de middeleeuwse Nederlanden. wen wa s d e voedingsbodem voor omvang- dendrochronologisch onderzoek.' De resul- Vanuit 's-Hertogenbosch kon hij zijn positie rijke bouwactiviteiten binnen d e stad. D e taten van het historisch onderzoek worden versterken i n he t rivierengebied te n noor- burgerij, he t stadsbestuur, d e Kerk, d e i n di t artikel weergegeven. den van het hertogdom. Niet toevallig vond kloosters e n andere instellingen lieten he t Het doel va n he t historisch onderzoek i s in - de stichting van 's-Hertogenbosch plaats in en e n a he t andere bouwwerk verrijzen. Zo - zicht te verkrijgen in de aanvoerroutes van een periode waarin d e grote rivieren ee n doende besloeg al in de tweede helft van het Bossche bouwhout, en aan te geven steeds belangrijker functie al s door- e n aan- de veertiende eeuw de bebouwing onge- waar de gebieden van herkomst lagen. voerroute van handelswaren kregen. Het veer he t oppervlak va n d e huidige Bossche Daarnaast krijgt de fase tussen de aanvoer wa s voor territoriale machthebbers zeer binnenstad. en de verwerking van het hout aandacht. aantrekkelijk dergelijke routes i n hu in - Zoals overal elders gold in 's-Hertogen- Het gaat met andere woorden om een re- vloedssfeer op te nemen. Zij deden er vaak bosch eikehout als verreweg de belangrijk- constructie van het traject dat het bouwhout alles aan om de opkomst van handel en nij- ste houtsoort di e i n bouwwerken verwerkt volgde vanaf d e productiegebieden to t he verheid o p locaties i n d e nabijheid aa n t e werd. Duurzaam al s he t is , ka n vaak stadium va n toepassing. Behalve over moedigen. nog i n d e oorspronkelijke middeleeuwse bouwhout i s ee n grote hoeveelheid gege- 's-Hertogenbosch wa s to t e n me he eerste toepassingen gesignaleerd worden. Het on- vens over gerief- e n brandhout aanwezig. kwart va n d e zestiende eeuw ee n over he t derzoek naar deze toepassingen is één van Deze zullen zijdelings aan de orde komen. BULLETIN KNOB 1993-5 129 Bronnen zaken over de verkoop en aankoop van hout in allerlei variëteiten. Verder vermel- den zij de uitgaven aan loon van de werklie- Historische gegevens over hout in de late den die het hout bewerkten en verwerkten middeleeuwen e n d vroeg-moderne perio- in diverse constructies. Ook kosten in ver- de zijn vooral t e vinden i n d e rekeningen band met het vervoer van het hout komen die door verschillende instellingen en be- in d e rekeningen voor. He t aantal beschik- stuurslichamen bijgehouden werden. Om- bare gegevens verschilt sterk, zowel van da t he onderzoek to t 's-Hertogenbosch be - jaar tot jaar als per instelling. perkt blijft, i s ee n keuze gemaakt ui t rele- In d e rekeningen zijn pe r boekjaar (door- vante rekeningen va n he t stadsbestuur e n gaans de periode van midzomer tot midzo- van Bossche instellingen die zich binnen of mer beslaand) de uitgaven en de inkomsten nabij de stadsmuren bevonden. Er is een in afzonderlijke delen geordend. Onder uitzondering o p deze afbakening, namelijk hoofdjes als 'Uutgeven van alderhande sa- de Rentmeestersrekeningen van Herlaar, ken', 'Uutgeven va n tymmeren ende repa- een heerlijkheid in de buurt van Vught.2 De racien', of , aa n d e inkomstenzijde, 'Ont- Bossche instellingen worden vertegenwoor- fanck vanden vercoften haut', duiken vaak digd door enkele Godshuizen en het Clara- Afb. 2. Getijdenboek van de hertog van posten o p di e hout betrekking hebben. klooster. D e Godshuizen waren liefdadig- Bourgondië, Zuidelijke Nederlanden, 16de eeuws. De Stadsrekeningen laten de meeste uitga- heidsinstellingen die zorg droegen voor de De miniatuur hoort bij de maand februari. ve n aa hout zien. Inkomsten ui t verkocht behoeftigen, zieken en bejaarden. Zij waren Afgebeeld is een houthakkende man. hout verwierf de stad niet of nauwelijks, daartoe in staat dankzij de inkomsten uit Den Haag, Koninklijke Bibliotheek: 76 F 2 tol. 11. evenmin al s he t Leprozenhuis. Instellingen hun bezittingen e n vermogens.3 To t d e met eigen grondbezittingen, zoals he t Cla- Godshuizen behoorden he t Gasthuis, he t raklooster, he t Gasthuis e n d Tafel va n d e Leprozenhuis e n d Tafel va n d e Heilige wezige rekeningen ui t d e tweede helft va n Heilige Geest, noteerden meer hout aan in- Geest. He t Claraklooster wa s éé n va d e d e vijftiende eeuw zijn we l volledig doorge- komstenzijde. vele rijke kloosters di e 's-Hertogenbosch nomen.4 voor de Reformatie telde. De rekeningen Over het hout dat particuliere personen in De rekeningen leveren over he t algemeen van al deze instellingen geven inzicht in de hu n woonhuizen verwerkten i s n he t alge- vrij concrete e n objectieve gegevens. Toch wijze waarop hun goederen beheerd wer- meen weinig bekend, omdat zi j geen reke- zijn hierbij enkele kanttekeningen te plaat- den. ningen nalieten waarin de uitgaven aan sen. Uit sommige aanwijzingen blijkt dat zij Om praktische redenen was het niet moge- bouwhout waren opgetekend. Alleen werk- de transacties niet volledig weergeven. Ver- lijk d e complete reeksen rekeningen ui t d e zaamheden aa n d e huizen di e waren ge - der zijn de prijzen een enkele keer wat twij- zestiende eeuw door te nemen. Daarom is huurd of gepacht van de Bossche instellin- felachtig. Een aardig voorbeeld is een aan- volstaan me t he steekproefsgewijs raad- gen komen voor i n d e rekeningen va n deze tal posten ui t d e rekeningen va n d e Tafel plegen va n deze bronnen ui t ee n aantal op - instellingen. Voor zover bekend was hun van de Heilige Geest. De inkomsten die de- eenvolgende jaren va n d e periode rond he t huizenbezit niet omvangrijk. Meer da n en - ze rekeningen opsommen zijn eveneens midden e n te dele i n d e tweede helft va n kele tientallen, hoofdzakelijk kleine, huizen opgetekend in de zogenaamde manualen de zestiende eeuw, en van de periode aan omvatte dit niet.