Indisch boekenkrant bij het tong tong festival

issn 1875-5585. Redactie: Siem Boon. E [email protected]. vormgeving: sabrina luthjens bno & marcel v an

den berg. UITGEVER: STICHTING TONG TONG, Bezuidenhoutseweg 331, 2594 AR Den Haag. E [email protected], Anders w www.indisch-anders.nl. gratis 8e jrg. ~ Nº 01 ~ mei 2013

sporen van 4 Marietje van Oordt ‘Niemand smaragd zorgde voor mijn ziel’ oma’s 4 4 sarong 5 Ronelda Kamfer p7 ak van 8 poëzie sjaalman

Dansmeisje 7 uit mijn dorp 6 in kaapstad ahmad tohari 8 9 Indische Laksmi Pamuntjak 14 BESTSELLER tweede generatie

TAN Mooie foto’s, twan eng 10–11–13 12 teleurstellende tekst op reis Penang Indië parijs in Den Haag 15 20 22 mei t/m 2 juni malieveld 19– den haag Over Indisch Anders Reggie Baay (1955) is schrijver. Landelijke Leslie Boon (1978) is geboren in Jakarta en Indisch Anders, boekenkrant bij het Tong medewerkers bekendheid kreeg hij met zijn boek over woont sinds 1993 in Nederland. In 2007 Tong Festival, richt zich op lezers met de oermoeder van de Indo: De njai; Het publiceerde zij samen met Siem Boon een belangstelling voor (post)koloniale concubinaat in Nederlands-Indië (2008). Rogier Boon, Indisch ontwerper. Zij stu- letteren. Indisch Anders verschijnt onre- Over haar maakte hij in hetzelfde jaar een deerde Indonesische Talen en Culturen in gelmatig in een oplage van 30.000. De gedenkwaardige tentoonstelling, een pro- Leiden. Momenteel werkt zij voor Stich- boekenkrant is gratis verkrijgbaar bij de ductie van Stichting Tong Tong. In 2012 ting Tong Tong, o.a. als theaterprogram- boekhandel. verscheen zijn laatste boek, Gebleekte ziel, meur. een op historische feiten gebaseerde Volg ons ook op internet: indisch-anders.nl, roman. Op dit moment werkt hij aan een facebook.com/IndischAnders en boek over de geschiedenis van de slavernij twitter.com/IndischAnders. in Nederlands-Indië.

Indisch Anders ontvangen? Siem Boon (1964) is directeur van het Tong Ronelda Sonnet Kamfer (1981) is geboren Herman Keppy (1960) groeide op in een Indisch Anders verschijnt onregelmatig. Tong Festival en hoofdredacteur van en getogen in Kaapstad. Ze studeerde Moluks-Nederlands gezin en raakte als Stuur ons uw adresgegevens (zie colofon Indisch Anders. In 2005 maakte zij de ten- Afrikaanse en Nederlandse letterkunde journalist geïnteresseerd in de Indische op pag. 1), en u krijgt bericht wanneer het toonstelling Rogier Boon, Indisch ontwer- aan de Universiteit van Wes-Kaapland, geschiedenis. Hij publiceerde daarover in nieuwe nummer in de boekwinkel ligt (en per, die te zien was in Nederland en Indo- waar dichteres Antjie Krog haar mentor verschillende media waaronder Het gratis downloadable online staat). Wilt u nesië. In 2007 verscheen daarvan het was. Voor haar debuut Noudat slapende Parool, de Volkskrant en De Groene Amster- het volgende nummer thuis ontvangen? gelijknamige boek (met Leslie Boon). Ze is honde (vert. Nu de slapende honden) in dammer. Van zijn hand verscheen de his- Word dan Sobat (donateur) van Stichting mede-samensteller van de expositie De 2008 ontving ze de prestigieuze Eugène torische roman Tussen Ambon en Amster- Tong Tong en maak € 17,50 of meer (voor Indische keuken op de Tong Tong Fair. Marais-prijs. In 2011 verscheen grond/San- dam (2004), en de verhalenbundel Pendek Nederlandse adressen) over op bankrek. tekraam (vert. Santenkraam). Momenteel (2013). Zie www.hermankeppy.com. 606 59 19, t.n.v. St. Tong Tong, Den Haag werkt ze aan een derde dichtbundel en verschillende korte verhalen.

Adverteren ? Edy Seriese (1950) is literatuurhistoricus Gerard Termorshuizen (1935) werkte aan Esther Wils (1964) is redacteur van De Wilt u adverteren in Indisch Anders? met specialisatie Indische Cultuur en Let- de Universitas Indonesia in Jakarta, en bij Gids en recensent voor het AD en www. Bel Leslie Boon, 070 – 322 8775 of mail terkunde. Als directeur van het IWI het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- athenaeum.nl. Zij verzamelde Indische naar [email protected]. Zij kan u beheert ze de digitale versie van de IWI- en Volkenkunde (KITLV) in Leiden. Hij foto’s voor www.iisg.nl/hbm, stelde voor ook informeren over de advertentiemoge- collectie op de iwi-website. Eerder publi- promoveerde in 1988 op een proefschrift Stichting Tong Tong meerdere tentoon- lijkheden van De Sobat, relatie­magazine ceerde ze uit de collectie de cd Woorden over de journalist en romancier P.A. Daum. stellingen samen en is (co)auteur van de van Stichting Tong Tong, uitgever van die een leven maken en de dvd’s 10.000 De laatste twintig jaar werkte hij aan een boeken Tropenecht (1996, met Dorine Indisch Anders. dingen en Krontjongan.Nu schrijft ze de geschiedenis van de Indisch-Nederlandse Bronkhorst) en Wonen in Indië (2000). geschiedenis van de collectie aan de hand pers: in 2001 verscheen Journalisten en Wilt u nog dit jaar adverteren op het Tong van het project ‘Aangespoeld’. Zie heethoofden (over de periode 1744–1905) Tong Festival? Bel of mail dan snel. www.iwi-nu.nl. en in 2011 Realisten en reactionairen (over het tijdvak 1905–1942).

Tong Tong Festival Het Tong Tong Festival 2013 wordt mede mogelijk gemaakt door:

Het Tong Tong Festival biedt de beste mix van oost en west in een modern en origi- neel programma. Het brengt artiesten, auteurs en wetenschappers van (inter) Stichting Tong Tong nationale faam naar Den Haag. Het Tong Tong Festival produceert eigen M.A.O.C. Gravin van multidisciplinaire producties en mengt Bylandt Stichting

muziek- en danstradities. Ministerie van Toerisme en Creatieve Pasar Malam Besar BV Economie van de Republiek Indonesië De naam van het festival verwijst naar NOVOTEL Den Haag Stichting Tong Tong. Deze organisatie zet City Centre zich al tientallen jaren in voor het behoud, de overdracht en het stimuleren van de Indische (Euraziatische) cultuur. Waar? Het Tong Tong Festival vindt plaats op de 55e Tong Tong Fair op het Malieveld, Koningskade, Den Haag, 5 min. lopen van Over de Tong Tong Fair Den Haag CS. Wanneer? Van 22 mei t/m 2 juni 2013. De Tong Tong Fair is het grootste Eurazia­ Pasar Malam Tong Tong, kreeg landelijke cultuur te financieren. In 2009 verscheen Passe-partout: Een dagkaart voor de Tong tische festival ter wereld. Het evenement bekendheid onder de naam Pasar Malam De Pasar Malam van Tong Tong, een Indische Tong Fair is inclusief passe-partout voor bestaat uit de Grand Pasar, de beroemde Besar en heet sinds 2009 Tong Tong Fair. onderneming door historicus Florine Koning het Tong Tong Festival. oost-west-beurs, en de Eetwijk, met tien- Met de opbrengst van de recette en stand- over de eerste vijftig jaar. Dagkaart: norm. doordeweeks € 12,50; tallen Aziatische restaurants en waroengs. verhuur van de Tong Tong Fair wordt het norm. za of zo € 16,–; 65+ doordeweeks De Tong Tong Fair is ook gastvrouw van het Tong Tong Festival gefinancierd; sinds Correctie: Indisch Anders van mei 2012 was € 10,–; 65+ za of zo € 11,50; kind. 2 t/m 11 jaar Tong Tong Festival. enkele jaren ontvangt Stichting Tong Tong per abuis genummerd als jrg. 6, maar was € 4,50; CJP € 9,50. Korting voor groepen. De Tong Tong Fair bestaat sinds 1959 en ook projectsubsidies voor (onderdelen van) eigenlijk jrg. 7. Dit jaar is correct genummerd Gereduceerd tarief in de webwinkel t/m 21 komt voort uit de Tong-Tong-beweging het festival. De Tong Tong Fair heeft geen als jrg. 8. mei 2013! Zie tongtongfair.nl/voorverkoop. rondom de schrijver, journalist en activist winstoogmerk. Al een halve eeuw zijn de Meer info: www.tongtongfair.nl en Tjalie Robinson. Ze begon onder de naam beursactiviteiten het middel om Indische 0900 – 72 72 762 (€ 0,45 p.min.).

~2~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 wordvriendenkring sobat Steun Stichting Tong Tong met een donatie arenda oomen arenda foto: De laatste jaren werkt de Stichting Tong Tong Scène uit Sekala Niskala tijdens het Tong Tong Festival met steeds meer partijen, vooral in Den Haag, samen. Hierdoor wordt het Indisch erfgoed, dat verweven is met de Nederlandse cultuur en Stichting Tong Tong (indien zij die recht- niet anonieme gulle gever tot Sobat te geschiedenis, steeds opnieuw voor het streeks bij Stichting Tong Tong aanschaffen). maken. Natuurlijk is dat ook mogelijk. Onder Bij bijzondere voorstellingen krijgen Sobats ‘Mededelingen’ schrijft u dan op uw giro- voetlicht gehaald. Tong Tong streeft ernaar als eerste de kans plaatsen te reserveren. overschrijving de naam en adres die u het juist ook onbekende aspecten van de lange Ook organiseert Tong Tong ieder jaar een of Sobat-schap kado wilt doen. Hij of zij ont- meer excursies en/of rondleidingen voor vangt dan de Sobatkaart en magazine De Indische geschiedenis te laten zien en nieuwe Sobats. Sobat en kan van alle Sobat-privileges genie- culturele ontwikkelingen te stimuleren. ten. U verplicht uw vriend(in) of familielid Wilt u Sobat worden? vanzelfsprekend nergens toe. Hij of zij krijgt Donateurs van € 17,50 of meer (minima bui- wel automatisch aan het eind van het jaar tenland: in Europa € 22,50; rest van de wereld een acceptgirokaart, maar dat is voor een € 25,–) krijgen een Sobatkaart. Wij rekenen vrijwillige gift. per kalenderjaar; uw Sobatkaart is dus ook Iedere gift, namens uzelf of namens een .. Deze activiteiten van Stichting Tong Tong Mondriaan Stichting en Fonds 1818 werd een kalenderjaar geldig, van januari tot en ander, geldt alleen voor dat kalenderjaar. U worden mede mogelijk gemaakt door een gemaakt. In 2010 kwam de crossculturele, met december. Voor de normale Sobatkaart hoeft dus ook niet voor een bepaalde termijn groep van ongeveer 2.300 gemotiveerde en multimediale voorstelling Sekala Niskala is geen pasfoto nodig. ‘op te zeggen’ als u uw donateurschap niet trouwe donateurs, want ze ontvangt geen (choreografie Arnaud Kokosky Deforchaux) wilt voortzetten. structurele subsidie. Waardeert u onze inzet mede tot stand dankzij steun van de Sobat-voor-het-leven en projecten, waaronder deze gratis boeken- Gemeente Den Haag, Casema Cultuurfonds, Donateurs van € 300,– of meer noemen wij Doe het! krant Indisch Anders? Word dan vriend – het VSB Fonds en het Indonesisch Ministerie Sobat-voor-het-Leven. Op deze geplastifi- Ook in 2013 wil Stichting Tong Tong doorgaan Sobat – van Stichting Tong Tong! voor Cultuur en Toerisme. Toch vormen de ceerde Sobatkaart zit een pasfoto; stuurt u met het ontwikkelen van programma’s subsidies tezamen slechts een minderheid die apart op, nadat u uw donatie heeft waarin enerzijds de rijke Indische cultuur Ondersteuning voor mooie pro jecten van het totale budget van het Tong Tong Fes- gedaan? U kunt hem ook meenemen naar de centraal staat en anderzijds de artistieke dia- De Tong Tong Fair is een not-for-profit-orga- tival. Tong Tong Fair, als u ter plekke Sobat-voor- loog tussen Oost en West wordt gestimu- nisatie. Recette en standhuur komen ten het-Leven wilt worden. leerd. Als u een sterk eigen platform voor het goede aan het culturele programma, sinds U krijgt er iets v oor terug Indische belangrijk vindt, helpt u ons dan 2005 aangeboden onder de naam Tong Tong Om iets terug te doen voor deze Sobats, krij- Sobatschap voor partners alstublieft om de Sobatkring te vergroten. Festival: muziek- en dansvoorstellingen, gen zij driemaal per jaar een eigen relatiema- Nieuw, op veler verzoek, is het Sobatschap workshops, lezingen, interviews en talk- gazine, De Sobat geheten, met daarin o.a. voor partners, d.w.z. de tweede donateur op Speciale bankrekening alleen voor donaties: shows, demonstraties en masterclasses, altijd een Agenda met uitgaanstips, inter- hetzelfde adres. Hij of zij krijgt wel een eigen 606 59 19 (IBAN: NL86 INGB 0006 0659 19, BIC: studiedagen en exposities. Stichting Tong views of reportages naar aanleiding van bij- Sobatkaart, maar geen eigen exemplaar van INGBNL2A), t.n.v. Stichting Tong Tong. Tong organiseert ook steeds vaker buiten de zondere programma-onderdelen van het De Sobat en al het andere drukwerk, zoals de Tong Tong Fair, en zelfs buiten de periode van Tong Tong Festival. De gratis boekenkrant Pasarkrant. Deze tweede donateur betaalt U kunt ook op de Tong Tong Fair Sobat wor- het Tong Tong Festival, culturele activiteiten Indisch Anders krijgen Sobats automatisch minimaal € 12,50. den. Dat kan bij de Infobalie in de Entree en waarin Indische cultuuroverdracht centraal thuisgestuurd. Ook krijgen Sobats korting bij de stand van Stichting Tong Tong in het staat. Sommige projecten ontvangen subsi- op passe-partouts (Pasarpassen), op de Maak een ander Sobat Cultuurpaviljoen. die, zoals de drukbezochte expositie over de ­Senioren Express (die oudere bezoekers thuis Een paar maal bereikte ons al het verzoek om Indische keuken die mede met steun van de haalt en brengt), en op de boekuitgaven van een familielid of vriend namens een al dan

The Hague Festivals ANBI

Bij de eerste festivalkriebels laat Den Stichting Tong Tong is sinds 2008 erkend Voor meer informatie over de Haag zich van haar beste kant zien met als ANBI: Algemeen Nut Beogende Instel- activiteiten en boekuitgaven grote en bekende festivals zoals de Tong ling. Dit betekent dat u giften aan Stich- Tong Fair, Vlaggetjesdag, Festival Classi- ting Tong Tong kunt aftrekken van de van Stichting Tong Tong, surf que, Nederlandse Veteranendag en Park- belasting. Lees meer bij de Belasting- naar stichtingtongtong.nl. pop. Combineer uw bezoek met een dagje dienst over fiscaal aftrekbare giften en strand, Vredespaleis, bijzonder museum ANBI’s. Stichting Tong Tong is bovendien of een van de vele attracties. Kijk voor de een Culturele ANBI. Dat betekent dat u festivalagenda, uittips en hotelovernach- 125% van uw gift mag aftrekken bij uw tingen op www.thehaguefestivals.com. belastingaangifte. Zie de site van de Belastingdienst voor de voorwaarden.

indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 ~3~ exposities op de tong tong fair

Oma’s sarong, familie­ bijna alle Indische families bewaard is geble- verhalen in batik ven, is de Indische keuken. Soms in de vorm van een concreet receptenschrift, soms in de De tentoonstelling Oma’s sarong, familiever- vorm van echte, levende kookkennis, en halen in batik werd vorig jaar speciaal voor de soms alleen nog in de gewoonte om regel- Tong Tong Fair gemaakt: in aanzet klein en matig en zeker bij speciale gebeurtenissen bescheiden, maar uiteindelijk groot schitte- een uitgebreide Indische maaltijd te eten. rend in het Indonesië-Paviljoen. Hij was voor Desgevraagd typeren veel Indische jongeren menig bezoeker een eye-opener. Zelfs de hun Indische identiteit uitsluitend of over- vluchtige passant kreeg mee dat batik ‘geen wegend in hun kennis van en liefde voor de gewoon stofje’ was. En dat was precies wat Indische keuken. samenstelster Rens Heringa, internationaal vooraanstaande batik-expert, had bedoeld. Repatriëring Omdat het verhaal van Oma’s sarong nog Wat zou hiervan de reden zijn? Luisterend ‘doorloopt’, plaatsen we de fraaie tentoon- naar verhalen over de repatriëringstijd, toen stelling nog een keer, weer in het Indonesië- het aanbod in de winkels en de gebruiken in Paviljoen, dicht bij de ingang vanuit de de Hollandse keuken heel wat schraler waren Entree. dan in ons rijke, internationale heden, ligt de conclusie voor de hand dat de Indische keu- Symboliek ken simpelweg te lekker, te superieur aan de

dick valentijn, monumentenzorg den haag monumentenzorg dick valentijn, In Oma’s sarong maken bezoekers kennis Hollandse keuken was, om hem op te geven.

foto: met de symboliek van batik. Rens Heringa Bovendien, je at het thuis en niemand hoefde Raam uit het pand van de Nederlandsch-Indische Spoorweg-Maatschappij, Wassenaarseweg beschreef zes doeken die door Indische en het te weten. (Dat laatste was in de tijd van 38-40, Den Haag, waar nu de Ambassade van Zuid-Afrika is gevestigd. Peranakan (Indo-Chinese) vrouwen waren de contractpensions en maatschappelijk gedragen en door overerving bij de huidige werkers wel belangrijk: het eten van rijst eigenaar terecht waren gekomen. De ten- werd gezien als onaangepastheid en der- toonstelling vertelde hoe de doeken oor- halve als teken dat men nog niet helemaal spronkelijk waren gebruikt, hetgeen was af klaar was voor een eigen woning.) Sporen van Smaragd mooiste gebouwen, maar ook aan de eigenaars te leiden aan de patronen en afbeeldingen. Wie vandaag om zich heen kijkt, ziet dat de en bewoners uit het verleden. Kantoren, win- Naar aanleiding van de tentoonstelling Nederlander op dit punt massaal geassimi- Den Haag is al eeuwen een middelpunt van kels en woonhuizen weerspiegelen hun identi- meldden zich diverse eigenaren van bijzon- leerd is met de Indische landgenoten: koken internationaal verkeer; bewoners kijken al teit, ambities en herinneringen. dere batik-erfstukken. In enkele bijeenkom- en eten is belangrijk geworden, met een lang niet meer op van een exotische kleder- Zo werden voor 1945 nog personificaties van sten die Stichting Tong Tong voor dit doel oneindige stroom tv-programma’s, culinaire dracht, een uitheemse smaak, een apart West- en Oost-Indië opgenomen in de interi- organiseerde ‘las’ Rens Heringa de doeken tijdschriften en kookboeken tot gevolg. Ster- accent of een vernieuwende impuls aan de eurdecoraties van overheidsgebouwen als voor de huidige eigenaren: waar komen ze ker nog, de Indische rijsttafel wordt regelma- kunsten. In de stadsgeschiedenis neemt teken van gezag over de koloniën. Vele luxe vandaan, welke symboliek hebben de afbeel- tig ingezet als ‘nationaal gerecht’ als hoge, vooral de band met voormalig Nederlands- repatriantenvilla’s dragen een bijzondere dingen en bij welke fase van het leven hoort internationale gasten geïmponeerd en in de Indië een voorname plaats in. De commerci- decoratie, dat nog herinnert aan de gelukkige de doek? Soms was juist de verschoten, ver- watten gelegd moeten worden. ële en culturele uitwisseling met de ‘Gordel jaren die de bewoner in Indië doorbracht. Op sleten batikdoek de meest waardevolle, en Kortom, wie vilein wil zijn, kan beweren: van- van Smaragd’ heeft vele zichtbare sporen de gevels prijken namen als ‘Gondang’ of ‘Soe- bleek de imponerende doek in felle kleuren daag de dag kun je geassimileerd zijn èn de achtergelaten in het stadsbeeld. In de loop bang’, terwijl in het interieur soms prachtig een tamelijk recente kopie. Indische keuken hoog houden. Makkelijk! der jaren zijn we die Indische kenmerken als gedetailleerde glas-in-loodramen met voor- ‘typisch Haags’ gaan ervaren. Omdat er in de stellingen van wajangpoppen of boeddha’s Spreekuur Wat is typisch Indisch? stad wordt verbouwd, gesloopt en vernieuwd, bewaard zijn gebleven. Heeft u ook nog batik-erfstukken en zou u Het bovenstaande in ogenschouw nemend, gaan ongemerkt sporen van ons internatio- ook graag uw doek aan Rens Heringa voor- is het des te jammerder dat juist dat laatste naal gedeelde verleden verloren. Als we de Tentoonstellingen leggen? Stuur een e-mail met een foto van stukje Indisch erfgoed dat nog wel wijd en meest kenmerkende en bijzondere voorbeel- De verzamelde kennis wordt ook gedeeld uw doek(en) naar [email protected] (of per zijd hoog gehouden wordt, vaak niet goed den willen behouden voor de toekomst, moe- middels twee verschillende tentoonstellin- post als u geen e-mail hebt, zie pag. 1). Zodra gekend wordt. ‘Indische’ en ‘Indonesische’ ten we eerst weten wat we nog hebben. gen: in het Atrium van het Stadhuis en in het er weer een batikspreekuur georganiseerd keuken wordt door elkaar gebruikt, typisch Het project Sporen van Smaragd van de Cultuurpaviljoen van de Tong Tong Fair, die wordt, krijgt u bericht. Indische gerechten en gebruiken worden niet Gemeente Den Haag inventariseert Neder- beide vanaf 22 mei te zien zijn. als zodanig gekend, en daarmee loopt men lands-Indisch erfgoed in de Hofstad uit de Expositie huren de prachtkans voorbij die de Indische keuken periode 1853–1945. In 2013 worden de resulta- Symposium Als u belangstelling hebt de expositie te biedt om de Indische mengcultuur en de ten van het project gepresenteerd in diverse Ter afsluiting wordt op 31 mei het symposium huren, stuur dan een berichtje aan expo@ interessante koloniale ontstaansgeschiede- publicaties en publieksactiviteiten. Zo ver- Gedeeld erfgoed – Shared heritage. Haags-Indi- tongtong.nl. nis van de Indo’s te leren kennen. scheen op 22 april een stadskaart, waarmee sche monumenten als getuigen van culturele Precies daarom maakte Stichting Tong Tong in belangstellenden zowel te voet als virtueel uitwisseling georganiseerd in het Bibit-Thea- 2011 met steun van het Mondriaan Fonds de de Indische ‘sporen’ in het stadsbeeld kun- ter van de Tong Tong Fair. Tijdens het sympo- De Indische keuken tentoonstelling Indische keuken. In 2012 werd nen ontdekken. sium, dat met medewerking van de Rijks- hij, iets aangepast en uitgebreid, herplaatst. dienst voor het Cultureel Erfgoed tot stand Net zoals sommigen bij het horen van Enge- En hetzelfde gebeurt dit jaar. Een prachtige Ook een boek komt, bespreken deskundigen uit verschil- land meteen over a cup of tea en de stiff upper presentatie in het Cultuurpaviljoen van een Op 22 mei verschijnt in de VOM-reeks van lende vakgebieden (onder wie Ulbe Bosma, lip beginnen, zo nauw is aan ‘Indisch’ de Indi- van de schatten uit ons Indisch erfgoed: onze Monumentenzorg de publicatie Sporen van Frans Leidelmeijer, Henk Mak van Dijk), de sche keuken verbonden. Indisch = lekker zalige, rijkgekruide Indische keuken! Smaragd. Haags-Indisch erfgoed 1853–1945, mooiste voorbeelden van dit gedeelde erf- eten, zo lijkt het wel. waarvan het eerste exemplaar wordt gepresen- goed en hun relevantie voor monumentenbe- Het is ook opvallend dat vrijwel alle Indi- teerd op de Tong Tong Fair. Architectuur hangt leid, educatie en citymarketing. schen de Indische keuken in ere houden. Veel samen met gemeenschapsvorming. Gebou- Belangstellenden kunnen zich aanmelden mensen van Indische afkomst kunnen wei- wen hebben niet alleen een bouwhistorische voor het symposium en/of de digitale nig specifieks over Indische cultuur en zelfs waarde; ze zijn een weerspiegeling van de soci- nieuwsbrief van het project via: info@­ Indische geschiedenis vertellen — ze zijn zo ale, culturele of religieuze context waarin ze sporenvansmaragd.nl. Voor meer informatie, goed aangepast dat ze even veel (of even wei- tot stand zijn gekomen. Daarom wordt in het zie www.sporenvansmaragd.nl, of volg op nig, zo u wilt) weten als de doorsnee Neder- boek niet alleen aandacht besteed aan de Twitter: @SporenvSmaragd. lander. Het enige specifiek Indische dat in

~4~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 tentoonstelling & boek .. Uit de Inleiding door Gerard Termorshui- tionairen, het afsluitende deel van mijn Indi- zen bij Marietjes biografie: sche persgeschiedenis, eind mei 2011 in Leiden, Een tragisch leven aan de Indische zelfkant “Ruim tien jaar geleden, tijdens mijn langdu- stelde een Indische heer zich aan mij voor: ‘Ik rige trektocht door het landschap van de Indi- ben Piet Krop, een kleinzoon van Marietje van Uitzonderlijke vrouw sche pers, maakte ik kennis met Marietje van Oordt,’ waren letterlijk zijn eerste woorden. De Oordt, een jonge Indo-Europese vrouw die, verrassing was enorm en memorabel zal zij rondzwervend over (vooral) Java, in de jaren blijven. Hoe had de in mei 1950 in Soerabaja tussen 1914 en 1930 zich een reputatie ver- geboren Piet, die in hetzelfde jaar 1950 met het wierf in een wijde kring van onder haar beko- hele gezin Krop vanuit de Oostjavaanse stad Marietje ring geraakte mannen, en daarnaast talrijke naar Nederland was gekomen, de weg naar Lei- slachtoffers maakte onder winkeliers, hotel- den gevonden? Al langer geïntrigeerd door de houders en andere neringdoenden: een intri- levensloop van zijn grootmoeder, over wie hij gerende persoonlijkheid die, nu eens hier dan bij stukjes en beetjes van zijn ouders had weer daar opduikend onder steeds weer een gehoord, stuitte hij in 2011, op zoek naar meer van Oordt andere naam, door de slimme inventiviteit en informatie, op mijn verhaal uit 2006. Via het allure waarmee zij haar praktijken volvoerde internet werd hij geïnformeerd over de aan- bij de in de kolonie wonende Nederlanders staande verschijning van mijn persgeschiede- De levenswandel van de roemruchte Marietje eerder bewondering dan antipathie wekte. nis met daarin – naar hij vermoedde – de con- van Oordt (1897–1974) is onderwerp van een “Die Indischgasten volgden haar als een schel- text van Marietjes levensverhaal. menroman lezende loopbaan via de dag- en “Dankzij die ontmoeting in Leiden kon dit nieuw onderzoek door Gerard Termorshuizen, de weekbladen die gretig reageerden op elke zich boek worden geschreven. Want ook Piets zus- biograaf van P.A. Daum. De Indische pers schreef aandienende snipper nieuws over Marietje, ters Els, Marijke, Christel, Jeannette en Thé- zoals ze meestal werd genoemd. Altijd al ver- rèse, zijn broers Dick en Hans en zijn zoon met regelmaat over haar dubieuze levens- zot op roddel en achterklap, op pikante lec- Patrick waren gegrepen door de voor de fami- wandel. Door de ontmoeting in 2011 van enkele, tuur in het algemeen, genoten de lezers van lienaam wel compromittante maar tegelij- haar erotisch getinte lotgevallen. Soms ook kertijd fascinerende geschiedenis van hun in Nederland, wonende nazaten, kon Termors- werden zij geconfronteerd met de tragiek van uitzonderlijke (over)grootmoeder. Een aan- huizen haar leven reconstrueren. Stichting Tong haar kansarme afkomst, die haar geen andere vankelijk in de familie levend gevoel van gêne mogelijkheid had geboden dan een leven op had geleidelijk aan plaatsgemaakt voor trots Tong geeft haar levensverhaal uit in een mooi de bonnefooi. Marietje was lange tijd een veel- op een voorouder die zich onder de moeilijk- boekje, en begeleidt de uitgave met een mooie, besproken vrouw die nog jaren nadat haar ste omstandigheden staande had weten te naam uit de krantenkolommen was verdwe- houden: de trots op een intelligente en karak- kleine tentoonstelling op de Tong Tong Fair. nen in de herinnering bleef hangen. Toen in tervolle vrouw die telkens opnieuw de moed mei 1938 een vrouw vastzat wegens herhaalde had kunnen opbrengen het hoofd te bieden oplichting, werd zij in een Bataviaas nieuws- aan de misfortuin van haar bestaan.” blad aangeduid als ‘Marietje de Tweede’. Het is een prachtig manuscript geworden, dat “Behalve in de Indische pers heeft Marietje de lezer o.a. meeneemt naar Indische lokaties van Oordt sporen nagelaten in de Indische die nog niet zo vaak beschreven zijn, zoals de literatuur, namelijk in Het land van herkomst, rechtbank en zelfs de gevangenis. Via leven- de befaamde autobiografische roman van E. dige krantenreportages, intense brieven van du Perron. Arthur Ducroo, Du Perrons alter Marietje zelf en natuurlijk Gerard Termorshui- ego, vertelt daarin van het onverwachte zens verteltalent komt een minder bekende bezoek – begin 1920 – van een charmante jon- kant van Indië tot leven. Sabrina Luthjens — die gedame aan het ouderlijke huis in Bandoeng. eerder o.a. onze exposities over de Indische Zich voorstellend als mevrouw Ruits, echtge- keuken en batik belanda vormgaf — maakte note van een van de chefs van een bekende van dit manuscript een mooie tentoonstelling scheepvaartonderneming, vraagt zij Du Per- voor de Tong Tong Fair. ron senior haar zijn (leegstaande) huis in Batavia te verhuren. Deze stemt daarmee in De tentoonstelling over Marietje van Oordt is te om er maanden later achter te komen dat hij zien in het Cultuurpaviljoen van de Tong Tong is opgelicht: zijn woning treft hij ‘in een grote Fair, van 22 mei t/m 2 juni. Wie belangstelling staat van vervuiling’ aan. Hij dient een aan- heeft de tentoonstelling daarna te huren, kan klacht in; Marietje wordt gearresteerd en er voor meer informatie mailen naar expo@ volgt een proces. Ook daaraan worden enkele tongtong.nl. passages gewijd in Het land van herkomst. In De biografie, ‘Niemand zorgde voor mijn ziel’; mijn verslag over Marietjes leven komt Marietje van Oordt (1897–1974), een tragisch natuurlijk ook deze episode aan bod.” leven aan de Indische zelfkant, door Gerard Termorshuizen, ISBN 978 90 78847 07 6, Verrassing uitgegeven door Stichting Tong Tong, is te koop In zijn Inleiding beschrijft Termorshuizen ook in de stand van Tong Tong tegenover de hoe het krantenspoor naar Marietje uiteinde- tentoonstelling en via iedere serieuze boekwinkel. lijk doodliep. Tot zijn grote verrassing kwam Op 2 juni spreekt Termorshuizen over Marietje Termorshuizen recentelijk onverwacht toch te van Oordt in het Bibit-Theater. weten wat er later met Marietje was gebeurd: “De hoop op aanvullende gegevens had ik zo goed als opgegeven. Wel had ik in een inter- Met dank aan view van een journalist met Marietje, eind 1928, gelezen dat zij een zoon had die, op dat Stichting Tong Tong ontving voor dit project moment ongeveer dertien jaar oud, was gebo- financiële bijdragen van Fonds 1818, Prins ren uit een kortstondig huwelijk met een Bernhard Cultuurfonds en Stichting M.A.O.C. zekere Christiaan Krop. Op een enkel detail na Gravin van Bylandt. Ook brachten enkele was mij echter niets bekend over die zoon en tientallen Sobats (donateurs) van Stichting eventuele nazaten van hem. Tong Tong, aangevuld met andere liefheb- “Dat die er wel degelijk waren, bleek in 2011. Na bers, via crowdfunding een substantieel

archief familie krop familie archief afloop van de presentatie vanRealisten en reac- bedrag bijeen. foto: indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 ~5~ poëzie Iedereen anders iedereen eenders

door Ronelda Kamfer

.. Gedurende my onlangse verblyf in ‘mense van mense’ die voorreg had om hier Amsterdam as skrywer in woning aan die te leef sodat ons met ons klere vere geure Spui het vriende Professors Ena Jansen en wyn geld tabak en opvoeding hier sonder Ronelda Kamfer Pamela Pattynama, myself, my man Nathan teenstand kan kom en OPVOED en dogtertjie Seymour genooi na die Tong Tong fees in Den Haag. Dit was ons eerste ja ja ek weet jy dink OPFOK maar dit is glad kennismaking met die Nederlands Indische nie ons planne nie ons kom julle leer, leer hoe Kultuur. ’n Kultuur wat baie ooreenkomste die nuwe wêreld werk ons gaan ’n kasteel het met die bruin (Kleurling/Coloured) kul- bou, want ek is mos ’n koning ons gaan ’n Iedereen anders omgang van Indische mense in Nederlands tuur in Suid-Afrika. Nie net omdat dit ’n fort om ons teen uhm... er... die vyande te As ’n jong post-Apartheid skrywer is daar vir my inspirerend. Die klem val heeltyd op gemeenskap is met mense van gemengde beskerm my ander maats in die Noorde het ’n vanselfsprekend ’n dualiteit wat in my werk die dualiteit van hul herkoms sonder om herkoms is nie, maar ook omdat selfs die ver- fantastiese buy a male slave and rape a voorkom. Ek skryf in die taal van die onder- enige van die twee te minag. menging baie eenders is. female for free-besigheid en ons bring dit drukker maar terselfdetyd probeer ek ’n eie Bruinmense oftewel Coloureds is die afstam- Kaap toe identiteit skep sonder die verlede terwyl die Iedereen eenders at melinge van mense uit Europa en die slawe verlede die motivering is. Daar, op die Tong Tong fees, was ook ’n sterk wat saam met die Nederlandse koloniseer- ons gaan die Kaap van Goeie Hoop klem op die uitskryf van ’n ongeskrewe ders aan die Kaap gekom het (Indië, Indone- wêreldbekend maak. Almal gaan daar wil geskiedenis wat baie na is aan wat ek in my sia, Java, ander Afrika lande) asook die wees almal gaan weet dit is die Kaap van die Waar ek staan werk probeer doen. Daar is ’n neiging onder inheemse groepe soos die Khoisan. Die nage- Kompanjie die jong post-Apartheid skrywers om hulself slagte/afstammelinge van hierdie groepe is Nou sit ek om ’n tafel heeltemal te wil isoleer en distansieer van onder die Apartheid regering as die eenheid so ou maat Herrie vat nog ’n diep sluk van met my voorvaders se vyande die politieke geskiedenis van Suid-Afrika. Wit Kleurling geklassifiseer. die brandewyn wat ek vir jou gestuur het Ek knik en groet bedagsaam Suid-Afrikaners is gatvol van blameer word maar vir die sondes van hul voorvaders en veral die Here comes Jannie êrens diep binne my jonger generasie dink die onregte in die Eviction Notice weet ek waar ek staan geskiedenis het niks met hulle te doen nie. Uit: Noudat Slapende Honde, 2008, Kwela Ek stem nie saam met my generasie nie. Ek Nederland 1651 uitgewers (vert. Nu de slapende honden, 2010, My hart en kop is oop onthou dat ek op skool al my geskiedenis in Uitgeverij Podium) en soos goed opgevoede mense literatuur gekry het. Ek het nie van Anne beste Herrie/Autshumao lag en eet ons saam Frank in geskiedenis geleer nie, maar in my maar taal literatuur klas. Dit het my altyd baie hiermee wil ek u inkennis stel dat ek God êrens diep binne my frustreer om nêrens enige boeke deur bruin oftewel Jan van Riebeeck soos my maats my weet ek waar ek staan skrywers oor bruinmense te kan lees nie. In noem julle land kom oorneem die Apartheid literatuur was bruinmense uit- Apartheid het ons geleer dat Afrikaans die gebeeld as die slaaf, huiswerker, plaaswerker, ons die VOC het besluit die Onestop- taal van wit mense is, post-Apartheid geskie- kinderoppasser ens. Wat natuurlik baie aku- storie werk nie uit nie, die kaap verdien baie denis leer ons dat Afrikaans in die monde van raat van die tyd was. My frustrasie was dus meer jy is die leier van jou dierbare mensies slawe gevorm was. Slawe wat nie met hul nie met hoé wit Afrikaanse skrywers oor maar ek is ’n wit man en julle sal nog leer Nederlandse meesters kon kommunikeer nie bruinmense geskryf het nie, my frustrasie en hul eie taal geskep het, Afrikaans is dan was dat ek geweet het dat daar bruin skry- ons is so slim dat ons bepaal het waarom eintlik ‘kitchen-dutch’! Die destydse regering wers wat stories kon vertel wat ten minste daar twee oseane bymekaarkom waarom het die taal gestandaardiseer en Afrikaners honderd jaar vooruit is. Als wat ek in Afri- daar ’n berg aan die punt van Afrika is wat het dit volksbesit gemaak. kaans se letterkunde gelees het was hoe ’n soos ’n tafel lyk en natuurlik waarom julle By die Tong Tong fees was die natuurlike briljante volk die Afrikaners was, hoe slim, nathan and andré trantraal. nathan illustratie:

~6~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 sterk en vreesloos die wit man is. My frustra- haar woorde het soos vlêrmuise om my sie was hoe verskriklik vervelig Afrikaanse gevlieg letterkunde was, hoe die Afrikaans van die Afrikaner my afgepis het. Hoe kon so ’n klein ek het gewag vir iets recensiehet Pak van Sjaalman van Ronelda S. Kamfer (Kaapstad, 1981) groepie mense soe klomp kak aanjaag? vir Pappa is dood Hoekom kon ek vir ure en ure aaneen in my of dis verby of hy’s oorlede oupa se geselskap sit en stories aanluister maar sy’t aanhou praat oor kos Kop-noch-staart- wat hy self opgemaak het soms en soms kon toe ek haar uiteindelik stop en vra ek sit en luister hoe hy die verlede oop vertel, het die vlêrmuise aanhou vlieg hy kon dit in sy eie Afrikaans doen, in sy ongeletterde, plaaswerker Afrikaans. Dit het “ja, vroeg vi-oggend” my kwaad gemaak dat my oupa nie ’n boek kon skryf nie. Dat hy nooit as ’n literêre held 2. verhalen in die Afrikaans geskiedenis sou voortleef die swaarste vir my was nie dat my oupa nie, maar net as ’n bruin, ongeskoolde plaas- dood was nie werker, met 13 kinders. maar Wat blijf is onder de zee/ dat die aarde aanhou draai het onder het schip blijf de zee dat ek aanhou leef het oupa Thomas Daniel dat alles wat verkeerd was nog steeds Granfield verkeerd is dat ek kon slaap en wakker word 1. matriek slaag en aan ’n toekoms dink .. Haar dichtbundels lopen in elkaar over. heid had haar geleerd dat de taal, het Afri- dis vandag my oupa Thomas die ergste van alles was dat ek alles kon doen Ze sluiten op elkaar aan. Op elkaar en op de kaans, dat de geschiedenis, dat de Literatuur se verjaardag wat geschiedenis van de Afrikaanse West Kaap. van “wit mense” is. Maar dat gold de dit sou gewees het ek moes doen Dat zie je al aan hun uiterlijk als je beide bun- geschreven geschiedenis, de op school hy is dood en al wat ek regtig wou doen was om te huil dels in de Nederlandse vertaling naast elkaar onderwezen geschiedenis, de in boeken ver- toe ek in matriek was ek wou dae aaneen huil legt. Het zwarte kapsel op de ene en de witte zamelde geschiedenis en literatuur, en het dit is al wat ek regtig van ek wou sy leeftyd uithuil golfslag tegen de klippen op de andere cover, Afrikaans dat daar bij hoort. In die geschie- matriek kan onthou ek wou huil vir wie hy was en vir wie hy ze hebben dezelfde vorm. De vorm van Ada- denis en literatuur komt oupa en zijn bruine kon wees mastor, de bleke, ontembare demon van de familie met hun vertellingen niet voor. die oggend toe die telefoon lui ek wou huil oor die onregverdigheid zee die de toegang tot de Indische oceaan Daarom schrijft Kamfer haar eigen (familie-) het my ma nie kom sê nie en ek wou huil omdat hy regtig lief was vir my beschermt. En die ook in het Westen onster- geschiedenis over “een stamboom die nooit sy en my pa het opgestaan en omdat ek geweet het dat hy lief was vir my. felijk is geworden, door het gedicht Os Lusía- werd geplant”, omdat ie er al was. Het is de en is weg hospitaal toe das (1572) van Luis de Camões (ca 1524–1580). geschiedenis van de gekaapte grond. In de Uit: grond/Santekraam Kwela 2011 Zo lijkt de geschiedenis van de Kaap te taal die daar precies bij past: het Afrikaans al die grootmense my oupa se kinders (vert. Santenkraam 2012 Podium Uitgeverij) beginnen toen de Portugezen kwamen, en van “oupa”. en hulle daarna de Hollanders, op weg naar Indië, het mans en vroue is hospitaal toe Ek het toe besluit dat ek dit sou verander, dat begin van de westerse kolonisatie van de Geschiedenis wordt poëzie ek self sal skryf. In Afrikaans sal skryf. In my wereld. Lijkt. Want deze bundels gaan die Zelf noemt zij ze “afkop-kopaf-stories” (in ek wou saamgaan eie verkeerde Afrikaans sal skryf. Sodat almal koloniale geschiedenis voorbij. Ze sluiten het gedicht ‘Santekraam’). Het is vertaald ek wou net my oupa dit kon verstaan. Ek het besluit om oor als te aan bij wat al was voor dat een Portugees de als: “gekke kop noch staart verhalen”, maar belowe dat ek okay sou wees skryf, oor my eie lewe, oor my ma se lewe, demon beschreef. Reiken over het uitzet- dat ‘gekke’ is een dichterlijke vrijheid van de dat ek eendag ’n boek gaan skryf oor my oupa se lewe, oor gewone mense se tingsbevel van Van Riebeeck naar de verhalen vertaler. Afkop-kopaf-stories zijn geen gekke en hom nooit sal vergeet nie en lewens. Mense wie se stories vir te lank over de zee van daarvoor, die de vissers altijd verhalen, maar vertellingen vanuit het hart, dat ek die liefste vir hom was ­geminag en gemarginaliseer was. al aan elkaar vertelden. Verbinden zich zo van gewone mensen zoals oupa. Ze hebben Die Tong Tong fees het my soos deel van iets met een geschiedenis die door Portugezen kop noch staart: ze beginnen gewoon en ze my ma het ’n paar uur later laat voel alhoewel dit nie deel van my is nie. noch Nederlanders is opgeschreven. De bun- houden opeens op, zoals dat gaat bij vertel- gebel om te sê dat ek vir my en my suster Die kos het geproe soos huiskos, die bazaar dels van Kamfer schrijven orale geschiedenis. lingen. Ze borrelen niet zomaar op bij de ik- moet kos maak en stalletjies het gevoel soos die Kaap. Die “aanluistert vir ure”, toen opa vertelde, in persoon die ze “oorvertel” en opschrijft. Zij sy het niks gesê van my oupa nie wêreld het groter en kleiner gelyk en gevoel. zijn eigen taal: zijn “ongeletterde, plaaswer- is bewust naar ze op zoek, ze vraagt er om. Eenders en anders. ker Afrikaans”. En zo spoelen ze bij haar aan in “onderwa- terse bottels”, oude verhalen en nieuwe, in Afrikaans flarden en brokstuksgewijs. Haar eigen her- De gedichten in de twee bundels lopen ook inneringen uit haar hedendaagse leven in het in elkaar over, sluiten op elkaar aan. Niet keu- huidige Zuid-Afrika mengen zich met de rig 1 op 1, maar kris kras door de bundels beelden van toen zoals ze gebrand staan op heen. Ze spelen dan weer in het heden, dan het netvlies van getuigen van toen. Het ver- weer in het verleden, of zelfs in het mythisch haal van Klippe Klipkop, van Slimme Sara en verleden voor de geschiedschrijving begon. kindse Terence, van Terence en zijn bootje Dat lijkt een zootje ongeregeld. Lijkt. Want Vleugeltjes, van Mooie Mitchel en zijn vaders ook in de bundels woedt een ontembare groene leren aktentas, van ome Vissie Visser storm. Een storm aan “kop noch staart” - zonder fiets; van Malle Maria, fiere Katie, een gedichten, over een ik-persoon. Over haar ik-persoon die zijn vader vindt, een ik-per- heden in het hedendaagse Kaapstad, en over soon in een ziekenhuis, met een minnaar, haar verleden. Haar eigen recente verleden met vaders, moeders, Boeren en buitenlui. thuis in de familiekring, op school en in de De hele santekraam aan ‘stories’. Ze worden stad, en haar vertelde verleden, verteld door door de dichteres aaneengeregen en met “oupa” Thomas Daniel Granfield, grootvader elkaar verweven in de inhoudsopgave van van moederskant. Hij kon uren vertellen, haar bundels. Zo krijgen ze kop en staart, mooier, interessanter, aangrijpender dan de zonder het vertelkarakter aan te tasten. Zo verhalen die de kleindochter op school als krijgt de ik-persoon en haar hedendaagse Literatuur te lezen kreeg. Hij stierf zonder omgeving historisch reliëf en krijgen oude zijn verhalen te kunnen opschrijven. En zon- vertellingen actualiteit. Zo worden vertellin- der te weten dat zijn kleindochter gezworen gen geschiedschrijving. En wordt geschiede- heeft dat zij dat voor hem zou doen. Apart- nis poëzie. ¦

indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 ~7~ ¦ Pak van Sjaalman mooie vertellingen en scherpe aanklacht. En brug te ver voor wat hij wilde bereiken: reha- taling uitgerekend het onontbeerlijke woord Zoals de dichteres zich thuis voelde op het feitelijk eerste poging om met een nieuwe bilitatie van de Indische cultuur. Maar wat hij ‘grond’ uit de titel is weggekaapt?3 “Tong Tong Fees”, zoals zij onze Pasar noemt, verzameling tot een nieuwe ordening te wilde schrijven veranderde daarom niet. Hij zo voelde ik me thuis in haar santekraam, die komen, om de geschiedenis te herschrijven. verhief het verschijnsel tijdschrift tot een Edy Seriese ik een “Pak van Sjaalman” noem. Dat is Een ‘Pak van Sjaalman’ beschrijft ook de literaire vorm, waarin hij deed hij wat hij natuurlijk een verwijzing naar die arme Max positie van de auteur die zo’n poging onder- wilde: vertellingen verzamelen2. Om te ver- Op zondag 2 juni gaan Edy Seriese en Ena Jansen Havelaar die vergeefs zijn zootje ongeregeld neemt: een maatschappelijk marginale posi- tellen wat hij wilde (laten) vertellen: het (hoogleraar Zuid-Afrikaanse letterkunde aan de aan bewijslast over de gekaapte levens in een tie, zoals Sjaalman had en Tjalie later. Het leven in Indië. In de taal die daar het best bij Universiteit van Amsterdam) in gesprek met andere Nederlandse kolonie aan de Hol- werpt een blik op wat hij wil: aandacht voor past: het Indisch Nederlands in al z’n dialec- Ronelda Kamfer in het Bibit-Theater. landse Droogstoppel probeerde te slijten, die misdaden tegen de menselijkheid. En toont ten, van de boekentaal ABN tot het levende er Literatuur van maakte door belangrijke het middel dat daartoe wordt ingezet: de petjoh. Hij schreef geschiedenis. Ronelda S. Noten woorden weg te halen. Zo werden en worden eigen taal. Havelaar, noch Sjaalman, noch Kamfer, haar middlename is Sonnet, doet 1 Edy Seriese ‘Het Pak van Sjaalman: kijk op Taal en Geschiedenis en Literatuur, dragers Multatuli zelf, of Tjalie overigens, bereikte hetzelfde en gaat een stap verder. Zij maakt Indische letteren’ in: Indische letteren 25 (2010) 3 bij uitstek van de koloniale missie, de kolo- wat hij wilde. Omdat van het ‘Pak’ Literatuur er poëzie van. Poëzie zoals poëzie moet zijn: (sept) 185–190, ook op: www.iwi-nu.nl >> lezingen niale wapenen bij uitstek gebruikt om de werd gemaakt, en het beroemd werd om hartverscheurend en onontbeerlijk van taal. 2 Vergelijk het begin van de vertelling ‘Gaga’: “Ken je Gaga? En oma Poet? En oma Kobboy? Ken je tegenstander monddood te maken. Het Pak esthetische redenen, niet om wat het te zeg- Zij doet wat een dichter moet doen: zij vindt Tojip Sinting en Tèttèt? En Sauer Sarabér en van Sjaalman, een actief genre in de interna- gen had. Dat effect van Literatuur was voor de taal uit die past bij haar eigen geschiede- Oj-oj-Potdomme? Je denkt zeker dat ik gek ben. tionale postkoloniale literatuur, is de literaire de Indische Jan Boon (1911-1974) een reden om nis, nauw aansluitend bij wie de geschiede- Zulke namen bestaan niet, denk je. Je bent niet tegenspeler van de roman en de koloniale zich, nadrukkelijk onder zijn literaire pseudo- nis maakten, in precies daarbij passende goed wijs. Ga de wereld in en leer!” in: Vincent geschiedschrijving, dat weten wij van Tjalie niem Tjalie Robinson, zijn eigen Pak van vormen. Is het dan niet hartverscheurend, én Mahieu, Verzameld Werk. Robinson. Zo’n Pak is een schijnbaar orde- Sjaalman samen te stellen onder de veelzeg- veelzeggend, dat van haar tweede bundel 3 zie: Ena Jansen ‘Geskiedenis in woord en beeld: loze verzameling van rijp en groen, van harde gende titel Tong Tong1. De naam van zijn eer- grond/Santekraam, om geen andere reden Rondelda Kamfer en Nathan Trantaal’ 2012–07–06 data en poëtische ontboezemingen, van dere tijdschrift: Gerilja (1955) was wellicht een dan die van Literatuur, in de Nederlandse ver- op: www.litnet.co.za.

zeventig, het beruchte jaar 1965 incluis. Het zijn. Tohari: “Ik had meer problemen met was het hoogtepunt in de vervolging van mijn eigen familie dan met de regering. Zij (vermeende) communisten, die naar schat- begrijpen niet waarom ik als een vrome mos- ting miljoenen doden tot gevolg had. Toch is lim over ronggeng zou willen schrijven. Maar verslagGeruchtmakend: ‘Het dansmeisje uit mijn dorp ’ het géén politiek boek. De taal van Tohari is ik geloof in de eerste regel van de Koran: ‘eve- beeldend; zonder dat hij de dingen bij de rybody belongs to God’, dus ook die dans- naam noemt, denk je als lezer toch te weten meisjes! Ze bestaan nog steeds, ze worden en te voelen wat hij bedoelt. gezien als godin van de vruchtbaarheid en Ahmad Tohari: In het gesprek met Van Dis en Maas vertelde mensen geloven dat wat zij doen geen zonde Tohari bescheiden en zelfverzekerd wat hij is omdat zij mannen bedienen”. Tohari laat waarnam, precies de toon van zijn boek. Hij zien dat goed en fout hand in hand gaan. Goed en fout gaan beschrijft alles uit liefde, ook de dingen die Tohari maakt ons echt deelgenoot van het hij haat. “Het is wat het is. Nooit je achter- leven van het dansmeisje Srintil in haar grond verloochenen!” Dit kan ook een verkla- kleine dorp Paruk. Op het Tong Tong Festival ring zijn voor zijn optreden van de eerste wil hij ons meer over haar vertellen. hand in hand avond: ook al heeft Indonesië aspecten die hij haat, dan nog zal hij het land niet verloo- Dansmeisje uit mijn dorp, vertaald door Twee hoogtepunten van het Haagse literaire festival chenen. Monique Soesman en Maya Sutedja-Liem, Writers Unlimited (voorheen Winternachten) januari Ahmad Tohari draagt het boek op aan de uitgeverij De Geus, 2013. mannen, vrouwen en kinderen van het jongstleden waren Amos Oz uit Israel en Ahmad Tohari uit dorpje Paruk. Hij beschrijft plaatselijke Ahmad Tohari is op 26 en 30 mei te zien en Indonesië. Voor degenen die toen het bezoek van de grote gebruiken en rituelen, zoals de ceremoniële horen in het Bibit-Theater in twee verschil- ontmaagding en het fenomeen ronggeng, lende programma’s, zie tongtongfair.nl voor Indonesische schrijver hebben gemist, is er goed nieuws: vrouwen die zowel dansmeisje als prostituee meer informatie. hij komt ook op het Tong Tong Festival!

door Leslie Boon

.. Begin dit jaar verscheen de Nederlandse minder geprest zijn mening te geven over de vertaling van de trilogie Dansmeisje uit mijn invloed van ‘staatsidealen’. Want een dag dorp van Ahmad Tohari. Het boek bundelt de eerder leek Tohari niet bereid kritische noten eerder verschenen boeken Het dansmeisje uit over Indonesië te kraken; hij verzekerde de mijn dorp (1993) en De onheilskomeet (1998) zaal herhaaldelijk echt van het land te hou- met het derde deel, vertaald uit de ongecen- den. Was dit werkelijk de schrijver van het sureerde versie die na de val van Soeharto geruchtmakende boek Ronggeng Dukuh verscheen. Paruk (1982, vert. Het dansmeisje uit mijn Bij Writers Unlimited ging Ahmad Tohari in dorp)? Aan tafel met Maas en Van Dis, beiden gesprek met Michel Maas en Adriaan van Dis, merkbaar thuis in het Indonesische, herken-

op zaterdag 19 januari. Vergeleken met de den we de ware Tohari. leslie boon

avond daarvoor, toen hij samen met de foto: Turkse journalist Ece Temelkuran te gast was Haat-liefde Filmposter voor Sang Penari, de verfilming van Ahmad Tohari in januari op Writers Unlimited in het programma Among The Believers van In Ronggeng Dukuh Paruk volgen we het dra- Het dansmeisje uit mijn dorp; de film was de Umar Mirza, kwam Tohari nu beter uit de matische leven van dansmeisje Srintil in een Indonesische inzending voor de Oscars. Ahmad verf. Zoals iemand tegen mij zei, “Nu stellen klein Javaans dorpje. Het boek beslaat de Tohari prees de verfilming. ze gelukkig vragen over zijn boek”, en werd hij periode van de jaren veertig tot begin jaren

~8~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 slachtoffer tijdens de Japanse bezetting; de voor haar is er in het heden iemand die min geheimzinnige Japanse hovenier Aritomo; en of meer als ‘aanjager’ van haar haperende de moeizame weg naar onafhankelijkheid geheugen fungeert: de Japanse kunstkenner recensieThe garden of evening mists door T an Twan Eng van ‘Malaya’ naar een zelfstandige natie, los Tatsuji, die een boek wil samenstellen over van de Britse kolonisator. Eenmaal in de het werk van de inmiddels overleden Ari- Cameron Highlands aangekomen, ontvouwt tomo. Deze laatste was namelijk ook een Betoverende roman over deze mysterieuze, meervoudige geschiede- zeer gewaardeerd graficus, gespecialiseerd in nis zich vervolgens als een Oosterse theece- het vervaardigen van houtsneden. En het remonie: langzaam, sereen en gracieus. ‘toeval’ wil dat veel van zijn werk in het bezit We leren Yun Ling aan het begin van de jaren is van Yun Ling. een pijnlijk vijftig van de vorige eeuw kennen als een Zo krijgen we als lezer aan de hand van het getergde, jonge aanklager die zich verbeten geheugen van Yun Ling, geholpen door het inzet voor de berechting van Japanse oor- zoekwerk van kunstkenner Tatsuji, stapje logsmisdadigers. Aan haar verbetenheid blij- voor stapje inzicht in wat er zich in het verle- ken ook persoonlijke redenen ten grondslag den heeft afgespeeld. Maar weten we het dan verleden te liggen: als jonge vrouw is zij samen met echt? Want hoe betrouwbaar is datgene wat haar zus door de Japanners gevangen geno- het geheugen ons voorschotelt? En dan met men, mishandeld en vervolgens als slavin name het geheugen van Yun Ling? tewerkgesteld in een kamp waarvan de lig- The garden of evening mists is een betove- ging door de Japanse bezetter angstvallig rende roman over herinneren en vergeten. Reggie Baay bespreekt voor Indisch Anders geheim is gehouden. Als begin 1945 duidelijk Betoverend, niet alleen vanwege de knappe The garden of evening mists van Tan Twan Eng. wordt dat het keizerlijke leger de oorlog zal constructie en stijl (Tan Twan Eng toont zich verliezen weet Yun Ling als enige van de in de roman een begenadigd stilist), maar Het boek stond op de shortlist voor de Man gevangenen te ontsnappen, terwijl al haar ook vanwege de uitgekiende, gelaagde Booker Prize 2012 en werd bekroond met de Man lotgenoten, inclusief haar zus, door de manier waarop in de roman spanning wordt Japanners uit angst voor ontdekking worden opgebouwd. Subtiel worden mysteries gecre- Asian Prize 2012. Tan Twan Eng is zondag 26 mei vermoord. Het levensdoel dat zij zich vervol- ëerd en nog subtieler ontrafeld; geraffineerd te gast op het Tong Tong Festival. gens stelt is berechting van de Japanse oor- worden geheimen gepresenteerd en nog logsmisdadigers en het lokaliseren van het geraffineerder onthuld. Als lezer krijg je daar- kamp om zo het graf van haar overleden zus door weinig gelegenheid te verslappen, ook te vinden. omdat je er al lezend op bedacht moet zijn door Reggie Baay Enkele jaren na de oorlog treffen we Yun Ling niet op het verkeerde been te worden gezet. aan in de Cameron Highlands, waar zij con- Kent de roman dan geen zwakke punten? tact zoekt met — uitgerekend — de gewezen Jawel, een bepaalde vorm van wijdlopigheid hovenier van de Japanse keizer, Nakamuro bijvoorbeeld. In zijn drang de lezer te infor- Aritomo. Hij heeft daar in de hooglanden een meren vervalt de schrijver soms in uitweidin- prachtige Japanse tuin aangelegd en woont gen die op zich interessant zijn (onder meer er in het landhuis Yugiri (avondnevel). Yun over de kunst van het tatoeëren en Japanse Ling wil hem een Japanse tuin laten aanleg- houtsneden), maar die wel de vaart uit het gen ter nagedachtenis aan haar vermoorde verhaal halen. Het zijn echter futiliteiten in zus, die, zo komen we te weten, voor de oor- vergelijking met de sterke punten van deze log gefascineerd is geraakt door de bijna roman. mathematische schoonheid ervan. Het is hartverwarmend om te constateren De hovenier weigert haar verzoek, maar dat een Maleisische schrijver die ver na de biedt in tweede instantie aan haar het vak te oorlog geboren is (1972) kennelijk zoveel leren, zodat zij zelf in staat zal zijn de tuin betrokkenheid bij die oorlog voelt dat hij aan te leggen. Hoewel zij aanvankelijk weer- hem tot onderwerp van zijn werk heeft zin voelt (Aritomo behoort immers tot het gemaakt. Niet minder mooi is dat het hem door haar gehate Japanse volk) stemt zij ook internationale erkenning heeft opgele- omwille van haar gestorven zus uiteindelijk verd: The garden of evening mists stond op de toch met het voorstel in. shortlist van de prestigieuze Man Booker En dan begint een geraffineerd spel tussen Prize en werd bekroond met de Man Asian ‘meester’ en ‘leerling’, tussen aantrekken en Literary Prize 2012. Is het niet fantastisch dat afstoten, waarbij associaties en herinnerin- Tan Twan Eng met zijn boek op een prachtige,

man booker prize gen aan haar kampverleden Yun Ling veelvul- literaire manier een internationaal lezerspu-

foto: dig parten spelen. Dit alles voltrekt zich bliek deelgenoot heeft gemaakt van de Tan Twan Eng tegen het decor van Malaya’s moeizame weg geschiedenis van de Tweede wereldoorlog in naar onafhankelijkheid. dit deel van Zuidoost-Azië? Het is iets dat Het verleden en (de vertekening van) het wat mij betreft nog lang navolging verdient. geheugen spelen overigens niet alleen bij Yun Ling een belangrijke rol, maar ook bij The garden of evening mists, door Tan Twan haar Japanse leermeester Aritomo. Waarom Eng. Nederlandse vertaling: De tuin van de .. ‘Op een berg boven de wolken woonde eens perspectief van Teoh Yun Ling, een gepensi- heeft hij vlak voor de oorlog zijn eerbied- avondnevel, Xander Uitgevers. een man die de hovenier van de Japanse keizer oneerde Maleisische vrouwelijke rechter, waardige loopbaan als tuinman van de keizer was geweest.’ Zo begint de roman The garden geboren in 1923 en opgegroeid in het milieu vaarwel gezegd? Wat heeft hem doen beslui- Zondagmiddag 26 mei om 15.30 uur of evening mists van de Maleisische auteur Tan van de loyale koloniale elite van Penang. Zij ten zich te vestigen in de afgelegen Cameron interviewt Reggie Baay Tan Twan Eng in het Twan Eng die nu in de Nederlandse vertaling heeft het hectische leven in Kuala Lumpur Highlands? En waarom is hij nooit meer Bibit-Theater (Engelstalig). is verschenen onder de titel De tuin van de vaarwel gezegd om zich rekenschap te geven teruggekeerd naar Japan? avondnevel. En terwijl je je na zo’n introductie van haar eigen verleden en dat van haar Er is nog iets dat — in het ‘heden’ (in het boek verwachtingsvol opmaakt voor een sprook- geboorteland. Yun Ling reist daartoe terug is dat het begin van de jaren tachtig) — de jesachtig verhaal word je in deze roman gelei- naar een plek die daarmee onlosmakelijk ver- noodzaak tot herinneren bij de hoofdper- delijk een geschiedenis binnengeleid die verre bonden is: de Cameron Highlands, de idylli- soon evident maakt: zij blijkt te lijden aan van sprookjesachtig blijkt te zijn. sche hoogvlakte in West-Maleisië. Daar voortschrijdende afasie. Voordat het te laat Die geschiedenis wordt in het boek verteld namelijk ligt de verbinding tussen Yun Ling is moet het verleden dus zo snel en zo goed via een subtiel spel van flashbacks vanuit het en respectievelijk haar verleden als oorlogs- mogelijk in kaart worden gebracht. Gelukkig

indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 ~9~ dan migratie, dat is toch wel heel interessant. Indië niet zozeer als bepalend voor mijn Dat is ons tweede-generatie-perspectief al: wij leven, maar wel Indië dat diepte geeft aan interview zijn niet gemigreerd, wij zijn geïntegreerd, dat mijn leven nu, en verweven is met mijn leven is ‘ons ding’. nu.” Welke verhalen “Precies. En vanwege dat proces zijn voor mij de thema’s die mij altijd in boeken aanspre- Zou je, om aan de lezers een beter idee te geven ken: ontheemding en buitenstaanderschap. van wat de tweede generatie voor jou typeert, Of het nu over migratie gaat of over de een boek willen noemen uit de wereldliteratuur wil je nog lezen joodse tweede generatie of over herinnerin- dat ze misschien wel kennen, dat voor jou ken- gen aan de tweede wereldoorlog, het zijn merken heeft van de tweede generatie? altijd deze thema’s die mij heel erg fascine- “Ik zou er twee willen noemen: Kiran Desai, ren.” The Inheritance of Loss (2006), en Austerlitz De literatuur (2001) van W.G. Sebald, heel prachtig. Wat Dus het hoeven geen boeken van de tweede daar daar ten enen male aan ontbreekt is generatie te zijn, maar ze spreken jou als nostalgie. Wel weemoed, een soort van peng! tweede generatie het meeste aan? Vooral Austerlitz, een gevoel van: er is iets van de tweede “Ja. Maar meestal zijn het wél boeken van weg, ik kan ergens niet bij. En ja, dat hebben een tweede generatie, al hoeft het niet de meer mensen, het hoeft niet tweede genera- Indische te zijn. Waar ik een beetje op ben tie te zijn, maar de manier waarop je het uit- uitgekeken bij de boeken van de Indische werkt, kan heel erg kenmerkend voor de tweede generatie, is dat Indië-als-verleden tweede generatie zijn. Bij Desai is het natuur- generatie het hoofdthema is. Ik vind het niet meer zo lijk de mooie structuur, met al die verhalen interessant. Wat ik wel interessant vind, is en stemmen door elkaar heen, daar hou ik een hedendaagse roman, die hier speelt, ook heel erg van.” waarin allerlei thema’s als ontheemding, marginalisatie en, vooral, buitenstaander- Indische meisjes Dertig jaar geleden verscheen Geen gewoon Indisch schap worden uitgewerkt en dat op de ách- Pamela Pattynama: “Marion Bloem heeft meisje van Marion Bloem. Siem Boon, hoofdredacteur tergrond Indië speelt. Als je het een Indische veel woorden nodig, maar wat ze heeft roman wilt noemen, moet dat er wel bij. gedaan, de hele Indo geschiedschrijving in van Indisch Anders, sprak ter gelegenheid van dit jubileum met Pamela Pattynama over de literatuur van de Indische tweede generatie. Op 31 mei neemt Pamela afscheid als bijzonder hoogleraar Koloniale en Postkoloniale literatuur- en cultuurgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.

door Siem Boon

.. Siem Boon: Laten we beginnen met de “Ja, dit is een belangrijk punt waar het om definitie van ‘tweede generatie’. Ik hoor allerlei draait voor de tweede generatie: als je hier verschillende definities: of je ouders volwassen opgroeit, met de Nederlandse als omrin- waren toen ze hier kwamen of niet, of je voor of gende cultuur, en met ouders die elders zijn na de oorlog bent geboren, of je voor een opgegroeid — met andere ervaringen en een bepaald jaartal bent geboren of niet. Maar het ander perspectief, met andere herinneringen onderscheidende tussen eerste of tweede gene- — vind je of vóel je dan dat de opvattingen en ratie is toch alleen: daar geboren of hier? ervaringen van je ouders in Indië leidend zijn Pamela Pattynama: “Ik heb een heel eenvou- geweest voor je leven, voor je identiteit? Of dig schema. Eerste generatie is de mensen is het leven hier in Nederland — met alles die het zelf hebben meegemaakt. Tweede erbij: integratie, inburgering, hoe je je wel of generatie is de mensen die voornamelijk hier niet Indisch voelt — bepalend? Ik denk dat zijn opgegroeid.” laatste, ik denk dat dat interessanter is.”

Je kijkt niet naar geboorteland per se, maar Ja, het integreren moet je zèlf doen. Ik ben in dit naar ervaring? land geboren en getogen, dit is míjn land, en “Mijn grootste splitsing is tussen zelf heb- tegelijkertijd ben ik Indisch, daarin zitten din- ben meegemaakt, de ervaring van Indië, en gen die ik waardevol vind en wil houden — en hier zijn opgegroeid.” hoe combineer ik dat dan? “Het gaat eigenlijk over de vraag hoe je je los De tweede generatie wordt dus gedefinieerd maakt van je familie. Het feit dat de ervarin- door de ervaring dat ze opgroeien in een land gen van je voorouders je niet helpen, inte- waar ze hun ouders niet als gids hebben? gendeel zelfs, bij je integratie hier in Neder-

“Precies. Dát vind ik heel belangrijk voor de land: dat maakt dat het een heel allenig en ligtenberg serge

ervaring van de tweede generatie.” heel zelfstandig proces is, met alle proble- foto: men van dien, maar ook met alle verworven- Pamela Pattynama Eigenlijk ben je dan meer een ‘eerste’ generatie, heden en rijkdom van dien.” je bent immers de eerste die hier opgroeit, in dat nieuwe land. Daar is niks ‘tweede’ aan, je Ontheemding en buitenstaanderschap voelt je juist pionier! Het woord integratie is bij ons eerder gevallen

~10~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 lot van de Indo. En nu ga jij daar ook nog in te handhaven. En er heerst voortdurend brengen: een lesbische relatie. Verhoudt het woede in die familie. Dat is zo’n mooi boek, lesbische zich ook tot die metafoor van het omdat het die botsende, wrijvende, schu- gezin, en hoe dan? rende familierelaties, maar ook de interactie “Wat jij nu naar voren haalt is hét thema van tussen de familie en de buurt, weergeeft. Dat de Indische literatuur, of het nu gaat over vind ik ook een Indische roman. Dat soort koloniale of postkoloniale literatuur: de geschuur. En dingen die niet kloppen, waar je familie. Familiegeschiedenissen. Dat is hét woedend over wordt. Of waar je je alleen thema. Een lesbische relatie is geen familie. maar van wilt terugtrekken. Je wilt er hele- Niet in de strikte zin van het woord. En het maal niks meer mee te maken hebben.” heeft iets van buitenstaanderschap. En daarom is het interessant. Niet alleen omdat Je vindt dat dat soort boeken er te weinig zijn het mij aangaat, omdat het mijn geschiede- hè? Kun je er nog meer noemen? nis is, maar gewoon omdat het een thema is “Ik zou een film willen noemen. Claire Pij- dat afwijkt van de geijkte Indische thema- man (1965), een Indische filmmaakster, wil tiek.” absoluut niet dat haar films Indische films worden genoemd. Ze maakt films over haar Hoe schrijf je een Indische roman die géén Indische vader (Mijn vader maakt foto’s, familieroman is, bedoel je? 1996), haar Indische moeder (Van later zorg, “Ja. Want ik gaf dat voorbeeld van Agaat niet 2009) en ook over een Indische gitaarmaker. zozeer vanwege de familierelaties, maar Nou, díe film,Talking guitars (2007), is een In 2010 besprak Edy Seriese The Inheritance of Loss Dertig jaar geleden verscheen Geen gewoon meer vanwege de structuur: heel mooi, prachtige film over een jongen, Flip Scipio, van Kiran Desai voor Indisch Anders Indisch meisje van Marion Bloem meer-lagig. die de bekendste gitaarbouwer is waar al die “Een boek waarbij heel veel mensen niet aan Amerikaanse gitaristen mee werken: Ry Indische literatuur denken, maar dat is het Cooder, Paul Simon, noem maar op. Gitaren wel, is Zonder moeder van Karina Schaapman. doen mij ook onmiddellijk aan mijn vader Dat boek is opgepakt als een prostitutiero- denken en aan Indische geschiedenis, maar man: een meisje dat prostituee wordt en dan Pijmans film gaat helemaal niet over Scipio’s fictie vormgeven, dat vind ik geweldig. En “Ja, dat vond ik een heel leuke vraag. Daar ineens in de gemeenteraad van Amsterdam Indische achtergrond. In het begin van de ook van verschillende kanten: de films die ze heb ik lang over moeten nadenken en van- terecht komt. Voor mij gaat het boek heel erg film zie je hoe zijn ouders een kleine gitaar, heeft gemaakt, Land van mijn ouders (1983) morgen wist ik het. Natuurlijk: een lesbische over die moeder die vanuit een bekende cul- misschien was het wel een banjo, uit Indië en Ver van familie (2008), prachtig.” roman!” tuur in een volslagen vreemd pakhuis terecht hebben meegenomen, volkomen kapot, en komt, volslagen zonder enige middelen, vol- zij hebben al, ik weet niet hóe lang aan die Ze is ook echt oorspronkelijk. Marion Bloem Een lesbische Indische roman? slagen zonder idee hoe ze hier moet leven, jongen gevraagd: jij bent de beste gitaarbou- schrijft altijd haar eigen boek, wil steeds iets “Ja, een lesbische Indische roman. Die moet zonder netwerk, zonder familie, niks. En dan wer van de wereld en wij zitten hier met dat nieuws maken. Dat is het waardevolle van nog geschreven worden. Maar als ik dat zo dat kind ook losgeslagen opvoedt of eigen- kapotte ding en je maakt hem nooit. En dan haar. Zij kan echt zélf denken en er zijn nu een- zeg, zet ik iedereen op het verkeerde been. lijk niet opvoedt, eigenlijk loslaat. Het boek helemaal op het eind — je ziet hoe zijn leven maal niet veel mensen die dat kunnen. Want het moet geen lesbische roman wor- gaat ook over dat meisje dat volslagen alleen is tussen Amerika en Nederland, en hoe hij “Precies. Het zijn echt heel interessante boe- den met een coming-out en al die lesbische haar weg hier moet zien te vinden. En haar dealt met al die grote jongens uit de muziek- ken. En van haar vind ik ook dat zij het Indi- thema’s. Maar gewoon, een heel vanzelfspre- weg ook víndt. Of je dat verleden, dat prosti- wereld — komt hij terug en gaat hij eindelijk sche meisje echt op de literaire kaart heeft kende relatie tussen vrouwen waarin het tuee-verleden, wel of niet ziet als negatief. naar zijn ouders en dan maakt hij die gitaar gezet.” Indische verleden heel evocatief is. Wat ik Zij weet zich te ontworstelen aan dat losge- voor hen. Dat vind ik prachtig. Het gaat heel zou willen, is een roman die niet zo recht- slagen zijn. Ze weet haar weg te vinden. Ik erg over nu, het gaat heel erg over iemands Letterlijk al, met die titel! Kun je je nog herin- streeks is, maar veel meer suggereert. Een vind het zó’n fantastisch boek. Ook omdat persoonlijke leven en bestaan en levensbesef neren dat je Geen gewoon Indisch meisje voorbeeld voor een nog ongeschreven Indi- ze zo laat zien dat het mogelijk is. Dat je in je en wat de uniciteit van die persoon is en dan (1983) voor het eerst las? sche roman is Agaat van Marlene van Nie- eentje dat kan bereiken.” zie je op de achtergrond, heel terloops, dat “Ik had er een heel ambivalent gevoel over. Ik kerk, een Zuid-Afrikaanse roman, prachtig Indische. had ergens het gevoel: er klopt iets niet. gestructureerd. Dit is geen lesbische roman Dat is dus eigenlijk ook een voorbeeld van een “Ik denk soms: De hele Indische literatuur zit Maar direct mijn tweede gevoel was: Dit in de strikte zin — het gaat over een gecom- Indisch boek dat geen familieboek is. teveel vast aan een soort overdracht van ste- boek had ik zelf willen schrijven.” pliceerde verhouding tussen twee vrouwen: “Ja! Verdomd!” reotypen en van nostalgische beelden. En dat een vrouw die ongeneeslijk ziek is, ALS heeft, de mensen, ook de lezers en de kritieken, Daarom was je natuurlijk ook extra kritisch! en een zwarte bediende. Een vrouw die zij Visuele kunsten daar maar heel erg moeilijk van los komen. “Ik vind er teveel tweespalt in. ‘Arme migran- eerst aangenomen heeft als haar kind, maar Mensen zijn doorgegaan met schrijven, er zijn Maar in de beeldende kunst is dat heel ten vallen tussen wal en schip, moeten die zij toen verstoten heeft omdat ze toch nieuwe schrijvers bijgekomen. Als je die afge- anders.” schipperen tussen twee werelden, tussen een baby kreeg, die zij niet dacht te kunnen lopen periode, sinds 1983 en het boek van twee culturen’. Maar het was 1983 en knap krijgen. Toen de witte vrouw ziek werd, werd Bloem, terugkijkt, kun je dan zien dat de Vind je dat de ontheemding en het buiten- vind ik dat Bloem aan de andere kant, vooral zij totaal afhankelijk van de verstoten zwarte tweede-generatie-literatuur is veranderd? staanderschap van de Indische tweede genera- in haar stijl, heel erg laat zien dat het alle- vrouw. Dus in die relatie zit de hele apart- “Ik maak wel eens een grove indeling tussen tie al heel goed beschreven is in een roman? maal meervoudig is. En juist niet een oppo- heidspolitiek, die hele geschiedenis van aan de ene kant het genre van Indische “Nee. Dat is toch het ongeschreven boek?” sitie, niet een tegenstrijd, maar veel meer Zuid-Afrika. Zo’n mooie, beeldende, diepe schrijvers en filmers die het heel erg hebben een verwevenheid van allerlei elementen die roman. Zoiets zou ik willen lezen over onze over het Indische verleden als iets dat ver- De literatuur van de Indische tweede generatie wel of niet met elkaar te verenigen zijn. Die tijd, onze geschiedenis.” werkt moet worden in het heden: Birney, is nog niet af. ook botsen, maar waar je ook iets leuks mee Bloem, Lopulalan, Jill Stolk ook, Van Dis “Misschien moet je niet spreken over dé kan doen. Haar hele manier van schrijven, die Familiegeschiedenissen reken ik daar ook bij. Die moeten dat Indi- ongeschreven roman, maar meer: welke ver- a-chronologische en over verschillende Dan leg ik direct het verband... Want in zulke sche verleden een plaats geven in hun leven. halen zijn er nog niet verteld?” plaatsen en stemmen verdeelde schrijfstijl, termen is natuurlijk al heel vaak over Neder- Er zijn ook andere boeken, waarin het Indi- vind ik ontzettend interessant; en héél erg land en Indonesië gesproken, als een echtpaar sche minder opvalt, bijv. Zonder moeder Vrijdagmiddag 24 mei vertelt Pamela leuk dat daarmee de tweede generatie werd dat ruzie kreeg, het Indische kind dat wel of reken ik daartoe, maar ook bijvoorbeeld van Pattynama verder in het Bibit-Theater. De titel ingeluid, met zo’n soort boek.” niet aan tafel mag, het woord erkenning dat Ingrid Hoogervorst, Woede, dat vind ik ook van haar lezing: ‘Identiteit en Indië: de steeds terug komt... Het gezin, de familie, de echt een fantastisch boek. Het gaat over een documentaires van de Indische tweede Dit boek had je dus zelf willen schrijven, maar bedienden, de halfzussen en halfbroers, de Joods-Indische familie, de vader is een generatie’. toen we deze afspraak maakten, vroeg ik je ook voorkinderen, wel ge-echt, niet ge-echt, je Joodse sjacheraar, de moeder is van deftige na te denken of er een tweede-generatie-boek vader, maar niet officieel je vader: dit alles, dit komaf, althans, dat vindt ze zelf, en Indisch. is dat nog niet werd geschreven, maar dat je complex van familieverhoudingen, wordt Die familie komt in een of andere achterge- graag zou willen lezen. steeds in verband gebracht met ‘de Indo’ en het stelde buurt terecht en moet zich daar zien

indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 ~11~ tongpolitiek & poëzie tong festival Laksmi Pamuntjak schreef een bestseller

Dit voorjaar baarde de documentaire The Act of Killing

opzien in Nederland door de open manier waarop de may francois

daders van de heksenjacht van de jaren 1965–1966 in foto: Indonesië vertellen over hun misdaden. Niet alleen op Laksmi Pamuntjak het Nederlandse Movies That Matter Festival viel de film op, eigenlijk overal brengt de film een schok teweeg, ook in Indonesië, al kan de film daar alleen ‘op uitnodiging’ bekeken worden. ze Asian Studies en politieke wetenschap- roman reist de hoofdpersoon Amba van Java pen. Van 2009 tot 2012 was ze jurylid voor de naar Buru om haar oude liefde Bhisma te Het Amerikaanse weekblad Time legde dit voorjaar een Prince Claus Awards. zoeken, dertig jaar nadat hij werd gearres- verband tussen deze documentaire en enkele recent teerd en naar de strafkolonie op Buru Amba gestuurd werd. Bhisma is een arts die in verschenen Indonesische boeken waarin hetzelfde In een interview met The Jakarta Post van 21 Oost-Duitsland werd opgeleid, met progres- onderwerp ter sprake komt: onder andere Amba, de oktober 2012, vertelde Laksmi hoe ze op sieve idealen. school in de jaren zeventig de eenzijdige Tot Laksmi’s verrassing en blijdschap is roman die oktober vorig jaar in Indonesië verscheen en visie op de gebeurtenissen van ’65-’66 gedo- Amba een echte bestseller geworden in Indo- sindsdien al aan zijn derde druk toe is. De schrijfster, ceerd kreeg. nesië. Zij werkt nu hard aan de Engelse verta- “De boodschap was duidelijk en liet geen ling, die ook een bewerking wordt, speciaal Laksmi Pamuntjak, is te gast op het Tong Tong Festival. ruimte voor andere visies: de communisten voor lezers buiten Indonesië. Zij wordt op 1 juni geïnterviewd door Margot Dijkgraaf. waren atheïsten en de vijand van de Indone- sische staat, en verantwoordelijk voor de Op zaterdagmiddag 1 juni wordt Laksmi generaalsmoord op 1 oktober 1965. Kortweg: Pamuntjak in het Bibit-Theater geïnterviewd ze waren het Kwaad. door Margot Dijkgraaf, literatuurcriticus voor “Niet alleen werden door de dominantie van o.a. NRC Handelsblad en directeur van Engelstalig vertaalde ook poëzie van Goenawan Moha- de Nieuwe Orde van Soeharto en de officiële academisch-cultureel centrum SPUI25 in Amba is de debuutroman van Laksmi mad in het Engels. geschiedschrijving die daarbij hoort, hele Amsterdam. Pamuntjak (1971). Daarvoor was ze vooral Ze werkt ook als journalist; zo stelde zij generaties opgevoed met stilte en werd hun bekend als dichteres. T.S. Eliot, Pablo Neruda onder andere de bekende Jakarta Good Food geleerd te vergeten, maar het resulteerde ook en Chairil Anwar behoren tot haar favorieten. Guide samen, waarvan sinds 2008 al meer- in een generatie, vandaag de dag, die echt Haar Engelstalige bundels Ellipsis: Poems and dere edities zijn verschenen. Maar ze schrijft niet beter wéét.” Prose en The Anagram werden goed ontvan- over meer onderwerpen, ook muziek, poli- De verontrusting daarover bracht Lakmi gen, ook in het buitenland. Vorig jaar verte- tiek, film en literatuur, in o.a. Tempo en The Pamuntjak ertoe de roman Amba (2012) te genwoordigde ze Indonesië op de Poetry Jakarta Post. schrijven. De communistenvervolging vormt Parnassus, een groot internationaal poëzie- Laksmi groeide op als dochter van uitgevers, de achtergrond, maar ze liet zich ook inspi- festival in het South Bank Centre, onderdeel en was mede-oprichter van Aksara, de enige reren door figuren uit de Mahabharata, het van de culturele Olympiade die t.g.v. de tweetalige boekwinkel in haar geboorte- Indiase epos dat de bron vormt voor veel Olympische Spelen werd georganiseerd. Ze plaats Jakarta. In Perth, Australië, studeerde wajang- en danstheater in Indonesië. In de

AdvertentieIndischAnders2013-2:Opmaak 1 11-4-2 (advertenties) Bestel portvrij beide nieuwe titels van | Groenm 5 ar 8 k 5 t boeken van Jacob Vis 9 1 Reggie Baay: 6 1 7 1

6

| |

bij [email protected]

- -

3 3

3 3

8 8

1 1

7 7 etc.

1 1

0

0 kees ruys alles is voor even

B B

T T

D D

| |

D D

o o

t t

r r h h

d d

c c r r e e En bespaar biografie over aya zikken 10 euro! barney agerbeek NIEUW: Moerta schaduw van schijn Echt verse koffie Roman over vrouwelijke Sumatra - Java - Sulawesi Indische arts en [batavia rotterdam jakarta] ook bio / fairtrade vermeend terroriste extaze-6 Bestel via www.desmaakrepubliek.nl € 19,99 de wegen van couperus Of kom langs bij Tandem glenn pennock Coffee etc./De SmaakRepubliek Roman over een uitgeverij Stichting Tong Tong Groenmarkt 167, Dordrecht plantersleven als in gangen en stegen 078 – 611 9585 € 19,99 [gitaarheld joe op bali] € 14,50 www.facebook.com/desmaakrepubliek op de stand van www.facebook.com/coffeeetc Uitgeverij Conserve, Schoorl (tel 072–509 3693) boekhandel van stockum

~12~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 Atjeh bleek zo succesvol dat er ook elders in de archipel gelijksoortige compagnieën wer- Tweede generatie kort verhaal den opgericht. fragment uit Pendek; K orte verhalen over Indische levens Geen gewoon Indisch meisje Als alle soldaten verhuisde mijn opa in zijn Op woensdag 22 mei leest Marion KNIL-periode van plaats naar plaats — te lang Bloem voor uit het boek dat haar in op één plek zou misschien tot vriendschap één klap beroemd maakte: Geen met de lokale bevolking leiden en dat was gewoon Indisch meisje, begeleid door het laatste dat het gouvernement van haar gitarist Patrick Drabe en violist Arjen De hond soldaten verlangde. Één plaats waar opa een de Graaf (Bibit-Theater). periode verbleef was Long Iram op Oost- Borneo, nu Kalimantan. Daar leven de De Grote Surabaya Show Dajaks. In die tijd snelden sommige van de Herman Keppy en Patrick Wouters pre- Dajakstammen nog regelmatig koppen. senteren De Grote Surabaya Show op zaterdagmiddag 25 mei in het Bibit- Een van de taken van het KNIL was om aan de Theater. Gefascineerd door de stad van snelpraktijken een einde te maken. De hun familie, brengen Herman Keppy Dajaks dienden zich te onderwerpen aan de en Patrick Wouters verschillende Kian christelijke mores. Militaire bezettingen wer- aspecten van de stad Surabaya voor den gesticht in the middle of nowhere, korte het voetlicht in deze ‘sentimental en lange expedities werden van daaruit uit- roadtrip’. Met aandacht voor de archi- gestuurd om het eiland te doorkruisen en tectuur van de stad, Surabaya in tijden Hollands macht te bevestigen. van oorlog en bersiap, literatuur, muziek en sport. Gasten zijn o.a. Frans Op een keer, tijdens een patrouille die over Leidelmeijer, Peter van Dongen, Huib een rivier voerde, moest de KNIL-brigade van Akihary en Jan A. Somers. mijn opa een woeste stroomversnelling door. Er zijn veel verraderlijke stroomversnellingen Astrid Seriese & Erwin van in de rivieren van Kalimantan, die gevaarlijk Ligten blijven, zelfs voor ervaren Dajaks die er al Twee geliefde Indische muzikanten jaren varen. De roeiers konden de boot niet samen in één productie, genaamd houden. Hij werd door de stroom meege- Blues & Poetry. En tussen de muziek- sleurd en sloeg om. Alle soldaten verdwenen stukken — van o.a. Duke Ellington, Tom in het water. Sommigen wisten in paniek de Waits, John Hiatt, Billie Holiday en oever te halen, waar zij hulpeloos moesten eigen composities — vertellen ze over door Herman Keppy toezien hoe minder fortuinlijke collega’s ver- hun ervaringen als Indo’s van de tweede

herman keppy dronken of tegen de rotsen sloegen. De over- generatie: zangeres Astrid Seriese en

foto: levenden waren ervan overtuigd dat ook gitarist Erwin van Ligten. Op de eerste mijn opa was omgekomen. Zijn lijk werd dag (22 mei) worden ze ’s middags over echter niet gevonden. dit programma geïnterviewd in het .. Ongeveer vijf jaar na de geboorte van gebreid naar twintig. Een brigade bestond uit Bibit-Theater; diezelfde avond treden ze mijn vader in 1930, ging mijn opa met pensi- één Europees sergeant, één niet-Europees Blij verrast was een ieder toen een week later op in het Bintang-Theater. oen uit het KNIL en werd commandant van sergeant, één niet-Europees korporaal en de doodgewaande door een groep Dajaks de cultuurpolitie op een suikerplantage bij vijftien (zeventien) niet-Europese manschap- werd afgeleverd bij het kampement, tot Reiskoffers Jember. Opa bezat een aantal honden die pen, bij voorkeur ‘Ambonezen’. Die werden veler verbazing ook nog eens in bezit van Iedereen die ze ziet is onder de indruk werden ingezet bij het politiewerk en bij de gezien als de beste soldaten. zijn ransel en complete bewapening. De van de Indische reiskoffers die kunste- jacht. Een van die honden heette altijd Kian. Dajaks hadden hem stroomafwaarts meer nares Shelly Lapré maakte: de koffers Als Kian doodging, werd een nieuwe hond De kleine brigades werden ingezet als snel en dood dan levend aangetroffen op de oever waarmee haar ouders naar Nederland gekocht die prompt dezelfde naam kreeg. doeltreffend opererende eenheid tegen de van een zijriviertje. In weerwil van hun repatrieerden, beplakt ze van binnen Die naam bleef opa dagelijks herinneren aan Atjehse guerrillas. De bewapening was geop- slechte naam hadden zij hem meegenomen met oude foto’s, tekeningen, batik- een indrukwekkend voorval uit zijn KNIL-tijd. timaliseerd voor het man-tegen-man en dagenlang verzorgd. Dankzij genees- doeken, met een prachtige resultaat. gevecht: korte karabijn, klewang en reuntjong krachtige kruiden uit het oerwoud was hij I.s.m. Indisch Herinneringscentrum Het Korps Marechaussee was een onderdeel (dolk). Op mouwen en kraag van het uniform opgeknapt. Bronbeek geeft Shelly dit jaar weer van de KNIL-infanterie dat op 2 april 1890 was waren ter onderscheiding rode versierselen twee workshops in de Bengkel voor wie opgericht tijdens de oorlog in Atjeh. Het kan aangebracht. De strepen op de kraag werden Mijn opa was en handelde als een typische hetzelfde wil proberen. gezien worden als een voorloper van de hui- wel ‘bloedvingers’ genoemd, hetgeen iets Ambonees. Uit dank en eerbied noemde hij dige commando’s. Bij aanvang waren er zegt over de reputatie van het Korps. Het vanaf nu altijd een van zijn honden Kian, de Indisch Muzikanten Collectief twaalf brigades van achttien man, later uit- harde optreden van de Marechaussee in Dajakse benaming voor stroomversnelling. Het Indisch Muzikanten Collectief was in de jaren tachtig de eerste krontjong- band van de tweede generatie. (toen nog onder de naam Eduard Sebastian Boekpresentatie op Tong Tong Festival Ensemble). Ze bestaan nog steeds en worden steeds beter. Vrijdagavond 24 Herman Keppy (Amsterdam-West, 1960) is valt er te vieren?’ dat een kritisch tegenge- van Hollandse harten. Keppy’s eigen mei spelen ze in het Bintang-Theater. journalist en schrijver. Hij publiceerde o.a. luid liet horen in het VOC-herdenkingsjaar. Molukse familie komt ook in beeld – zijn Van Ambon naar Amsterdam, het gefictiona- grootvader was KNIL-militair, zijn vader was Talk Two liseerde levensverhaal van twee Molukse In zijn nieuwe bundel Pendek laat Keppy marinier. Op zaterdagmiddag 25 mei kijkt histo- broers die rond 1900 als arts werden opge- Indische en vooral Molukse Nederlanders ricus Florine Koning (auteur van o.a. De leid in Nederland. In zijn reportages houdt aan het woord met verrassende, vaak pijn- Op vrijdag 24 mei wordt Pendek gepresen- Pasar Malam van Tong Tong, een Indi- hij zich bezig met de andere kant van het lijke en steeds roerende verhalen die tot een teerd in het Bibit-Theater. Om 12.30 uur sche onderneming) samen met Indi- koloniale verhaal: het nog altijd relatief eeuw terug gaan en cruciale momenten in interviewt Wim Manuhutu Herman Keppy. sche auteurs van toen terug op de golf onbekende gezichtspunt van de Indische en hun levensgeschiedenis betreffen: scholing Na afloop signeert de auteur Pendek in de van belangstelling en activiteiten uit Indonesische spelers in de geschiedenis. Dat in Indië, de tweede wereldoorlog, het verzet, stand van Stichting Tong Tong, tegenover de jaren tachtig. Met o.a. Marion resulteerde in 2002 in het evenement ‘Wat de bersiap, de repatriëring en de verovering het Bibit-Theater. Bloem en Jill Stolk.

indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 ~13~ ~ recensie 14 favourably aspossibleinthe photographs; isrepresentedses, thehouses,everything as ‘The clinic,thefields, the company warehou taald klinken deze zinnen. te praten; netzo stroef enalte letterlijk ver ook wetenschappers) om behoorlijk Engels de onwil van Nederlandse politici(en soms wat er wordt bedoeld. Het doet denken aan moet jevaak twee keer kijken voor jebegrijpt Om te beginnen is het Engels abominabel en en verveling bijnaonmiddellijktoe. Maar als je begint te lezen slaan de ergernis fraaie ennietoverbekende plaatjesertussen. fotobureau van hetmuseum),eneenaantal foto’s (eerder demakke bijuitgaven van het niet zo’n zuinige uitgave met minuscule Bij hetbladeren was ikblijverrast: nueens Netherlands EastIndiesattheTropenmuseum ? lezen enbekijken van Photographs of the . tek Mooie foto’s teleurstellende ~ . door EstherWils Wat maaktdelezer zo recalcitrant bijhet indisch anders Nºanders indisch 01 ~ mei 2013 - - met eenetnografisch doelzijn gemaakt hebben overgegeven. Mag menfoto’s die en toeschouwers van destijds zich zouden ken waaraan de opdrachtgevers, fotografen tiek incorrecte karakter van hetaapjeskij dat menzichrekenschap geeft van hetpoli niale tijdenvanzelfsprekend isveranderd en taakopvatting van het museum sinds kolo treure wordt delezer ingepeperd datde ook deinhoud kon nakijken. Tot inden er geen eindredacteur diebehalve hetEngels museum enhetfotoarchief enblijkbaarwas door verschillende medewerkers van het van feiten enmeningen; hetisgeschreven Ten tweede staathetboekvol herhalingen RudolfBonnetandWalterthe artists Spies.’ are hard atwork.’ ‘Hewas agoodfriendwith tographs.’ ‘All thepeopleinphotographs clean.’ ‘Nothing of thiscan beseenonthepho everywhere hasbeentidiedupandswept st - - - - nog altijdaan,indittijdperkvan dedigitale dergelijke problemen kleven de fotografie tenis baarde bijhetEuropese publiek.Maar hoeveel opzienbeslist nietbeseft hunbeel bijna naakte Papoea’s enDayaks hebben commerciële fotografen geld isverdiend, de gekregen voor deportretten waar later door en dedanseres hebbenvast maareenfooi Zeker: desmid,vleesverkoper, deweefster dames, heren enkinderen isnietsgevraagd. nakomelingen geschonken, de afgebeelde ‘plunderen’? door Aliseendeel daarvan wens, wat geeft ons het recht privéalbums te van devroege Trou portretten verklaart. fototoestellen, wat eendeelvan destarheid met delange van sluitertijden detoenmalige Roze, geel, beige enbruinhaddente maken even stijfenhumeurig,erkangeen lachjeaf. portretten van de(Indo-)Europeanen zijn digende frons dekijker tegemoet. Maarde tig –alvanaf hetomslagkomt eenbeschul kijken degeportretteerden barsof schrikach dit te demonstreren: zonder uitzondering Het lijktof defoto’s erop zijnuitgezocht om aldus deschrijvers. authenticiteit doorhetgebruik van studio’s, inheemse ambachten ontbeerde iedere ras aante tonen, hetvastleggen van door dewens desuperioriteit van hetblanke merken tussenderassen was ingegeven gen wordt geconfronteerd. Nogeenvoorbeeld: lezer herhaaldelijk metgrove algemeniserin Het derde probleem met dit boek is dus dat de Algemeniseringen teheid bijhunonderwerp ontzeggen. belangstelling en persoonlijke betrokken zendelingen enverzamelaars werkelijke fotografen, onderzoekers, missionarissen, aanmatiging enonwetendheid omaldie schaal. Enhetisvan eenaanstootgevende reproductie nogoponmetelijk grotere status bijaandeintimiteit van deverhouding? Beetje onhandig uitgedrukt; droeg deslaven abolishedin1860.’officially century colonial society, was after slavery close relationship. This changed in the 19th house andthefemale slaves frequently had a and18thcenturies‘In the17th theladyof the Het onderzoek naaronderscheidendeken eigenlijk überhauptwel tonen?, vragen zij. ------ties withtheNetherlands.(…)Real involve Europe increased rapidly andthere were closer ‘After 1870 thenumberof peoplebornin master of thehouseenzijnfemale slaves? En hoezathetmetdeverhouding tussende € 34,50. Bayang, KITPublishers,geb.,rijkgeïll., Westerkamp, nawoord van WimoAmbala Jongmans, AnoukMansfeld, Steven Vink,Pim at theTropenmuseum, Janneke van Dijk,Rob Photographs of theNetherlandsEastIndies ‘Engels’ alpruimen.Heeljammer. geholpen metdeze droge kost –alsze het getjes kijken… Buitenstaanders zijnook niet –tochverschenen (pag. 54) even opde rug bij QueridomaarStichtingTong Tong zijn boeken van Rob Nieuwenhuys kennelijk niet ze zullenzichverbazen datdeklassieke foto door eenvolkomen gratuite specificatie.En Een gemakkelijk waardeoordeel gevolgd ture played roles.’ important romanticised inwhichnature society andcul the imagesportrayed alostandincreasingly their lives by meansof photographs. For them ‘nostalgic desire to of revisit part aimportant voor koloniale fotografie opleefde doorhun erg gezellig vindenomte lezen datdeinteresse overmatig politiekcorrecte. Zezullenhetniet hen isdatalte globalenietbesteed, nochdat schijnlijk nietvoor dieIndischemensen.Aan Voor wiezou ditboekgeschreven zijn?Waar ophalen bijzo’n bewering. Veel Indischemensenzullenhunschouders vants were lesswidespread atthistime.’ ment andfamiliar relationships withtheser op deGrand Pasar. Tong Tong Fair gesponsorde stand dat ookvanuit eendoorGo-Tan en Tijdens deTong Tong Fair doenzij op www.fotozoektfamilie.nl. eigenaren van fotoalbums uitIndië Het Tropenmuseum zoekt de Foto familie zoekt ------foto’s: uit besproken boek opTentoonstelling over haar inreis Musée du quai Branly, Parijs Cheveux donc je suis

.. “Wij zijn eerder een culturele stad dan ‘Haar dus ik ben’ luidt de parafrase van het een klassiek etnografisch museum en bren- beroemde ‘Je pense donc je suis’ van Descar- gen naast wetenschappelijke ook graag poë- tes, in de folder bij de tentoonstelling. Inder- tische thema’s”, verkondigt directeur Sté­ daad: hun haar stelt die voorouders wel heel phane Martin van Musée du quai Branly trots aanwezig. Het kreeg in verschillende cultu- in een interview. Wie gelegenheid heeft moet ren een magische waarde toegedicht, omdat er beslist een keer gaan kijken; ook als er het na de dood nog doorgroeide – net als geen specifiek onderwerp wordt gepresen- nagels schijnen te doen. En haardracht teerd is het museum aan de Seine, aan de maakt een belangrijk deel uit van iemands voet van de Eiffeltoren, een lust voor het oog. identiteit; zij varieert naar ras, leeftijd, sekse Etnografische kunst uit de hele wereld is en status, geografisch en historisch. geraffineerd uitgestald en uitgelicht, in een Voor Dierbaar haar is alles uit de kast curieus, schemerig gebouw dat iets van een gehaald. De tentoonstelling opent met frivo- doolhof wegheeft en de bezoeker onmiddel- liteiten, in de vorm van een beeldengalerij lijk uit de stadse drukte transporteert naar van westerse makelij, met klassieke bustes een tijdloze sfeer. Wat maakt veel van de en versteende krullenkapsels. Daarna wordt objecten zo geheimzinnig aantrekkelijk? een lange en fascinerende reeks fotoportret- Misschien dat ze behalve mooi ook zo zicht- ten getoond, met de meest uitzinnige vari- baar vervaardigd en gebruikt zijn, door men- anten wereldwijd, en een overgangstunnel sen die een beetje als voorouders aanvoelen, die het verlies van haar in beeld brengt: het vertrouwd en vreemd. De angst die zij moes- vrijwillige inleveren van lokken door monni- ten bezweren en het respect dat ze moesten ken en nonnen, de gedwongen kaalheid bij tonen door goden of de geesten van overle- initiatierituelen en de weerzinwekkende denen te behagen met rituele voorwerpen, in afrekening met ‘moffenhoeren’. Aan het eind een wereld zonder elektrisch licht, met van die tunnel verschijnt het dodenrijk met kwetsbare behuizing en karige beschutting de menselijke resten. tegen natuurgeweld, zijn makkelijk voor te Het accent ligt op de Franse oud-koloniën in stellen. Het geeft al die beelden, amuletjes, Afrika; Azië is in de tentoonstelling helaas de Dayaks, de vlecht van de Chinees en de haarinplant en ‘bakkebaardjes’ – stof voor weefsels, wapens een bijzondere lading. opvallend afwezig, terwijl de Franse kolonia- opvallend ronde voorhoofdjes van de een mooie tentoonstelling. len toch voet aan wal hadden in China, het Javaanse vrouwen die hun haar zo streng Dierbaar haar huidige Vietnam en Cambodja. Er is één foto naar achteren dragen, in een grote wrong Esther Wils Dat geldt zeker voor de objecten die zijn opgehangen van een mestieze vrouw uit de opgebonden. Wie aan zijn Indische vrienden opgesteld in Cheveux chéris; Frivolitées et Filippijnen, maar dan wel een heel schitte- en familie denkt ziet van alles: alle tinten van Cheveux chéris; Frivolitées et trophées. Te trophées. Je vindt ze pas aan het slot van de rende; hij toont de verleiding van een weel- blauwzwart tot rossig, glad en steil haar, dik zien t/m 14 juli 2013 in Musée du quai Branly, tentoonstelling waar de trofeeën je aansta- derige haartooi rond een verfijnd gezichtje. of fijn, Molukse krullen, vetkuiven, platge­ 37, quai Branly, Parijs. Meer info: ren: scalpen en gemummificeerde hoofdjes, Wie er de Indische fotoboeken nog eens op kamde­ opa’s, fraai gekapte oma’s maar ook www.quaibranly.fr. kleding met haar eraan of erin verwerkt. naslaat komt interessante kapsels tegen bij het traditionele knotje met diezelfde ronde

Reggie Baay te gast op George T own Literary Festival een gedicht waarin hij de benauwende sek- suele moraal in zijn land hekelt. Reizen, hopen en dromen in Penang Het typeert dit mooie, kleinschalige festival: de verrassende kennismaking met schrijvers .. Als ik na een lange vlucht aankom op het uitbundig verwelkomd door festivaldirecteur hij (Amataya behoort tot een verjaagde etni- uit verschillende delen van de wereld en hun vliegveld van Penang staan twee goedlachse Bernice Chauly. Bernice heb ik in 2009 tijdens sche minderheid), net als ik (Indo van de werk, én de ontdekking van wat zij allemaal, Maleisische meisjes mij op te wachten met een literair festival in theater Salihara in tweede generatie) in mijn fragment, alleen naast alle verschillen, gemeen blijken te heb- een groot bord waarop mijn naam staat. Op Jakarta ontmoet toen wij er beiden optraden. met behulp van de verbeelding in staat is het ben. Er ontstaat dan ook direct een zeer hetzelfde moment zie ik naast hen de Aus- Nu heeft zij mij uitgenodigd om naar Malei- ‘homeland’ te bezoeken. intensieve uitwisseling tussen schrijvers en tralische slam poet Omar Musa, die ik kort sië te komen. De volgende dag ga ik eerst naar zoveel publiek én tussen schrijvers onderling. daarvoor nog op het Crossing Border Festival Hoofdthema van het festival is Voyages,hopes mogelijk optredens van anderen voordat ik (Uiteraard beloof ik Omar alle gegevens over in Den Haag heb gezien; blijken we in het- and dreams en met dit thema zijn een dertig- zelf weer ‘op’ mag. Ditmaal in een pro- ‘onze’ Emmense pyromane toe te sturen!) zelfde vliegtuig uit Amsterdam gezeten te tal schrijvers, dichters en musici uit verschil- gramma rond de vraag of en hoe je als schrij- Enkele weken later spreek ik Bernice Chauly hebben en nu allebei deelnemer te zijn aan lende delen van de wereld bijeengekomen; ver het ‘onzegbare’ verwoordt, oftewel hoe weer. Ze vertelt me dat de Chief-Minister van het George Town Literary Festival! een kolkende mêlée van talen, stijlen en gen- ga je om met taboes? Nadat ik het provoce- Penang, eregast van het festival, zo enthou- In het busje op weg naar ons hotel hebben res. rende begin van Ik ben / Aku Adalah heb voor- siast is over wat hij heeft gezien dat hij Omar en ik een geanimeerd gesprek waarin De zaal is ‘lekker’ vol wanneer het pro- gedragen, oogst ik nogal wat bijval van het inmiddels heeft toegezegd financieel garant hij mij laat weten bezig te zijn met zijn eerste gramma homelands begint. Samen met Maleisische publiek. Want dat moet gezegd: te staan voor de volgende editie van het fes- grote roman: ‘About a f… pyromaniac.’ Dan onder meer de Ghanese schrijver Nii Ayikwei het publiek is overwegend jong, goedlachs tival. Kijk, zo kan het dus ook! volgt er een indrukwekkende theorie over Parkes, zal ik geïnterviewd worden en mag ik en zeker niet vies van provocatie en sensatie. het feit dat pyromanen altijd mannen zijn. lezen uit eigen werk. Als de Thaise dichter ‘How did the Dutch audience respond? And Reggie Baay ‘Did you ever notice that? It’s just a power- Amataya zijn stuk voordraagt, raakt de zaal weren’t they angry?’ zijn de vragen die mij thing!’ zegt hij vol vuur. Net als ik wil opmer- bijna bedwelmd door de hypnotiserende met zichtbaar genoegen worden gesteld. George Town Literary Festival, Penang, ken dat in Nederland onlangs voor het eerst klanken van het Thaise dialect waarin hij Zelf raak ik overigens onder de indruk van Ng Maleisië, 23 t/m 25 november 2012. een vrouwelijke pyromaan is opgepakt, schrijft. De synchroon meelopende vertaling Yi-Sheng, een jonge, Singaporese auteur, die Voor een fotoverslag van het festival, komen we aan in ons hotel en worden we zorgt ervoor dat ik verbaasd constateer dat een indrukwekkende performance geeft met zie http://gtlfestival.blogspot.de.

indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 ~15~ tong tong festival ten die Indonesië tot nu toe had, van Soe- formatie The Gamelan Maestros, laat Bala- muziek, dans & wayang karno tot ‘SBY’. In 2006 werd de zangeres wan zijn eigen east-west-blend van Balinese onderscheiden met de Government’s Award gamelan en elektrische gitaar horen. van Indonesië. I Wayan Balawan (1973), a.k.a. ‘Magic Fingers’, Op de 55e Tong Tong Fair zal Waldjinah wor- is een van de beste gitaristen die Indonesië Bijzondere den begeleid door Orkes Keroncong Bintang heeft voortgebracht. Hij mengt traditionele Surakarta. Dit orkest, waar ook een zoon en Balinese gamelanmuziek met moderne jazz. podiumkunstenaars dochter van Waldjinah lid van zijn, speelt Begeleid door traditionele gamelan-percus- krontjong asli in de stijl van Surakarta (Solo). sie demonstreert de gitarist een grote virtu- Orkes Keroncong Bintang Surakarta is ook ositeit met zijn doubleneck gitaar. Zijn bij- het huisorkest van de 55e Tong Tong Fair. naam Magic Fingers dankt hij aan de uit Indonesië ongebruikelijke manier waarop hij gitaar Artists in residence: Sang Penari speelt; Balawan tapt op de snaren. Naast het huisorkest Keroncong Bintang In 2013 neemt Balawan zijn ensemble Bala- Waar de wereldmuziek zich vooral richt op de Surakarta, ontvangt het Tong Tong festival wan & the Gamelan Maestros mee, voor vier crossovers van Noord en Zuid, richt het Tong Tong Sang Penari als artists in residence. Dit is een spetterende worldjazz-concerten en twee gelegenheidsensemble van drie dansers uit gitaarclinics. Balawan brengt in de praktijk Festival zich op de beste mix van Oost en West. Indonesië; ieder neemt een eigen danstradi- wat het Tong Tong Festival propageert en Gezien haar Indische roots is dat niet vreemd. Wat tie mee. Zo komen drie danstradities samen: presenteert, namelijk ‘de beste mix van Oost de Balinese, Midden- en Oost-Javaanse. en West’. echter heel bijzonder is, is dat de Indische erfenis Toen Arnaud Kokosky Deforchaux, artistiek In 2007 en 2008 was Balawan op het Tong – krontjong, gamelan, Indorock, hawaiian – leider van het Tong Tong Festival, eind 2012 Tong Festival te gast met zijn ensemble het Melaka Art & Performance Festival Batuan Ethnic Fusion, o.a. in het kader van Nederland internationaal op de kaart zet, met het bezocht, was hij onder de indruk van de con- het project Worldgrooves from Indonesia. In Tong Tong Festival als leidend podium. Het festival temporaine dans van Agung Gunawan, 2011 koppelde het Tong Tong Festival Balawan afkomstig uit Yogyakarta. De danser en cho- aan de grote slack-key-gitarist Makana uit is trots op de internationale aandacht van Song- reograaf Gunawan werkte onder meer als Hawaii. Het leverde de drukbezochte show lines en The Rough Guide maar vooral trots op de assistent-choreograaf mee aan Opera Jawa North Sea Paradise op. (2006). In deze bekroonde film speelt ook Een reportage van North Sea Paradise is nog erkenning van deze Indische bijdrage aan de een andere gast van het Tong Tong Festival te zien op www.youtube.com/tongtongtv. Nederlandse muziekcultuur. 2013: Nyoman Sura, afkomstig uit Bali. Samen met danseres Deasylina Da Ary uit Wayang rajakaya Oost-Java, vormen zij het gelegenheidsen- Een nieuwe gast, die het Tong Tong Festival semble Sang Penari dat de gehele festivalpe- nooit eerder bezocht, is Herlambang Bayu Aji riode in Den Haag te gast is. (1982), een jonge kunstenaar uit Surakarta .. Het Britse muziektijdschrift Songlines en haar geboorteland wordt zij beschouwd als De dansers zullen zowel moderne als traditi- (Java) die momenteel woont en werkt in Ber- de muziekgids The Rough Guide to Worldmu- de koningin van krontjong. onele dansen laten zien. Ook is er — voor lijn. Hij studeerde moderne kunst in Sura- sic zijn internationaal aanvaard als de meeste De uit Solo afkomstige zangeres (1945) heeft volwassenen en kinderen — de gelegenheid karta en leerde er wajangpoppen te maken, gezaghebbende publicaties over wereldmu- een enorme staat van dienst en geniet ook om dansworkshops bij hen te volgen, in de de platte lederen poppen voor de wayang ziek. De Brit Simon Broughton is hoofdredac- buiten Indonesië aanzien. Het is vooral de Bengkel (werkplaats) van de Tong Tong Fair. kulit (schaduwpoppentheater). Herlambang teur van beide publicaties. In 2012 bezocht hij kleur en ‘zachtheid’ van haar stem die legde zich toe op het schilderen van dierfigu- de Tong Tong Fair en maakte een uitgebreide Waldjinah zo beroemd heeft gemaakt en die Gamelan meets jazz: Balawan & The ren, de wayang rajakaya, en ging uiteindelijk reportage (te lezen in Songlines nr 90). De ze koestert. “Ik drink nooit ijswater of likeur, Gamelan Maestros ook zelf met de poppen spelen als dalang. reden van zijn komst? Er gebeurt iets heel maar altijd beras kencur met honing”, ver- Het Tong Tong Festival heeft een voorliefde Zijn poppenspel is een mengeling van bijzonders op het Malieveld. telde ze aan de Jakarta Post. Beras kencur is voor gitaarmuziek, wat uiteraard te maken wa­yang kancil (met natuur-, mens- en dierfi- een rijstdrank met medicinale wortel. heeft met de belangrijke rol voor de gitaar in guren) en wayang purwa (met figuren uit het Waldjinah: prachtige krontjongstem Op twaalfjarige leeftijd won Waldjinah het krontjong en Indorock. Dit jaar komt de Bali- Hindu-epos Ramayana). Geweldig dat Waldjinah, een van de grootste krontjongconcours Ratu Kembang Kacang in nese worldjazz-gitarist Balawan voor exclu- Wat zijn poppenspel anders en vernieuwend krontjongzangeressen van onze tijd, uit Solo. Een glansrijke carrière volgde. Bijzonder sieve optredens naar het Tong Tong Festival maakt, is dat de kunstenaar zijn dierfiguren Indonesië naar de 55e Tong Tong Fair komt. In is dat zij heeft opgetreden voor alle presiden- (in het laatste weekend). Samen met zijn beweeglijker maakt. Waar de dierfiguren uit de wayang kancil realistisch zijn, zijn de dier- figuren uit het spel van Herlambang dat niet. Zoals hij zelf vertelt: “In mijn spel heeft een koe twee benen en twee armen en loopt hij rechtop.” Met kunstenaarsstad Berlijn als uitvalsbasis, laat Herlambang nu Europa kennismaken met zijn wonderlijke wayang rajakaya. De dalang wordt begeleid door Dorothea Ferber uit Berlijn. Wilt u meer weten over deze performer? Lees zijn blog: http://wayangrajakaya.blogspot.nl (Engelstalig en Duitstalig).

Het volledige programma van de 55e Tong Tong Fair is online te

adhi kusumo bekijken: tongtongfair.nl. foto: Waldjinah Balawan & The Gamelan Maestros

~16~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 praten overpraten boeken bestrijken. Uitdiebrieven isvoor dit boek die sameneenperiode van vijfentwintig jaar den brieven naar familieleden inNederland, Bouwe Kuik enzijnvrouw schreven honder twee kinderen isIneke Everts-Kuik. ren berooid inNederland aan;eenvan die door. Inapril1946kwam Rietmethaar kinde brachten deoorlogininterneringskampen konden nog net naar Java ontkomen en moord. Zijnvrouw entwee jonge kinderen hij infebruari bijdeJapanse inval 1942 ver Kandangan inZuidoost-Borneo. Daarwerd Teesselink. In 1941 werd hij aangesteld in Nieuw-Guinea. In1937trouwde hijmetRiek de zogeheten Buitengewesten, van Atjeh tot zoek werkte hijsteeds opdiverse posten in Bestuur inNederlands-Indië.Opeigen ver sinds 1921 ambtenaar bij het Binnenlands samenstelde.Philip Everts Bouwe Kuik was Buitengewesten datzijsamenmethaarman Indische brieven; Eenbestuursambtenaar inde Steijlen Ineke n.a.v. Everts-Kuik hetboek Donderdagmiddag Fridus 23 meiinterviewt Indische brieven haar meestrecente boekCouperus Culinair. gerechten van LouisCouperus’, gebaseerd op ‘Gekruide weemoed. DeIndischelievelings Bibit-planken voor eenlezingonderdetitel kenner terug JoséBuschmankeert opde den wijin2013 vieren. Historica enCouperus Couperus, wiens geboortedag 150 jaar gele het Bibit-Theater direct de spotlight op Louis . Couperus Djam Boek Boekenuur inhetBibit- . Woensdagmiddag 22meizetten we in een Papoea Connection Nancy Jouwe (links)ophetTong Tong Festival 2012; ditjaarpresenteert ze eenDjamBoekoe met Culinair op zijn Indisch Theater ------men ervanuit dathet‘voorbij’ was. niet in goede aarde zou vallen. Alom ging dat hunstudie publicatie, inde overtuiging hun terugkeer in Nederland zagen zij af van stellen naar ontsporingen van geweld. Na van hun legeronderdeel, een onderzoek in te geschokt door degewelddadige praktijken (1945-1949) samenopJava. Hier besloten ze, Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog Van DoornenHendrixdiendentijdensde Schulte Nordholt over ditboekte vertellen. gave van eennieuwnawoord voorzag, enHenk gast ommet o.a.DirkVlasbloem,diedeheruit Op donderdagmiddag 23 meiisW.J. Hendrixte Hendrix datbijna 45 jaar geleden verscheen. kende boek van J.A.A. van Doorn en W.J. , hetgeruchtmalands-Indonesisch conflict schenen van Ontsporingvan geweld; HetNeder Onlangs isbijWalburg Pers eenherdruk ver Heruitgave ‘Ontsporing van geweld’ Kuik vanmiddag vertellen. van debrieven van haarouderszalEverts- beschreven geschiedenis ènhetredigeren uniek fotomateriaal uit familiebezit. Over de telefoon enderadio. Hetboekbevat veel stromend water, elektrischlicht,deauto, de gen in Nederland voorbij, zoals de komst van schappen. Daarnaastkomen deveranderin vissen enhet socialeleven in kleinegemeen maar ookover hobby’s alsbridgen, jagen en carrièremogelijkheden enfinanciëlezaken, op geïsoleerde buitenposten. Ze gaan over veelzijdige werk van eenbestuursambtenaar gemaakt.een selectie Zij beschrijven het oe

foto: henriette guest ------Java indenegentiendeeeuw(1860-1875) gepre edelman, Eenlevendig van portret koloniaal Theater het boek Op zondagmiddag 26meiwordt inhetBibit- J gische nasleep.” heid achteraf, maardatvindikechteentra jammer. Ja,hetisnatuurlijkallemaalwijs zitten enzichinzichzelf terugtrokken. Heel dat de veteranen allemaalbijelkaargingen logsmisdaden gaat. Eengevolg was daarvan dragen dat het in de discussie altijd over oor goed te onderzoeken, hebbenze eraan bijge autoriteiten, die weigerden het geweld echt van. Door het kleingeestige gedrag van de misdaden’, maar 99% hield zich daar verre zo vaaktussen. Jehoort kreten over ‘oorlogs doen: zijwaren dienstplichtigenzaten erzelf excessieve geweld van dietijd.Zijmogen dat lijke favorieten: “Zij dringen door tot het Indisch Andersaanalséénvan zijnpersoon Vorig jaarbeval Advan Liemptditboekin oorlog. van een nieuw type oorlog: de dekolonisatie- goeddeels van binnenuitgepleegde studie af te wikkelen. Hetwerd daarmeeeenunieke, Nederland het Indonesische vraagstuk dacht behandelt degewelddadige manierwaarop ologische analyse (Van Doorn).Hetboek natie van veld­ Het iseensociologischestudie,combi ren. In 1970 verscheen dit boek voor het eerst. schijn te halen,uitte werken ente publice stapel schriften enformulieren weer tevoor Doorn enHendrix aanleiding om de dikke de Excessennota. Een enanderwas voor Van onderzoek enderegering-De Jongkwam met per Hueting.DeTweede Kamereiste een ding van hettv-optreden van oud-stoottroe bijzonder. meen en de hybride wereld van de elite in het gen inde voormalige kolonie inhetalge ons eenlevendige blikbiedtopontwikkelin nen we ditbijzondere reisverslag lezen, dat studeerd indeJavaanse taalencultuur, kun (1935), respectievelijk gepromoveerd en afge zij hetvertaalwerkvan Bosnak(1973)enKoot breiding van deJavaanse letterkunde. Dank voor envoor meerenbeter dever onderwijs de Javaanse waarden entradities, pleitte hij en literatuur, maartegelijk doordrongen van kend opdehoogte van dewesterse cultuur ‘maatschappelijk spel’van zijntijd.Uitste Tjondronegorovervulde rol eenactieve inhet bestuursambtenaar engeletterde aristocraat heden van hetkoloniale bestel. Alshoge overlevering deeigenaardig en bekritiseert moderne techniek, vertelt verhalen uitde genoot van van devernuftigheden de nes van oudebeschavingen, maaktonsdeel vol bijzondere enruï natuurverschijnselen nog intrek zijn.Hijtoont onshetlandschap langs plaatsendieookbijdehuidige toerist door hetnegentiende-eeuwse koloniale Java, naam Poerwolelono. Met deauteur reizen wij verslag van zijnervaringen onderdeschuil sen 1860 en 1875 reisde hij over Java en deed arjo Tjondronegoro, regent van Kudus. Tus door de Javaanse edelman radèn mas adipati Bosnak enFrans X.Koot, van eenreisverhaal senteerd. doorJudithE. Hetisdevertaling, militaire ingrijpen in Indonesië, naar aanlei in 1969,blikte Nederlandalsnogterug ophet Twintig jaarnadesoevereiniteitsoverdracht, ava in de negentiende eeuw observaties (Hendrix) en soci observaties Op reis meteenJavaanse ------“De gemene delerisdathetalledrieonbe vlucht van deparadijsvogels. en Marlies Dinjens enStande Jong van Bloedgoud van meerdere boeken: WiekLiensenvan gastvrouw van eenDjamBoekoe metauteurs Woensdagmiddag 29meiis NancyJouwe de P Theater aanSylvia Dornseiffer. mei vertelt ze daar meer over in het Bibit- ervaringen haddengehad. Dinsdagmiddag28 reacties van lezers kreeg, die vergelijkbare via Twitter melddedeschrijfster datze veel bewaard. Ophaarsite www.paulineslot.nl en dagboeken diedoorhaarachternichten waren siap. Slot kon gebruik maken van brieven en ringen van familieleden indeoorlogenber Pauline Slot, eenroman gebaseerd op deerva Afgelopen najaarverscheen Soerabaja van P duizend dingenvan MariaDermoût’. evenwicht tussenOostenWest inDetien­ the compass;‘Shifting Over het wankele Praamstra inhetBibit-Theater metdelezing Dewulf. Opzaterdagmiddag 1juniisOlf California, dat onderleidingstaatvan Dutch StudiesProgram van deUniversity of Dutch Literature’, georganiseerd door het ‘Colonial andPostcolonial Connections in het resultaat van eenconferentie in2011, Jeroen Dewulf en Michiel van Kempen. Het is ture, samengesteld doorPraamstra met ons inDutch Colonial andPostcolonial Litera ting theCompass: Pluricontinental Connecti specialisaties. Eerder dit jaar verscheen Afrikaanse letteren behoren tot zijn tuur metandere culturen. IndischeenZuid- den, ishet contact van de Nederlandselitera Praamstra, professor aan de Universiteit Lei Een van deonderzoeksgebieden van Olf perspectief Indische letteren in internationaal plot. worden bijelkaargebracht ineenspannende guerrilla-bewegingen indemodernetijd in Nieuw-Guineadekoloniale periodeen met autobiografische elementen. Mijnbouw Bloedgoud is een spannende literaire thriller het samenvat. graag eenechte Indowilzijn”, zoals Nancy liefd wordt opfilmsterren endiebovenal jongen inHollandia,eenstoere helddiever geschreven Hollandia Bluesiseenroman: “eenleuk werp is. het boekspeelt,maarnietenige onder in 1957 overleefd, dat een belangrijke rol in hetvliegtuigongelukheeft bijheteilandBiak opgroeide NederlandsNieuwGuinea.Zij van HanniedeRijke diealsIndischkind De vluchtvan deparadijsvogel ishetverhaal verschillende perspectievenopdatthema.” geschiedenissen. Dedrieboeken geven drie aandacht besteed isaan(post)koloniale den’, waarbij er helaas bijzonder weinig thema 2013, ‘Goudentijden,zwarte bladzij mee sluithetmooiaanbijBoekenweek persoonlijke verhalen”, vertelt Nancy. “Daar een donker randje hebben, verteld vanuit kende koloniale geschiedenissen zijn,die apoea auline Connection Sl , Peter Klencke van Hollandia Blues o coming of agevan eenIndische t en indisch anders Nºanders indisch 01 ~ mei 2013 Soerabaja Shif ~ De De 17 ------

~ Yvonne Keuls op de HET BESTE AZIATISCHE Tong Tong Fair BOEK VAN DIT JAAR

TE GAST OP HET TONG TONG FESTIVAL!

Yun verloor in de Tweede Wereldoorlog haar zus in een kamp en worstelt nog altijd met de vraag waarom zij wel overleefde. Haar geheugen laat haar steeds vaker in de steek en ze besluit terug te gaan naar de hooglanden van Maleisië, om de herinneringen aan haar zus € 10,- vast te houden. Dan ontmoet ze de mysterieuze tuinier Aritomo in zijn sprookjesachtige ‘Tuin van de avondnevel’. Ondanks de verschrikkelijke herinneringen Het ontroerende Een prachtig die Yun aan de Japanners heeft, eerbetoon raakt ze in de ban van de hovenier en zijn tuin. levensverhaal van aan een hele Dolores en haar generatie Indische familie Indische tantes ‘KLASSIEKE ROMAN OVER 50 € 12, HERINNERINGEN EN VERGEVING’ – NRC HANDELSBLAD

WWW.XANDERUITGEVERS.NL Adv_Bloem_IA_2013_DEF:Adv_Bloemwww.yvonnekeuls.nl 04-04-2013 13:09 Pagina 1

Bloem verbindt, vertelt en neemt je mee

De pers over Een meisje van honderd: ‘De dialogen in deze levendige familie worden levende geschiedenis.’ – Arjan Peters in de Volkskrant ‘Bloem wekt een voorgoed voorbij verleden met geuren en kleuren tot leven.’ – Noordhollands Dagblad ‘Soepel en meeslepend geschreven, Een meisje van honderd maakt grote indruk.’ – BOEK

www.arbeiderspers.nl

@marionbloem

foto: ivan wolffers shop aan. Behalve algemene op Nederland meerErop uit, de stad in te doen gerichte verzamelingen, heeft het CBG ook een grote collectie bronnen en publicaties die informatie bevatten over Nederlands- Indisch Den Haag Indië en de Molukken. Tijdens deze work- shop krijgt u een rondleiding op de studie- zaal en door het depot, waarbij u kennis kunt Een rijke erfenis maken met de Indische en Molukse bronnen bij het CBG (waaronder gegevens van de bur- gerlijke stand van Nederlands-Indië en stam-

boeken van KNIL-militairen). willemsvaart

Grote tentoonstelling over Indisch de Tong Tong Fair, voorheen de Pasar Malam foto: Den Haag Besar, houdt de Indische cultuur nog altijd .. Den Haag en Indië zijn onlosmakelijk levend. Verhalen en herinneringen van Indi- Varen naar het Indisch Monument, rondvaart met elkaar verbonden. Nergens in Nederland sche Hagenaars laten zien dat de cultuur van in open sloep. Vrijdag 24 mei t/m zondag 2 liet de voormalige kolonie zoveel sporen na Nederlands-Indië voortleeft in Den Haag. juni, dagelijks om 11.00 uur en 17.00 uur. Duur: als in de residentie, nergens anders werd het ong. 60 minuten. Kosten: € 10,50 incl. verlies van de Indische archipel zo sterk Indië in Den Haag; Een eeuwenoude band, versnaperingen (kinderen 0 t/m 1 jaar gratis). gevoeld, en nergens anders werd het Indi- tentoonstelling in het Haags Historisch Aanmelden vooraf is verplicht. Voor meer sche nog zo lang beleefd, in ere gehouden en Museum, Korte Vijverberg 7, 2513 AB Den Haag, informatie en reserveringen: info@­ uitgedragen. Het Haags Historisch Museum www.haagshistorischmuseum.nl. Van 20 april willemsvaart.nl, www.willemsvaart.nl. besteedt dit jaar uitgebreid aandacht aan de t/m 15 augustus 2013. Open: di t/m vr

herinneringen aan Indië en aan de cultuur 10.00–17.00 uur, za en zo 12.00–17.00 uur, ma ligtenberg serge Kookdemonstraties

die van Nederlands-Indië naar Den Haag gesloten. Korting met de coupon in de Boekoe foto: Kookwinkel DOK Cookware in de prachtige werd gebracht, en hier weer voor nieuwe cul- Pienter, het beursmagazine dat alle bezoekers Passage biedt 800 vierkante meter aan kook- turele ontwikkelingen zorgde. In verschil- van de Tong Tong Fair gratis ontvangen. Workshop Indische en Molukse bronnen. gereedschappen en keukengerei. Dit walhalla lende thema’s – kunst, literatuur, reizen, Maandag 27 mei, van 10.30 uur tot 11.45 uur. voor foody’s in de Haagse Binnenstad organi- muziek en eten – illustreert het museum de Buitenkampers in het Museon Waar: Centraal Bureau voor Genealogie, Prins seert i.s.m. Stichting Tong Tong een gratis sterke band die de stad heeft met de voor- Tijdens de Japanse bezetting van Neder- Willem-Alexanderhof 22, Den Haag (naast Den kookdemonstratie door Bea Berens-Sleebos, malige kolonie. lands-Indië zijn de meeste Nederlanders niet Haag Centraal Station), www.cbg.nl. Kosten: de grande dame van de Indische keuken. Fijn- De band met de Oost was zo sterk, dat Indi- geïnterneerd, zij waren de zgn. ‘buitenkam- € 5,– , ter plekke contant te voldoen. Aanmel- proevers: pen en opschrijfboekje mee! sche kunst en gebruiksvoorwerpen werden pers’. De beslissing of men wel of niet geïn- den vooraf gewenst, [email protected]. verzameld en meegenomen naar Den Haag. terneerd werd, hing onder andere af van de Demonstratie Indisch koken door Bea Middels een breed scala aan verzamelde mate waarin men Aziatisch bloed had; het Varen tijdens de Tong Tong Fair Berens-Sleebos. Donderdag 23 mei, van 14.00 objecten laat ‘Indië in Den Haag’ zien hoe ver precieze criterium verschilde van regio tot Vorig jaar hebt u de vaartochten van de Wil- tot 16.00 uur. Waar: DOK Cookware, Passage de liefde voor de kolonie ging. Ook kunste- regio. Aan de lotgevallen van deze buiten- lemsvaart misschien al aangekondigd zien 19, 2511 AB Den Haag. Meer info: tel. 070 – 346 naars namen de Oost graag als onderwerp kampers wijdt het Museon in Den Haag deze staan in de Entree van de Tong Tong Fair; dit 96 96, [email protected], van hun werk. Diverse schilderijen in de ten- zomer een tentoonstelling. jaar verzorgt de Willemsvaart in samenwer- www.dokhomeofcooking.nl. toonstelling geven een romantische weer- Joke van Grootheest, samenstelster van de king met ‘1001hapjes’ speciaal voor de bezoe- gave. De schrijver Louis Couperus (1863–1923), tentoonstelling: “Het Museon beheert al kers van de Tong Tong Fair, boottochten naar Bersiap zelf een kind uit een welvarende koloniale vanaf midden jaren zeventig de nationale col- het Indisch Monument. Het is mogelijk om Op vrijdagmiddag 24 mei presenteert het familie, heeft als geen ander de Haags-Indi- lectie ‘Nederlanders in Japanse kampen’. Bij via het water, langs o.a. de Archipelbuurt, Humanity House i.s.m. Stichting Tong Tong sche wereld van rond de eeuwwisseling het samenstellen van de tentoonstelling ‘Bui- naar het Indisch Monument te varen waar een interview met Herman Bussemaker; aan- beschreven en aan hem is – toepasselijk, in tenkampers’ heb ik onze collectie die uit jaarlijks de Nationale Herdenking van de leiding is de heruitgave van zijn standaard- dit Couperus-jaar – een aparte afdeling van ongeveer 7.000 tekeningen, objecten en Japanse capitulatie plaats vindt op 15 augus- werk Bersiap! Opstand in het paradijs; De de tentoonstelling gewijd. documenten bestaat, nog eens helemaal tus. Tijdens de boottocht in open sloep ver- Bersiap-periode op Java en Sumatra 1945–1946 Oost en West ontmoeten elkaar op de zolder- doorgelopen en gecheckt op herkomst en ik telt de schipper u over de bezienswaardighe- uit 2005. etage van het museum. Hier kunnen bezoe- kon de conclusie trekken dat er slechts enkele den langs de vaarroute en krijgt u diverse kers hun hart ophalen met de geuren en stuks tussen zitten die niet uit de kampen, Indische hapjes en een drankje geserveerd. Humanity House, Prinsegracht 8, Den Haag kleuren van de Indische keuken waarmee de maar van buiten de kampen komen.” Het De opstapplaats is Koninginnegracht 15 (op (centrum). Vrijdag 23 mei. Kijk voor meer Hagenaars als geen ander vertrouwd zijn. Een museum heeft voor dit project samenge- de hoek Dr Kuyperstraat), schuin tegenover informatie op de website: groot deel van de Indische cultuur in Den werkt met HollandHarbour, dat een docu- de ingang van de Tong Tong Fair. www.humanityhouse.org. Haag werd gevormd door de Indo-rockers die mentaire over dit onderwerp aan het maken wisten door te breken in de muziek. Bands is, waarvoor nieuwe interviews zijn gemaakt. als The Tielman Brothers en The Hot Jumpers nemen de bezoeker mee terug naar de jaren Buitenkampers, de kleur van overleven, Ook in Delft! ’50 en ’60 van de vorige eeuw. Een festival als tentoonstelling in het Museon, Stadhouder- slaan 37, 2517 HV Den Haag, www.museon.nl. Reprise Wayang Willem Van 23 mei t/m 27 oktober 2013. Open: di t/m vr 10.00–17.00 uur, za en zo 12.00–17.00 uur, Ki Ledjar Soebroto en kleinzoon Ananto Wayang Willem door Ki Ledjar Soebroto & ma gesloten. Actie t/m 1 september 2013: 25% Wicaksono uit Yogyakarta spelen in het Ananto Wicaksono. Maandag 20 mei, 13.00 korting op de entree op vertoon van uw kader van de komende Tong Tong Fair en uur en bij grote belangstelling ook om 15.00 TTF-entreekaart (max. 4 pers. per kaart). 200 Jaar Koninkrijk het verhaal van Way- uur. Gratis toegankelijk. Waar: Rietveld­ ang Willem. Het verhaal gaat over het theater, Rietveld 49, 2611 LH Delft. Meer info: Centraal Buro voor Genealogie leven van Willem van Oranje die in 1584 in tel. 0900 72 72 762 (€ 0.45 p.min.), De één wordt gestimuleerd door de televisie- Delft werd vermoord en er in de Nieuwe www.rietveldtheater.nl. serie Verborgen Verleden, de ander door een Kerk ligt begraven. Alle belangrijke perso- toevallige vondst van oude familiefoto’s, nen in zijn leven hebben een plek in het maar vroeg of laat wil iedereen wel wat meer verhaal gekregen zoals de watergeuzen, weten over zijn of haar voorouders. Als de koning Filips II, zijn vrouwen en Balthasar stamboom tot in Oost-Indië reikt, vraagt het Gerards. De poppen werden door Ki Ledjar onderzoek speciale kennis en specifieke gemaakt in opdracht van Museum Nusan- archieven. Het Centraal Bureau voor Genea- tara en worden voor deze eenmalige voor- haags historisch museum haags historisch

logie biedt, net als vorig jaar, juist tijdens de stelling uitgeleend door Erfgoed Delft e.o. ligtenberg serge

foto: Tong Tong Fair een op maat gemaakte work- foto:

indisch anders Nº 01 ~ mei 2013 ~19~ ~ den haag den 20 gemaakt doordeGemeente DenHaag. (2005) van StichtingTong Tong, mogelijk letterproductie; Eenbescheidenpanorama leiding was detentoonstelling Haags-Indische voor Sobats (donateurs van de stichting). Aan wijken —enin20052006persoonlijkleidde Tong samenstelde —ookdoorandere Indische die historicus EstherTak voor StichtingTong De route isgebaseerd opdedriewandelingen het Cultuurpaviljoen. kocht indestandvan StichtingTong Tong in Fair ook tegen eengering bedrag als print ver tongtong.nl. Hijwordt tijdensdeTong Tong te downloaden vanaf de website stichting veld Deze voert. wandeling isnogsteeds gratis Voorhout naardeTong Tong Fair ophetMalie veningen) viadeMauritskadeenhetLange vanaf (op deArchipelbuurt derand metSche een wandeling van circa 2,5kilometer, die . Wandeling wandelen &fietsen Haags-Indische eren: lett mooi, spannend, levendig ~ . een groep meteengids,of opde(huur)fiets! letteren te ontdekken: te voet individueel,te voet in Festival nodigtuuitomdeHaags-Indische letteren HetTong hebbeneenIndischaspect. Tong gebracht, enandersomook:veel van deHaagse Den Haag,kan metdeletteren inverband worden sche letteren? Wel degelijk.Veel datIndischisaan Maar isze ookeenstad mettypischHaags-Indi- de wereld. Enze iseenstad metliteraire faam. Den HaagisonbetwistdeIndischehoofdstad van In 2011 publiceerde Stichting Tong Tong indisch anders Nºanders indisch 01 ~ mei 2013 - - - -

gemaakt, die zij zelf leidt. Tijdens de wande Esther een variatie op deze wandelroute reserveringen­@tongtong.nl. Aanmelden vooraf noodzakelijk: ong. 2uur. Kosten: €8,50;Sobats7,50. en donderdag 30mei,om10.30uur. Duur: centrum, wandeling metgids.Dinsdag28mei Haags-Indische letteren inhethistorische nu endannaarverwijzen. zaldegidsdaarook Indisch DenHaagvoert, kante plekken uit de geschiedenis van ‘tegenkomt’. Waar dewandeling langsmar Springer zijnenkele van deschrijvers dieu worden: LouisCouperus, P.A. DaumenF. vooral hethistorische centrum bewandeld en eindigt op het Malieveld,ling, die start zal Speciaal voor de55 e Tong Tong Fair heeft - - Haag, dieeveneens speciaalvoor de55 deze Indisch-literaire fietstocht doorDen een veel groter gebied kuntdoorkruisen.Bij Het voordeel van de fiets is dat je in tijd korte Fietsroute van hetKoninkrijk in1813.Hetstukisgeba belangrijke rol zou spelen bijhet ontstaan oudere broer Karel van diezo’n Gijsbert Hogendorp, voormalig resident inIndiëen schouwburg, geschreven doorDirkvan 1801 ging maart gelden inhetHaagseliteraire leven. Op20 Indië was ampereenkolonie, of ze lietzich Kraspoek reserveringen@­tongtong.nl. Aanmelden vooraf aanbevolen: € 9,50;Sobats8,50(incl.huurfiets). 10.00 en18.00uur. Duur:ong.2,5uur. Kosten: mei t/m 2juni,fietsenbeschikbaartussen (individueel). Gehelefestivalperiode van 22 Indisch-literaire fietstocht doorDenHaag tekorting geven opdehuurvan eenfiets. derest vangangskaartje het kalenderjaar 10% tivalperiode, opvertoon van uwTTF-toe trouwens ookzo gulomnaafloop van de fes Du Nord (www.fietsverhuurzuidholland.nl) is route zonder pauzeren ongeveer 2,5uur. fietsen enlezen de opdestopplaatsen duurt dus ookoveral stoppen waar uwilt.Bijrustig er isgeen gidsdiehettempo bepaalt.U kunt ophalen. U kunt de route individueel fietsen, Tong Tong Fair kuntuderoute betalenen 10.00 tot 18.00 uur. Bij de Infobalie van de klaar ophetMalieveld, alletwaalf dagen van Du Nord Fietsverhuur staatmethuurfietsen Kunstkring Tong Tong gevestigd. retha Ferguson, endaarwas ookdeIndische Tjalie Robinson, MariaDermoûtenMarga kwartier. Daarwoonden o.a.deschrijvers Paasman op zondag 2 juni in het Haags His Op verzoek van StichtingTong Tong zalBert groot verkoopsucces. de tekst van hetstukwas inDenHaageen bestond. Deopvoering werd verstoord, maar slavernij aan,dieopdatmomentnoginIndië strengheid jegens deSlaaven. de Hetklaagt droevige gevolgen van eenete verregaande Willem van Hogendorp, Kraspoekol, of de seerd op de novelle uit 1780 door zijnvader Archipelbuurt enDuinoordArchipelbuurt naarhetStaten vanaf het Malieveld door het Willemspark, de Tong Fair is samengesteld, de route voert ol van Kraspoekol in première in de Dirk van Hogendorp e Tong ------foto’s: jurjen drenth / den haag marketing voor meerinformatie daarover. een eeuwenoude bandte bezoeken; ziepag.19 is dandetentoonstelling IndiëinDenHaag, Universiteit van Amsterdam. Inhetmuseum Cultuur- enLiteratuurgeschiedenis aande ritus hoogleraar Koloniale enPostkoloniale Hogendorp enKraspoekol. Paasman iseme torisch Museum meervertellen over Dirkvan tot 18.00uur. donderdag enzondag te bezoeken van 10.00 september isdeAntiek- enBoekenmarkt op bewoners hebben.Van mediomeitot medio resultaat van debandmetIndiëdieveel deld veel Indischetitels aan,alslogisch boekenmarkten biedenaltijdbovengemid bezoeken is. Haagse antiquariaten en Haagse Malie­ hout —opsteenworp afstand van het dag of zondag omdatdanophetLange Voor len zijnexpres geprogrammeerd opdonder Veel van deze literaire programma-onderde Boekenmarkt uur, magesloten. 10.00–17 uur, weekend enfeestdagen 12.00–17.00 gewenst, tel. 070 3339666.Open:dit/m vr excl. museumtoegang. Aanmeldenvooraf www.letterkundigmuseum.nl. Kosten: €2,50 Den HaagCentraal Station), Willem Alexanderhof 5,2595BEDenHaag(naast 12.15 uur. Waar: Letterkundig Museum,Prins Donderdag 23 mei,10.30uurenzondag 26mei, Indische rondleiding o.l.v. Paasman. Bert vankans voor liefhebbers deIndischeletteren! en indeNationaleSchrijversgalerij. Eenbuiten tepunten indevaste opstelling ‘HetPantheon’ encyclopedische kennis ulangs Indischehoog fie of thee gidst de geboren docent met de samen. Na een korte inleiding bij een kopje kof rondleiding doorhetLetterkundig Museum Tong Tong Paasman stelde eenIndische Bert Eveneens speciaal op verzoek van Stichting Letterkundig Indische rondleiding oor d het geldig). Ziewww.haagshistorischmuseum.nl. museumentree (div. tarieven enMuseumkaart 7, 2513ABDenHaag.Kosten: alleenvoor Waar: HaagsHistorisch Museum,Korte Vijverberg prof. Paasman. Zondag drBert 2juni,15.00uur. Kraspoekol van Dirkvan Hogendorp,lezingdoor 13 uur! Meer info: tongtongfair.nl. Aanvang hoofdgast, op 31meiHelga Ruebsamen. vrouw. mei isYvonne Op24 Keuls de Radio Kunststof op Radio 1) is de gast Tong Festival. JellieBrouwer (o.a. van horen van hetprogramma van hetTong gasten dieietskunnenlaten zienof talkshow bezoeken met interessante en 31 mei een gratis24 toegankelijke Bibliotheek. Daarkuntuopdevrijdagen staat hethoofdfiliaal van deOpenbare Op Spui 68, naast het Haagse Stadhuis, Bibliotheek Talkshows inde Openbare veld — een heerlijke boekenmarkt te Museum ------