UWM Studia Prawnoustrojowe 26 35 2014 Artyku³y Przemys³aw D¹browski Katedra Filozofii i Polityki Prawa Wydzia³ Prawa i Administracji UWM W poszukiwaniu syntezy. Krajowoæ i próby znalezienia optymalnego wyjcia dla rozwi¹zania konfliktu polsko-litewskiego w okresie dwudziestolecia miêdzywojennego na ³amach wileñskiego W³óczêgi (19321936) Pojêcie i znaczenie krajowoci doczeka³o siê ju¿ niezwykle bogatej litera- tury przedmiotu1. Niew¹tpliwie do 1918 r. tzw. idea krajowa kszta³towa³a siê dychotomicznie, mo¿na by³o bowiem wyró¿niæ dwa warianty jej egzegezy: konserwatywny i demokratyczny. Po 1918 r., ju¿ w nowej rzeczywistoci polityczno-spo³ecznej, straci³a na swojej sile oraz atrakcyjnoci, co jednak nie 1 Jedynie tytu³em przyk³adu, nale¿y wskazaæ, na prace: J. Bardach, O krajowcach, krajo- woci i patriotyzmie krajowym dawniej i dzi, [w:] Ksiêga Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego. Ku europejskim tradycjom wspólnotowoci, Sejny 2008, s. 495531; D. Szpoper, Konserwatyci polscy by³ego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego w pocz¹tkach dzia³alnoci i rozwoju myli politycz- nej do 1905 roku, Pro Fide, Rege et Lege 1998, nr 2 (31), s. 16; idem, Gente Lithuana, natione Lithuana. Myl polityczna i dzia³alnoæ Konstancji Skirmuntt (18511934), Gdañsk 2009, s. 229240; R. Miknys, Micha³ Römer i krajowcy o koncepcji pañstwowoci Litwy w latach 1922 1940, [w:] Krajowoæ tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu. Materia³y z miêdzynaro- dowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu (1112 maja 1998), pod red. J. Jurkiewicza, Poznañ 1999, s. 8797; patrz te¿: J. Jurkiewicz, Demokraci wileñscy w latach 19051914 (Zarys dzia³alnoci i myli politycznej), Acta Baltico-Slavica 1983, t. XV, s. 158; idem, Koncepcja krajowa a przemiany stosunków narodowociowych na Litwie i Bia³orusi w pocz¹tkach XXw. (do 1918 r.), [w:] Krajowoæ tradycje zgody narodów..., s. 119134; J. Sawicki, Krajowoæ idea czy metoda (Z dziejów polskiej myli politycznej na Litwie i Bia³oru- si), Lithuania 19911992, nr 4(5)1(6), s. 279; P. D¹browski, recenzja: Z. Solak, Miêdzy Polsk¹ a Litw¹. ¯ycie i dzia³alnoæ Micha³a Römera 1880-1920, Kraków 2004, Politeja 2005, nr 2(4), s. 592; B. Makauskas, Dziennik Micha³a Römera wiadectwo epoki ostatniego obywatela Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, [w:] Ksiêga Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego..., s. 449469; D. Staliûnas, Tadeusz Wróblewski a idea kulturalnej autonomii personalnej na Litwie na pocz¹t- ku XXw., [w:] Krajowoæ tradycje zgody narodów..., s. 99107. 36 Przemys³aw D¹browski doprowadzi³o do jej ca³kowitego zaniku. Jednak¿e, tak jak w drugiej po³owie XIX i pierwszej po³owie XX stulecia, by³a jedynie idealistyczn¹ nadbudow¹ nad realizmem faktów2. W okresie dwudziestolecia miêdzywojennego do jej za³o¿eñ czêsto odwo- ³ywa³y siê wychodz¹ce w Wilnie periodyki, w tym demokratyczny i prorz¹do- wy dziennik Kurier Wileñski3, o zbli¿onym profilu politycznym tygodnik G³os Wilna4, Przegl¹d Wileñski Ludwika Abramowicza5, demokratyczny dziennik Wieczór Wileñski6, a tak¿e W³óczêga, ukazuj¹cy siê w latach 193219367. Interesuj¹cy jest fakt, ¿e w literaturze przedmiotu ogromn¹ rolê w krzewieniu dawnej krajowoci przypisuje siê w³anie Przegl¹dowi Wileñ- skiemu, zapominaj¹c niekiedy o organie prasowym wileñskiego Klubu W³ó- czêgów Seniorów. Niniejszy artyku³ ma na celu jedynie nawietlenie porusza- nych na kartach W³óczêgi problemów, przede wszystkim w zakresie interpretacji oraz rozumienia krajowoci, jak równie¿ rozwi¹zania trudnego ówczenie konfliktu polsko-litewskiego, który nasili³ siê po w³¹czeniu w 1922 r. Wileñszczyzny w granice odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej. Pocz¹tek ty- tu³u publikacji, czyli W poszukiwaniu syntezy, zosta³ przywo³any z jednego z artyku³ów zamieszczonych na ³amach tego periodyku8, stanowi¹cego odpo- wied na niezwykle ciekawe przemylenia Micha³a Römera, rektora Uniwer- sytetu Witolda Wielkiego w Kownie, dawnego rzecznika idei krajowej w jej demokratycznym wariancie, opublikowane na szpaltach Przegl¹du Wileñ- skiego9. 2 Z. Jundzi³³, Z dziejów polskiej myli politycznej na ziemiach b. W. X. Litewskiego (Wspo- mnienia wileñskie), [w:] Prace zebrane, Alma Mater Vilnensis. Prace Spo³ecznoci Akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego na obczynie, nr 5, Londyn 1958, s. 45. 3 Bor. [sygn. nierozwi¹zana], Krajowcy, Kurier Wileñski z 3 grudnia 1926, nr 280, s. 1; T. Jac-ski [sygn. nierozwi¹zana], Charakter ruchu regionalistycznego, Kurier Wileñski z 11 marca 1926, nr 57, s. 1; A. Patkowski, O zgodê wyrazów, Kurier Wileñski z 20 wrzenia 1928, nr 215, s. 1. 4 Od redakcji, G³os Wilna z 16 grudnia 1923, nr 1, s. 1; Krajowoæ a pañstwowoæ, cz. III, G³os Wilna z 13 stycznia 1924, nr 3, s. 29. 5 Zob.: Kraj i naród, Przegl¹d Wileñski z 19 sierpnia 1923, nr 13, s. 12; O krajowoci, Przegl¹d Wileñski z 18 maja 1927, nr 9, s. 23; B. Szyszkowski, Krajowcy a regionalici, Przegl¹d Wileñski z 29 wrzenia 1934, nr 15, s. 34; Trzydziestolecie ideologii krajowej, Przegl¹d Wileñski z 14 marca 1936, nr 5, s. 1; J. Duchnowski, Miasto walcz¹cego idea³u. Szkic kierunków ideowych Wilna w czasach dawniejszych i teraniejszych, Lida 1938, s. 33. 6 A. Miller, Felieton zaczadzonego regionalisty, Wieczór Wileñski z 25 marca 1929, nr 1, s. 2. 7 Cz. Mi³osz, Abecad³o Mi³osza, Kraków 1997, s. 17. 8 W poszukiwaniu syntezy, W³óczêga, styczeñ 1935, nr 1, s. 13. 9 M. Römer, Wilno i Pomorze. Synteza dzie³em przysz³ych pokoleñ, Przegl¹d Wileñski z 25 listopada 1934, nr 20, s. 14; na temat pogl¹dów rektora Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie, wiele miejsca w swoich publikacjach powiêci³ wybitny uczony i badacz litewski Rimantas Miknys, a tak¿e eksploruj¹cy ewolucjê myli politycznej Römera Jan Sawicki: R. Miknys, op. cit., s. 8797; J. Sawicki, Od dwuszczeblowoci do dwoistoci litewsko-polskiej. wiadomoæ narodowa Micha³a Römera, [w:] Wilno i Kresy Pó³nocno-Wschodnie, t. I: Historia i ludzkie losy, pod red. E. Feliksiak i A. Mironowicza, Bia³ystok 1996, s. 127138. W poszukiwaniu syntezy. Krajowoæ i próba znalezienia optymalnego wyjcia... 37 Publicyci W³óczêgi, szerz¹cy kult tradycji by³ego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, zaznaczali, i¿ krajowoæ stanowi³a swoist¹ postawê psychiczn¹, a tak¿e pewien zespó³ najbardziej ogólnie rozumianych idea³ów politycz- nych, przez co ujmowana by³a niezwykle szeroko jako ideologia polityczna. Opiera³a siê na uczuciowym stosunku do przesz³oci i teraniejszoci, impli- kuj¹cym skutki polityczne in spe. Pisano: Idea krajowa to pamiêæ o wysi³- ku i walkach Witolda, o rozkwicie epoki Jagiellonów, o sztandarach litew- skich posuwaj¹cych siê ku czarnomorskim brzegom. Idea krajowa to sugestia p³yn¹ca od murów naszych kocio³ów, od arkad starych gmachów wileñskich. Idea krajowa to wspomnienia s³awy dwiêcz¹ce w ciszy wileñ- skiego ¿ycia. Mog³a byæ interpretowana na dwa sposoby10. Pierwszy z nich zak³ada³, ¿e krajowoæ oznacza³a jedynie przywi¹zanie do bli¿ej niezdefinio- wanej uniwersalnej idei, [...] któr¹ pozostawi³y nam w spadku dzieje Wiel- kiej Litwy, dziêki czemu mo¿na by³oby j¹ ³¹czyæ z rozmaitymi programami oraz zbli¿yæ ca³e spo³eczeñstwo do ówczesnego federalizmu krajowego11. Druga egzegeza za zak³ada³a, i¿ sympatia do owej ogólnej idei wi¹za³a siê z [...] marzeniem o wskrzeszeniu ca³okszta³tu stosunków minionej epoki, przez co by³a w³aciwa za³o¿eniom konserwatyzmu spo³ecznego dawnego zie- miañstwa i nie zas³ugiwa³a na dalsz¹, g³êbsz¹ analizê12. Ponadto koncepcja krajowa, uto¿samiana z dawn¹, wielk¹ ide¹ jagielloñ- sk¹ (ma³opolsk¹)13, opiera³a siê na niezmiennych, zasadniczych si³ach, któ- re decydowa³y o historii by³ego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego i nie straci³y na swojej aktualnoci. Charakteryzuj¹c te przes³anki, wskazywano na aspekt indywidualny, to jest cz³owieka oraz warunki naturalne (przestrzeñ, przy- rodê), w jakich on ¿y³14. Wyjaniaj¹c to za³o¿enie, dodawano, i¿ mocarstwo- wa si³a dawnej Litwy rozwinê³a siê w pierwszej kolejnoci dziêki d¹¿eniu do opanowania znacznych obszarów wschodnioeuropejskiej równiny. Nastêpnie jednostka, aby utrzymaæ dany stan posiadania oraz zachowaæ swój subiekty- wizm kulturalny, podjê³a siê obrony [...] przeciwko niweluj¹cym, ujednostaj- niaj¹cym wszystko si³om, które na nas uderza³y z bezbrze¿nych przestrzeni 10 S. Swianiewicz, Nasza krajowoæ, W³óczêga z 6 lipca 1932, nr 1, s. 4. 11 Ibidem, s. 3, 4. 12 Ibidem, s. 3. 13 Idem, Nasze stanowisko, W³óczêga, luty-marzec 1934, nr 2/3, s. 1; T. N.[agurski], Klub W³óczêgów, W³óczêga z 6 lipca 1932, nr 1, s. 2; ideê jagielloñsk¹ postrzegano, jako wyraz [...] cis³ego pojednania narodów, chc¹cych broniæ swojej niezale¿noci politycznej oraz indywidual- noci kulturalnej, przeciwko falom uderzaj¹cym z równiny, na której zachodnim cyplu siedzi- my; patrz te¿: [A. Uziemb³o] M. Dowmunt, Litwa z Polsk¹, [bdmw], s. 9; J. Makowski, Kwestia litewska. Studium prawne, Warszawa 1929, s. 57; niezwykle ciekawe pogl¹dy w tym zakresie, przedstawi³a te¿ Konstancja Skirmuntt: K. Skirmuntt, Idea jagielloñska a polityka kresowa, Wilno 1925, s. 312; D. Szpoper, Krajowoæ i konserwatyzm wokó³ myli i dzie³a dr Konstancji Skirmunt (1851-1934), [w:] Wilno i wiat. Dzieje rodowiska intelektualnego, t. I, pod red. E. Feliksiak i M. Lesia, Bia³ystok 2002, s. 200202. 14 T. Topor-W¹sowski, Idea jagielloñska dzisiaj, W³óczêga, kwiecieñ 1934, nr 4, s. 2. 38 Przemys³aw D¹browski tej równiny15. W konsekwencji, Wielkie Ksiêstwo Litewskie poszukiwa³o tak¿e pomocy na zewn¹trz, aby siê ostaæ, [...] wytrwaæ, [...] móc ¿yæ i rozwi- jaæ siê. Tak w³anie w 1569 r. zrodzi³a siê Rzeczpospolita Obojga Narodów jako pañstwo narodowociowe, którego ka¿dy z dwóch cz³onów zachowa³ swo- j¹ autonomiê wewnêtrzn¹, realizuj¹c przy tym wspólne cele16. Zdaj¹c sobie sprawê, i¿ ówczesna sytuacja geopolityczna uleg³a zmianie, twierdzono, i¿ tak definiowana idea jagielloñska, a tym samym krajowoæ nic nie straci³a na swojej aktualnoci. Wymaga³a nie tylko przypomnienia, ale tak¿e dostosowania do nowej rzeczywistoci spo³eczno-politycznej.