+Rrrrrrrrrrrrrrrrrr43 2 Ţeljko (Brankov i Vinkin) Musović GENETIKA, ISTORIJA I BAJKE archive.org e-edition Copyright 2021. Ţeljko Musović Naslovna strana Ptolomejeva Tabula Evropae V San Francisco, California, USA Founded in 1996 3 4 Ova knjiga je proizvod znatiţelje, slobodnog vremena i stalnog uĉenja koje traje već tridesetak godina. Napisao sam je “za svoj mir i svoj Ċir”, onako kako govorim, po crnogorski, ali bez ikakvih jeziĉkih, nacionalnih, ili politiĉkih teţnji i ciljeva. …Znam da je ta “bitka” (bila) izgubljena i prije nego je poĉela. Prosto reĉeno, samo koristim svoje ljudsko pravo i tehnološke mogućnosti, potpuno svjestan da ni na šta i ni na koga ne mogu da utiĉem. 5 Crna Gora nije “manji potok što u veći uvire” nego je izvor. Izvor, sam po sebi, ne uvire ni u šta i zato ne moţe “na uvoru izgubiti svoje ime”. Moţe se samo desiti (kao što se i dogodilo) da rijeka koja je nastala od tog izvora izgubi bistrinu i zaboravi odakle je potekla, ili da umisli da je uvor vaţniji od izvora. 6 ֍ Genetika, istorija i bajke je nauĉno-istraţivaĉki rad pr- venstveno o porijeklu i etnogenezi narodâ u Crnoj Gori, ali se dotiĉe i ostalih balkanskih drţava, ukljuĉujući i Rumuniju. Na dvije stotine i ĉetrdesetak stranica koje slijede nalazi se veliki broj podataka, imena, ĉinjenica… Sve to od ĉitalaca zahtijeva odreĊeno opšte obrazovanje i priliĉnu mentalnu kondiciju. Ne moţete (odnosno, moţete, mada nema svrhe) ĉitati ovu knjigu kao knjiţevni roman (i bilo bi dobro da paţljivo prouĉite stra- ne 17-28), ali se, naravno, ne morate truditi ni da baš sve ana- lizirate i zapamtite – zaista je, na primjer, nepotrebno drţati u glavi imena svih ilirskih, ili traĉkih plemena koja su ţivjela na Balkanu prije 2000 godina. Svako koga tema zanima i stvarno ţeli nešto da sazna ima pravu (moţda, jedinstvenu) priliku da na jednom mjestu naĊe izvode iz do sada objavljenih evropskih DNK istraţiva- nja, najnovija saznanja o porijeklu plemena iz Crne Gore i na- vode trenutno dostupnih istorijskih dokumenata i izvora koji zajedno, u konaĉnom zbiru, do temelja ruše vladajuće teorije i naĉine mišljenja koji su stanovnicima ovih prostora nametnuti u potonjih nekoliko vjekova. Ništa nije izostavljeno, sakriveno, ili prilagoĊeno ljud- skoj sujeti. Stoga, ako ste isuviše emotivno vezani za svoju nacionalnu odrednicu, ili neku od ovdašnjih “tradicionalnih” pripovjetki o porijeklu i istoriji, odmah zatvorite ovu knjigu – nema potrebe da se nervirate i psujete autora. Ovo drugo iona- ko ne bi imalo mnogo smisla, jer su ljudi koji su napisali sve 7 ono što je citirano u istorijskom dijelu već odavno mrtvi, neki i par hiljada godina. Što se same genetike tiĉe, ne brinite, doktorat vam nije potreban. Da bi “ušli u materiju”, za poĉetak je dovoljno da usvojite nekoliko struĉnih termina i trajno “spojite” priloţene mape s prikladnim oznakama, a onda sve postaje i zanimljivo i razumljivo, jer mozak nepogrešivo prepoznaje slike rodoslo- vnih stabala, sliĉne onim što prikazuju razvoj nekog bratstva, ili plemena (kad od jednog ĉovjeka poĉinje grananje u skladu s brojem sinova, unuka, praunuka…). Razlika je samo u tome što na ovim stablima nijesu pojedinci nego “imena” mutacija koje su nosile, ili ih nose grupe muškaraca. Tako, recimo, mu- tacija “rodonaĉelnik” moţe biti predstavljena kao S1. Njeni “sinovi” su S1a i S1b. “Unuci” su S1a1 i S1b1. I tako dalje… Svaka linija se nastavlja dok ima nasljednika, s podlinijama i podoznakama, iz generacije u generaciju, stotinama i hiljada- ma godina. Eto, o tome je u osnovi rijeĉ. Uloga genetike, od- nosno DNK testa, je da potvrdi, ili negira istovjetno porijeklo odreĊene populacije, precizira njeno mjesto na stablu, a zatim i da definiše to porijeklo uz pomoć geografije, istorije… Priĉa koja slijedi jednostavno prikazuje kako to djeluje u praksi. Imena su plod mašte, ali su dogaĊaji realni i primje- nljivi i na male i na velike ljudske zajednice. __________ Prije 1900 godina u jednom selu su ţivjeli ljudi koji su svi bili potomci ĉovjeka zvanog Jeremija. I, po njemu su svi- ma bili poznati kao Jeremići. Jednog dana, par stotina godina kasnije, u selo doĊe Flavije s familijom i natucajući lokalni je- zik zatraţi dozvolu da se naseli na obliţnjem brijegu. - O‟kle si Flavije? - Rimljanin. - Od kojih si? - Od tih i tih. … - Ništa nam ne znaĉi, al‟sretno ti bilo i pazi šta radiš. Prolaze godine. Flavijevi unuci prihvatiše jezik, vjeru i obiĉaje Jeremi- ća. Rame uz rame s njima su u bitkama, a neki se i oţeniše od 8 suśeda… Kad ih ko upita: “Odakle ste?”, oni odgovaraju: “Iz Jeremića.” Vremenom, Flavijevci postaše ravnopravni ĉlanovi plemena Jeremići, niko i ne pamti da su odnekle došli, i kona- ĉno jednog od njih izabraše za kneza u selu. Prošle jeseni neko u novinama proĉita da se uz pomoć genetike moţe saznati “ko je od koga” i da svi ljudi na svijetu pripadaju “nekakvim haplogrupama koje odreĊuju porijeklo”. Dva radoznala Jeremića odmah uradiše DNK test i ispostavi se da su haplogrupa I2a1. Ubrzo test odradi i Jeremić-Flavije- vac i ispade pozitivan na haplogrupu G2a. Genetika tako otkri/potvrdi da svi Jeremići nijesu istog porijekla, kao i da G2a Jeremići nijesu učestvovali u stvaranju i razvoju (etnogenezi) Jeremijinog I2a plemena, nego su samo postali društveni/istorijski/geografski, ili priobraćeni Jeremići. Dakle, Flavijevci su bili i (bez obzira na vjekove zaje- dniĉkog ţivota s Jeremićima, na isti jezik, vjeru, kulturu, isto nacionalno opredjeljenje…) ostali samosvojan rod koji je dio posebnog rodoslovnog stabla na kom su i njihovi direktni, ge- netski preci i roĊaci koji su ostali u Italiji, ili bilo Ċe drugo. __________ Odavde sve poĉinje i ovo je kljuĉ za odgonetanje tajne o porijeklu, ili genetskom “sastavu” bilo kog bratstva, pleme- na, naroda, ili etniĉke grupe. Princip je isti, sve ostalo su nijanse. Ili, taĉnije, druga slova i brojevi. 9 ֍ Veliko hvala gospoĊi dr. Slavici Vujović (profesorica na odśeku za biologiju Prirodno-matematiĉkog fakulteta u Podgorici, Crna Gora), dr. Jeleni Šarac (znanstvena suradnica na Institutu za antropologiju, Zagreb, Hrvatska), dr. Slavoljubu Gacoviću (istoriĉar, Zajeĉar, Srbija), Kelly Wheaton (ĉlanica ISOGG i autorica vodiĉa Genetička genealogija za početnike, SAD) i dr. Iain McDonald-u (astrofiziĉar i poĉasni istraţivaĉ na Genealoškim, paleografskim i heraldiĉkim studijama Univerziteta Strathclyde (Škotska) na saradnji, pomoći i sugestijama. 10 I DNK TRAGOVI *** Onog trenutka kad shvatite da je nešto što su vas uĉili laţ, ili greška, nema više razloga da tu laţ, ili grešku i dalje smatrate dijelom svog bića, ili nasljeĊa. 11 Karika koja je nedostajala U Američkom časopisu za fizičku antropologiju (Ame- rican Journal of Physical Anthropology) je 2010. godine obja- vljena “Priča o akulturaciji i migracijama kao mehanizmima za širenje poljoprivrede na Balkanskom poluostrvu” (A Tale of Acculturation and Migrations as Mechanisms for the Diffu- sion of Agriculture in the Balkan Peninsula). Bio je to nauĉni rad zasnovan na rezultatima genetskog testiranja 404 ĉovjeka iz Crne Gore i 179 ljudi iz Srbije. Istraţivanje je uraĊeno me- todom sluĉajnog uzorka, testirani su imali razliĉita prezimena, a DNK crnogorskih drţavljana je analizirana iz krvi (141 uzo- rak) i pljuvaĉke (263).1 U podnaslovu su nabrojane institucije koje su uĉestvo- vale u ovom projektu: 1. Odśek za molekularnu i ljudsku genetiku, Medicin- ski koledţ MeĊunarodnog univerziteta Floride (Department of Molecular and Human Genetics, College of Medicine, Florida International University, Miami, FL) 2. Odjeljenje bioloških nauka, MeĊunarodni univerzi- tet Floride (Department of Biological Sciences, Florida Inter- national University, Miami, FL) 3. Institut za forenziĉku medicinu, Medicinska škola, Univerzitet u Beogradu, Srbija (Institute of Forensic Medici- ne, School of Medicine, University of Beograd, Beograd, Ser- bia) 4. Kliniĉki centar Crne Gore (Clinical Center of Mon- tenegro, Podgorica, Montenegro) 5. Srpska bezbjedonosno-informativna agencija (Secu- rity Information Agency, Beograd, Serbia) 1 Danas je broj testiranih znatno veći, ali, naţalost, Crna Gora je jedina zemlja na Balkanu koja o tome nema nikakvu (javnu) bazu podataka. 12 A, sav posao su odradili sljedeći nauĉnici i istraţivaĉi: Sheyla Mirabal, Tatjana Varljen, Tenzin Gayden, Slavica Vu- jović, Maria Regueiro, Danica Popović, Marija Đurić, Oliver Stojković, Rene J. Herrera. Bilo je to prvo (i, ĉini se, posljednje) zvaniĉno istraţi- vanje ove vrste direktno vezano za Crnu Goru. Evo rezultata: 29.2% - haplogrupa I2a 0.5% - haplogrupa J1 27% - haplogrupa E1b1b 2.5% - haplogrupa G2a 9.2% - haplogrupa R1b 1.5% - haplogrupa N 7.4% - haplogrupa R1a 2.0% - haplogrupa Q 4.7% - haplogrupa J2a 1.5% - haplogrupa H 4.5% - haplogrupa J2b 1.2% - haplogrupa L U radu je (greškom?!) izostavljen nalaz za haplogrupu I1a, ali se na Internetu moţe naći tabela iz koje se vidi da je zastupljenost te grupe na nivou od ~6%. Rezultati u procentima za Srbiju (u ovom istraţivanju) su bili: I2a - 38.5; E1b1b - 17.3; R1a - 14.5; R1b - 4.5; J2a - 3.3; J2b - 1.7...), a ukupni rezultati testiranja koja su od 2005. do 2012. godine obuhvatila 580 drţavljana te zemlje, su nešto drugaĉiji i vjerodostojniji: I2a - 31.9; E1b1 - 18.4; R1a - 16.4; R1b - 8.4; I1a - 6.7; J2a - 3.5; J2b - 4.1; G2a - 2.4... [Uklju- ĉena i studija iz 2012.] Kad je rijeĉ o reprezentativnosti “crnogorskog” istraţi- vanja, broj testiranih svakako nije bio prećerano veliki, ali ako uzmete u obzir ĉinjenice da je u prvom ovakvom projektu na podruĉju ex-SFRJ iz 2005. (Marijana Periĉić et alia)2 uĉestvo- vao ukupno 681 muškarac iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije, Kosova i Makedonije; da je 2008. godine (Battaglia, 2 High-resolution phylogenetic analysis of southeastern Europe traces major episodes of paternal gene flow among Slavic populations , 2005. 13 Fornarino et al.)3 testirano 118 Hrvata iz Hrvatske, 75 Slove- naca i 255 ljudi iz Bosne i Hercegovine (84 Bošnjaka, 90 Hr- vata i 81 Srbin); ili da je “sveslovensko” istraţivanje iz 2015.