RITUELE DEPOSITIE V AN BRONZEN VOORWERPEN IN NO ORD-NEDERLAND MARIJE ESSINK Broekslerkfeiweg 2, 9968 TG Pielerburell JANNEKE HIELKEMA Gaslhllisslraal 3,4001 BD Tief ABSTRACT: This rutic\e presents the results of a study of the find-circumstances and find-contexts of bronze axes, spearheads, daggers, swords and knives from the provinces of Drenthe, Groningen and Friesland in the north of the Netherlands. Attention is given to the typology of bronze axes, the different kinds of find-contexts, the find-distribution and the interpretation ofthe finds, especiaIly the finds from a wet context. It seems likely that a majority ofthese 'wet' finds have been ritually deposited. KEYWORDS: Northern Netherlands, Bronze Age, axes, spearheads, daggers, swords, knives, hoards, ritual de­ position. 1. INLEIDING naast zijn ook bronzen zwaru'den, dolken, messen etc. bekend. Het overgrote deel van deze voorwerpen moet In de provincies Groningen, Friesland en Drenthe (fig. als 'losse' vondst beschouwd worden, in die zin dat de 1) zijn in de afgelopen decennia tientallen bronzen vondstcontext onbekend is, en niet meer gecontroleerd voorwerpen uit de bronstijd gevonden, die deels in kan worden, en dat van een eventuele associatie met musea, deels in prive-collecties zijn beland. Het betreft andere voorwerpen, al dan niet van brons, niets bekend voornamelijk bronzen bijlen en lanspunten, maru'daar- is. Slechts een klein aantal vondsten is gevonden in een wetenschappelijke opgraving, of tevoorschijn geko­ men onder controleerbare omstandigheden. Van de meeste bronzen voorwerpen is de vindplaats in de regel wel bekend. Dit kan varieren van vrij nauwkeurig tot 'bij benadering'. Wat dat betreft nemen de bronzen geen uitzonderingspositie in. Voor de vuurstenen bij­ len geldt min of meer hetzelfde, al is een groter percen­ tage uit graven afkomstig dan bij bronzen voorwerpen het geval is. Ter Wal (1995/1 996) heeft laten zien, dat aan een gro te groep overwegend als 'losse vondst' aan te merken vuurstenen bijlen wel degelijk uitspraken te ontlokken zijn, als gekeken wordt naru' de aard van de vindplaatsen. Sommige typen vuurstenen bijlen blij­ ken overwegend in vochtige milieus gevonden te zijn, en zijn daar kennelijk opzettelijk achtergelaten. Bij bronzen voorwerpen was iets dergelijks niet bij voor­ baat uit te sluiten. De indruk bestond namelijk dat relatiefveel bronzen uiteen vochtige ofnatte omgeving komen. Dit artikel is een samenvatting van twee doctoraal­ scripties betreffende vondstomstandigheden en con­ tex ten van bronzen voorwerpen in Groningen, Fries­ land en Drenthe. De eerste auteur heeft de lanspunten, zwaarden, dolken, messen, arm- en halsringen bekeken (Essink, 1996). De arm- en halsringen zijn in dit artikel buiten beschouwing gelaten, o.a. vanwege de daterings­ Fig. l. Hel onderzoeksgebied. probIernenen de onevenwichtige overlevingskansen in 277 278 M. ESSINK & J. HIELKEMA de grond. De tweede auteur heeft de bronzen bijlen dergeIijke omgeving is het moeilijk of onmogelijk om onderzocht (Hielkema, 1994). daar gedeponeerde voorwerpen weer teru g te halen. Dat is ook de reden dat ze veelal gezien worden als rituele depots (Bradley, 1990: pp. 10-14). Door depositie op 2. DEPOTVONDSTEN dergelijke plaatsen worden de voorwerpen permanent uit circulatie gehaald (Levy, 1982: pp. 1-2). 2. 1. Definities Het begrip depot wordtdoor de meeste auteurs gebruikt 2.1. Interpretatie van depotvondsten voor gesloten vondsten van twee of meer voorwerpen, Depotvondsten uit een vochtige context worden in het bijvoorbeeld door Von Brunn (1968: p. 1), Butler algemeen gezien als voorwerpen die daar met een (1982: p. 36 en 1990: p. 47) en Stein (1976: p. 17). De ritueel motief gedeponeerd zijn, oftewel geofferd. Een reden hiervoor is dat het erg onwaarschijnlijk is, dathet kenmerk van dit soort vondsten is, dat ze op dergelijke hierbij om toevallig verloren voorwerpen gaat (Hielke­ plaatsen moeiIijk of onmogeIijk weer opgehaald kun­ ma, 1994: p. 18). Voor enkelvoudige vondsten is het nen worden (Bradley, 1990: pp. 10-14). Voorwerpen op moeiIijk om aan te tonen dat ze niet toevalIig verIoren locaties waaruit ze wel weer opgehaald konden worden, zijn, maar bewust ergens neergelegd. Willroth betrekt vaak op droog land, zouden dan niet-rituele depots zijn. echter wel enkelvoudige vondsten bij zijn definitie van Levy (1982) heeft op basis van etnografische paral­ depotvondsten. Hij beschouwt alle opzetteIijk gedepo­ lellen een aantal criteria voorgesteld voor het onder­ neerde voorwerpen als depot, voorzover ze geen graf­ scheiden van rituele en niet-rituele depotvondsten. Ze giften, resten van een nederzetting of overblijfselen van definieert een ritueel depot als een depot, gemaakt op grondstofwinning en -verwerking zijn. Volgens hem stereotype manier, van symbolisch waardevoIle objec­ zijn meervoudige en enkelvoudige vondsten verschil­ ten (die ook materieel waardevol kunnen zijn), met de lende categorieen depots. Het materiaal waar de voor­ bewuste bedoeling van communiceren metde bovenna­ werpen van gemaakt zijn en de hoeveelheid voorwer­ tuurIijke wereld (Levy, 1982: p. 20). Haar criteria voor pen zijn niet van belang voor de definitie (Willroth, rituele depots zijn (Levy, 1982: pp. 21-22): 1985: p. 21). Ook Kubach geeft een dergelijke defini­ 1. Speciale locatie: a) op een natte plaats: in veen, in tie: de voorwerpen zijn opzettelijk gedeponeerd, het een put, bron of stroompje; b) op grote diepte (1 m of zijn geen grafgiften of nederzettingsvondsten en het meer); c) bedekt door een gro te steen (blokkeert de aantal voorwerpen is niet belangrijk (Kubach, 1978: p. toegang); d) in een grafheuvel zonder begrav ing; e) in 189). een bosje; In veel gebieden vormen enkelvoudige vondsten de 2. Speciale objecten: a) vooral ornamenten en wa­ grootste vondstcategorie, wat onzes inziens een aandui­ pens; b) objecten met een kosmologische betekenis; c) ding is, dathet niet allemaal toevallig verloren voorwer­ vooral complete of bijna complete objecten (met dus pen kunnen zijn. Bij de speerpunten uit Noord-Neder­ complete symboIische waarde); land komt dit ook duidelijk naar voren: 35 van de 44 3. Associatie met voedsel: a) aanwezigheid van gevonden exemplaren zijn enkelvoudige vondsten, dierlijke resten; b) aanwezigheid van aardewerk; c) waarvan 31 uit een natte context. Het is zeer on­ aanwezigheid van sikkeis; waarschijnlijk dat deze daar toevallig verloren zijn, dus 4. Rangschikking in een bepaalde volgorde: in een moeten ze daar met opzet gedeponeerd zijn. Wij sluiten pot; b) omgeven door een krans van stenen; c) parallel ons dan ook graag aan bij de opvatting van WiIIroth en aan elkaar neergelegd. Kubach over het begrip depotvondst. Naast WiIIroth zijn ook Hansen (1991), Bradley (1990) en Stein (1976) Levy's criteria voor niet-rituele depots zijn hieraan van mening dat de groep te groot is om weg te laten, tegengesteld: zoals sommige onderzoekers geneigd zijn te doen. Ze 1. Speciale locatie: a) in droge grond, mergel of vinden dat als uit de vondstomstandigheden bIijkt dat grind; b) nietop grote diepte (minder dan 1 m); c) achter een voorwerp bewust is gedeponeerd, er dan van een een steen (markeert de plaats); depot gesproken kan worden (Hielkema, 1994: p. 18). 2. Speciale objecten: a) bredere range van artefact­ Ook Needham (1989: p. 55) vindt dat enkelvoudige typen; b) vooral werktuigen; c) voorwerpen vaak ge­ vondsten geen toevallig verloren voorwerpen zijn. fragmenteerd; d) aanwezigheid van ruwe grondstoffen Als de vondstcontext van een voorwerp bekend is, of of afval van het gietproces; wanneer het milieu waaruit het afkomstig is afgeleid 3. Geen associatie met voedsel; kan worden uit de cOITosie of het patina, kan worden 4. Geen speciale rangschikking. nagegaan of ze bewust zijn gedeponeerd. Voorwerpen met een bekende vondstcontext kunnen worden inge­ Hoops (1986: pp. 325-328) zegt dat zowel de vondst­ deeld in vondsten uit een natte en een droge omgeving. omstandigheden (karakter van de vindplaats en toe­ Volgens WilIroth (1985: p. 20) zijn vindplaatsen in een stand van de voorwerpen) als de vondstsamenstelling vochtig milieu typisch voor depotvondsten. In een een indicatie geven voor het deponeringsmotief (ritueel Ritllele depositie van bronzen voonvelpen in Noord-Nederland 279 of niet-ritueel). Dit komt dus voor een groot deel over­ goederen kan ook een manier van regulatie van de een met de criteria van Levy. Ook bij Stein zijn de voorraad van deze goederen zijn om daarmee hun inhoud van een depot en de vondstomstandigheden beperkte sociale rol te behouden als er teveel in circula­ belangrijk voor het ordenen van depotvondsten. Ze tie waren (Roymans, 1991: p. 28). Ook Fokkens heeft noemt soortgelijke criteria als Levy: afgewerkte produc­ een dergelijke mening: hij spreekt van brons­ ten, ruwe materialen en halffabrikaten komen volgens vernietigendedepots (Fokkens, 1991: p. 125), het depo­ haar vaak voor in vochtige gebieden, rotsspleten of neren van metaal als vernietiging van rijkdom om onder een grote steen, maar zelden in potten, vaak zijn soortgelijke redenen als genoemd door Roymans. ze op een bijzondere manier gerangschikt. Ze noemt dergelijke vondsten wijgaven, dus vondsten met een Niet-rituele depots: Er zijn verschillende verklaringen ritueel karakter. Gebroken voorwerpen komen volgens voor niet-rituele depots. Bradley zegt dat depots van haar het meest voor op droog land, op geringe diepte en complete objecten veelal gezien worden als persoon­ worden door haar bewaarvondsten genoemd (Stein, lijke uitrusting, verborgen of opgeslagen om ze later