Przegląd Przyrodniczy XXIV, 4 (2013): 42-68 Tomasz Ślusarczyk NOWE STANOWISKA GRZYBÓW Z RODZAJU ZASłONAK (CORTINARIUS) W POLSCE New locations of webcap fungi (Cortinarius) in Poland ABSTRakt: Artykuł prezentuje stanowiska 25 gatunków należących do rodzaju Cortinarius znalezio- nych w ostatnich latach na terenie Polski. Wśród nich 11 nie było dotychczas podawanych w literaturze z terenu naszego kraju (C. albocyaneus, C. aureifolius, C. bayeri, C. betulinus, C. comtulus, C. croceoco- nus, C. depressus, C. luhmannii, C. quarciticus, C. subbalaustinus, C. venustus). Pozostałe podawane były z pojedynczych stanowisk. Dla wszystkich taksonów w pracy zamieszczone zostały krótkie opisy cech makro- i mikroskopowych owocników na podstawie znalezionych okazów, a dla gatunków nowych dla Polski również rysunki zarodników. Słowa klUCzowe: Basidiomycetes, Cortinarius, Poland, distribution, diversity ABSTRACT: The article presents locations of 25 species ofCortinarius genus found in Poland in the re- cent years. Eleven of them have not been recorded in literature for Poland so far (C. albocyaneus, C. au- reifolius, C. bayeri, C. betulinus, C. comtulus, C. croceoconus, C. depressus, C. luhmannii, C. quarciticus, C. subbalaustinus, C. venustus). The remaining species were reported from single locations. For all taxa the article provides brief descriptions of macro- and miscroscopic features of their fructifications based on the specimens found, while for the species new for Poland drawings of spores are also provided. KEY woRDS: Basidiomycetes, Cortinarius, Poland, distribution, diversity Wstęp bę gatunków ocenia się na przynajmniej 900 (Knudsen i Vesterholt 2008). Zasłonak (Cortinarius) jest najbogat- Ze względu na znaczną zmienność i nie- szym w gatunki rodzajem grzybów agary- ostre granice międzygatunkowe Cortinarius koidalnych. Liczba taksonów podawanych jest jednym z najtrudniejszych rodzajów przez poszczególnych autorów jest różna. pod względem taksonomicznym. Niektóre Kirk et al. (2008) podają ponad 2000 gatun- gatunki zostały opisane wielokrotnie pod ków z całego świata, Trescol (1994) wymie- różnymi nazwami, a inne nadal czekają na nia 2785 taksonów z Europy, Tartarat (1988) opisanie. Zaznaczają się także znaczne róż- uwzględnia 1340 gatunków, form i odmian nice w ujęciu gatunków pomiędzy mykolo- w Europie. Według najnowszych danych gami z różnych rejonów Europy. Garniera (2009) liczba taksonów opisanych W Polsce rodzaj Cortinarius badał i na całym świecie w rodzaju Cortinarius wy- opracował monograficznie Nespiak (1975, nosi 5523. W samej Europie Północnej licz- 1981). Obecnie z terenu naszego kraju po- 42 Ślusarczyk T. – Nowe stanowiska grzybów z rodzaju zasłonak (Cortinarius) w Polsce dawanych jest w literaturze 217 gatunków nych z szczytu trzonu, osłony lub rzadziej z (Komorowska 2000, Grzywnowicz 2001, wysypu. W opisach podawano wartości naj- Stasińska i Sotek 2003, 2004, Wojewoda niższe i najwyższe spośród zanotowanych. 2003, Bujakiewicz 2004, 2006, łuszczyń- Dla gatunków nowych dla Polski wykonano ski 2008, Kałucka 2009, ławrynowicz et al. rysunki zarodników. 2009, Ronikier 2009). Duża część taksonów Nazewnictwo i podział taksonomiczny znana jest tylko z pojedynczych stanowisk. przyjęto według Funga Nordica (Knudsen i W wielu przypadkach wskazane są rewizje Vesterholt 2008). materiałów zielnikowych, także z użyciem Zebrany materiał znajduje się w zielniku metod molekularnych, ze względu na znacz- Stacji Badawczej Instytutu Środowiska Rol- ną liczbę opisanych w ostatnich latach no- niczego i Leśnego Polskiej Akademii Nauk wych dla nauki gatunków. (ZBŚRiL) oraz w zielniku prywatnym autora Stan zbadania zróżnicowania gatunko- (TŚ). wego i rozmieszczenia grzybów z rodzaju Numerację kwadratów kartogramu AT- Cortinarius w Polsce należy uznać za niewy- POL stosowano zgodnie z powszechnie starczający. Celem niniejszego opracowania przyjętymi w Polsce założeniami (Zając jest prezentacja stanowisk nowych dla Polski 1978). oraz rzadko w naszym kraju notowanych ga- tunków z rodzaju Cortinarius. Wykaz gatunków Materiał i metody Rodzaj Cortinarius (Pers.) Gray Owocniki grzybów zebrano w latach Podrodzaj Cortinarius 2007-2012 podczas prac terenowych w róż- nych regionach Polski. Cortinarius aureifolius Peck Dla wszystkich gatunków podano opis cech makro- i mikroskopowych ich owocni- Kapelusz średnicy 3-4 cm, wypukły do ków, opisy stanowisk oraz uwagi dotyczące płasko rozpostartego, niehigrofaniczny. rozmieszczenia, wymagań ekologicznych i Brzeg prosty, na starość falisty, pękający. Po- ewentualnego zagrożenia. wierzchnia sucha, barwy tabaczkowobrązo- Opisy cech makroskopowych, w tym re- wej, ku brzegowi jaśniejsza, ochrowobrązo- akcji makrochemicznych, sporządzono na wa. Blaszki średnio gęste, wąsko przyrośnię- podstawie świeżych okazów. te, barwy ochrowej, na starość brązowiejące. Dla gatunków z podrodzaju Telamonia Ostrza blaszek gładkie, jednobarwne. Trzon podano informacje o barwie eksykatów. 5-7/0,4-0,6 cm, cylindryczny, lekko rozsze- Do reakcji makroskopowych używano rzający się ku dołowi. Powierzchnia sucha, standardowych odczynników: 20% NaOH, barwy ochrowej, ku dołowi ciemniejsza, płynu Lugola, 25% NH4OH. ochrowobrązowa, w dolnej połowie z poma- Cechy mikroskopowe badano na pod- rańczowobrązowymi włókienkami osłony stawie eksykatów przy użyciu mikroskopu całkowitej. Zasnówka żółta. Miąższ ochro- Bresser Bino Researcher (Bresser, Niemcy). wy, w dole trzonu ochrowobrązowy. Zapach Obserwacje zarodników prowadzono w od- niespecyficzny. czynniku Melzera i w 10% NH4OH. Pomia- Z NaOH powierzchnia owocnika i rów dokonywano bezpośrednio pod mikro- miąższ przebarwiają się brązowo. Z płynem skopem przy użyciu obiektywu imersyjnego Lugola bez reakcji barwnej. o powiększeniu 100 × oraz okularu pomia- Zarodniki 10,0-13,5/3,0-4,5 μm, wąsko rowego. Mierzono 20 zarodników pobra- elipsoidalne, cylindryczne, brązowe, gład- 43 Przegląd Przyrodniczy XXIV, 4 (2013) kie, słabo dekstrynoidalne (ryc. 1a). Cheilo- z luźnymi drzewostanami sosnowymi na cystyd nie stwierdzono. glebach piaszczystych. Znajdowany na wy- dmach nadmorskich, ale także w głębi lądu Stanowisko: Park Narodowy Ujście War- na piaszczystych poligonach wojskowych. ty, 2 km na N od miejscowości Czarnów, woj. Gatunek w Polsce dotąd nienotowany. lubuskie, ATPOL-AC 84, murawa napiasko- wa w pobliżu młodych sosen, 03.11.2012, leg. Cortinarius croceoconus Fr. A. Kujawa, T. Ślusarczyk, det. T. Ślusarczyk, nr kolekcji 24/PNUW/3112012 (ZBŚRiL). Kapelusz średnicy 1,5-4 cm, wypukły Rozmieszczenie i uwagi: Gatunek szero- do rozpostartego z dość wydatnym, często ko rozprzestrzeniony, ale uznawany za rzad- ostrym garbkiem, niehigrofaniczny. Brzeg ki, znany z Finlandii, Szwecji (Knudsen i u młodszych okazów podgięty, potem pro- Vesterholt 2008), Niemiec (Kasparek 1997), sty, pokryty ochrowymi włókienkami. Po- Hiszpanii (Ballarà et al. 2007). Związany jest wierzchnia sucha, barwy rdzawobrązowej, Ryc. 1. Zarodniki: a. Cortinarius aureifolius, Park Narodowy Ujście Warty, 2011, 24/PNUW/3112012 (ZBŚRiL), b. Cortinarius croceoconus, Karkonosze, Szklarska Poręba, 2012,TSH 33/2012 (TŚ), c. Cortinarius betulinus, Kampinoski Park Narodowy, 2012, TSH 95/KPN/24092012 (TŚ), d. Cortinarius luhmannii, łagowski Park Krajobrazowy, 2010, TSH 176/2010 (TŚ). Skala 10 μm. Fig. 1. Spores: a. Cortinarius aureifolius, National Park Ujście Warty, 2011, 24/PNUW/3112012 (ZB- ŚRiL), b. Cortinarius croceoconus, Karkonosze, Szklarska Poręba, 2012,TSH 33/2012 (TŚ), c. Cortinarius betulinus, Kampinoski National Park, 2012, TSH 95/KPN/24092012 (TŚ), d. Cor- tinarius luhmannii, łagowski Landscape Park, 2010, TSH 176/2010 (TŚ). Scale 10 μm. 44 Ślusarczyk T. – Nowe stanowiska grzybów z rodzaju zasłonak (Cortinarius) w Polsce rdzawej, ku brzegowi ochrowobrązowej. Podrodzaj Myxacium (Fr.) Trog. Blaszki średnio gęste, wąsko przyrośnięte barwy początkowo ochrowożółtej, później Cortinarius betulinus J. Favre rdzawoochrowej. Ostrza blaszek gładkie, jednobarwne. Trzon 3-10/0,2-0,4 cm, cylin- Kapelusz średnicy 2 cm, wypukły z sze- dryczny, równogruby. Powierzchnia sucha, rokim, tępym garbkiem, niehigrofaniczny. barwy w górze ochrowej, w dole ochrowo- Brzeg nieco podgięty, gładki. Powierzchnia brązowej. W dolnej połowie zaznaczają się śluzowata, gładka, barwy ochrowej, ku brze- włókienka rdzawej osłony całkowitej. Za- gowi staje się szarofioletowa.B laszki średnio snówka jasnożółta. Miąższ ochrowy. Zapach gęste, wąsko przyrośnięte, barwy płowo- słaby, jodoformu. ochrowej z liliowym odcieniem. Ostrza bla- Powierzchnia owocnika i miąższ bez re- szek gładkie, jednobarwne. Trzon 5/0,3 cm, akcji barwnej z NaOH i płynem Lugola. cylindryczny, lekko rozszerzony ku dołowi. Zarodniki 7,5-10,0/4,5-5,5 µm, elipsoi- Powierzchnia lepka, barwy szaroliliowej, w dalne, brązowe, umiarkowanie brodawko- dolnej połowie żółtawa, pokryta włókien- wane, słabo dekstrynoidalne (ryc. 1b). Chei- kami jasnoochrowej osłony całkowitej. Za- locystyd nie stwierdzono. snówka biaława. Miąższ cienki, w kapeluszu Stanowiska: 1. Karkonosze, Szklarska Po- barwy białawej, w szczycie trzonu jasnolilio- ręba, Droga pod reglami, woj. dolnośląskie, wy, w podstawie żółtawy. Zapach słaby. ATPOL-AE 78, wilgotny bór świerkowy, 3 Powierzchnia owocnika i miąższ bez re- okazy wśród mchów, 02.10.2010, leg., det. T. akcji barwnej z NaOH i płynem Lugola. Ślusarczyk, nr kolekcji TSH 197/2010 (TŚ). Zarodniki 8,0-10,0/6,0-8,0 μm, okrą- 2. Karkonosze, 1,9 km na SW od miejsco- gławe, brązowe, pokryte wydatnymi bro- wości Szklarska Poręba, woj. dolnośląskie, dawkami, umiarkowanie dekstrynoidalne ATPOL-AE