ALCESTIS BARCELOŃSKA ORAZ CENTON ALCESTA Tu poterìs posthac alieno uiuere fato Anna Maria Wasyl ALCESTIS BARCELOŃSKA ORAZ CENTON ALCESTA PÓŹNOANTYCZNE SPOJRZENIE NA MIT I GATUNEK WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Recenzent Prof. dr hab. Jerzy Styka Projekt okładki Magdalena Warzecha Na okładce: malowidło z Pompejów z tzw. Domu Poety Tragicznego, Museo Archeologico Nazionale di Napoli, nr. inw. 9026, fot. anonim/Wikimedia Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Filologii Klasycznej i Wydziału Filologicznego © Copyright by Anna Maria Wasyl & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2018 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz- powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-4385-1 ISBN 978-83-233-9767-0 (e-book) www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Spis treści Contents ..................................................................................................................... 7 Wprowadzenie ........................................................................................................... 9 I. Tło literacko-kulturowe ........................................................................................ 13 I.1. Mit o Alcestis w literaturze i sztuce rzymskiej .......................................... 15 I.2. Łacińska poezja mitologiczna u schyłku antyku ...................................... 39 II. Dwie późnoantyczne Alcesty .............................................................................. 71 II.1. Alcestis Barcinonensis ............................................................................... 73 II.1.1. Codex miscellaneus z Montserrat ................................................... 73 II.1.2. Alcestis: kompozycja utworu, ujęcie tematu ................................ 78 II.2. Alcesta cento .............................................................................................. 96 II.2.1.1. Anthologia Salmasiana ................................................................. 96 II.2.1.2. Fenomen centonu wergiliańskiego ............................................... 102 II.2.1.3. Wokół problemu autorstwa centonów z Anthologia Latina. Siria Alcestae? .................................................................................. 108 II.2.2. Alcesta: kompozycja utworu, ujęcie tematu ................................... 115 III. Gatunek/Gatunki? .............................................................................................. 139 III.1. W kręgu pojęcia tragoedia ...................................................................... 141 III.2. W kręgu pojęcia genus mixtum .............................................................. 154 III.3. Konkretyzacja w formie pantomimy ....................................................... 170 Alcestis Barcinonensis; Alcesta cento. Teksty i przekłady polskie ......................... 185 Bibliografi a ................................................................................................................. 203 Spis ilustracji .............................................................................................................. 233 Summary: Alcestis Barcinonensis and Alcesta cento. Approaching a myth and a genre in Latin late antiquity .................................................................... 235 Indeksy ........................................................................................................................ 249 Indeks autorów (zawiera również tytuły dzieł anonimowych) ..................... 249 Indeks postaci historycznych ............................................................................. 252 Indeks postaci biblijnych, mitologicznych i literackich ................................. 253 Contents Introduction ............................................................................................................... 9 I. Literary and cultural background ........................................................................ 13 I.1. Th e Alcestis myth in Roman literature and art ........................................ 15 I.2. Latin mythological poetry in late antiquity (ca. 400–534 A.D.) ............. 39 II. Two late antique Alcestae .................................................................................... 71 II.1. Alcestis Barcinonensis ............................................................................... 73 II.1.1. Codex miscellaneus from Montserrat .............................................. 73 II.1.2. Alcestis: contents, composition, and general message ................... 78 II.2. Alcesta cento .............................................................................................. 96 II.2.1.1. Anthologia Salmasiana ................................................................. 96 II.2.1.2. Th e phenomenon of the Virgilian cento ...................................... 102 II.2.1.3. Th e problem of authorship of the centos from the Anthologia Latina. Siria Alcestae? ..................................................................... 108 II.2.2. Alcesta: contents, composition, and general message ................... 115 III. Genre/Genres? ..................................................................................................... 139 III.1. Around the notion of tragoedia ............................................................. 141 III.2. Around the notion of genus mixtum ..................................................... 154 III.3. Concretization through the medium of pantomime ............................ 170 Alcestis Barcinonensis; Alcesta cento. Texts and Polish translations .................... 185 Bibliography ............................................................................................................... 203 List of illustrations .................................................................................................... 233 Summary: Alcestis Barcinonensis and Alcesta cento. Approaching a myth and a genre in Latin late antiquity .................................................................... 235 Indexes ........................................................................................................................ 249 Index auctorum ................................................................................................... 249 Index of historical personages ........................................................................... 252 Index of Biblical, mythological, and literary characters ................................. 253 Wprowadzenie O tak zwanej Alcestis barcelońskiej lub – by posłużyć się oryginalną wersją tego określenia – Alcestis Barcinonensis niemało w ostatnim trzydziestoleciu pisano. Zwłaszcza jak na tekst antyczny nienależący nigdy do kanonu lektur szkolnych, niedający się przypisać żadnemu uznanemu – i lepiej znanemu dzisiejszym czytelnikom – poecie klasycznemu, co więcej – tekst odkryty stosunkowo niedawno, bo dopiero (najpewniej) w latach siedemdziesiątych XX wieku. Chodzi tu zresztą nie tylko o publikacje stricte naukowe – te są wszakże najważniejsze i najliczniejsze – lecz także o wzmianki w prasie, choć dotyczy to głównie prasy włoskiej, zwłaszcza mediolańskiej. Ta wersja tragedii o Alcestis1 została bowiem wystawiona na scenie w for- mie pantomimy, najpierw w roku 1999 we Florencji, a następnie, dziesięć lat później, w Mediolanie; przy czym były to dwie zupełnie od siebie niezależne prezentacje, dwojga różnych aktorów i tancerzy. Dzięki temu właśnie rzecz wzbudziła zainteresowanie również szerszej publiczności, nie tylko badaczy zajmujących się w sposób szczególny literaturą późnego antyku, ale też – po prostu – miłośników kultury klasycznej, przekonanych, że księgi pieczoło- wicie przechowywane w bibliotekach nie ujawnią nam wszystkich tajemnic tamtego niezwykłego świata. Sami zresztą fi lolodzy klasyczni dość poważnie zaczęli zastanawiać się nad przeznaczeniem tekstu odnalezionego w kodek- sie papirusowym egipskiej proweniencji, datowanym mniej więcej na połowę IV wieku. Stąd dość obfi ta, jak na tego rodzaju utwór, literatura naukowa. Uznano wręcz – i nie ma powodu, by tej opinii nie podzielać – że odkrycie Al- cestis barcelońskiej stanowi bodaj najważniejszy ‘nabytek’ dwudziestowiecz- nej fi lologii w kategorii literackich tekstów łacińskich. Z kolei drugi z interesujących nas tutaj poematów przekazany został w jednym, bardzo szczególnym kodeksie, określonym od nazwiska jego sie- 1 Książka niniejsza traktuje o literaturze łacińskiej, a w szczególności o dwóch łacińskich tekstach, zatytułowanych Alcestis i Alcesta. Chcę zachować to specyfi czne brzmienie, tym bardziej że utwory te będą przywoływane nieustannie. Dlatego zdecydowałam się spolszczyć imię ich bohaterki – również akcentując jej ‘łacińskość’– jako Alcestis, a tam, gdzie zaistnieje potrzeba wyraźnego zasygnalizowania liczby mnogiej, posłużę się formą (mian. l. mn.) ‘Alcesty’. Łaciński wariant tego imienia nie jest zresztą polszczyźnie obcy; Alcestis męża od śmierci zastąpiła to utwór Jana Kochanowskiego, właściwie