www.singidunum.ac.rs Verka Verka Jovanović y y x z Verka Jovanović TURIZAM I PROSTOR x TURIZAM I z PROSTOR Verka Jovanović TURIZAM I PROSTOR Beograd, 2020. TURIZAM I PROSTOR 2. izdanje Verka Jovanović UNIVERZITET SINGIDUNUM Beograd, 2020. TURIZAM I PROSTOR Autor: dr Verka Jovanović Recenzenti: dr Slobodan Unković dr Jovan Popesku Izdavač: UNIVERZITET SINGIDUNUM Beograd, Danijelova 32 www.singidunum.ac.rs Za izdavača: dr Milovan Stanišić Urednik izdavačke delatnosti: dr Svetlana Stanišić Stojić Priprema za štampu: Jovana Milošev, Jelena Petrović Dizajn korica: Aleksandar Mihajlović Godina izdanja: 2020. Tiraž: 1100 primeraka Štampa: Birograf, Beograd ISBN: 978-86-7912-656-6 Copyright: Pojedine ilustracije koriščene u udžbeniku su preuzete sa sajta Pixabay. Ilustracije © 2020. Univerzitet Singidunum na Pixabay su objavljene pod Creative Commons CC0 i mogu se slobodno prila- Izdavač zadržava sva prava. goditi i koristiti u komercijalne svrhe. Reprodukcija pojedinih delova ili celine ove publikacije nije dozvoljena. Sadržaj UVOD 1 O knjizi 1 Cilj knjige 3 1. PROSTOR KAO OPŠTI RESURS I SISTEM 4 1.1. Složenost zičkog (geografskog) prostora 6 1.2. Elementi prostora/prostorni podsistemi 7 1.2.1. Stanovništvo 8 1.2.1.1. Turističke potrebe stanovništva 25 1.2.1.2. Karakteristike stanovništva Srbije 30 1.3. Priroda 40 1.4. Kulturno-istorijsko nasleđe (materijalna i nematerijalna dobra) 42 1.5. Privreda 45 1.6. Infrastruktura (saobraćajna, tehnička, komunikaciona) 46 2. KORIŠĆENJE I ORGANIZACIJA PROSTORA U TURIZMU 53 2.1. Urbani prostorni sistemi 54 2.2. Ruralni prostorni sistemi 58 2.3. Organizacija prostora u turizmu 60 2.3.1. Organizacija prostora za razvoj turizma u Republici Srbiji 63 2.4. Zaštita i rezervisanje prostora ( I, II, III… kategorija zaštite) 67 2.5. Rezervisanje prostora za razvoj turizma 75 2.6. Konikti u korišćenju i zaštiti prostora 78 2.7. Uloga atraktivnosti i uređenosti prostora u razvoju turizma 82 2.8. Turistička infrastruktura i suprastruktura 83 3. TURISTIČKI RESURSI 85 3.1. Prirodni turistički resursi 85 3.2. Kulturno-istorijska baština 149 ...................... III 3.3. Klima kao turistički resurs 185 3.4. Infrastruktura – turistički resurs 190 4. TURISTIČKE PROSTORNO-FUNKCIONALNE CELINE 194 4.1. Analiza resursa, geografski položaj i tipologija prostornih celina 195 4.2 Turističke regije, rizorti, destinacije 196 4.3. Turističke destinacije u Srbiji 201 5. TURISTIČKI PROIZVODI, PRIORITETI I PLANOVI 205 5.1. Koncepcije i vidovi turizma 205 5.2. Turistički proizvodi visokog prioriteta u Srbiji 211 5.3. Usmeravanje i prostorno planiranje turističkih područja 216 6. GEOGRAFSKI INFORMACIONI SISTEMI (GIS) U TURIZMU 221 6.1. Primena GIS-a na strani turističke ponude 223 6.2. Primena GIS-a na strani turističke tražnje 224 LITERATURA 229 ...................... IV ...................... V ...................... VI Uvod O KNJIZI Knjiga Turizam i prostor ima za cilj da objedini naučne poglede i znanja sa savremenom praksom domaćeg i svetskog turizma koji permanentnim razvojem utiče na stalne promene u prostoru. Prostor kao opšti, egzistencijalni resurs, ima brojne korisnike čija valorizacija postaje sve češća tema, kako u pogledu njegovog održivog korišćenja, tako i u pogledu budućeg razvoja industrije turizma. Turizam u mnogim zemljama raste uz mogućnost novih konikata zbog ograničenosti resursa, kao što su: voda, zemljište, obalni pojasevi, energija, hrana, klimatski uslovi i dr. Složenost prostora, organizacija i njegovo korišćenje zahtevaju saradnju stručnjaka različitih prola koji se neposredno bave sledećim resursima: prirodnim resursima, kulturno-istorij- skom baštinom, klimatskim uslovima, infrastrukturom, turističkom suprastrukturom i turističkim uslugama. Prvi deo knjige posvećen je prostoru kao složenom sistemu, njegovim elementima koji imaju svoje specične osobine, zičke granice, kapacitet i brojne korisnike koji se srazmerno povećaju prema prirodnom i mehaničkom rastu, razmeštaju i životnim potrebama svetskog stanovništva. Stanovništvo predstavlja determinantu prostora i osnovu razvoja svih društvenih i privrednih delatnosti u kojima značajnu ulogu ima savremena industrija turizma. Procesi i problemi razvoja stanovništva, broj, razmeštaj, migraciona kretanja i druga demografska obeležja, npr. starost, zaposlenost, obrazovanost, rangirani su kao prioriteti od kojih zavisi ukupan društveno-ekonomski razvoj svakog društva. Navedeni demografski činioci često se ispoljavaju kao limitirajući faktori uravnoteženog prostornog razvoja. U knjizi je pažnja posvećena dugoročnim tendencijama, neravnomernom razvoju i razmeštaju stanovništva sveta, Evrope i naše zemlje. Priroda je, pored stanovništva, osnovni element prostornog sistema koja ima egzistencijalno i podsticajno dejstvo u realizaciji brojnih čovekove aktivnosti, među kojima su turizam i putovanja. Prirodna baština kao nasleđe duge geološke istorije transformiše se pod uticajem mnogih oblasti ljudskog delovanja koje uzrokuju promene čitavog prostornog sistema. Prirodni resursi, njihova atraktivnost, kvalitet i ...................... 1 način valorizacije potencijala su od ključnog značaja za razvoj turizma i osnova za razvoj turističkih destinacija, specičnih proizvoda i sadržaja turističke ponude. Prostor koji poseduje kvalitetne i očuvane prirodne resurse ima osnovni preduslov za razvoj turizma. Ključnu celinu knjige predstavlja kulturno-istorijsko nasleđe, materijalna kulturna baština koja se odnosi na zička artefakata i održive proizvode društva koji su generacijski prenosivi proizvodi ljudskog stvaralaštva koji imaju kulturni značaj za društvo sa kao i nematerijalna kulturna baština koju čine društvene prakse, predstave, izrazi, znanja, veštine kao deo kulturnog nasleđa Srbije sa primerima iz sveta. Kulturno-istorijsko nasleđe zbog svoje autentičnosti i raznolikosti, funkcionalnosti i geografske rasprostranjenosti doprinelo je razvoju novih specičnih vidova turizma (kulturni turizam, kulturne rute, turizam događaja) koji pokazuje tendenciju rasta poslednjih godina. Istovremeno, kulturna baština predstavlja deo identiteta i kontinuiteta naselja, regiona ili država, dok objekti svetske baštine imaju posebnu društvenu i kulturnu vrednost za celokupno čovečanstvo. Saobraćajna, tehnička i komunikaciona infrastruktura i povećanje broja i vrste prevoznih sredstava predstavljaju revolucionarnu osnovu razvoja društva što istovre- meno može da se kvalikuje kao revolucija u turizmu. Rast avionskog saobraćaja u poslednjih nekoliko decenija ogleda se u stalnom povećanju broja turista. Njegova najveća procentualna zastupljenost podstiče ravoj međunarodnog turizma. Low-cost kompanije i letovi imaju značajnu ulogu i prednost u razvoju domaćeg turizma, posebno u razvijenim zeljama sveta. Urbani i ruralni prostorni sistemi su deo knjige, zatim, karakteristike izgrađenih i planom predviđenih prostora za razvoj turizma sa aspekta zaštite i mogućih konkata i plansko zoniranje radi održivosti graničnih zičkih, ekoloških i socijalnih kapaciteta prostora. Klasikacija i funkcionalna kategorizacija turističkih prostora je poglavlje u kome se razmatraju organizacione i funkcionalne celine u prostoru (regije, destinacije, rizorti) sa formiranom turističkom ponudom, prirodnim vrednostima, kulturnim dobrima i drugim znamenitostima, značajnim za razvoj turizma. Regije, rizorti i destinacije, prepoznatljiva forma denisanog prostora u svrhu turističkog razvoja, analizirani su sa stanovišta korišćenja prostora, fenomena njihovog rasta, dostupnosti, nivoa potrebnog planiranja i kontrole razvoja. Strateški planovi razvoja turizma u Srbiji razmatrani su kroz turističke destinacije, njihov prostorni okvir i mogući razvoj ključnih turističkih proizvoda. Poseban deo knjige je prilog poznavnju savremenih informacionih i komunikacionih tehnologija i geografskih informacionih sistema (GIS) kao alata za prikupljanje i analizu podataka o turizmu, njihov obim i raznovrsnost, kartografsku i tematsku vizuelizaciju turističkog prostora, kreiranje sadržaja i prezentaciju turističkih proizvoda sa stanovišta turističke ponude i tražnje. ...................... 2 CILJ KNJIGE Knjiga Turizam i prostor treba da pruži studentu mogućnost da stekne znanja o prostoru u kome se formira savremeni turistički proizvod namenjen zahtevima rastućeg turističkog tržišta. Takođe, cilj je da se sagledaju procesi, pojave i konikti u prostoru koji nastaju usled promena i smanjenja raspoloživih prirodnih resursa, kao što su: voda, zemljište, obalni pojasevi, energija, klima i dr. Zatim, da se upoznaju karakteristike i raspoloživost svetskih i domaćih turističkih potencijala (prirodnih, antropogenih) i turističkih proizvoda; da se sagleda značaj informacionih i komunikacionih tehnologija i geografskih informacionih sistema u analizi turističkih lokacija, za podršku donosiocima odluka i menadžerima u organizaciji i korišćenju prostora za razvoj turizma. Postavljanje glavnog cilja knjige Turizam i prostor je u vezi sa osposobljavanjem studenata za razumevanje i kritičko mišljenje o turizmu kao kompleksnoj delatnost, za čiji razvoj je neophodno posedovanje znanja o: • prostoru kao opšem resursu koji ima brojne korisnike, zičke granice i smanjenje kapaciteta prirodnih resursa srazmerno prirodnom i mehaničkom kretanju stanovništva, prostornoj distribuciji stanovništva i strukturnim obeležjima stanovištva; • prostoru kao složenom sistemu sa specičnostima podsistema: priroda, stanovništvo i izgrađeni podsistemi (tehnički i društveni); • korišćenju prostora za razvoj turizma, karakteristikama urbanih i ruralnih naselja, stepenu zaštite