Faculteit der Geesteswetenschappen Nwsbrf#166 / 03.2014 1 Interview Emile Schrijver 4 Nieuws 6 Op weg naar nieuwe huisvesting 7 Onderzoek 7 OR Column 8 Boek in beeld 10 De Openbaring 11 In en uit dienst 12 De Glinsterende Geest 14 Promoties, Oratie en Afscheidsrede 14 Allard Pierson Museum 14 Bijzondere collecties 15 SPUI25 16 Pioniers Interview Emile Schrijver Waarom handgeschreven? Sinds 1 augustus 2013 is Emile Schrijver bijzonder hoogleraar Geschiedenis van het Joodse boek. ‘Ik wil weten waarom een boek eruit ziet zoals het eruit ziet en wat ons dat vertelt over de bedoeling die de makers ermee hadden.’ Schrijver is gespecialiseerd in Hebreeuwse een belangrijke rol en de behoefte om te handgeschreven boeken sinds de uitvinding laten zien dat men zich handgeschreven van de boekdrukkunst. ‘Handgeschreven werken kon veroorloven (die immers boeken vind ik fascinerend, omdat het duurder waren dan gedrukte werken). Tot unieke tekstgetuigen zijn van een bepaald slot werden sommige teksten liever niet moment in de Joodse geschiedenis die een gedrukt vanwege een controversiële inhoud. rol hebben gespeeld in de overdracht van Dat was bijvoorbeeld het geval met veel Joodse kennis. Het unieke karakter van teksten van de Portugese Joden in Amster- handgeschreven objecten intrigeert me, net dam. Een groot deel daarvan is met de als de motieven om ook na de uitvinding hand geschreven, omdat de inhoud te pro- van de boekdrukkunst voor handgeschreven vocerend of te polemisch was. Er was in werken te kiezen. Dit zegt iets over het Amsterdam wel vrijheid van drukpers, belang dat Joden hechten aan handge- maar geen volledige vrijheid van menings- schreven teksten. In de Joodse cultuur is uiting. Als een tekst handgeschreven is, er opvallend veel meer belangstelling voor wordt de inhoud minder wijd verspreid.’ handgeschreven boeken dan in andere ‘De Joodse schrijfcultuur is interessant westerse culturen. In christelijk Europa omdat die verweven is met veel andere cul- werd ook veel met de hand geschreven, turen, omdat Joden op zoveel verschillende maar veel minder dan in de Joodse cultuur. plekken woonden: in christelijke, islamiti- Handgeschreven boeken werden vooral sche, Russisch-orthodoxe of bijvoorbeeld boven gedrukte boeken verkozen omdat het Indiase omgevingen. Uit al die verschil- schrift en de taal van het Oude Testament lende culturen absorbeerden Joden delen komen en dus als heilig gezien worden. van de hen omringende schrijf- en schrift- Bovendien lijken Joden in de periode na de cultuur. Ik ben geïnteresseerd in de cultuur- middeleeuwen meer in vakmanschap dan historische betekenis van boeken die ont- in kunst geïnteresseerd. Dit vakmanschap stonden op die verschillende plaatsen in de kwam met name tot uiting in het kalligra- wereld. Hiervoor bestudeer ik ook materiële fische schrift in achttiende-eeuwse hand- aspecten van boeken - het perkament, het geschreven boeken. Verder speelde mode papier en de druk- of schrijftechniek - maar deze aspecten staan altijd ten dienste ‘We proberen met de Rosenthaliana het de bibliothecaris als vanuit het perspectief van onderzoek naar cultuurhistorische onderzoek en onderwijs aan de UvA opti- van de onderzoeker. Verder ben ik nauw vraagstukken.’ maal te faciliteren door zo veel mogelijk betrokken bij een stichting die bibliotheken Als boekhistoricus houdt Schrijver zich moderne literatuur en moderne wetenschap- en archieven in Europa en Israël subsidieert, maar beperkt bezig met de inhoud van het pelijke tijdschriften aan te bieden, ook in maar ik bedenk ook projecten die voor finan- boek, maar hij stelt dat die inhoud niet gene- digitale vorm. Ook proberen we soms nog ciering in aanmerking komen. De combinatie geerd kan worden. ‘Je kunt vragen over oude boeken te kopen via handelaren, van werkzaamheden en perspectieven is kennisoverdracht niet begrijpen als je ze niet mogelijk geworden door de combinatie van kunt plaatsen in de Joodse intellectuele mijn functies. ’ geschiedenis. Ik zal op 27 maart in mijn oratie Heiligheid van Schrijver hield onlangs een rede voor een betogen dat de lelijkste achttiende-eeuwse volle zaal in de bibliotheek Ets Haim in het handschriften inhoudelijk gezien het interes- Portugese Synagoge-complex over het Joodse santst zijn. Veel van de mooie, rijk geïllus- geschreven teksten karakter van het dagboek van Anne Frank. treerde boeken fungeerden namelijk slechts ‘Ik voel als hoogleraar de verplichting om als pronkstukken, terwijl de werken die actief na te denken over vraagstukken die kunstzinnig minder verzorgd uitgevoerd sponsoren of veilingen.’ spelen in de samenleving en mijn ervaring waren, vaak meer betekenis hebben door de ‘De laatste 130 jaar is het accent in de col- met joods erfgoed te delen in lezingen.’ inhoud en commentaren op de tekst. In de lectie verschoven van werken uit het Duitse laatste teksten is goed te zien hoe lezers met taalgebied naar de geschiedenis van de Joden Digitalisering de tekst omgingen, terwijl andere boeken in Nederland. Aanvankelijk was de collectie ‘Ik werk in een heel klein vakgebied, waar- vooral een esthetische waarde hebben en de bibliotheek van een negentiende-eeuwse binnen ik de enige hoogleraar ben. Hoewel minder diepgang. Er is in de collectie van de Duitse intellectueel. Nu is de Rosenthaliana het vakgebied klein is, bereiken we met ten- Bibliotheca Rosenthaliana bijvoorbeeld een de primaire plek voor veel breder onderzoek toonstellingen en lezingen een grote groep handschrift van rond 1830 dat met hele kin- naar Joodse cultuurgeschiedenis, in het bij- geïnteresseerden. Maar digitalisering van derlijke letters is geschreven en waar plak- zonder in Nederland.’ bibliotheken en oude bronnen is waarschijnlijk plaatjes in zitten. Het is een lelijk handschrift, de belangrijkste manier om geïnteresseerden maar in het colofon meldt de schrijver dat hij Braginsky en zijn tentoonstelling te bereiken en je publiek te vergroten.’ verlamd is aan zijn rechterhand en dat hij aan ‘René Braginsky, een verzamelaar uit Zürich, ‘Als anonieme onderzoeker kwam je toen zijn kinderen had beloofd dat hij het boek heeft een van de grootste particuliere verza- niet zo makkelijk overal binnen, maar ik had zou schrijven, dus dat hij het boek met zijn melingen van Hebreeuwse handgeschreven als jonge onderzoeker toegang tot vele biblio- linkerhand moest schrijven. Dit soort per- boeken ter wereld. In 2007 nam hij contact theken door de naam en faam van de Rosen- soonlijke kanttekeningen maken voor mij met mij op omdat hij ter gelegenheid van thaliana. Een manuscript op een scherm zien is het handgeschreven boek zo fascinerend.’ zijn zestigste verjaardag zijn collectie meer een hele andere ervaring dan een oud manu- openbaar wilde maken en een tentoonstelling script fysiek voor ogen hebben, maar de inrichten. Delen van deze collectie zijn daarna online toegankelijkheid van gedigitaliseerde Digitalisering van in 2009 te zien geweest bij Bijzondere Collec- manuscripten is heel waardevol.’ ties in de tentoonstelling ‘A Journey through ‘Ik ben intensief betrokken bij grote digi- Jewish Worlds: Highlights from the Braginsky taliseringsprojecten, wat ik naast weten- oude bronnen Collection of Hebrew Manuscripts and schappelijk onderzoek het leukst vind om Printed Books’. Deze tentoonstelling is ook te doen. Zo hebben we van de Braginsky- in New York, Jeruzalem en Zürich geweest. tentoonstelling een iPad-app en twee mooie Bibliotheca Rosenthaliana Vanaf 3 april dit jaar zal de collectie nog eens Vrij snel na zijn studie Hebreeuwse taal en getoond worden, in het Joods Museum in cultuur aan de UvA kon Schrijver aan het Berlijn. Die laatste tentoonstelling was niet Passie voor achttiende- werk als assistent bij de Bibliotheca gepland, maar omdat het Joods Museum in Rosenthaliana. De collectie van de Biblio- Berlijn het grootste Joodse museum van theca Rosenthaliana bevat hebraica en judaica Europa is, hebben we toch ingestemd met eeuwse handschriften en is ondergebracht bij Bijzondere Collecties. deze extra, afsluitende reis van de collectie.’ De Bibliotheca Rosenthaliana omvat een Aan de UvA bestond al langer de wens een grote collectie gedrukte boeken, vanaf de bijzondere leerstoel voor de geschiedenis van websites gemaakt. Ook zijn we de volledige vijftiende eeuw, maar ook periodieken, het joodse boek in te stellen. Na de tentoon- handschriftencollectie van de bibliotheek Ets handschriften, gravures, tekeningen, foto’s stelling is die wens werkelijkheid geworden Haim in de Portugese synagoge aan het digi- en archiefstukken, vanaf de dertiende eeuw dankzij ondersteuning van de René und taliseren. Dit is de oudste nog functionerende tot heden. De basis van de collectie werd Susanne Braginsky Stiftung via het Amster- Joodse bibliotheek ter wereld. Van de in gelegd door een schenking van 6000 banden dams Universiteitsfonds. Schrijver is per totaal bijna 600 manuscripten uit de collectie (ongeveer 5200 titels) door een erfgenaam 1 augustus 2013 op deze leerstoel benoemd. hebben we er nu ruim 200 online toegankelijk van de Duitse geleerde Leeser Rosenthal. ‘Toen ik nog als conservator voor Bijzondere gemaakt. Verder hebben we het oudste manu- ‘Sindsdien is de collectie enorm gegroeid. Collecties werkte, moest ik al vaak voor onder- script uit de collectie van de Rosenthaliana, Uit hoeveel werken de collectie nu precies zoek en lezingen naar het buitenland. Door het tweede deel van een feestgebedenboek bestaat is moeilijk vast te stellen, maar het zijn dit hoogleraarschap kan ik mijn werk als uit 1290, op het web kunnen samenbrengen zeker tussen de 100.000