İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ ENSTİTÜSÜ ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ ANABİLİM DALI BÜTÇE GÖRÜŞMELERİ EKSENİNDE TÜRKİYE EKONOMİSİ (1946-1950) YÜKSEK LİSANS TEZİ Gürhan KINALI 2901060003 Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Aynur SOYDAN ERDEMİR İstanbul 2009 ii Yüksek Lisans tezi olarak sunduğum BÜTÇE GÖRÜŞMELERİ EKSENİNDE TÜRKİYE EKONOMİSİ (1946-1950) adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurulmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğundan, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. Temmuz 2009 Gürhan KINALI iii iv ÖZET “Bütçe Görüşmeleri Ekseninde Türkiye Ekonomisi (1946-1950)” başlıklı bu çalışmada 1946-1950 yılları arasında geçen bütçe görüşmeleri temel alınarak Türkiye ekonomisi incelendi. Bu kapsamda, izlenen dönemde yaşanan iç ve dış siyasal gelişmelerin ekonomi politikalarına yansımaları ile bütçe tartışmalarındaki yeri birlikte ele alındı. Tartışmaların odak noktaları, bütçelerin ekonomik hedefleri ve mali anlayışları açıklanmaya çalışıldı. Türkiye, II. Dünya Savaşı’na katılmamasına rağmen savaş koşullarından olumsuz yönde etkilenmiş, üretimin her alanında yarı yarıya varan düşüşlerle karşılaşmıştır. Savaş sonrası toparlanmak isteyen Türkiye milli savunma masraflarında esaslı kesintiler yapamamış, bütçe açıkları borç alımıyla kapatılmaya çalışılmıştır. Demokrat Parti’nin kurulmasıyla katıldığı ilk bütçe görüşmelerinde daha sonrada sürecek olan hararetli tartışmalar yaşanmaya başlamıştır. Türkiye II. Dünya Savaşı sonrası Sovyet tehdidinin de etkisiyle ABD’ye ve liberal ekonomi politikalarına yaklaşmış, ekonomik sorunlarına ABD aracılığıyla çözüm bulmak istemiştir. Döneme Truman Doktrini ile başlayıp Marshall Planı yardımlarıyla süren ABD’nin siyasi ve iktisadi etkisi damgasını vurmuştur. Bütçe görüşmelerinde her fırsatta dost ABD’ye duyulan şükran duyguları ifade edilmiş, yardımların arttırılması istenmiştir. Ekonomik dışa bağımlılık bu şartlar altında artma eğilimi göstermiştir. Bu dönemdeki bütçe görüşmelerinde ön plana çıkan devalüasyon ve devletçilik tartışmaları hükümet değişikliklerine kadar varan sonuçlar doğurmuştur. Her iki parti de yabancı sermaye ve ABD yardımlarından mümkün olduğunca yararlanma taraftarı olduklarından bu konudaki görüşmeler daha ılımlı geçmiştir. v ABSTRACT Titled as “Turkish Economy in the Axis of Budget Negotiotions (1946-1950)” in this study; Turkish economy is examined by the basis of 1946-1950 budget negotiations. In this context, in the following period, internal and external political developments, and their reflection to economic policies and their situation in the budget debates all together are dealt with. Focal points of debates, budgets financial economic goals and their financial understandings were tried to be explained. Although Turkey didn’t join the Second World War, it was affected badly by the war conditions and it came up with decline of up to half in all fields of production. Turkey, wanted to tidy up after the war, could not make any substantial cuts in national defense costs. As a result budget deficits were tried to be closed by buying debt. After the establishment of the Democratic Party, in its first participation in budget negotiations, some feverish debates which would continue afterwards were started. Turkey after the Second World War as well as with the effect of Soviet threat, came closer to the USA and liberal economic policies, and wanted to find solution to its economic problems with the help of USA. This period was marked by the political and economic impact of USA starting with the Truman Doctrine and following Marshall Plan. In the budget negotiations, at every opportunity, feelings of gratitude was forwarded to the USA and asistence requested. Under these conditions, increased dependence on external economic trends was emerged. In this period of budget negotiations, devaluation and etatism debates came to fore and have even lead up to the government changes. Both parties being sympathizers of benefiting from the USA assistance as much as possible, so negotiations on this issue were more moderate than the others. vi İÇİNDEKİLER ÖZET………………………………………………………………………………………....v ABSTRACT…………………………………………………………………………………vi İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………………...…vii ÖNSÖZ……………………………………………………………………………………….x TABLO LİSTESİ ……………………………………………………..………………….…xi KISALTMALAR LİSTESİ…………………………………………………………………xii GİRİŞ…………………………………………………………………………………………1 BİRİNCİ BÖLÜM BÜTÇE KANUN TASARILARI ve BÜTÇE TARTIŞMALARI A) Bütçe Kanun Tasarıları (1946-1950)…………………………………………………...7 1) 1946 Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı………………………………………………….8 2) 1947 Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı…………………………………………….......14 3) 1948 Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı………………………………………………...15 4)1949 Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı…………………………………………………18 5) 1950 Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı………………………………………………...25 B) Bütçe Tartışmaları (1946-1950)…………………………………………………...…..30 1) 1946 Yılı Bütçe Tartışmaları……………………………………………………..30 2) 1947 Yılı Bütçe Tartışmaları……………………………………………………..36 3) 1948 Yılı Bütçe Tartışmaları……………………………………………………..49 4) 1949 Yılı Bütçe Tartışmaları……………………………………………………..55 5) 1950 Yılı Bütçe Tartışmaları……………………………………………………..65 vii İKİNCİ BÖLÜM DÖNEMİN EKONOMİK GELİŞMELERİ VE BÜTÇE GÖRÜŞMELERİNE YANSIMALARI A) Ekonomiye Yön Veren İç ve Dış Gelişmeler…………………………………………71 B) Tarımsal Alandaki Faaliyetler ve Bütçe Görüşmelerine Yansımaları……………...…76 C) Sanayi Alanındaki Faaliyetler…………………………………………………………85 1) Savaş Sonrası Kalkınma Plan ve Programları……………………………………85 2) İvedili Sanayi Planı……………………………………………………………….89 3) Türkiye İktisadi Kalkınma Planı (1947 Vaner Planı)……………………..……...92 a) Türkiye İktisadi Kalkınma Planının Sektörlere Göre Hedefleri…….........95 b) Türkiye İktisadi Kalkınma Planının Uygulaması……………………….100 c) Avrupa İktisadi İşbirliği Komitesine 2. Kez Sunulan Yatırım Programı..101 4) Kalkınma Planlarının Bütçe Görüşmelerine Yansımaları………………………103 D) 7 Eylül 1946 Devalüasyonu……………………………………………...…………..104 1) Devalüasyon Öncesi Siyasi ve Ekonomik Durum………………………...…….104 2) Devalüasyon Kararı ve Tepkiler……………………………………………...…107 3) Devalüasyon Kararının T.B.M.M.’ye Yansımaları……………………………..108 E) CHP’nin Devletçilik Uygulamaları ve Türkiye İktisat Kongresine Yansımaları……110 1) CHP Kurultayında Onaylanan Devletçilik Anlayışı (13 Kasım 1947)………….115 2) 1948 Türkiye İktisat Kongresinde Devletçilik Uygulamalarına Eleştiriler……..117 3) Devletçilik Raporu……………………………………………………………....119 4) Kongrenin Yansımaları………………………………………………………….120 viii F) Truman Doktrini……………………………………………………………………...123 G) Marshall Planı………………………………………………………………………..130 1)Marshall Planı Kapsamında Türkiye…………………………………………….131 2) Marshall Yardımlarının Değerlendirilmesi………………………………..........136 3)Marshall Yardımlarının T.B.M.M. ve Bütçe Görüşmelerine Yansımaları............140 H) Dış Ticaret…………………………………………………………………………...142 I) Yabancı Sermaye……………………………………………………………………...148 J) Dış Borçlar……………………………………………………………………………153 SONUÇ………………………………………………………………………………….159 KAYNAKÇA……………………………………………………………………………164 EKLER…………………………………………………………………………………..169 ix ÖNSÖZ II. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle başlayıp, çok partili siyasal rejime geçiş ile süren ve Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle sonuçlanan dönemde, ekonomik durum ve gidişatın bütçe görüşmelerine yansımalarını aktarmak tezin amacı olmuştur. 2 bölümden oluşan tezin ilk bölümünde 1946-1950 yılları bütçe kanun tasarıları ve T.B.M.M.’yi ağırlıklı olarak meşgul eden tartışma konularına yer verilmiştir. Tezin 2. bölümünde 1946-1950 yıllarında meydana gelen ekonomik gelişmeler ve bütçe görüşmelerine yansımaları aktarılmıştır. Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle son bulan 1946-1950 dönemindeki bütçe görüşmelerinin, ekonomik gelişmeler ışığında aktarıldığı çalışmada, 1946 yılı içerdiği siyasi ve ekonomik dönüşümler ile dikkat çekmiştir. 1946 yılında Demokrat Parti kurulmuş, tek dereceli seçimler yapılmış ve ekonomik açıdan serbest ticaret sistemine dayalı liberal ekonomi politikalarının uygulandığı bir döneme girilmiştir. Çalışmalarım sırasında bana yol gösteren değerli öğretmenim Yrd. Doç. Dr. Aynur SOYDAN ERDEMİR’e, benden yardımlarını esirgemeyen Dr. Serkan TUNA’ya, beni hayatımın her döneminde sevgiyle kucaklayan ve destekleyen aileme ve tezimin hazırlanma aşamasında moral kaynağım olan dostlarım ve iş arkadaşlarıma çok teşekkür ederim. İstanbul, Temmuz 2009 Gürhan KINALI x TABLO LİSTESİ Tablo 1.1 :Başlıca bölüşüm göstergeleri 1938-1939/1944-1945…...……………4 Tablo 1.2 :Genel bütçeye dâhil olan borçlar 1946-1947…………………….…17 Tablo 1.3 :1947 yılı Ocak-Mayıs ayları ithalat-ihracat rakamları……………...17 Tablo 1.4 :1947 yılı Haziran-Ekim ayları ithalat-ihracat rakamları……………17 Tablo 1.5 :1945-1946-1947 Kesin Hesapları…………………………………..24 Tablo 1.6 :Tedavül hacmi 1939-1948….……………………………………….24 Tablo 1.7 :Borç durumu 1948-1949……………………………………………26 Tablo 1.8 :Altın ve döviz mevcutları (1945-1949)..…………………………....27 Tablo 2.1 :Başlıca tahılların üretimi, ekim alanı ve verimi ……………………80 Tablo 2.2 :Başlıca sınaî bitkilerin üretimi, ekim alanı ve verimi………………81 Tablo 2.3 :Tarımsal girdilerin sayısal gelişimi 1945-1950……………………..82 Tablo 2.4 :Tarım üretimi hedefleri…………………………………………..…96 Tablo 2.5 :1948-1952 Yıllarında çimento durumu hesapları……………….…..97 Tablo 2.6 :Maden sektörü hedefleri………………………………...…………..97 Tablo 2.7 :Sanayi alanındaki hedefler………………………………………….98 Tablo 2.8 :1947 Vaner Planı 1948-1952 ………………………………………99 Tablo 2.9 :Avrupa İktisadi İşbirliği