P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz SWARZ ĘDZ (472) Warszawa 2005 Autorzy: Izabela Krzak*, Anna Pasieczna *, Aleksandra Dusza *, Izabela Bojakowska *, Hanna Tomassi – Morawiec *, Rafał Paj ąk* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny: Barbara Radwanek-Bąk* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska * * Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2005 Spis tre ści I. Wst ęp - I. Krzak .......................................................................................................4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - I. Krzak .............................................4 III. Budowa geologiczna - I. Krzak ................................................................................7 IV. Zło ża kopalin - I. Krzak ..........................................................................................10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - I. Krzak ..........................................................13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - I. Krzak ......................................15 VII. Warunki wodne - I. Krzak ......................................................................................16 1. Wody powierzchniowe........................................................................................16 2. Wody podziemne ................................................................................................18 VIII. Geochemia środowiska ..........................................................................................20 1. Gleby - A. Pasieczna, A. Dusza ...........................................................................20 2. Osady wodne - I. Bojakowska .............................................................................23 3. Pierwiastki promieniotwórcze - H. Tomassi – Morawiec .....................................25 IX. Składowanie odpadów - R. Paj ąk...........................................................................27 X. Warunki podło ża budowlanego - I. Krzak ...............................................................35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - I. Krzak ...............................................................37 XII. Zabytki kultury - I. Krzak .......................................................................................42 XIII. Podsumowanie - I. Krzak .......................................................................................43 XIV. Literatura ...............................................................................................................45 I. Wst ęp Arkusz Swarz ędz Mapy geo środowiskowej w skali 1:50 000 opracowano w 2005 roku w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie, zgodnie z „In- strukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (1997), wykonanym przez M. Stryczy ńsk ą z Przedsi ębiorstwa Geologicznego PROXIMA S.A. we Wrocławiu, Oddział w Poznaniu. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Pierwsza zawiera informacje dotyczące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło żami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in ży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Druga po świ ęcona jest za- gadnieniom zwi ązanym z geochemi ą środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wy- konywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów za- gospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpa- dach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane mi ędzy innymi w Wydziale Ochrony Środowiska Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Poznaniu, u Konserwatora Zabytków, w Urz ędach Gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz przeprowadzono wizje terenowe. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó ż uzgod- niono z geologiem wojewódzkim. Dane dotycz ące złó ż kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar obj ęty zasi ęgiem arkusza Swarz ędz rozci ąga si ę mi ędzy 17 °00’ i 17 °15’ długo- ści geograficznej wschodniej oraz 52 °20’ i 52 °30’ szeroko ści geograficznej północnej. Admi- nistracyjnie poło żony jest w centralnej cz ęś ci województwa wielkopolskiego i obejmuje cz ę- ściowo powiat grodzki Pozna ń z gmin ą miasto Pozna ń (15 % powierzchni gminy) oraz powiat 4 ziemski pozna ński z gminami: miasto Swarz ędz i Swarz ędz (100 % powierzchni), Czerwo- nak, Pobiedziska, Kostrzyn, miasto Kostrzyn i Kleszczewo oraz niewielki fragment gminy Kórnik. Oborniki 315.33 Kłocko 315.52 Murowana Go ślina 315.54 W a r t 315.51 a G łówna Pobiedziska C y bi POZNA Ń Swarz ędz na Kostrzyn Kopla Mosina Kórnik 315.56 Środa Wlkp. 315.64 315.83 0 5 10 15 20 25km 1 2 3 Fig. 1 Poło żenie arkusza Pozna ń na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – jezioro Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.33 - Kotlina Gorzowska, Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie, 315.52 – Pozna ński Przełom Warty, 315.54 – Pojezierze Gnie źnie ńskie, 315.56 – Równina Wrzesi ńska, Mezoregiony Pradoliny Warcia ńsko-Odrza ńskiej: 315.64 – Kotlina Śremska, Mezoregiony Pojezierza Leszczy ńskiego: 315.83 – Równina Ko ścia ńska Pod wzgl ędem fizyczno-geograficznym w podziale J. Kondrackiego (2000) omawiany teren nale ży do makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego (Wielkopolsko-Kujawskiego) i obejmuje mezoregion Równiny Wrzesi ńskiej oraz na północy – niewielki fragment Pojezie- rza Gnie źnie ńskiego (fig. 1). Równina Wrzesi ńska i Pojezierze Gnie źnie ńskie ró żni ą si ę krajobrazowo. Krajobraz Równiny Wrzesi ńskiej jest monotonny. W granicach arkusza przewa żaj ą płaskie wysoczyzny morenowe poprzecinane płytkimi dolinami drobnych cieków i urozmaicone nielicznymi, kil- kumetrowymi wzniesieniami moren martwego lodu i kemów. Powierzchnia terenu jest tu wy- niesiona w granicach 90-110 m n.p.m. i opada ku zachodowi. 5 Pojezierze Gnie źnie ńskie cechuje ró żnorodno ść form morfologicznych. Dominuje tu wysoczyzna morenowa falista, wyniesiona do rz ędnych około 100-105 m n.p.m., na przedpo- lu której powstały rozległe sandry: Pobiedziski i Swarz ędzki. Północn ą cz ęść buduj ą wzgórza moren czołowych, tworz ące najwy ższe wzniesienia na obszarze arkusza (Dziewicza Góra – 144,8 m n.p.m.). Charakterystycznym, wyra źnie zaznaczaj ącym si ę elementem rze źby arku- sza s ą dwie, równoległe, gł ęboko wci ęte rynny subglacjalne, obecnie doliny rzek Głównej i Cybiny. Rzeki te płyn ą z północnego wschodu na południowy zachód. Szerokość rynien wa- ha si ę od 0,5 do 1,5 km, a gł ęboko ść 15-20 m. Kraw ędzie ich s ą strome, silnie rozci ęte ero- zyjnie, a dno charakteryzuje si ę płask ą akumulacj ą: jeziorn ą, rzeczn ą i bagienn ą. W przegł ę- bieniach rynny Cybiny znajduj ą si ę jeziora: Góra, Uzarzewskie i Swarz ędzkie, natomiast ryn- ny Głównej – jezioro Kowalskie. Obszar omawianego terenu poło żony jest w strefie klimatu atlantyckiego. Średnia tem- peratura powietrza w styczniu wynosi - 1,5 °C, a lipca 18,5 °C, przy średniej 8,2 °C. Charakte- ryzuje si ę najmniejszym w Polsce opadem rocznym, średnio oscyluje wokół warto ści 530 mm. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi około 210-220 dni. Przewa żaj ą wiatry za- chodnie (Ł ęcki (red.), 2004). Jest to obszar generalnie słabo zaludniony. Do wi ększych miast nale żą : Swarz ędz, Ko- strzyn, wschodni kraniec Poznania i zachodnia cz ęść Pobiedzisk. Miasta te posiadaj ą głównie charakter usługowo-handlowy. W niewielkim zakresie pełni ą funkcje przemysłowe. Do wa ż- niejszych zakładów przemysłowych nale żą : fabryka samochodów Volkswagen w Poznaniu (Pozna ń-Antoninek), Swarz ędzkie Fabryki Mebli, Huta Szkła w Poznaniu. Przewa żaj ąca cz ęść obszaru ma charakter rolniczy. Gospodarka rolna bazuje tu na gle- bach wy ższych klas bonitacyjnych (I - IVa). Dominuje uprawa zbó ż i mieszanek zbo żowych. Uprawia si ę równie ż ziemniaki, buraki cukrowe oraz rzepak i rzepik. Hodowla zwierz ąt go- spodarskich, głównie trzody chlewnej nie odgrywa większej roli. Blisko ść Poznania powodu- je, że z roku na rok mo żna zauwa żyć systematyczne zmniejszanie si ę liczby terenów wyko- rzystywanych bezpo średnio na działalno ść rolnicz ą. Wiele z nich przekształcanych jest na obszary aktywizacji gospodarczej i budownictwo mieszkaniowe. Funkcj ę rekreacyjno-turystyczn ą pełni głównie północny fragment obszaru arkusza, z uwagi na zalesienie i walory krajobrazowe. Pod wzgl ędem komunikacyjnym obszar arkusza Swarz ędz posiada dobrze rozwini ętą sie ć dróg. Przebiega tu mi ędzynarodowa droga numer 2, ł ącz ąca Berlin-Warszaw ę-Moskw ę