Pa Ń Stwowy Instytut Geologiczny

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz SWARZ ĘDZ (472)

Warszawa 2005 Autorzy: Izabela Krzak*, Anna Pasieczna *, Aleksandra Dusza *, Izabela Bojakowska *, Hanna Tomassi – Morawiec *, Rafał Paj ąk* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny: Barbara Radwanek-Bąk* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp - I. Krzak ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - I. Krzak ...... 4 III. Budowa geologiczna - I. Krzak ...... 7 IV. Zło ża kopalin - I. Krzak ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - I. Krzak ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - I. Krzak ...... 15 VII. Warunki wodne - I. Krzak ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne ...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby - A. Pasieczna, A. Dusza ...... 20 2. Osady wodne - I. Bojakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze - H. Tomassi – Morawiec ...... 25 IX. Składowanie odpadów - R. Paj ąk...... 27 X. Warunki podło ża budowlanego - I. Krzak ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - I. Krzak ...... 37 XII. Zabytki kultury - I. Krzak ...... 42 XIII. Podsumowanie - I. Krzak ...... 43 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp Arkusz Swarz ędz Mapy geo środowiskowej w skali 1:50 000 opracowano w 2005 roku w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie, zgodnie z „In- strukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (1997), wykonanym przez M. Stryczy ńsk ą z Przedsi ębiorstwa Geologicznego PROXIMA S.A. we Wrocławiu, Oddział w Poznaniu. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Pierwsza zawiera informacje dotyczące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło żami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in ży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Druga po świ ęcona jest za- gadnieniom zwi ązanym z geochemi ą środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wy- konywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpadach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane mi ędzy innymi w Wydziale Ochrony Środowiska Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Poznaniu, u Konserwatora Zabytków, w Urz ędach Gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz przeprowadzono wizje terenowe. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó ż uzgod- niono z geologiem wojewódzkim. Dane dotycz ące złó ż kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty zasi ęgiem arkusza Swarz ędz rozci ąga si ę mi ędzy 17 °00’ i 17 °15’ długo- ści geograficznej wschodniej oraz 52 °20’ i 52 °30’ szeroko ści geograficznej północnej. Admi- nistracyjnie poło żony jest w centralnej cz ęś ci województwa wielkopolskiego i obejmuje cz ę- ściowo powiat grodzki Pozna ń z gmin ą miasto Pozna ń (15 % powierzchni gminy) oraz powiat

4 ziemski pozna ński z gminami: miasto Swarz ędz i Swarz ędz (100 % powierzchni), Czerwo- nak, Pobiedziska, Kostrzyn, miasto Kostrzyn i Kleszczewo oraz niewielki fragment gminy Kórnik.

Oborniki

315.33 Kłocko 315.52 Murowana Go ślina

315.54

315.51 a G łówna Pobiedziska

C y bi POZNA Ń Swarz ędz na

Kostrzyn

Kopla

Mosina Kórnik 315.56 Środa Wlkp. 315.64 315.83

0 5 10 15 20 25km

1 2 3 Fig. 1 Poło żenie arkusza Pozna ń na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – jezioro Mezoregiony Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.33 - Kotlina Gorzowska, Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie, 315.52 – Pozna ński Przełom Warty, 315.54 – Pojezierze Gnie źnie ńskie, 315.56 – Równina Wrzesi ńska, Mezoregiony Pradoliny Warcia ńsko-Odrza ńskiej: 315.64 – Kotlina Śremska, Mezoregiony Pojezierza Leszczy ńskiego: 315.83 – Równina Ko ścia ńska

Pod wzgl ędem fizyczno-geograficznym w podziale J. Kondrackiego (2000) omawiany teren nale ży do makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego (Wielkopolsko-Kujawskiego) i obejmuje mezoregion Równiny Wrzesi ńskiej oraz na północy – niewielki fragment Pojezie- rza Gnie źnie ńskiego (fig. 1). Równina Wrzesi ńska i Pojezierze Gnie źnie ńskie ró żni ą si ę krajobrazowo. Krajobraz Równiny Wrzesi ńskiej jest monotonny. W granicach arkusza przewa żaj ą płaskie wysoczyzny morenowe poprzecinane płytkimi dolinami drobnych cieków i urozmaicone nielicznymi, kil- kumetrowymi wzniesieniami moren martwego lodu i kemów. Powierzchnia terenu jest tu wyniesiona w granicach 90-110 m n.p.m. i opada ku zachodowi.

5 Pojezierze Gnie źnie ńskie cechuje ró żnorodno ść form morfologicznych. Dominuje tu wysoczyzna morenowa falista, wyniesiona do rz ędnych około 100-105 m n.p.m., na przedpolu której powstały rozległe sandry: Pobiedziski i Swarz ędzki. Północn ą cz ęść buduj ą wzgórza moren czołowych, tworz ące najwy ższe wzniesienia na obszarze arkusza (Dziewicza Góra – 144,8 m n.p.m.). Charakterystycznym, wyra źnie zaznaczaj ącym si ę elementem rze źby arkusza s ą dwie, równoległe, gł ęboko wci ęte rynny subglacjalne, obecnie doliny rzek Głównej i Cybiny. Rzeki te płyn ą z północnego wschodu na południowy zachód. Szerokość rynien waha si ę od 0,5 do 1,5 km, a gł ęboko ść 15-20 m. Kraw ędzie ich s ą strome, silnie rozci ęte ero- zyjnie, a dno charakteryzuje si ę płask ą akumulacj ą: jeziorn ą, rzeczn ą i bagienn ą. W przegł ę- bieniach rynny Cybiny znajduj ą si ę jeziora: Góra, Uzarzewskie i Swarz ędzkie, natomiast rynny Głównej – jezioro Kowalskie. Obszar omawianego terenu poło żony jest w strefie klimatu atlantyckiego. Średnia tem- peratura powietrza w styczniu wynosi - 1,5 °C, a lipca 18,5 °C, przy średniej 8,2 °C. Charakte- ryzuje si ę najmniejszym w Polsce opadem rocznym, średnio oscyluje wokół warto ści 530 mm. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi około 210-220 dni. Przewa żaj ą wiatry zachodnie (Ł ęcki (red.), 2004). Jest to obszar generalnie słabo zaludniony. Do wi ększych miast nale żą : Swarz ędz, Ko- strzyn, wschodni kraniec Poznania i zachodnia cz ęść Pobiedzisk. Miasta te posiadaj ą głównie charakter usługowo-handlowy. W niewielkim zakresie pełni ą funkcje przemysłowe. Do wa ż- niejszych zakładów przemysłowych nale żą : fabryka samochodów Volkswagen w Poznaniu (Pozna ń-Antoninek), Swarz ędzkie Fabryki Mebli, Huta Szkła w Poznaniu. Przewa żaj ąca cz ęść obszaru ma charakter rolniczy. Gospodarka rolna bazuje tu na glebach wy ższych klas bonitacyjnych (I - IVa). Dominuje uprawa zbó ż i mieszanek zbo żowych. Uprawia si ę równie ż ziemniaki, buraki cukrowe oraz rzepak i rzepik. Hodowla zwierz ąt go- spodarskich, głównie trzody chlewnej nie odgrywa większej roli. Blisko ść Poznania powoduje, że z roku na rok mo żna zauwa żyć systematyczne zmniejszanie si ę liczby terenów wykorzystywanych bezpo średnio na działalno ść rolnicz ą. Wiele z nich przekształcanych jest na obszary aktywizacji gospodarczej i budownictwo mieszkaniowe. Funkcj ę rekreacyjno-turystyczn ą pełni głównie północny fragment obszaru arkusza, z uwagi na zalesienie i walory krajobrazowe. Pod wzgl ędem komunikacyjnym obszar arkusza Swarz ędz posiada dobrze rozwini ętą sie ć dróg. Przebiega tu mi ędzynarodowa droga numer 2, ł ącz ąca Berlin-Warszaw ę-Moskw ę oraz droga krajowa numer 5. Sie ć dróg lokalnych jest dobrze rozbudowana, a ich nawierzch- nia przewa żnie utwardzona. Przez teren arkusza poprowadzone s ą równie ż linie kolejowe:

6 mi ędzynarodowa E-20 Pary ż-Berlin-Warszawa-Moskwa oraz linia Pozna ń-Gniezno- Bydgoszcz. W zachodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę tu tak że lotnisko sportowe.

III. Budowa geologiczna

Do scharakteryzowania budowy geologicznej omawianego arkusza wykorzystano Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Swarz ędz (Cincio, 1994) wraz z obja śnieniami (Cincio, 1996). Schemat budowy geologicznej przedstawia figura 2. Jego północna cz ęść nale ży do synklinorium szczeci ńsko-łódzko-miechowskiego, za ś południowa do monokliny przedsudeckiej. Podło że stanowi ą tu kompleksy skał osadowych wieku od karbonu do kredy górnej. Bezpo średnimi przedpaleoge ńskimi utworami na mono- klinie przedsudeckiej s ą górnojurajskie wapienie i margle, za ś w obr ębie synklinorium – pia- skowce, margle i wapienie dolnokredowe oraz wapienie, margle i kredy górnokredowe, pi ętra alb, koniak i kampan. Na osadach kredy górnej i jury zalegaj ą osady trzeciorz ędowe 1, paleoge ńsko- neoge ńskie (Pg+Ng). S ą one reprezentowane przez oligoce ńskie piaski kwarcowe i mułki glaukonitowe o mi ąż szo ści od 15,5 do ponad 29,0 m. Na nich le ży seria utworów mioce ń- skich, wykształconych jako piaski drobno- i średnioziarniste z przewarstwieniami i soczewa- mi mułków oraz w ęgli brunatnych, których mi ąż szo ść waha si ę od 53,5 do 93,5 m. Stropow ą seri ę utworów mioce ńskich stanowi pokład w ęgla brunatnego (tzw. środkowopolskiego) lub le żą ce na nim iły z przewarstwieniami w ęgla brunatnego, stanowi ące facjalne przej ście do osadów plioce ńskich. Pliocen wykształcony jest przez seri ę iłów i mułków tzw. iłów pozna ń- skich, niekiedy z przewarstwieniami piasków kwarcowych. Strop osadów plioce ńskich ma charakter erozyjny i le ży na wysoko ściach od 0,5 m n.p.m. do 74,7 m n.p.m. Mi ąż szo ść tych osadów dochodzi do 83 m i zale ży głównie od erozyjnej rze źby powierzchni stropowej. Utwory czwartorz ędowe zło żone zostały na nierównej, glacitektonicznie zaburzonej powierzchni iłów pozna ńskich. Tworz ą one zwarty kompleks, o zró żnicowanej mi ąż szo ści od 10 do około 100 m. Reprezentowane s ą przez osady trzech zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich. Osady zlodowaceń południowopolskich zachowały si ę w postaci glin zwałowych górnego stadiału, w obr ębie doliny kopalnej i szcz ątkowo w zagł ę- bieniach podło ża plioce ńskiego. Znane s ą jedynie z wierce ń. Zlodowacenie południowopol-

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza zachowuje si ę dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizowane s ą w nawiasach.

7 skie rozdzielone jest od środkowopolskiego osadami interglacjalnymi reprezentowanymi przez piaski i piaski ze żwirem, niekiedy z przewarstwieniami mułków.

a r t a

Fig. 2 Poło żenie arkusza Pozna ń na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorz ęd; holocen: 1 – mady, iły, piaski, miejscami ze żwirem, akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej, plejstocen: 3 – piaski miejscami ze żwirem, akumulacji rzecznej, 4 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 5 – piaski i żwiry ozów, 6 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowomore- nowej, 7 – gliny zwałowe akumulacji lodowcowej. Trzeciorz ęd; pliocen: 8 – iły, lokalnie z wkładkami w ęgli brunatnych.

Osady zlodowace ń środkowopolskich pokrywaj ą cały obszar arkusza warstw ą od kilku- nastu do kilkudziesi ęciu metrów. Na powierzchni wyst ępuj ą sporadycznie w zboczach dolin i rynien subglacjalnych w formie glin zwałowych. Utwory tego zlodowacenia reprezentowane są równie ż przez mułki, piaski zastoiskowe oraz piski i żwiry wodnolodowcowe. Lokalnie, np. w Swarz ędzu i na wschód od Tulc, w zagł ębieniach glin zwałowych środ- kowopolskich wyst ępuj ą osady interglacjału eemskiego. Wykształcone s ą w facji jeziorno-

8 bagiennej i reprezentowane s ą przez: mułki, piaski i torfy. Przykryte s ą utworami zlodowacenia północnopolskiego. W fazie leszczy ńskiej zlodowacenia północnopolskiego akumulowane były: gliny zwa- łowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe sandrów, ozów i moren martwego lodu, piaski i mułki kemów oraz piaski, żwiry i głazy lodowcowe. Utwory te wyst ępuj ą głównie w centralnej i południowej cz ęś ci obszaru. Przewa żaj ącą cz ęść badanego terenu (okolice: Spławia, Tulc, Gowarzewa, Swarz ędza, Jankowa, Kostrzyna Wielkopolskiego) pokrywaj ą gliny zwałowe tworz ąc powierzchnie rozległych wysoczyzn morenowych. Gliny te s ą silnie piaszczyste i miejscami przechodz ą w zaglinione piaski lodowcowe, cz ęsto z du żą ilo ści ą otoczaków. Na glinach zwałowych, w ni ższych partiach terenu le żą płaty piasków wodnolodowcowych (roz- topowych), zazwyczaj niewielkiej mi ąż szo ści (około 2 m). W okolicach Janikowa wznosz ą si ę wzgórza zbudowane z: piasków, żwirów i głazów lodowcowych. Osady fazy pozna ńskiej zlodowacenia północnopolskiego wyst ępuj ą na powierzchni terenu, głównie w północnej częś ci obszaru arkusza. S ą to przede wszystkim wodnolodowcowe osady piaszczysto-żwirowe, które le żą przewa żnie na glinach zwałowych zlodowacenia środ- kowopolskiego. Wyst ępuj ą mi ędzy dolinami rzek Głównej i Cybiny, od Poznania przez Ko- bylnic ę do Pobiedzisk oraz wzdłu ż doliny rzeki Michałówki, od Antoninka przez Garby do Krzesinek. W kompleksie tym zdecydowanie przewa żaj ą piaski o ró żnym uziarnieniu. Żwiry tworz ą jedynie lokalne gniazda i soczewy. Do fazy pozna ńskiej zalicza si ę gliny zwałowe znane z okolic Jerzykowa, piaski, żwiry i głazy moren czołowych wyst ępuj ące koło Dziewi- czej Góry oraz piaski i żwiry lodowcowe rejonu Klin i Kowalskie. Pod koniec zlodowacenia północnopolskiego osadziły si ę: iły, mułki i piaski jeziorne (jeziora Jerzy ńskie i D ębiniec oraz okolice Wierzenicy). Do utworów plejstoce ńsko-holoce ńskich (dawny czwartorz ęd nierozdzielony) nale żą eluwia glin zwałowych, piaski i gliny deluwialne oraz piaski eoliczne. Eluwia glin zwałowych powszechnie wyst ępuj ą na obszarach wysoczyzn morenowych np. w rejonach: Nowej Wsi, Rabowic, Taniborza, Biskupic, Jerzyna i D ębogóry). Utwory deluwialne, przewa żnie glinia- ste, le żą lokalnie u podnó ży zboczy i w dnach małych dolinek, za ś piaski eoliczne wyst ępuj ą w formie niewielkich płatów na osadach sandrów, w okolicach Kicina i Czerwonaka. Osady holoce ńskie reprezentowane s ą głównie przez torfy, gytie i namuły, które wyst ę- puj ą w dolinach rzek i na obrze żach jezior. Znaczne obszary torfowisk znajduj ą si ę w dolinach rzek Głównej oraz Cybiny. Mi ąż szo ść torfów przekracza miejscami 10 m. W dolinach mniejszych cieków przewa żaj ą piaski, mułki i namuły organiczne.

9 IV. Zło ża kopalin Obszar arkusza Swarz ędz jest ubogi w zło ża kopalin. Udokumentowane s ą tu jedynie 3 zło ża kruszywa naturalnego, 1 zło że surowców ilastych i 2 zło ża torfów. W ostatnich latach z ewidencji zasobów skre ślono 2 zło ża kruszywa naturalnego: „Promno” i „Jerzyn” oraz zło że torfu „Gruszczyn”. Stan zasobów wg Bilansu zasobów kopalin (Przeniosło (red.), 2004) przedstawiono w tabeli 1. Zło że kruszywa naturalnego „Mechowo” buduj ą osady fluwioglacjalne. Dominuj ącą kopalin ą s ą piaski, pospółka natomiast nie stanowi ci ągłych warstw, lecz wyst ępuje w so- czewkach i cienkich przewarstwieniach. Zło że zajmuje powierzchni ę 12,32 ha. Mi ąż szo ść zło ża waha si ę w granicach od 2,3 do 13,0 m, średnio wynosi 6,9 m, a grubo ść nadkładu: od 0,1 do 1,0 m ( średnio 0,5 m). Jest ono cz ęś ciowo zawodnione. Punkt piaskowy (zawarto ść ziarn o średnicy poni żej 2 mm) piasków waha si ę w przedziale 79,4-99,8 % ( średnio 89,1 %), a piasków ze żwirem 43,0-75,7 % ( średnio 63,8 %); pyły mineralne odpowiednio: 0,6-13,6 % (średnio 2,9 %) i 1,0-14,3 % ( średnio 2,8 %). Kruszywo znajduje zastosowanie do celów: drogowych, kolejowych i budowlanych (do zapraw, wypraw). Ponadto pospółka po uszla- chetnieniu nadaje si ę do produkcji betonów konstrukcyjnych (Herkt,1963). Sąsiaduj ące z sob ą zło ża „Gruszczyn KP” i „Gruszczyn KP II” buduj ą plejstoce ńskie utwory akumulacji wodnolodowcowej i lodowcowej. Oba zło ża udokumentowane s ą w kategorii C 1 (Kinas, Marciniak, 2000; Nawrocka, Kinas, 2004). Kopalin ę stanowi ą drobnoziarni- ste piaski. Ze wzgl ędu na nisk ą jako ść kopaliny i skomplikowane warunki jej zalegania zaliczono je do II grupy zmienno ści. Zło że „Gruszczyn KP” stanowi jeden pokład piasków o powierzchni 4,64 ha, le żą cy pod nadkładem 0,2-1,5 m ( średnio 0,5 m) gleby i skały płonnej. Mi ąższo ść zło ża waha si ę w granicach 1,3-5,7 m, średnio 3,0 m. Zło że „Gruszczyn KP II” jest pokładowo-soczewkowe. Jego powierzchnia wynosi 0,6 ha. Nadkład stanowi gleba i pył piaszczysty o grubo ści 0,0-3,2 m, średnio 0,8 m. Mi ąż- szo ść zło ża wynosi od 1,1 do 6,5 m, średnio 3,8 m. Oba zło ża s ą suche. Parametry jako ściowe kopaliny s ą zbli żone, przedstawiono je w tabeli 2. Piasek znajduje zastosowanie w drogo- wnictwie jako piasek gatunku 3 lub jako kruszywo do budowy nasypów w miejscach su- chych. Cz ęś ciowo mo że by ć stosowany do zapraw budowlanych.

10 Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Kategoria Zastosowa- Przyczyny Nr Wiek geologiczne zagospo- Wydobycie rozpozna- nie kopali- Klasyfikacja złó ż konflikto- złoża Rodzaj kompleksu bilansowe darowania (tys. m 3 / tys. t*) Nazwa zło ża nia ny wo ści zło ża na ma- kopaliny litologiczno- (tys. m 3 / tys. t*) zło ża pie surowcowego wg. stanu na 31.12. 2003r. Klasa 1-4 Klasa A-C (Przeniosło (red.), 2004) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Mechowo p, p ż Q 128* C 1* Z - Sb, Sd 4 C L, Z

4 Iwno i(ic) Q 601 C1 + B G 1 Scb 4 A -

5 Gruszczyn KP p Q 209* C1 G 17* Sb, Sd 4 A -

6 Gruszczyn KP II p Q C1 N - Sb, Sd 4 A -

7 Gruszczyn WWJ t Q 16,88 C1 N* - Sr 4 A -

8 Gruszczyn JK t Q 15,46 C1 N - Sr 4 A - Jerzyn pż - - - ZWB - - - - - 11 11 Gruszczyn t - - - ZWB - - - - - Promno pż - - - ZWB - - - - - Rubryka 3: - p – piaski, pż – piaski i żwiry, i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, t - torfy; Rubryka 4 - Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 - kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1; zło że zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C* 1, Rubryka 7 - zło ża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło że wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), N* – eksploatacja zaniechana w maju 2005 r. Rubryka 9 - Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej, Sr – rolnicze; Rubryka 10 - zło ża: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 - zło ża: A – małokonfliktowe, C – bardzo konfliktowe; Rubryka 12 - L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu.

Tabela 2 Parametry jako ściowe kopaliny złoża: „Gruszczyn KP” i „Gruszczyn KP II”

„Gruszczyn KP” „Gruszczyn KP II” Parametry jako ściowe Jednostka od-do ( śr.) od-do ( śr.) Punkt piaskowy ( ∅<2mm) % 97,9-100,0 (99,6) 99,7-100,0 (99,9) Pyły mineralne % 4,3-32,1 (24,4) 4,3-59,6 (21,1) Gęsto ść nasypowa w stanie utrz ę- kg/m 3 1450-1650 (1515) 1500-1700 (1592) sionym Wska źnik piaskowy - 7,0-43,0 (18,4) 3,0-43,0 (23,0) Wska źnik ró żnoziarnistości - 2,2-4,7 (4,0) 2,2-5,9 (4,3)

Zło że kopalin ilastych „Iwno” le ży w dolinie wy żłobionej w glinach piaszczystych przez potok Cybinka. Dno doliny tego potoku wy ścielaj ą iły zastoiskowe pod ścielone warstw ą piasków wodnolodowcowych zawodnionych. Zło że udokumentowano w kategorii C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kategorii B. Podzielone jest ono na 2 pola: I i II, których powierzchnia odpowiednio wynosi: 0,75 ha i 13,60 ha, ł ącznie – 14,35 ha. Zło że „Iwno” znajduje si ę przy wschodniej granicy arkusza (cz ęś ciowo w obr ębie – arkusza Pobiedziska). Mi ąż szo ść jego waha si ę w granicach 2,0 – 9,3 m, średnio 5,4 m i le ży pod nadkładem głów- nie gleby i piasku o grubo ści 0,2 – 3,7 m, średnio 1,0 m. Zło że jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami: zawarto ść margla ziarnistego – 0,0- 0,24 % ( średnio, 0,018 %), woda zarobowa – 17,8-33,1 % ( średnio, 27,3 %), skurczliwo ść suszenia – 6,0-11,0 % ( średnio, 8,4 %), a parametry tworzywa ceramicznego po wypaleniu w temperaturze 980 oC: nasi ąkliwo ść – 10,2-15,4 % ( średnio, 12,4 %), wytrzymało ść na ści- skanie – 11,7-30,0 MPa ( średnio, 20,0 MPa). Z uwagi na słab ą jako ść , surowiec ze zło ża „Iw- no” nadaje si ę tylko do produkcji ceramiki czerwonej – cegły pełnej i dziurawki (Merle, 1988).

Zło ża torfu „Gruszczyn WWJ” i „Gruszczyn JK”, udokumentowane w kategorii C 1 (Gawro ński, 2000; Buczkowski, Kinas, 2003), le żą w bliskim s ąsiedztwie, w dawnej rynnie glacjalnej, wypełnionej utworami holoce ńskimi. Zło że „Gruszczyn WWJ” o powierzchni 0,53 ha, w przewa żaj ącej cz ęś ci przykryte jest nadkładem o grubo ści do 0,8 m ( średnio 0,1 m). Mi ąż szo ść kopaliny waha si ę w granicach od 0,6 do 5,3 m, średnio 3,0 m. Powierzch- nia zło ża „Gruszczyn JK” wynosi 0,38 ha, a mi ąż szo ść 1,5-4,7 m, średnio 3,9 m i nie przykryte jest nadkładem. Zło ża s ą cz ęś ciowo zawodnione. Jako ść kopaliny obu złó ż obrazuje poni- żej zamieszczona tabela 3. Torf ze złó ż „Gruszczyn WWJ” i „Gruszczyn JK” mo że znale źć zastosowanie dla celów rolniczych i ogrodniczych.

12 Tabela 3 Parametry jako ściowe kopaliny zło ża: „Gruszczyn WWJ” i „Gruszczyn JK”

„Gruszczyn WWJ” Parametry jako ściowe Jednostka od-do ( śr.) od-do ( śr.) Popielno ść % 11,5-38,6 (19,17) 6,0-51,0 (26,4) Stopie ń rozkładu % 15,8-38,8 (29,86) 40,0-70,0 (61,3) Odczyn pH - 6,1-6,6 (6,4) 4,6-7,1 (6,2) Zawarto ść wody % 70,2-85,0 (75,95) 61,7-88,6 (82,5)

Zgodnie z obowi ązuj ącymi zasadami dokumentowania złó ż kopalin (Zasady..., 1999) oraz na podstawie analizy przyrodniczo-krajobrazowej, dokonano klasyfikacji sozologicznej złó ż. Ze wzgl ędu na ochron ę zasobów złó ż, wszystkie udokumentowane zło ża w obr ębie arkusza Swarz ędz zaliczono do 4 klasy, tj. powszechnie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Z punktu widzenia ochrony środowiska, jedynie zło że „Mechowo” jest zło żem bardzo kon- fliktowym, wykluczaj ącym eksploatacj ę (kategoria C). Zło że to znajduje si ę na terenie dzia- łalno ści gospodarczej oraz cz ęś ciowo w obr ębie lasów ochronnych. Pozostałe zło ża s ą zło ża- mi małokonfliktowymi, mo żliwymi do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń (kategoria A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Swarz ędz prowadzona jest eksploatacja tylko z dwóch złó ż: zło ża iłów ceramiki budowlanej „Iwno” – od roku 1910 i zło ża piasków „Gruszczyn KP” – od roku 2002. Obecnie zło że „Iwno” eksploatowane jest na podstawie koncesji wa żnej do 2015 r., któ- ra obejmuje tylko Pole II. Obszar, na który wydano koncesj ę wynosi 14,35 ha, a teren górni- czy 15,48 ha. Roczne wydobycie kopaliny wynosi 1 000 m 3. Eksploatacja jest prowadzona systemem odkrywkowym w sposób ci ągły. Gleba klasy III i IV hałdowana jest na oddzielne zwałowisko wewn ętrzne, a nast ępnie przetransportowywana na miejsca okre ślone przez Urz ąd Miasta Kostrzyn. Cz ęść gleby wykorzystano do przykrycia komunalnego wysypiska śmieci przylegaj ącego do granic zło ża (poza granicami arkusza Swarz ędz). Pozostały nadkład (płony) składowany jest tymczasowo na zwałowiska wewn ętrzne, a nast ępnie wykorzystywany do prowadzonej na bie żą co rekultywacji w kierunku wodno-le śno-rolnym i komunalnym. Aktualnie czynne wyrobisko posiada powierzchni ę ok. 0,2 ha, a gł ęboko ść 2-3 m. Stare wyrobiska zalewane s ą przez wody melioracyjne z okolicznych pól i cz ęś ciowo zasypywane śmieciami, a nast ępnie rekultywowane. Cegielnia znajduje si ę ok. 1 km na wschód od zło ża, w obr ębie s ąsiedniego arkusza Pobiedziska.

13 Eksploatacja piasków ze zło ża „Gruszczyn KP” odbywa si ę systemem ścianowym, ko- parkami czerpakowymi, jednym pi ętrem eksploatacyjnym w sposób ci ągły na podstawie koncesji wa żnej do 2011 r. Teren zło ża stanowi własno ść prywatn ą. W obr ębie obszaru górnicze- go, którego powierzchnia wynosi 4,64 ha i pokrywa si ę z granicami zło ża, wyznaczony jest filar ochronny dla słupa energetycznego w północnej cz ęś ci zło ża. Roczne wydobycie kopaliny wynosi 17 000 t. Nadkład i humus składowane s ą poza granicami obszaru górniczego, ale w obr ębie terenu górniczego, którego powierzchnia wynosi 6,68 ha. Po wyeksploatowaniu zasobów pozostanie suche wyrobisko o maksymalnej głęboko ści 6,7 m, które planuje si ę za- gospodarowa ć na tereny rolnicze, zgodnie z docelow ą funkcj ą wg planu zagospodarowania przestrzennego z dnia 25.09.2001 r. W latach 1964-1967 prowadzona była etapami eksploatacja kruszywa naturalnego zło ża „Mechowo”, na potrzeby lokalne. Eksploatacja kopaliny odbywała si ę bez koncesji. Wyrobi- sko poeksploatacyjne, wykorzystano na wysypisko odpadów po odlewniczych, które obecnie jest zrekultywowane. Aktualnie powierzchnia przeznaczona jest na tereny działalno ści gospodarczej i zabudowy mieszkaniowej, cz ęś ciowo jest zalesiona. W 1996 r. zako ńczono eksploatacj ę kruszywa naturalnego w zło żu „Jerzyn”. Zostało ono skre ślone z ewidencji zasobów. W wyniku wieloletniej eksploatacji powstały baseny wodne o powierzchni: ok. 10,5 i 2 ha o gł ęboko ści do 3,2 m. W ramach prac rekultywacyj- nych, w latach 80-tych, zmniejszono powierzchnie basenów, a tereny do nich przyległe zaj ęto przez uprawę. W bezpo średnim s ąsiedztwie zło ża „Jerzyn” znajdowało si ę zło że „Promno” o powierzchni ok. 21 ha. Eksploatacj ę zło ża „Promno” zako ńczono pod koniec roku 1990. Eks- ploatowany był tylko poziom suchy. Obecnie teren pozło żowy jest zalesiony. Na terenie arkusza Swarz ędz, obok eksploatacji złó ż kruszywa, wydobywany był torf w dolinie rzeki Cybiny. Koncesja, wydana w 1997 r. na eksploatacj ę zło ża „Gruszczyn”, wy- gasła z ko ńcem roku 2001, a zło że skre ślono z ewidencji. Obecnie znajduje si ę tu zrekulty- wowany staw wodny. W roku 2000 wydano koncesj ę na eksploatacj ę zło ża „Gruszczyn WWJ”, która wygasła 30 maja 2005 r. Teren zło ża stanowi własno ść prywatn ą. Eksploatacja odbywała si ę systemem ścianowym spod wody. Aktualnie teren poeksploatacyjny stanowi zbiornik wodny. W całej dolinie Cybiny prowadzona była i jest eksploatacja torfu w wi ększo ści bez dokumentacji geologicznej i odpowiednich zezwole ń. Na mapie arkusza Swarz ędz zaznaczono jeden punkt wyst ępowania torfu, dla którego sporz ądzono kart ę informacyjn ą. Aktualnie wyrobisko posiada wymiary ok. 0,25 ha. Torf eksploatowany jest okresowo.

14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Na obszarze arkusza Swarz ędz istniej ą małe mo żliwo ści udokumentowania złó ż. Na znacznej powierzchni, w północnej i zachodniej cz ęś ci badanego terenu, wyst ępuj ą piaski i żwiry sandrów. W roku 1964 wykonano prace zwiadowcze za kruszywem naturalnym gru- bym mi ędzy innymi w rejonie Kicina i Karłowic (Nierobisz, 1964). Znajduj ące si ę tam nie- wielkie wyrobiska poeksploatacyjne nie zawieraj ą pokładu żwirowego o przemysłowej warto- ści. Tereny te uznano za obszar o negatywnych wynikach rozpoznania złó ż piasków i żwirów. Na podstawie Inwentaryzacji złó ż surowców mineralnych gmin: Swarz ędz i Pobiedzi- ska (Stryczy ńska, 1996 a; b) obszary o negatywnych wynikach rozpoznania kruszywa naturalnego grubego wyst ępuj ą równie ż w okolicach: Mechowa i Skorz ęcina. Z pocz ątkiem lat 80-tych przeprowadzono dla Rejonu Dróg Publicznych Gniezno (Frankowska., Gawro ński., 1982) prace penetracyjne za kruszywem naturalnym mi ędzy innymi w okolicy miejscowo ści Iwno. Badania wykazały w tym rejonie negatywne wyniki rozpoznania wyst ępowania piasków i żwirów. Obszarem perspektywicznym kruszywa naturalnego drobnego, w obr ębie arkusza Swa- rz ędz jest teren w okolicy Czerlejnka. Obszar ten znajduje si ę w obr ębie piasków i żwirów wodnolodowcowych fazy leszczy ńskiej zlodowace ń północnopolskich. Wyznaczono go w sąsiedztwie istniej ącej odkrywki, w której przed kilku laty okresowo, nielegalnie eksploatowano piasek na potrzeby budownictwa. Obecnie wyrobisko jest zaro śni ęte i zasypane śmieciami. Powszechnie wyst ępuj ące gliny zwałowe eksploatowane s ą jedynie w rejonie Kostrzyna w zło żu „Iwno”. Pozostałe wyst ąpienia surowców ilastych nie s ą eksploatowane dla celów ceramicznych ze wzgl ędu na zbyt du żą wapnisto ść i du żą zmienno ść parametrów. Nie stanowi ą one obszarów perspektywicznych. W obr ębie utworów mioce ńskich, w rejonie Ko ścian-Jarocin-Swarz ędz stwierdzono obecno ść w ęgla brunatnego. Wyst ępuje on w formie nieci ągłych pokładów o zasobach poza kryteriami bilansowymi (Ciuk, Piwocki, 1990; Piwocki, 2004). W ęgiel, o sumarycznej mi ąż- szo ści 5,9 m le ży pod średni ą grubo ści ą nadkładu 115,1 m. Stosunek nadkładu do w ęgla wynosi 19,5:1, a warto ść opałowa przy wilgotno ści 50 % osi ąga 9 689 kJ/kg. Obszaru tego nie uznano za perspektywiczny. W obr ębie arkusza Swarz ędz, w opracowaniu IMiUZ (Ostrzy żek, Dembek, 1997) nie wyznaczono obszarów perspektywicznych dla torfów, jednak że liczne ślady eksploatacji wskazuj ą, że dolina Cybiny jest potencjalnym źródłem tej kopaliny. Wyznaczono, zatem obszar perspek-

15 tywiczny obejmuj ący jej odcinek od Gruszczyna po jezioro Góra. S ą to torfy niskie, o pH 6,8- 7,0. Przewa żaj ą torfy trzcinowo-turzycowe – 60 % masy i mszysto-turzycowe – 20 % masy, o stopniu rozkładu 25-40 %. W dolinie Cybiny, w pobliżu jeziora Góra, teren przeznaczony jest, wg Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Pobiedziska (Studium..., 1999), do eksploatacji powierzchniowej. Z uwagi jednak na cenne warunki krajobrazowo-przyrodnicze w pobli żu aglomeracji Poznania, dolina Cybiny planowana jest do obj ę- cia prawn ą ochron ą. Aktualnie projekt żadnej formy ochrony doliny nie został zło żony.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar obj ęty arkuszem Swarz ędz le ży w zlewni Warty. Odwadniaj ą go rzeki trzeciego rz ędu: Główna – cz ęść północn ą, Cybina – cz ęść środkow ą i Kopla – cz ęść południow ą. Sta- nowi ą one prawe dopływy Warty. Rzeki Cybina i Główna płyn ą w w ąskich, gł ębokich rynnach glacjalnych. W rynnie Cybiny wyst ępuj ą jeziora przepływowe: Swarz ędzkie (powierzchnia – 79 ha, gł ęboko ść – 7,2 m), Uzarzewskie (powierzchnia – 11 ha, gł ęboko ść – 7,5 m) i Góra (powierzchnia – 38 ha, gł ęboko ść – 3,0 m). W dolinie Cybiny, w okolicy wsi Jagodno projekto- wany jest płytki zbiornik. Średnia gł ęboko ść wody nie powinna przekracza ć 0,5 m, co umo ż- liwi rozwój trzciny na całym podtopionym obszarze. Powierzchnia trzcinowiska zajmuje ok. 12 ha, pozwoli to na uzyskanie obj ęto ści spi ętrzonej wody ok. 60 tys.m 3 (Gołdy ń, Grabia, 1998; Studium..., 1999). W północnej cz ęś ci zlewni Głównej, na przedpolu moren czołowych, wyst ępuj ą dwa jeziora rynnowe: Jerzy ńskie i Kowalskie, a w jej dolinie zbiorniki wodne po wyrobiskach kruszywa. W latach 1978-84, przez spi ętrzenie wód rzeki Głównej, obejmuj ąc m.in. naturalne jezioro Kowalskie o powierzchni 29 ha, powstał zbiornik zaporowy. Powierzchnia zbiornika wynosi 220 ha, długo ść – 4 200 m, szeroko ść – 600 m, a gł ęboko ść – 9 m. Zbiornik umo żli- wia retencj ę wody dla rolnictwa i wykorzystanie jej do deszczowania okolicznych pól. Na terenie arkusza rzeka: Kopla, Cybina i Główna badane s ą w ramach sieci monitoringu regionalnego, w systemie pi ęcioletnim. W roku 2001 badania obj ęły rzek ę Kopl ę i Cybin ę (Ra- port..., 2002), a w 2002 r. – rzek ę Główn ą (Raport..., 2003). Wody rzeki Kopli na całej długości oraz trzech jej dopływów, w odcinkach uj ściowych: Michałówka i Kamionka (poza granicami arkusza) oraz M ęcina nie odpowiadały normom żadnej z trzech klas czysto ści. Najwi ększy wpływ na dyskwalifikacj ę wód Kopli miała zawarto ść substancji biogennych (przede wszystkim fosforanów, fosforu ogólnego i azotu azotanowego), która nie odpowiadała normom we

16 wszystkich punktach pomiarowych zlokalizowanych na rzece. Wody rzeki Cybiny, we wszystkich punktach pomiarowych na rozwa żanym terenie, nie odpowiadaj ą normom głównie z uwagi na zawarto ść substancji organicznych (tlen rozpuszczony w wodzie) oraz w miejscowo ści Promno i w punkcie na wysoko ści Jankowa – ze wzgl ędu na zwi ązki biogenne (azot azotanowy i fosfor ogólny). Na podstawie przeprowadzonych bada ń w 2002 r. ustalono, że wody rzeki Głównej na przewa żaj ącej cz ęś ci jej biegu nie odpowiadały normom. Wska źnikami decyduj ą- cymi o tym przede wszystkim s ą: zwi ązki biogenne (azot azotynowy, fosforany, fosfor ogólny) oraz stan sanitarny okre ślany mianem coli. W obr ęb badanego obszaru wchodz ą cztery (z sied- miu) punkty pomiarowo-kontrolne. Tylko w jednym z nich, w okolicy Barcinka, zanieczyszczenie zwi ązkami biogennymi oraz stan sanitarny rzeki s ą lepsze, co pozwoliło na zakwalifiko- wanie wody rzeki Głównej, w pobli żu Barcinka do III klasy czystości.

Oborniki

143

a Q

na w łó G C yb POZNA Ń in Swarz ędz a

143 144 Tr

pla Ko

Q Q Środa Wlkp. 150

0 5 10 15 20 25km

1 2 3 Q 144 4

Fig. 3 Poło żenie arkusza Swarz ędz na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku poro- wym, 4 – jezioro Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 143 – Zbiornik Inowrocław-Gniezno, trzeciorz ęd (Tr), 144 – Dolina Kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd (Q), 150 – Zbiornik Pradolina Warszawa-Berlin, czwartorz ęd (Q).

17 Na podstawie wyników bada ń wód rzeki Głównej prowadzonych w okresie listopad 2001 – pa ździernik 2002 r. okre ślono stan czysto ści zbiornika Jeziora Kowalskiego, wykorzy- stuj ąc punkty pomiarowe zlokalizowane poni żej Pobiedzisk, w Jerzykowie i w Barcinku (Ra- port..., 2003). Wody jeziora s ą pozaklasowe, głównie ze wzgl ędu na niedotlenienie wód w okresie letnim w gł ębszych partiach akwenu i przesycenie tlenem w płytkich warstwach wód, podwy ższon ą zawarto ść substancji biogennych (azotu całkowitego i mineralnego) i ob- ci ąż enie materi ą organiczn ą w warstwie powierzchniowej (chlorofil a i sucha masa sestonu).

2. Wody podziemne Teren arkusza Swarz ędz znajduje si ę w obr ębie regionu hydrogeologicznego wielkopolski VI, subregionu gnie źnieńsko-kujawskiego VI 3 (mogile ńskiego), rejonu VI 3A gnie źnień- sko-kujawskiego cz ęś ci wielkopolskiej doliny kujawskiej (Paczy ński (red.), 1995). Według mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski (red), 1990) znaczna cz ęść obszaru arkusza Swarz ędz znajduje si ę w granicach obszaru wysokiej ochrony dwóch głównych zbiorników wód podziemnych: czwartorz ędowego - GZWP Nr 144 („Dolina Kopalna Wielkopolska”) i trzeciorz ędowego (Pg+Ng) – GZWP Nr 143 („Ino- wrocław-Gniezno”). Oba te zbiorniki nie posiadaj ą dokumentacji hydrogeologicznej (fig. 3). Wody podziemne na omawianym terenie wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędu, trzeciorz ędu (Pg+Ng) i stropowych partiach mezozoiku. Do eksploatacji ujmowane s ą jedynie wody z poziomów czwartorz ędowego i trzeciorz ędowego (Pg+Ng), ze wzgl ędu na słabe zawodnie- nie margli jury górnej i kredy. W obr ębie utworów czwartorz ędowych wyst ępuj ą dwa poziomy wodono śne: poziom wód gruntowych i poziom wód wgł ębnych wielkopolskiej doliny kopalnej (mi ędzyglinowy środkowy). Lokalnie, pomi ędzy glinami zlodowacenia bałtyckiego i środkowopolskiego, wyst ępuje poziom mi ędzyglinowy górny. Stwierdzono go w pojedynczych otworach pomi ędzy Swarz ędzem i Poznaniem. Nie stanowi on na omawianym obszarze poziomu u żytkowego. Wody gruntowe wyst ępuj ą w utworach piaszczysto-żwirowych sandrów oraz w rynnach i dolinach rzek: Cybiny i Głównej. Poziom ten zasilany jest na drodze bezpo średniej infiltracji opadów – na wysoczyznach oraz z przes ączania si ę wód ni żej zalegaj ących poziomów – w dolinach. Współczynnik filtracji w zale żno ści od granulacji warstwy waha si ę od 6 do 90 m/24h. Poziom gruntowy wykorzystywany jest do zaopatrzenia w wod ę tylko sporadycznie przez indywidualnych u żytkowników, z uwagi na zanieczyszczenie wód. Podstawowym poziomem wodono śnym obszaru jest poziom wielkopolskiej doliny kopalnej, zwi ązany z dolin ą kopaln ą z interglacjału mazowieckiego. Jest to poziom wód

18 o ci śnieniu subartezyjskim, a lokalnie w strefie drena żu Cybiny – artezyjskim. Wyst ępuje on na gł ęboko ści 23,0-63,0 m. Warstw ę wodono śną tworz ą piaski średnioziarniste, piaski żwi- rowate z mniejszym udziałem piasków drobnoziarnistych i pylastych oraz gruboziarnistych i żwirów, o ogólnej mi ąż szo ści od 4,5 do 41,5 m (najcz ęś ciej 20-25 m). Współczynnik filtracji waha si ę w przedziale od 5,3 m/24h dla piasków drobnoziarnistych i pylastych do 47 m/24h dla piasków ze żwirem i piasków gruboziarnistych. Wydajno ść studni wykazuje zwi ązek z wodoprzewodno ści ą i wynosi od 10 do 120 m3/h; najcz ęś ciej 50-70 m3/h. Wody tego poziomu ujmowane s ą powszechnie do celów komunalnych. Wi ększe ich uj ęcia zlokalizowane s ą w: Gruszczynie (wydajno ść 500 m 3/h), Promienku (wydajno ść 500 m3/h) i Swa- rz ędzu (cztery uj ęcia: jedno o wydajno ści 200 m 3/h i trzy – 230 m 3/h). Uj ęcia w Gruszczynie i Promienku stanowi ą równie ż uj ęcia dla miasta Poznania wchodz ąc w tzw. Pozna ński System Wodoci ągowy (Przybyłek i in., 2000). W wyniku eksploatacji wód czwartorz ędowych w okolicy Gruszczyna, Goratowa i Swarz ędza powstał lej depresyjny (D ąbrowski i in., 1997). Drugim podstawowym poziomem wodono śnym obszaru arkusza jest subartezyjski poziom mioce ński, wykorzystywany do zaopatrzenia w wod ę poza obszarem wyst ępowania wielkopolskiej doliny kopalnej. Stanowi ą go utwory piasków drobnych i pylastych, lokalnie średnioziarnistych miocenu dolnego, środkowego i cz ęś ci górnego, tworz ące zwarty kompleks osadów o mi ąż szo ści 6,0-49,0 m; najcz ęś ciej 18,0-40,0 m, przedzielony lokalnie warstwami mułów i w ęgli brunatnych. Współczynnik filtracji warstwy wodono śnej waha si ę w przedziale od 1,3 do 28,2 m/d. Wyst ępuj ące w sp ągu trzeciorz ędu warstwy piaszczyste oligocenu nie stanowi ą samo- dzielnego poziomu wodono śnego, ale wł ączone s ą one w układ kr ąż enia wód poziomu mioce ńskiego. Warstw ę wodono śną oligocenu buduj ą piaski drobne i pylaste posiadaj ące parametry filtracyjne podobne do warstw mioce ńskich. Wydajno ść studni eksploatowanych waha si ę w przedziale 4,5 - 80 m3/h; najcz ęś ciej 15 - 40 m3/h. Wody poziomu mioce ńskiego ujmowane są przede wszystkim do celów komunalnych. Do najwi ększych uj ęć nale żą wielootworowe uj ęcia w Kostrzynie (wydajno ść 142 m 3/h) i dwa uj ęcia Pozna ń-Szczepankowo (wydajno ść 126 m 3/h). Oprócz nich, liczne s ą uj ęcia studzienne (komunalne i przemysłowe) o wydajno- ściach 50-70 m 3/h i mniejszych (D ąbrowski i in., 1997). Wody poziomu gruntowego s ą silnie zanieczyszczone antropogenicznie, przede wszystkim nawozami sztucznymi i naturalnymi oraz cz ęsto ska żone bakteriologicznie. W obr ębie rynien subglacjalnych wyst ępuj ą w nich zwi ązki humusowe. Nie nadaj ą si ę do celów pitnych, a niekiedy te ż sanitarnych i gospodarczych. Mineralizacja tych wód, rozumiana jako sucha pozostało ść , wynosi 620 - 1678 mg/dm 3. Wody poziomu czwartorz ędowego doliny kopalnej

19 3 są słodkie o mineralizacji (jako sucha pozostało ść ) 221 - 526 mg/dm , typu HCO 3 - Ca - Mg. Poziom ten nie został regionalnie dot ąd zanieczyszczony antropogenicznie, poza rejonami Swarz ędza i Gwiazdowa. Wody poziomu mioce ńskiego są wodami słodkimi o mineralizacji 3 (jako sucha pozostało ść ) 242 - 566 mg/dm , typu HCO 3 - Ca - Mg, podobnymi do składu wód poziomu plejstoce ńskiego wielkopolskiej doliny kopalnej. Skład fizyko-chemiczny tych wód świadczy o tym, że s ą to wody pochodzenia infiltracyjnego, nadaj ące si ę do picia, w których nie stwierdzono do tej pory zanieczyszczenia (Cincio, 1996; D ąbrowski i in., 1997). Podziemne wody poziomu mioceńskiego i czwartorz ędowego, w obr ębie granic arkusza, w przewa żaj ącej cz ęś ci zaliczane s ą do klasy II – wód średniej jako ści, wymagaj ące pro- stego uzdatniania. Wody klasy III – złej jako ści, wymagaj ące skomplikowanego uzdatniania, wyst ępuj ą w południowo-wschodniej cz ęś ci Swarz ędza i w okolicach miejscowo ści Tulce. Wody klasy Ib – dobrej jako ści, ale nie trwałej z uwagi na brak izolacji, niewymagaj ące uzdatniania, wyst ępuj ą: w środkowej cz ęś ci arkusza (Gowarzewo, Zalasewo), w zachodniej (Szczepankowo) i północno-zachodniej (Pozna ń-Antoninek, Bogucin, Kicin, Mielno). Potencjalnym źródłem zanieczyszcze ń wód podziemnych na terenie arkusza Swarz ędz są: nieskanalizowane obszary zabudowy miejskiej i wiejskiej, składowiska odpadów, wylewi- ska, nieczyszczone ścieki przemysłowe i rolnicze, fermy hodowlane i zakłady przemysłowe oraz szlaki komunikacyjne. Główne ogniska zanieczyszcze ń znajduj ą si ę w rejonie wschod- nich dzielnic Poznania (Antoninek, Koziegłowy, Szczepankowo), w Swarz ędzu i Kostrzynie, a tak że w wioskach posiadaj ących gorzelnie i inne przetwórstwa rolno-spo żywcze.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 472-Swarz ędz zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ęt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych. Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) – opró-

20 bowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego Poznania i okolic 1:100 000” (Lis, Pasieczna, 2005) – opróbowanie w siatce 1x1 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i prze- siewana przez sita nylonowe. Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść Warto ść przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie warto ści w przeci ętnych (median) w glebach lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Śro- glebach na (median) w obszarów niezabudo- dowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) arkuszu 472- glebach na wanych Polski 4) Swarz ędz arkuszu 472- Metale Swarz ędz

N=158 N=158 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Mineralizacja – woda Mineralizacja królewska HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-8 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7-594 26 27 Cr Chrom 50 150 500 2-18 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 11-172 29,5 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-84 0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-5 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1-120 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-52 4 3 Pb Ołów 50 100 600 <5-2316 12 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-1,45 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 472-Swarz ędz w 1) grupa A poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 158 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 157 1 wy Prawo wodne, Cr Chrom 158 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 154 4 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 156 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 158 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 156 2 tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 157 1 2) Pb Ołów 154 3 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 157 1 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieużytki, a tak że grunty zabudowane i zurbanizowane sza 472-Swarz ędz do poszczególnych grup zanieczysz- z wył ączeniem terenów przemysłowych, u żytków cze ń (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 148 8 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 00) N – ilo ść próbek

21 Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowalna kwasami. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2 we wschodniej cz ęś ci arkusza oraz 1 próbka na około 1 km 2 w cz ęś ci zachodniej) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B i C oraz gleb o przekroczonych warto ściach st ęż eń dla grupy C (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeci ętne warto ści wszystkich analizowanych pierwiastków w glebach arkusza s ą iden- tyczne lub zbli żone do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski.

22 Pod wzgl ędem zawarto ści metali 94% spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaliczono 5% analizowanych próbek, natomiast do grupy C jedn ą próbk ę (w punkcie 153). Dopuszczalne zawarto ści st ęż eń metali dla grupy C zostały przekro- czone jedynie w 1 próbce (punkt 50). Na terenie Swarz ędza wyst ępuj ą podwy ższone zawartości cynku, ołowiu, kadmu i miedzi w glebach. Anomalie tych pierwiastków s ą bardzo powszechne w glebach miast Polski. Wyst ępuj ą szczególnie w rejonach o zwartej zabudowie, gdzie przewa żaj ą grunty antropogeniczne. Ich źródłem s ą te ż opady pyłów przemysłowych, pochodz ące głównie ze spalania w ę- gla kamiennego (w tym pyły z niskich emisji) oraz transport samochodowy i kolejowy. St ę- żenia cynku si ęgaj ą 137 mg/kg, ołowiu 55 mg/kg, kadmu 2 mg/kg, miedzi 120 mg/kg. Na omawianym arkuszu wyja śnienia wymaga intensywna anomalia kadmu (84 mg/kg) koło miejscowo ści Nowy Dwór na wschód od Janikowa (punkt 50). W rejonie anomalii gleby wzbogacone s ą równie ż w rt ęć (1,45 mg/kg), nikiel (52 mg/kg) oraz ołów (2316 mg/kg). Anomalia baru (594 mg/kg – punkt 153) wyst ępuj ąca w glebach rozwini ętych na tor- fach i gytiach w dolinie potoku Michałówka, w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, ma prawdopodobnie charakter naturalny. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygna- łem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szcze- gółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawarto- ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Osady wodne Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych

23 i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów jeziornych s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w pla- zmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu pró- bek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Swarz ęckie- go: Osady tego jeziora charakteryzuj ą si ę wysok ą zawarto ści ą cynku oraz znacz ąco podnie- sion ą zawarto ści ą chromu, ołowiu, kadmu, miedzi, niklu i rt ęci, ale s ą to st ęż enia ni ższe ni ż warto ści PEL tych pierwiastków, powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Nie stwierdzono równie ż przekroczenia dopuszczalnych zawarto ści szko- dliwych składników w osadach według rozporz ądzenia M Ś z dnia 16 kwietnia 2002 r.. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych

24 i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne Swarz ędzkie (1997) MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 5 Chrom (Cr) 200 90 6 27 Cynk (Zn) 1000 315 73 295 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 2,0 Mied ź (Cu) 150 197 7 29 Nikiel (Ni) 75 42 6 16 Ołów (Pb) 200 91 11 54 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,25 Rubryka 2: * Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony Dz. U. Nr 55 z 14.05.2002 r., poz. 498. Rubryka 3: ** zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. Macdonald, 1994.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wy- korzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

25 Fig. 4 Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieni pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4 Fig. 472W PROFIL ZACHODNI 472E PROFIL WSCHODNI

trowej arkusza) arkusza) trowej Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5812673 5816623 5810708 5814315 m 5808435 m 5811552

5804712 5809621

5802746 5807917

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 26

otwórczymi (na osi rz osi (na otwórczymi

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5812673 5816623 5810708 5814315 ę dnych - opis kilome-- siatki dnych m 5808435 m 5811552

5804712 5809621

5802746 5807917

0 0.5 1 1.5 2 0 1 2 3 4 5 6 7 kBq/m 2 kBq/m 2

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 22 do około 45 nGy/h. Przeci ętnie warto ści te wynosz ą około 33 nGy/h i s ą zbli żone do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 18 do około 42 nGy/h przy przeci ętnej warto ści około 37 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Swarz ędz buduj ą utwory o generalnie niskich warto- ściach promieniowania gamma. S ą to głównie plejstoce ńskie gliny zwałowe oraz utwory wodnolodowcowe (piaski i żwiry). Podrz ędnie na badanym obszarze wyst ępuj ą piaski, żwiry, i głazy lodowcowe oraz eluwia glin zwałowych. W dolinach rzek znajduj ą si ę holoce ńskie osady rzeczne (piaski i żwiry) oraz lokalnie torfy. Zarejestrowane dawki promieniowania s ą do ść wyrównane (w wi ększo ści > 30 nGy/h), gdy ż wzdłu ż obu profili dominuje jeden typ utworów (gliny zwałowe). Najni ższe warto ści st ęż eń promieniowania gamma (< 25 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi i eluwiami glin zwałowych. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 0,2 do około 2,5 kBq/m2, a wzdłu ż profilu wschodniego od około 0,2 do około 6,2 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów Przy okre śleniu warunków, jakim powinny odpowiada ć obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzgl ędniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy żej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo żliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składo- wisk. Ponadto w przypadkach nie uj ętych aktami prawnymi zaproponowano dodatkowe elementy do uwzgl ędnienia na mapie oraz przyj ęto kryteria przestrzenne, nawi ązuj ące do istnie- jących praktycznych warunków lokalizowania składowisk. Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

27  wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć wyró żnionych typów składowisk odpadów,  warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu żb,  wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp wyró żnionych typów potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono:  tereny wył ączone całkowicie z mo żliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania: przyrodnicze, geo środowiskowe lub infrastrukturalne,  tereny, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadaj ące jednak naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych składowiska odpadów musz ą posiada ć sztuczn ą barier ę izolacyjn ą),  tereny, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:  izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów (O),  rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących, z przyj ętych obszarów (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów u żyteczno ści publicznej – tereny lotnisk, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – ochrona wód podziemnych). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikaj ą- ce z wyst ępowania w obr ębie wyró żnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z odpowiednimi władzami oraz dokumentami plani- stycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

28 Tabela 6 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąż szo ść współczynnik filtra- Rodzaj gruntów [m] cji k [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i obo- Iły, iłołupki ≥ 1 ≤ 1 . 10 -9 jętne O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie:  warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tab. 6),  zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna)  obszarów nieposiadaj ących naturalnej warstwy izolacyjnej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawiane na Planszy B. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przestawiono lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń (Tab. 7). Profile otworów badawczych przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści poni żej 5 m poni żej stropu pierwszej warstwy wodono- śnej wyst ępuj ącej pod utworami izoluj ącymi. Wybrane otwory z zamieszczonych w tabeli 7, zlokalizowano równie ż na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Swarz ędz Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (D ąbrowski i in., 1997). Stopień zagro żenia wód podziemnych wyznaczony w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) jest funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale równie ż czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te ż, obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do-

29 brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Swarz ędz z analizy dotycz ącej wyznaczenia potencjalnych obsza- rów dla składowania odpadów wył ączono:  doliny rzek i potoków, w obr ębie erozyjnych i akumulacyjnych taras holoce ńskich rzek: Głównej, Cybiny, M ęciny, Kopii, Michałówki i innych mniejszych i nienazwa- nych cieków (w pasie min. 250 m od osi cieków);  zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy żej 100 ha (rozprzestrzenione głównie w północnej i zachodniej cz ęś ci arkusza),  obszary poło żone w strefie 250 m od: terenów podmokłych, bagiennych, w tym ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, obszarów mis jeziornych i ich stref kraw ę- dziowych, zbiorników wód śródl ądowych,  obszary zwartej lub g ęstej zabudowy w obr ębie miast oraz miejscowo ści b ędących siedzibami władz gminnych (Pobiedziska, Swarz ędz, Kostrzyn) oraz miasto Pozna ń w granicach administracyjnych,  obszary zwartej lub g ęstej zabudowy miejscowo ści: Biskupice, Tulce,  tereny o nachyleniu powy żej 10° (17,6 %) w cz ęś ci północnej w rejonie miejscowo- ści: Kicin, w cz ęś ci wschodniej w okolicach miejscowo ści Promno oraz obszary wzdłu ż doliny Cybiny i Głównej,  tereny lotnisk (lotnisko w rejonie miejscowo ści Bogucin),  obszary poło żone w strefie 500 m od autostrady A2 (południowo – zachodni rejon arkusza, w rejonie miejscowo ści Tulce),  rezerwat przyrody „Jezioro D ębiniec”,  obszary zagro żone procesami geodynamicznymi (spłukiwanie) wzdłu ż doliny Cybi- ny i Głównej. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano tylko te obszary, gdzie bezpo śred- nio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste (teoretycznie spełniaj ące wymagane kryteria przepuszczalno ści) (tabela 6), a ich strop znajduje si ę nie gł ębiej ni ż 2,5 m p.p.t.

30 Obszary, które z punktu widzenia wła ściwo ści izolacyjnych podło ża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mog ą by ć traktowane jako potencjalne dla lokalizowania składowisk odpadów (POLS), wyst ępuj ą w północnej, centralnej, południowej oraz południowo – wschodniej cz ęś ci terenu. Po przeanalizowaniu uwarunkowa ń geomorfologicznych, hydrogeologicznych i geologiczno – in żynierskich, potencjalne obszary zostały wydzielone w obr ębie czwartorz ędowych glin zwałowych (tabela 7), uznanych za utwory spełniaj ące przyj ęte kryteria izolacyjno ści, wył ącznie dla składowisk odpadów oboj ętnych. Wyznaczone obszary zajmuj ą około 60–70% powierzchni analizowanego terenu. Wynika to z powszechnego wyst ępowania zwartej pokrywy kilku kompleksów glin zwałowych o kilkudziesi ęciometrowych mi ąż szościach, przebiegaj ących w sposób ci ągły (przerywanych jedynie w rejonie Swarz ędz – Gortatowo około 20 metrow ą seri ą piaszczysto – żwirową). Analiza uwarunkowa ń geomorfologicznych wskazuje, że POLS zostały wyznaczone w obr ębie wysoczyzny morenowej. Na obszarze całego arkusza jest to wysoczyzna morenowa płaska (o nachyleniu do 2° i deniwelacjach do 2 m), tylko w cz ęś ci północnej i północno – wschodniej to wysoczyzna morenowa falista (o nachyleniu powierzchni do 5° i deniwelacjach do 5 m i o urozmaiconej rze źbie). Na terenie wysoczyzny morenowej falistej występuj ą liczne zagł ębienia bezodpływowe, które wskazuj ą na nieprzepuszczalny charakter podło ża. Z analizy Mapy hydrogeologicznej wynika, że wi ększo ść potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk znajduje si ę na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagrożenia u żyt- kowego poziomu wodono śnego zanieczyszczeniem wód podziemnych. Podstawowym poziomem wodono śnym obszaru arkusza Swarz ędz, jest poziom zwi ązany z dolin ą kopaln ą in- terglacjału mazowieckiego. Jest to poziom wód o ci śnieniu subartezyjskim, wyst ępuj ący na gł ęboko ści 23,0 – 63,0 m, pod nadkładem glin morenowych i mułków. Wynika z tego, że wody wgł ębne s ą dobrze izolowane przed wpływem zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. Brak jest na tym obszarze udokumentowanych zbiorników wód podziemnych. Drugim podstawowym poziomem wodono śnym obszaru arkusza jest poziom mioce ń- ski, poziom ten stanowi ą utwory piasków drobnych i pylastych, lokalnie średnioziarnistych miocenu dolnego, środkowego i cz ęś ci górnego, tworz ące zwarty kompleks osadów o mi ąż- szo ści 6,0 – 49,0 m, najcz ęś ciej 18-40 m, przedzielony lokalnie warstwami mułów i w ęgli brunatnych o wyra źnej ci ągło ści w cz ęś ci zachodniej arkusza. Strop warstwy wodono śnej poziomu wyst ępuje na gł ęboko ści 58,0 – 148 m, najcz ęś ciej (D ąbrowski i in., 1997). Gliny zwałowe, w obr ębie których wyznaczono obszary mo żliwej lokalizacji składo- wisk odpadów oboj ętnych nale żą do zlodowace ń: północnopolskiego i środkowopolskich, które tworz ą przewa żnie ci ągły pakiet o ł ącznej mi ąż szo ści 20 – 80 m. Gliny zlodowacenia

31 północnopolskiego maj ą mi ąż szo ść około 8 m, zwykle 2 – 4 m. S ą to gliny piaszczyste żółte, żółtobr ązowe, silnie piaszczyste, miejscami przechodz ące w piaski fluwioglacjalne. Na glinach przewa żnie wyst ępuj ą piaski i żwiry wodnolodowcowe o mi ąż szo ściach 0,5 – 3,0 m. Lokalnie warstw piasków mo że dochodzi ć do 6 – 7 m. Gliny te le żą bezpo średnio na glinach zlodowace ń środkowopolskich. Na obszarze arkusza Swarz ędz ograniczenia warunkowe wskazano identyfikatorami, i są to: grupa b: − strefy w odległo ści do 1 km od obszarów g ęstej lub zwartej zabudowy mieszkaniowej oraz u żyteczno ści publicznej (preferowane obszary w rejonie: Pobiedzisk, Swa- rz ędza, Kostrzyna, Biskupice, Tulce oraz fragment miasta Pozna ń w granicach administracyjnych), − tereny w pobli żu lotnisk w promieniu 8 km (preferowane obszary w rejonie: Kicin, Kobylnicy, Biskupic, Swarz ędza, Paczkowa). grupa p: − Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszcza Zielonka” wraz z otulin ą (preferowane obszary w rejonie: Kicin, Wierzonka, Kołaty, Pobiedzisk), Obszar Chronionego Kra- jobrazu „Promno” wraz z otulin ą (preferowane obszary w rejonie Promna). grupa w: − obszar wysokiej ochrony (OWO) zbiornika 144 Dolina Kopalna (wg A.S Kleczkow- skiego, 1990). Dodatkowo, na mapie zaznaczono tereny mo żliwej lokalizacji składowisk odpadów, nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na obszarach tych na powierzchni terenu wyst ępuj ą: piaski i żwiry moren czołowych, piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz piaski, żwiry i głazy lodowcowe. Ewentualna lokalizacja składowisk odpadów na tych obszarach wymaga wykonania sztucznej bariery (izolacji) dna i ścian obiektu. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na omawianym obszarze nie wyznaczono rejonów predysponowanych do lokalizacji składowisk innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne (w tym komunalnych), jednak wła ściwo ści izolacyjne naturalnej bariery geologicznej, któr ą stanowi ą gliny zwałowe, nie wykluczaj ą mo żliwo ści ich składowania. Współczynnik filtracji przyj ęty dla glin zwałowych (1 x10 -7) jest warto ści ą teoretyczn ą i w rzeczywisto ści, w przypadku glin pylastych zwi ęzłych i glin piaszczystych zwi ęzłych mo że okaza ć si ę zbli żony do współczynnika filtracji charakterystycznego

32 dla gruntów ilastych. Tereny najbardziej predysponowane do ewentualnej lokalizacji składo- wiska komunalnego znajduj ą si ę w tych rejonach, gdzie warstwa izolacyjna ma du żą mi ąż- szo ść i jest pod ścielona iłami neoge ńskimi (centralna, południowa i południowo – wschodnia cz ęść arkusza). Warunki takie dokumentuje zamieszczone na Planszy B otwory: 1,6,7 (tabela 7). Szczegółowe badania parametrów izolacyjnych gruntu mog ą pozwolić na wskazanie w tych miejscach warunków dogodnych do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. W przypadku posadowienia składowiska na gruntach niespełniaj ących wymaganych kryte- riów dla lokalizacji odpadów komunalnych, sztuczne uszczelnienie dna i ścian obiektu b ędzie konieczne. Obecnie odpady inne ni ż niebezpieczne (tak że komunalne) na obszarze arkusza Swa- rz ędz, deponowane s ą na składowiskach w miejscowo ści Rabowice (gmina Swarz ędz). Za- ko ńczenie eksploatacji składowiska przewidywane jest po roku 2012. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najkorzystniejsze warunki lokalizacji składowisk odpadów s ą zwi ązane z obszarami, na których udokumentowana mi ąż szo ść bariery izolacyjnej jest najwi ększa (centralna, połu- dniowa i południowo –wschodnia cz ęść arkusza – okolice Kicin, na północ od Kostrzynia i w pobli żu Gowarzewa). O dobrych wła ściwo ściach izolacyjnych panuj ących w obr ębie wy- znaczonych obszarów POLS decyduje równie ż fakt, że sp ąg plejstoce ńskich glin zwałowych stanowi ą osady pliocenu zalegaj ące na całym obszarze z wyj ątkiem osiowej cz ęści Wielko- polskiej Doliny Kopalnej, gdzie uległy erozji. Osady te reprezentowane s ą przez serie nie- przepuszczalnych iłów (iły pstre – pozna ńskie) i mułków, lokalnie z przewarstwieniami zai- lonych piasków kwarcowych (Cinicio, 1994). Dodatkowo na planszy B zamieszczono otwory (1,6,7), które wskazuj ą na istnienie lep- szych warunków do lokalizacji ni ż wynika to z obrazu graficznego. W pobli żu w/w otworów jest szansa na lokalizacj ę składowisk innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne pod warunkiem przeprowadzenia szczegółowego rozpoznania geologicznego. Pozostałe otwory, które nie wnosz ą nowych informacji do tre ści Planszy B zamieszczono na mapie dokumentacyjnej.

33 Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obr ębie wydzielonych obszarów Gł ęboko ść do ZWP Nr otworu Profil geologiczny Mi ąż szo ść wyst ępuj ącego Archiwum na mapie warstwy pod warstw ą i nr otwo- doku- izolacyjnej izolacyjn ą[m p.p.t.] ru ment. strop [m] litologia warstwy i wiek utwo- zwierciadło zwierciadło warstwy rów nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Nasyp Q 0,5 Glina zwałowa 89,5 36,0 Ił pstry BH 44,0 Ił 1 125,0 25,0 4720125 90,0 Węgiel brunatny 24,6 91,4 Ił Ng 116,0 Węgiel brunatny 125,0 Piasek 0,0 Gleba Q 0,4 Glina zwałowa 55,6 BH 2 56,0 Piasek 56,0 13,2 4720172 76,0 Żwir 78,0 Ił Ng 0,0 Gleba Q 0,3 Glina zwałowa 62,2 BH 3 62,5 Piasek z otoczakami 62,5 15,1 4720183 69,0 Piasek 79,5 Ił Ng 0,0 Gleba 0,3 Glina zwałowa Q 45,7 BH 4 46,0 Piasek 46,0 15,5 4720232 63,2 Otoczaki 63,5 Ił pstry Ng 0,0 Gleba 0,5 Glina zwałowa 7,0 7,5 6,8 7,5 Piasek BH 5 9,5 Glina 38,5 4720240 48,0 Mułek 52,5 24,5 52,5 Piasek Q 57,0 Ił Ng 0,0 Gleba Q 0,5 Glina zwałowa 69,5 60,0 Ił BH 6 70,0 Pył 98,0 21,6 4720210 88,0 Ił Ng 10,0 98,0 Piasek 121,0 Ił piaszczysty 0,0 Glina szaro żółta , Q CAG piaski, żwiry Brak da- Brak da- 7 85,0 119819 Iły plastyczne, mułki P+Ng nych nych 35,0 zapiaszczone

Rubryka 1: BH – Bank Hydro, CAG – Centralne Archiwum Geologiczne, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Ng – neogen, Pg + Ng – paleogen i neogen

34 Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ą- czanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło ża s ą przesłank ą nie tylko dla składo- wania odpadów lecz tak że powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ą- cych pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u żyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści środowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło ża budowlanego Okre ślenie geologiczno-in żynierskich warunków podło ża na obszarze arkusza Swa- rz ędz, zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), ogranicza si ę do wyró żnienia dwóch rodzajów obszarów: o warunkach korzystnych oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z waloryzacji wył ączono tereny zurbanizowane, grunty podlegaj ące ochronie (wg kryteriów zawartych w ustawach o ochronie grun- tów rolnych i le śnych) i obszary, na których nie wyst ępuj ą zabytkowe zespoły architektonicz- ne oraz zło ża kopalin. Waloryzacji dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej (Cincio Z., 1994, 1996), mapy topograficznej i obserwacji terenowych. W obr ębie arkusza znaczne powierzchnie zajmuj ą gleby chronione, a w północnej i zachodniej cz ęś ci rozwa żanego terenu – lasy. Rozległy obszar stanowi również zwarta zabudowa Swarz ędza wraz z lotniskiem sportowym, Kostrzynia oraz wschodnia cz ęść Poznania. Do terenów o warunkach korzystnych, sprzyjaj ących budownictwu nale żą rejony o gruntach spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntach sypkich

35 średniozag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. W obr ębie arkusza dominuj ą wysoczyzny morenowe oraz równiny sandrowe o płaskiej morfologii. Zbudowane s ą z utworów pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego zwi ązanych z dwoma fazami zlodowace ń bałtyc- kich: leszczy ńsk ą i pozna ńsk ą. Reprezentowane s ą one przede wszystkim przez małoskonso- lidowane gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. Gliny zwałowe wyst ępuj ą w stanach twardoplastycznych i półzwartych, s ą silnie piaszczyste i miejscami przechodz ą w zaglinione piaski lodowcowe, cz ęsto z du żą ilo ści ą otoczaków. Przewa żnie s ą silnie zwie- trzałe. Rozległe pola sandrowe zbudowane s ą głównie z ró żnoziarnistych piasków z niewielk ą domieszk ą żwirów, s ą dobrze i średnio zag ęszczone. Grunty sprzyjaj ące budownictwu wyst ę- puj ą przede wszystkim w środkowej cz ęś ci arkusza (okolice Zalasewa i Paczkowa) i północ- nej (rejon: Biskupic, Uzarzewa i Kołata). Na obszarze arkusza Swarz ędz niekorzystne warunki geologiczno-in żynierskie, utrudniaj ące budownictwo zwi ązane s ą z wyst ępowaniem gruntów słabono śnych, do których nale- żą grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne lub mi ękkoplastyczne. Utrudnienia budowlane wyst ępuj ą tak że na gruntach niespoistych w stanie lu źnym, np. w obr ębie piasków eolicz- nych w okolicy Kicina. Niekorzystne warunki geologiczno-in żynierskie zaznaczaj ą si ę w obni żeniach terenu i zwi ązane s ą z podmokło ściami i zabagnieniami. W przewa żaj ącej cz ęś ci rozwa żanego arkusza, zwłaszcza w południowej, warunki niekorzystne dla budownictwa wyst ępuj ą na terenach, gdzie zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę płycej ni ż 2 m od powierzchni terenu. Utrudnienia dla budownictwa wyst ępuj ą równie ż na zboczach doliny rzeki Cybiny i Głównej, z uwagi na du że spadki terenu i ewentualne zagro żenia geodynamiczne. W dolinach tych rzek stwierdzono piaski i żwiry rzeczne tarasów zalewowych. Bardzo cz ęsto utwory te wyst ępuj ą razem z mułkami i piaskami jeziornymi oraz namułami piaszczystymi. Grunty te cechuj ą si ę obni żon ą no śno ści ą, mog ą powodowa ć zwi ększone osiadania i trudno- ści w fundamentowaniu. Ponadto wzdłu ż tych dolin stwierdzono torfy (grunty słabe), w otoczeniu których wyst ępuj ą wody cechuj ące si ę zwi ększon ą agresywno ści ą wobec betonu. Generalnie, w obr ębie arkusza grunty o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą na wysoczyznach morenowych i równinach sandrowych. Niekorzystne warunki geologiczno-in żynierskie, natomiast przewa żaj ą na obszarach podmokłych, o płytko zalegaj ącym zwierciadle wód gruntowym i w obr ębie dolin rzecznych. Zabudowa tych terenów mo że by ć realizowana tylko po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń geologiczno-in żynierskich i jest bardziej kosztowna i ograniczona do niskogabarytowych i lekkich obiektów.

36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczn ą cz ęść omawianego obszaru zajmuj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych (I – IVa). Lasy zajmuj ą około 20 % powierzchni i znajduj ą si ę głównie w zachodniej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Ł ąki pochodzenia organicznego wyst ępuj ą sporadycznie, w obr ębie dolin rzecznych. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę fragment Parku Krajobrazowego Pusz- cza Zielonka wraz z otulin ą. Utworzony on został w 1993 r. dla zachowania warto ściowych fragmentów najwi ększego i najbardziej zbli żonego do naturalnego kompleksu le śnego środ- kowej Wielkopolski o du żych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i historycznych. Powierzchnia parku pocz ątkowo wynosiła 9 981 ha, a jego otulina – 12 450 ha. W 2004 r. powi ększono jego powierzchni ę do obszaru 12 000 ha. Urozmaicona polodowcowa rze źba parku obejmuje fragment moreny czołowej z kulminacją na Dziewiczej Górze oraz ju ż poza granicami arkusza – rozległy obszar wysoczyznowy na Pojezierzu Gnie źnieńskim. Cech ą cha- rakterystyczn ą jest bardzo wysoki udział terenów le śnych, zajmuj ących 78 % powierzchni parku. Słabe gleby tego terenu porastaj ą lasy zaliczane do 12 typów siedliskowych, od borów sosnowych do lasów mieszanych. Ro śnie tu wiele drzew pomnikowych, s ą to przede wszystkim d ęby. W parku stwierdzono równie ż wyst ępowanie rzadkich zwierz ąt takich jak: daniele, wydry, żurawie, czarne bociany, orły bieliki. Drugim parkiem krajobrazowym, który równie ż fragmentarycznie znajduje si ę na terenie omawianego arkusza, jest Park Krajobrazowy Promno. Utworzony on został w 1993 r. w celu ochrony fragmentu pasma pagórków środkowopozna ńskiej moreny czołowej o wysoko ści do 127 m n.p.m. i przyległych obszarów moreny dennej. W parku, o powierzchni 2 077 ha, lasy zajmuj ą 1 280 ha, a wody 55 ha. Jego strefa ochronna zajmuje obszar 3 760 ha. Teren parku krajobrazowego porastaj ą bory sosnowe i mieszane oraz lasy li ściaste o du żej warto ści przyrodniczej. Znajduj ą si ę tu 4 jeziora: D ębiniec, Brzostek, Dr ąż ynek i Wójtostwo, z czego tylko pierwszy z nich le ży w obr ębie granic arkusza i stanowi rezerwat przyrody. Fauna parku jest uboga. Wyst ępuj ą tu: sarny, dziki i lisy (Ł ęcki (red.), 2002; 2004). Ró żno- rodno ść krajobrazu, bogata przyroda oraz dogodne poł ączenia komunikacyjne sprawiaj ą, że Park Krajobrazowy Promno jest atrakcyjnym terenem turystycznym oraz miejscem wszech- stronnych bada ń naukowych. Rezerwat przyrody „Jezioro D ębiniec” został utworzony w 1959 r. na obszarze ponad 37 ha. Jest to rezerwat przyrody chroni ący krajobraz śródle śnego jeziora i otaczaj ących je podmokłych ł ąk oraz fragmentu lasu mieszanego. Wyst ępuje tu rzadko spotykana ro ślinno ść :

37 kło ć wiechowata, rosiczka okr ągłolistna, wawrzynek wilczełyko i pełnik europejski. Znajduj ą si ę tu tak że stanowiska rzadkich ptaków. W 1994 roku, uchwał ą rady miejskiej miasta Pozna ń, utworzono zespół przyrodniczo- krajobrazowy „Michałówka”, który wchodzi fragmentarycznie w obr ęb obszaru arkusza. Jego całkowita powierzchnia zajmuje 2 420 ha. Obejmuje on ochron ę wód zlewni Michałówka oraz układu osadniczego Krzesin i Spławie. W granicach arkusza Swarz ędz znajduje si ę ponadto 49 pomników przyrody, w tym 2 pomniki przyrody nieo żywionej (głazy narzutowe). Pomnikami przyrody żywej s ą przewa żnie: d ęby, sosny i buki. Najwi ększe ich skupiska znajduj ą si ę w rejonach: Dziewiczej Gó- ry, Wierzenicy, Wierzonki i Uzarzewa. Ustanowiono równie ż 5 u żytków ekologicznych. Szczególnie interesuj ący jest „Olszak I i II” stanowi ący ochron ę bogactwa ro ślinno ści le śnej, szczególnie typu ł ęgowego, a miejscami tak że gr ądowego oraz „Fort IIIa – Miłostowo” z miejscami zimowisk nietoperzy. Wykaz prawnie chronionych elementów przyrody przedstawia tabela 8. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u żytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Nr obiek- Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu tu Miejscowo ść ochrony dzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Pobiedziska-Letnisko Pobiedziska 1 R 1959 K – „Jezioro D ębiniec” (37,08) Le śne pozna ński Annowo – Dziewicza Czerwonak 2 P 1995 Pż – d ąb szypułkowy Góra pozna ński Annowo – Dziewicza Czerwonak 3 P 1995 Pż – d ąb szypułkowy Góra pozna ński Annowo – Dziewicza Czerwonak 4 P 1995 Pż – d ąb szypułkowy Góra pozna ński Annowo – Dziewicza Czerwonak 5 P 1995 Pż – klon zwyczajny (3 pnie) Góra pozna ński Annowo – Dziewicza Czerwonak 6 P 1995 Pż – d ąb szypułkowy Góra pozna ński Annowo – Dziewicza Czerwonak 7 P 1995 Pż – d ąb szypułkowy Góra pozna ński Czerwonak 8 P Dziewicza Góra 1995 Pż – buk zwyczajny pozna ński Czerwonak 9 P Dziewicza Góra 1995 Pż – buk pospolity pozna ński Czerwonak 10 P Dziewicza Góra 1995 Pż – d ąb szypułkowy pozna ński Czerwonak 11 P Dziewicza Góra 1995 Pż – buk pospolity pozna ński

1 2 3 4 5 6 Czerwonak 12 P Dziewicza Góra 1995 Pż – buk pospolity pozna ński Czerwonak 13 P Dziewicza Góra 1958 Pż – d ąb szypułkowy pozna ński Czerwonak 14 P Dziewicza Góra 1958 Pż – d ąb szypułkowy pozna ński Czerwonak 15 P Dziewicza Góra 1958 Pż – d ąb szypułkowy pozna ński Czerwonak 16 P Dziewicza Góra 1958 Pż – d ąb szypułkowy pozna ński Dziewicza Góra - przy Czerwonak 17 P 1959 Pż – sosna pospolita drodze do wsi Kliny pozna ński Dziewicza Góra - przy Czerwonak 18 P 1959 Pż – d ąb szypułkowy drodze do wsi Kliny pozna ński Dziewicza Góra - przy Czerwonak 19 P 1959 Pż – sosna pospolita drodze do wsi Kliny pozna ński Dziewicza Góra - przy Czerwonak 20 P 1959 Pż – sosna pospolita drodze do wsi Kliny pozna ński Dziewicza Góra - przy Czerwonak 21 P 1959 Pż – sosna pospolita drodze do wsi Kliny pozna ński Dziewicza Góra - przy Czerwonak 22 P 1959 Pż – 2 sosny pospolite drodze do wsi Kliny pozna ński Dziewicza Góra - przy Czerwonak 23 P 1959 Pż – 2 sosny pospolite drodze do wsi Kliny pozna ński Dziewicza Góra - przy Czerwonak 24 P 1959 Pż – sosna pospolita drodze do wsi Kliny pozna ński Dziewicza Góra - przy Czerwonak 25 P 1959 Pż – sosna pospolita drodze do wsi Kliny pozna ński Pż – aleja drzew pomnikowych; 374 drzew: klon jawor, Swarz ędz, klon zwyczajny, Czerwonak dąb szypułkowy, d ąb czerwo- 26 P Wierzonka-Milno 2003 ny, lipa drobnolistna, lipa sze- rokolistna, robinia akacjowa, jesion wyniosły, ń pozna ski jarz ąb pospolity, jarz ąb szero- kolistny Wierzonka - Stacja Na- Swarz ędz 27 P 1995 Pż – 6 grusz pospolitych sienno - Rolnicza pozna ński Wierzonka - park ok. Swarz ędz 28 P 100 m od dworca w 1979 Pż – 2 buki zwyczajne kierunku wschodnim pozna ński Pobiedziska 29 P Kowalskie 1956 Pż – 3 d ęby szypułkowe pozna ńskie Pobiedziska 30 P Biskupice-Jerzykowo 1956 Pż – sosna pospolita pozna ńskie Wierzenica – przy Stacji Swarz ędz Pż – „D ąb Piastowski” (d ąb 31 P Hodowli Ro ślin- 2000 szypułkowy) Wierzonka pozna ński Wierzenica - przy drodze od dawnego młyna Swarz ędz 32 P 1972 Pż – d ąb szypułkowy wodnego na rzece Główna do Wierzenicy pozna ński

1 2 3 4 5 6 Swarz ędz 33 P Wierzenica 1972 Pż – d ąb szypułkowy pozna ński Wierzenica - w pobli żu Swarz ędz 34 P dawnego młyna wodne- 1972 Pż – d ąb szypułkowy go na rzece Główna pozna ński Swarz ędz 35 P Wierzenica 1972 Pż – sosna zwyczajna pozna ński Swarz ędz 36 P Wierzenica 1956 Pż – sosna zwyczajna pozna ński Swarz ędz 37 P Kobylnica - PKP 2003 Pż – lipa drobnolistna pozna ński Uzarzewo - park przy Swarz ędz Muzeum Środowiska 38 P 1989 Pż – buk czerwony Przyrodniczego pozna ński i Łowiectwa Uzarzewo - park przy Muzeum Środowiska Swarz ędz 39 P 1989 Pż – lipa drobnolistna Przyrodniczego i Łowiectwa pozna ński Uzarzewo - park przy ę Muzeum Środowiska Swarz dz 40 P 1989 Pż – modrzew europejski Przyrodniczego i Łowiectwa pozna ński Uzarzewo - park przy Swarz ędz Muzeum Środowiska 41 P 1989 Pż – d ąb szypułkowy Przyrodniczego pozna ński i Łowiectwa Uzarzewo - park przy Swarz ędz Muzeum Środowiska 42 P 1989 Pż – platan klonolistny Przyrodniczego pozna ński i Łowiectwa Uzarzewo - park przy Swarz ędz Muzeum Środowiska 43 P 1989 Pż – platan klonolistny Przyrodniczego pozna ński i Łowiectwa Uzarzewo - park przy Swarz ędz Muzeum Środowiska 44 P 1989 Pż – jesion wyniosły Przyrodniczego pozna ński i Łowiectwa Pobiedziska 45 P Biskupice 1956 Pż - d ąb szypułkowy pozna ńskie Pobiedziska 46 P Biskupice 1956 Pż - d ąb szypułkowy pozna ńskie Pobiedziska - Letnisko Pobiedziska Pn – G – granit drobnoziarni- 47 P 2000 Le śne pozna ńskie sty Swarz ędz - teren Skan- Swarz ędz 48 P senu Pszczelarskiego, 2003 Pż – d ąb szypułkowy ul. Pozna ńska 35 pozna ński Swarz ędz - Instytut Weterynarii Puławy, Swarz ędz Pż – „Gruby d ąb”; d ąb szypuł- 49 P Zakład Badania Chorób 1995 kowy Owadów U żytkowych pozna ński Swarz ędz Siekierki Wielkie – przy Kostrzyn Pn – G – zlepieniec kwarcyto- 50 P 1956 szkole pozna ńskie wy

1 2 3 4 5 6 Pozna ń 51 U Pozna ń - Nowe Miasto 1994 „Główna” (18) pozna ńskie Pozna ń 52 U Pozna ń - Nowe Miasto 1994 „Fort IIIa – Miłostowo” pozna ńskie Pozna ń 53 U Pozna ń - Nowe Miasto 1994 „Olszak I i II” (200) pozna ńskie Pozna ń - Nowe Miasto, Pozna ń 54 U 1994 „Darzybór” (330) Michałowo pozna ńskie Pozna ń 55 U Pozna ń - Nowe Miasto 1994 „Dworski Rów” (109) pozna ńskie Pozna ń 56 Z Pozna ń - Nowe Miasto 1994 „Michałówka” (2 420) pozna ńskie Rubryka 2 R – rezerwat, P – pomnik, U – u żytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; Rubryka 6 rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieo żywionej;

- rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

3 K 26k

25k

J. Kierskie

bi K y 6 C

Swarz ędz a t r

10M

Ś re d z k a 27k S t ru g a a lk ie 24k W

0 5 10 15 20 25km

10M 1 3K 2 3 4 5 Fig. 5 Poło żenie arkusza Swarz ędz na tle mapy systemów ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym: 10M – Obszar Wielkopolski. 2 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym: 3K – Obszar Puszczy Noteckiej, 6K – Obszar Pojezierza Gnie źni ńskiego. 3 – biocentra i strefy buforowe w obszarze w ęzłowym o znaczeniu mi ędzynarodowym. 4 - biocentra i strefy buforowe w obszarze w ęzłowym o znaczeniu krajowym. 5 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 24k – Kanał Mosi ński, 25k – Pozna ński Warty, 26k – Wełny, 27k – Śremski Warty.

41 Zgodnie z koncepcj ą sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998), w północnej cz ęś ci terenu arkusza le ży obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym – Obszar Pojezierza Gnieźnie ńskie- go (Fig. 5). Dominuj ą tu siedliska: gr ąd środkowoeuropejski, bór mieszany, żyzna buczyna pomorska, ł ęg wierzbowo-topolowy, ł ęg olszowo-jesionowy i jeziora eutroficzne. W zachodniej cz ęś ci badanego terenu zaznacza si ę równie ż niewielki fragment korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym (Pozna ński Warty). W obr ębie obszaru arkusza Swarz ędz, zgodnie z Europejsk ą Sieci ą Natura 2000, która uwzgl ędnia cenne pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro żone składniki ró żnorodno ści biolo- gicznej, wyst ępuje jeden z 23 fortów wchodz ących w skład „Fortyfikacji w Poznaniu”, stanowi ący obszar specjalnej ochrony siedlisk. Jest to prezentowana przez Polsk ę propozycja, która jeszcze nie została zaakceptowane przez Uni ę Europejsk ą. Na omawianym obszarze nie ma ustanowionych obszarów specjalnej ochrony ptaków, które wchodz ą w skład sieci NA- TURA 2000 (Tab. 9). Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło żenie centralne- Po- Typ Nazwa obszaru Poło żenie administracyjne obszaru Kod go punktu obszaru wierzch Lp. ob- i symbol ozna- obszaru Długo ść Szeroko ść nia Kod Wojewódz- Powiat Gmina szaru czenia na mapie geogr. geogr. obszaru NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 PLH PLH30 Fortyfikacje w * * * bd Wielkopol- pozna ński m. Pozna ń 0005 Poznaniu (S) skie Rubryka 4 w nawiasie symbol obszaru na mapie S - specjalny obszar ochrony siedlisk; Rubryka 5,6,7 * - obiekty punktowo rozmieszczone na mapie; Rubryka 2,8 bd – brak danych

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Swarz ędz zlokalizowanych jest kilka stanowisk archeologicznych. Do najcenniejszych mo żna zaliczy ć ślady osadnictwa z ko ńca epoki kamienia (około 2000 lat przed Chrystusem) w Wierzonce oraz cmentarzysko i ślady osadnictwa z epoki żelaza – kul- tura łu życka, okres halsztacki w Poznaniu-Antoninku. Pozostałe stanowiska to cmentarzyska z okresu kultury łu życkiej (np. w Jankowie), grodziska sto żkowe z okresu średniowiecza (np. w Skorz ęcinie i grodziska wczesno średniowieczne (np. w Trzeku Małym – zwane „szwedz- kimi okopami”, w Siekiernikach i w Górze). Miasto Swarz ędz zostało zało żone w 1638 r. pod nazw ą Grzymałowo. W centrum miasta został zachowany stary układ urbanistyczny z dwoma rynkami, objętymi zabytkowym zespołem architektonicznym. Na jednym z nich znajduje si ę ratusz z 2 poł. XIX w. i rozbu-

42 dowany na pocz ątku XX w. Na północny zachód od rynku znajduje si ę ko ściół św. Marcina prawdopodobnie z XVII/XVIII w. z klasycystyczn ą wie żą , rozbudowaną w latach 1894-1905 o transept, zakrysti ę i kruchty. W zachodniej cz ęś ci miasta znajduje si ę park o powierzchni 3,6 ha z pałacem z XIX/XX w. oraz utworzony w 1963 r. skansen pszczelarski z kolekcj ą ponad 200 uli. Do wi ększych miast znajduj ących si ę na omawianym arkuszu, obok Swarz ędza, nale ży Kostrzyn, któremu prawa miejskie nadano w 1251 r. Uwag ę zwraca tu średniowieczny układ urbanistyczny starego miasta z kamienicami z XVIII w. i z przełomu XIX/XX w. oraz pó źno- gotycki ko ściół św. Piotra i Pawła z 1 poł. XVI w. z pó źnobarokowymi ołtarzami. Obok ko- ścioła, w XVIII/XIX w. postawiono drewnian ą dzwonnic ę, odrestaurowan ą w 1871 r. Na obszarze całego arkusza znajduj ą si ę, w mniejszych miejscowo ściach, liczne parki podworskie oraz szereg interesuj ących zabytków. Na przykład w Uzarzewie wybudowano w 1749 r. ko ściół św. Michała, z drewnian ą wie żą z 1869 r. i wyposa żeniem barokowym. W mie ście tym znajduje si ę równie ż pałac z lat 1860-65, rozbudowany w ko ńcu XIX i na pocz ątku XX w. wokół, którego rozci ąga si ę park rozplanowany w ko ńcu XIX w. oraz zespół zabudowa ń folwarcznych, m.in. ze spichrzem, ku źni ą i gorzelni ą z ko ńca XIX w. W Wierze- nicy, na wzgórzu znajduje si ę drewniany ko ściół św. Mikołaja zbudowany prawdopodobnie w 2 poł. XVI w. z wie żą i krucht ą dobudowan ą w 1771-78 r. W pobli żu ko ścioła, przy parku z 1 poł. XIX w. wybudowano w 2 poł. XIX w. wydłu żony dwór. Drewniany ko ściół św. Józe- fa z lat 1749-51, z wie żą dobudowan ą w 1863 r. zbudowano w Kicinie. W Tulcach znajduje si ę pó źnoroma ński ko ściół Narodzenia NMP z 1 poł. XIII w., przebudowany w XVI, XVIII i na pocz ątku XX w. z drewnian ą dzwonnic ą z 1860 r. Widnieje tu równie ż pi ętrowy pałac z 1920 r., kryty dachem mansardowym oraz zabudowania dworskie i folwarczne z 2 poł. XIX i pocz ątku XX w. i gorzelnia sprzed 1890 r. W Czerlejnie znajduje si ę drewniany ko ściół NMP Wniebowzi ętej, z wie żą zwie ńczon ą barokowym hełmem, z 1743 r. oraz drewniany wiatrak ko źlak z ko ńca XVIII w. (Ł ęcki (red.), 2002).

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Swarz ędz Mapy geo środowiskowej Polski obejmuje w przewadze Rów- nin ę Wrzesi ńsk ą, tylko północn ą cz ęść terenu zajmuje Pojezierze Gnie źnie ńskie. Jest to re- gion cechuj ący si ę ró żnorodno ści ą form, w którym dominuje wysoczyzna morenowa z rozle- głymi sandrami. Generalnie obszar ten jest słabo zaludniony, do wi ększych miast nale żą : Swarz ędz, Kostrzyn, wschodnia cz ęść Poznania i zachodnia cz ęść Pobiedziska. Wyst ępuj ą tu zwarte i rozległe kompleksy gruntów rolnych wysokich klas bonitacyjnych, a dominuj ącym

43 kierunkiem zagospodarowania jest rolnictwo. Przewa żaj ą średniej wielko ści, indywidualne gospodarstwa rolne z upraw ą zbó ż i mieszanek zbo żowych, czynne s ą tak że liczne zakłady przetwórstwa rolnego: mleczarnie, gorzelnie i masarnie. Omawiany obszar jest ubogi w zło ża i wyst ąpienie kopalin. Eksploatowane s ą tylko dwa zło ża: iłów ceramiki budowlanej „Iwno” i piasków „Gruszczyn KP”. W dolinie Cybiny w przeszło ści licznie eksploatowano zło ża torfu. W okolicy Czerlejnka wyznaczono obszar perspektywiczny dla udokumentowania złó ż piasków, a w dolinie Cybiny – torfów. Maj ą one wył ącznie znaczenie lokalne. Perspektywy dalszego poszerzenia bazy zasobowej kopalin s ą znikome. Teren arkusza Swarz ędz odwadniaj ą dopływy Warty płyn ące z północnego-wschodu na południowy zachód. S ą to rzeki: Główna, Cybina i Kopla. W rynnie rzeki Głównej znajduj ą si ę jeziora: Kowalskie i Jerzy ńskie, natomiast w rynnie Cybiny – jeziora: Góra, Uzarzewskie i Swarz ędzkie. Stan czysto ści wód w rzekach jest zły, przewa żnie nieodpowiadaj ący normom pod wzgl ędem czysto ści i jako ści. Czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe (Pg+Ng) wody podziemne cechuj ą si ę zwykle średni ą jako ści ą. S ą one ujmowane licznymi studniami o du żych wydajno ściach. Podstawowym poziomem wodono śnym jest czwartorz ędowy poziom wielkopolskiej doliny kopalnej. Poza jego zasi ęgiem poziom wodono śny stanowi subartezyjski poziom mioce ński. Blisko ść Poznania powoduje zmniejszanie si ę areału terenów wykorzystywanych bezpo średnio w działalno ści rolniczej. Wiele z nich przekształcane jest na obszary aktywizacji gospodarczej i pod budownictwo mieszkaniowe. Na waloryzowanych pod k ątem in żynier- skim terenach grunty o korzystnych warunkach dla budownictwa wyst ępuj ą przewa żnie na wysoczyznach morenowych w obr ębie glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich, fazy leszczy ńskiej oraz na piaskach i żwirach równin sandrowych. Niekorzystne warunki geologiczno-in żynierskie podło ża spowodowane s ą przede wszystkim płytkim zaleganiem zwier- ciadła wód gruntowych i wyst ępowaniem utworów organicznych (torfów, gytii). Na obszarze arkusza Swarz ędz wytypowano kilkana ście potencjalnych obszarów dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych z uwagi na wyst ępowanie na powierzchni lub od gł ęboko ści 2.5 m p .p. t., wył ącznie glin zwałowych, które jako naturalna bariera izolacyjna spełniaj ą kryteria tylko dla tego typu odpadów. Brak materiałów dokumentacyjnych dla wi ęk- szo ści z nich uniemo żliwia wła ściw ą ocen ę wła ściwo ści izolacyjnych podło ża. Najkorzyst- niejsze warunki maj ą obszary wyznaczone w cz ęś ci centralnej, południowej i południowo – wschodniej arkusza mapy, w których kompleksy glin zwałowych o mi ąż szo ściach około 50 m, s ą pod ścielone iłami pstrymi, a ł ączne mi ąż szo ści bariery izolacyjnej dochodz ą do bli-

44 sko 100 m. Wytypowane obszary nale ży bra ć pod uwag ę równie ż przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni ż składowiska odpadów, gdy ż wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Obszary le śne zajmuj ą przewa żnie północne i zachodnie tereny arkusza. Północny fragment omawianego obszaru pełni głównie funkcj ę rekreacyjno-turystyczn ą. Znajduj ą si ę tutaj dwa parki krajobrazowe wraz z otulinami oraz rezerwat przyrody. Korzystne poło żenie geograficzne i komunikacyjne oraz blisko ść Poznania sprzyja dy- namicznemu rozwojowi gospodarczemu całego obszaru obj ętego arkuszem. Zaznacza się tu dwudzielno ść dominuj ącej funkcji zagospodarowania terenu wynikaj ąca z jego walorów naturalnych – w cz ęś ci północnej w kierunku turystyczno-rekreacyjnym z rozwojem odpowiedniej infrastruktury, za ś w cz ęś ci południowej – kontynuacja u żytkowania rolniczego, z ukierun- kowaniem m. in. na rolnictwo ekologiczne.

XIV. Literatura

BUCZKOWSKI P., KINAS R., 2003 - Dokumentacja geologiczna zło ża torfu „Gruszczyn

JK” w kat. C 1. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CINCIO Z., 1994 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Swa- rz ędz, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CINCIO Z., 1996 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Swarz ędz, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złó ż w ęgli brunatnych i perspektyw ich wyst ępowania w Polsce, skala 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DĄBROWSKI S., TRZECIAKOWSKA M., KICI ŃSKA D., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Swarz ędz. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FRANKOWSKA M., GAWRO ŃSKI J., 1982 - Sprawozdanie z prac penetracyjnych za kruszywem naturalnym na terenie RDP Gniezno. Arch. Wielkopolskiego UW, Pozna ń.

GAWRO ŃSKI J., 2000 - Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża torfu „Gruszczyn WWJ”. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GOŁDY Ń R., GRABIA J., 1998 – Program Ochrony Wód Rzeki Cybiny. Urz. Miasta Pozna- nia, Wydz. Ochr. Środ. Pozna ń. HERKT J., 1963 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Mechowo”. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. War- szawa.

45 KINAS R., MARCINIAK Z., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Gruszczyn KP”. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 - Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. LIRO A., 1998 – Polska, strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET. Fundacja IUCN, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 2005 – Atlas geochemiczny Poznania i okolic 1:100 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ŁĘCKI W. (red.), 2004 – Wielkopolska nasza kraina. Rzecz o współczesno ści i przyrodzie, t. I. Wyd. Kurpisz. Pozna ń. ŁĘCKI W.(red.), 2002 – Wielkopolska. Słownik krajoznawczy. Wyd. Kurpisz. Pozna ń. MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MERLE B., 1988 - Dokumentacja geologiczna zło ża surowca ilastego ceramiki budowlanej

„Iwno” w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NAWROCKA D., KINAS R., 2004, - Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego

„Gruszczyn KP II” w kat. C 1. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NIEROBISZ R., 1964 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w rejonie Poznania. Przeds. Geolog. Wrocław. OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowiska. Falen- ty,1997. IMiUZ. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIWOCKI M., 2004 – Aktualizacja bazy zasobów złó ż w ęgla brunatnego w Polsce (materiały archiwalne). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

46 PRZENIOSŁO S.(red.), 2004 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2003 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYBYŁEK J., GÓRSKI J., D ĄBROWSKI S., 2000 – Wody podziemne pozna ńskiego do- rzecza Warty. W: Geologia i ochrona środowiska Wielkopolski. Przewodnik LXXI Zjazdu PTG. Pozna ń. RAPORT stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2001, 2002 Pa ństwowa Inspekcja Śro- dowiska. Pozna ń. RAPORT stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2002, 2003 Pa ństwowa Inspekcja Śro- dowiska. Pozna ń. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. RÜHLE E., 1986, Mapa geologiczna Polski 1 : 500 000, Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRYCZY ŃSKA M., 1996 a – Inwentaryzacja złó ż surowców mineralnych województwa pozna ńskiego w uj ęciu gminnym, miasto i gmina Pobiedziska. Przed. Geol. PROXI- MA S.A. Wrocław, Oddział w Poznaniu. STRYCZY ŃSKA M., 1996 b – Inwentaryzacja złó ż surowców mineralnych województwa pozna ńskiego w uj ęciu gminnym, miasto i gmina Swarz ędz. Przed. Geol. PROXIMA S.A. Wrocław, Oddział w Poznaniu. STRYCZY ŃSKA M., 1997 – Mapa geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Swarz ędz. Przed. Geol. PROXIMA S.A. Wrocław, Oddział w Poznaniu. STUDIUM Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego gminy Pobiedzi- ska, 1999. ZASADY dokumentowania złó ż kopalin stałych, 1999 – Ministerstwo Środowiska. Warsza- wa.