T.C. EGE ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TÜRK HALK OYUNLARI ANA B İLİM DALI TÜRK HALK OYUNLARINDA TERM İNOLOJ İ SORUNU YÜKSEK L İSANS TEZ İ HAZIRLAYAN N. Hale YAMANER DANI ŞMAN Yrd. Doç. Dr. M. Öcal ÖZB İLG İN İZM İR-2006 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü ğü’ne sundu ğum “Türk Halk Oyunlarında Terminoloji Sorunu” adlı yüksek lisans tezinin tarafımdan bilimsel ahlak ve normlara uygun bir şekilde hazırlandı ğını, tezimde yararlandı ğım kaynakları bibliyografya ve dipnotlarda gösterdi ğimi onurumla do ğrularım. N. Hale YAMANER ÖNSÖZ Bu çalı şmamızda, Türk Halk Oyunları alanında en önemli ve çözümü en acil sorunlarından birisi oldu ğunu dü şündü ğümüz terminoloji sorunu ele alınmı ştır. Bilim her şeyden önce terime, tanıma ve tasnife dayanır. Öyleyse terminoloji; bir bilim dalı için sadece bir gereklilik de ğil, bir zorunluluktur. Günümüzde pek çok bilim dalı yaptıkları çe şitli çalı şmalarla bu sorunun çözüm yollarını aramaktadır. Halk oyunları alanının en önemli sorunlarından birisi “Terminoloji Sorunu” dur. Ara ştırmacılarımız, bir terminolojinin olu şturulamamı ş olmasından dolayı birikimlerini okuyucularına, dinleyicilerine aktarmakta güçlük ya şamaktadırlar. Aynı sorun uygulama safhasında da kar şımıza çıkar. Oyun ö ğretimi sırasında hem ö ğretici hem öğrenci, kullanılmakta olan farklı terimlerin karma şasını ya şamaktadırlar. Terminoloji konusu bu kadar önem ve öncelik arz etmesine ra ğmen, henüz alanımızda bu konuda tam anlamıyla çalı şma veya ara ştırma dahi yapılmamı ştır. Alanımızda varolan terminoloji sorununun çözümüne katkıda bulunmasını umarak, bilimsel gerçeklikler ı şığında hazırladı ğımız bu çalı şmamızda varolan eksikliklerin, konuya ilgili bilim adamı ve ara ştırmacılarımızın görü ş ve katkılarıyla en aza indirgenmesini ve yapılacak yeni çalı şmalarla sorunun en kısa sürede çözüme kavu şturulmasını umuyoruz. Çalı şmamın kaynak toplama a şamasında tüm ar şivini benimle payla şan E.Ü. D.T.M.K. T.H.O. Bölüm Ba şkanı Sayın Dr. Cengiz AYDIN’a ve T.H.O. Bölümü Ana Sanat Dalı Ba şkanı Sayın Şahin ÜNAL’a, de ğerli görü şleriyle beni yönlendiren ve ar şivinden her an faydalanma imkanını sa ğlayan de ğerli hocam T.H.O. Bölümü İcra Ana Sanat Dalı Ba şkanı Sayın Abdurrahim KARADEM İR’e, çalı şmamızın dü şünce aşamasından yazımına kadar geçen sürecinde her konuda destek ve yardımlarını esirgemeyen, bilim adamı olarak da kendime örnek aldı ğım danı şmanın Ö ğr. Gör. Sayın Yrd. Doç. Dr. M. Öcal ÖZB İLG İN’e, te şekkürü bir borç bilirim. Ayrıca tezimin yazım a şamasındaki yardımlarından dolayı ba şta ablam Hasibe YAMANER’e, lisans yıllarımızı beraber geçirdi ğimiz arkada şım Tülin KÜNCEK’e, son olarak tüm ö ğrenim hayatım boyunca oldu ğu gibi tez çalı şmam sırasında da bana destek olmu ş olan sevgili annem Müzeyyen YAMANER’e ve yorucu çalı şmalarım boyunca beni sabrı ve anlayı şıyla destekleyip yazım a şamasında da yardımlarını esirgemeyen e şim T.H.O. Bölümü Ö ğr. Gör. Bora Okdan’a sonsuz te şekkür ederim. Ar ş. Gör. N. Hale YAMANER İÇİNDEK İLER ÖNSÖZ ...................................................................................................................... İÇİNDEK İLER...........................................................................................................I KISALTMALAR........................................................................................................III GİRİŞ .........................................................................................................................1 I. BÖLÜM TERM İNOLOJ İ ve TÜRK HALK OYUNLARI 5 1.1 Terim ve Terminoloji Kavramları ....................................................................5 1.2 Türk Halk Oyunlarında Terminolojinin Gereklili ği..........................................7 1.3 Bugüne Kadar Yapılmı ş Türk Halk Oyunları Terminoloji Çalı şmaları.............15 1.4 Türk Halk Oyunlarında Görülen Terminoloji Sorunu.......................................27 II. BÖLÜM TÜRK HALK OYUNLARI ÇALI ŞMALARINDA KULLANILAN TER İMLER İN SINIFLANDIRILMASI 32 2.1 Uygulama Alanlarına Göre Terimler................................................................34 2.1.1 Gelenek İçinde Kullanılmakta Olan Terimler .......................................34 2.1.2 Gelenek-Bilim Arası Örgütlü Halk Oyunları Çalı şmalarında Kullanılmakta Olan Terimler................................................................35 2.1.3 Bilimsel ve Sanatsal Halk Oyunları Çalı şmalarında Kullanılmakta Olan Terimler...............................................................................................35 2.2 Konularına Göre Terimler................................................................................38 2.2.1 Oyunu Anlatan Terimler ......................................................................38 2.2.1.1 Oyun Adları ...................................................................................38 2.2.1.2 Hareket Anlatan Terimler...............................................................39 2.2.1.3 Tür Adları ......................................................................................42 I 2.2.1.4 Biçim Adları...................................................................................43 2.2.2. Giyim Ku şamı Anlatan Terimler..........................................................43 2.2.2.1 Giysi Parçalarını Anlatan Terimler .................................................43 2.2.2.2 Süslenmeyi Anlatan Terimler .........................................................44 2.2.2.3 Kuma ş Adları.................................................................................44 2.2.3 Müzi ği Anlatan Terimler......................................................................44 2.3 Sahip Oldu ğu Anlam Sayısına Göre Terimler ..................................................46 2.3.1 Tek Anlamlı Terimler ..........................................................................46 2.3.2 Çok Anlamlı / E şadlı Terimler .............................................................46 2.3.3 Eş Anlamlı Terimler.............................................................................47 III. BÖLÜM TÜRK HALK OYUNLARI TERM İNOLOJ İ SÖZLÜ ĞÜ ÇALI ŞMASI 3.1 Örnek Terminolojik Sözlük Denemesi........................................................... 48 SONUÇ .................................................................................................................... 335 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 339 ÖZGEÇM İŞ .............................................................................................................. 347 ÖZET ....................................................................................................................... 349 ABSTRACT ............................................................................................................. 350 II KISALTMALAR A.g.e. : Adı geçen eser Ar ş. Gör. : Ara ştırma Görevlisi Doç. : Doçent Dr. : Doktor D.T.M.K. : Devlet Türk Müzi ği Konservatuarı E.Ü. : Ege Üniversitesi H.B. : Halk Bilimi Öğr. Gör. : Öğretim Görevlisi s : Sayfa ss : Sayfadan sayfaya T.H.O. : Türk Halk Oyunları Yrd. Doç. : Yardımcı Doçent III GİRİŞ Terminoloji sözcü ğünü tanımladı ğımızda, bir dala ait terminolojiden bahsedebilmemiz için o dalın bir bilim, sanat yada teknik bir dal olması gerekti ğini görmekteyiz. Öyleyse halk oyunları terminolojisi konusuna girmeden önce şu konuyu açıklı ğa kavu şturmamız zorunludur. Bilim ve sanat nedir? Türk Halk Oyunları bir bilim yada bir sanat dalı olarak ele alına bilinir mi? Bilimin yapılmı ş tanımlamalarından hareketle bilim terimini maddelendirecek olursak: 1. Herhangi bir konuda gerçe ği ö ğrenme arzusundan yola çıkan belli bir amacı vardır. 2. Belirli bir ara ştırma alanı, malzemesi, laboratuarı vardır. 3. Kendine özgü kuram ve ara ştırma yöntemleri vardır. 4. Elde etti ği bilgileri sistematize ederek gerçekleme, tanımlama ve genellemeler yapar. 5. Kendine özgü bir terminolojisi vardır. 6. Elde etti ği gerçeklenmi ş bilgilerin gelecekte alaca ğı biçimlere ili şkin tahminlerde bulunur. Türk Halk Oyunlarının bilim yönünün olup olmadı ğı sorusu, bilimin tanımını yaptı ğımız altı madde incelendi ğinde cevaplanmı ş olur. Türk Halk Oyunlarının bilimsel yönü, öncelikle bir ara ştırma alanı ve malzemesinin olması ile ortaya çıkmaktadır. Zengin halk kültürümüzü inceleyen halkbilimine ait malzemenin bir kısmını halk oyunlarımız olu şturmaktadır. Bir bilim dalının kendine özgü kuram ve ara ştırma yöntemleri olması gereklili ği sorunu da bu noktada a şılmı ş olur. Halk oyunlarımızın halk bilimin bir kolu olması gerçe ği, halk bilimine özgü ara ştırma metot ve tekniklerinden yararlanılarak halk oyunları üzerinde ara ştırma yapılabilece ğini gösterir. Öyleyse bir bilim dalının sahip olması gereken ve halk oyunları alanında büyük bir eksik olan terminolojidir. 1 Aynı şekilde sanat sözcü ğünü ele alalım: Tolstoy, “ İnsanın bir zamanlar ya şamı ş oldu ğu duyguyu, kendinde canlandırdıktan sonra, aynı duyguyu ba şkalarının da hissedebilmesi için hareket, ses, çizgi, renk veya kelimelerle belirlenen biçimlerle ifade etme ihtiyacından sanat ortaya çıkmı ştır.” der. Dans bir sanat dalı oldu ğuna göre, halk oyunlarımızın bir sanat olup olmadı ğı sorusunu öncelikle dansın tanımını yaparak açıklayalım: “Dans: Ya şam boyu ya şanan olayların görüntülerini, ritmik hareketlerle ortaya koyan bir eylemdir.” 1 Öyleyse içerisinde hareketi, müzi ği ve anlatımı barındıran halk oyunları neden dans olarak adlandırılmasın? İnsana özgü bir konuyu ritmik beden hareketleriyle