Tekst i reżyseria / Written and directed by: Mateusz Pakuła

Scenografia i kostiumy / Stage design and costumes: Justyna Elminowska

Reżyseria światła / Lighting designer: Paulina Góral

Muzyka / Music: Antonis Skolias

Głosy z offu / Voices from offstage: Małgorzata Gałkowska, Łukasz Lamża, Szymon Mysłakowski, Zuzanna Skolias i Mateusz Pakuła

Oprawa graficzna / Graphic design: Jakub Woynarowski

Inspicjent / Stage manager: Marcin Stalmach

Występują / Cast: Tomasz Schuchardt (P.K. Dick), Jan Jurkowski (S. Lem)

Produkcja / Production: Teatr Łaźnia Nowa

Premiera / Premiere: 23.10.2020 Spektakl „Lem vs. P.K. Dick” w reżyse- The performance Lem vs. P.K. Dick direc- rii Mateusza Pakuły bazuje na biografii ted by Mateusz Pakuła is based on the i twórczości dwóch gigantów literatury, biographies and works of two literary pionierów : Stanisława giants, pioneers of science-fiction: Sta- Lema – polskiego geniusza SF, i Philipa nisław Lem, a Polish SF genius and Philip K. Dicka – wizjonera, niekwestionowa- K. Dick, a visionary and an unchallenged nego króla fantastyki światowej. king of global SF literature.

Dzieła obu ekranizowano i adaptowano Works of both authors have been adap- dla teatru. Obaj w dalszym ciągu inspiru- ted into films and plays. Both continue ją twórców, pisarzy, reżyserów, prowo- to inspire artists, writers, directors and kują do zadawania trudnych egzysten- provoke one to ask difficult existential cjalnych pytań. Jednak mało kto wie, że questions. Few know, however, that the pisarze się znali. I choć intensywnie ze writers knew ich other. And though they sobą korespondowali, to nigdy nie udało kept up lively correspondence, they never im się spotkać. managed to meet in person.

Dlaczego korespondencyjna przyjaźń Why did the two writers’ friendship by cor- dwóch pisarzy przerodziła się w niena- respondence turned into hatred, which wiść, w wyniku której Dick wysłał słyn- resulted in Dick’s famous denunciation ny donos na Lema do FBI? Przekonywał letter to the FBI? He argued in it that Lem w nim, że Lem to nie pisarz, ale wielo- was in fact not a writer, but a composite osobowy komunistyczny komitet, który communist committee who commanded dowodzi spiskiem przeciwko Ameryce. a conspiracy against the United States. Polskie książki SF mają natomiast zatruć Polish SF books were intended to poison serca i umysły obywateli USA, przemyca- the hearts and minds of American citizens jąc zakamuflowaną marksistowską pro- by smuggling Marxist propaganda in dis- pagandę. Czy całemu nieporozumieniu guise. Was the whole misunderstanding winne były tylko pieniądze? due exclusively to money?

1 „Interesujące było dla mnie zderzenie “What I found interesting was the clash tych dwóch diametralnie różnych oso- of these two totally different peron- bowości. Z jednej strony mamy misty- alities. On the one hand there is Dick’s cyzm, poszukiwania duchowe, szaleń- mysticism, spiritual search and acts of stwa Dicka, a z drugiej niezłomny ateizm madness, on the other Lem’s unshaken Lema, jego drwinę z wiary, pronauko- atheism, his sneer at faith and affirma- wość. Ustawiam się zdecydowanie po tive attitude towards science. I definitely stronie Lema, ale namiętności i obsesje take Lem’s side, but Dick’s passions and Dicka są po prostu fascynujące” – mówi obsessions are simply fascinating,” says Mateusz Pakuła. Mateusz Pakuła.

2

Mateusz Pakuła Lem vs. P.K. Dick [fragment scenariusza]

W 1972 roku Stanisław Lem skontakto- gwiazdowych”, geniusz! wał się z Philipem K. Dickiem w sprawie wydania w Polsce jednej z jego powie- LEM ści. Tak, chciałbym rozmawiać z Philipem Dickiem. Dryń, dryń. DICK DICK Philipem K. Dickiem, amerykańskim Tak? geniuszem science fiction?

LEM LEM Dzień dobry, z tej strony Stanisław Lem. Nie powiedziałbym, część jego twórczości to straszliwa tandeta. DICK Nie! Nie wierzę! Stanisław Lem, DICK sowiecki geniusz science fiction? …

LEM LEM Nie sowiecki, ale… …

DICK DICK Autor „”, „Dzienników Przy telefonie.

4 Mateusz Pakuła Lem vs. P. K. Dick [excerpt from the script]

In 1972 Stanisław Lem contacted Philip LEM K. Dick about publishing one of his Yes, I’d like to speak novels in Poland. to Philip Dick.

Ring, ring. DICK Philip K. Dick, an American DICK science-fiction genius? Hello? LEM LEM I wouldn’t say so: some Good morning, this is Stanisław Lem. of his works are awful trash. DICK No! I can’t believe it! Stanisław Lem, DICK a Soviet science-fiction genius? … LEM Not Soviet, but... LEM … DICK The author of Solaris, The Star Diaries, DICK a genius! Speaking.

5 Zderzenie dwóch światów albo dlaczego Philip K. Dick myślał, że Stanisław Lem nie istnieje

Marcin Zwierzchowski

To jeden z tych przypadków, gdy życie żonego”, „Dzienniki gwiazdowe”, „Bajki napisało scenariusz dziwniejszy niż jaka- robotów” czy „Kongres futurologiczny” kolwiek fikcja. Z jednej strony najczęściej oraz „Ubika”, „Człowieka z Wysokiego przekładany na języki obce polski autor, Zamku” i „Czy androidy śnią o elektrycz- z drugiej amerykański pisarz, u którego nych owcach?” (lepiej znane jako „Blade dług zaciągnęło chyba całe Hollywood, Runner” lub „Łowca androidów”). Dwa od Ridleya Scotta, przez Richarda Linkla- niezwykłe, unikatowe w skali historii li- tera, po Stevena Spielberga, a ostatnio teratury umysły, które, niesamowitym Denisa Villeneuve’a – a to tylko wymie- trafem, zetknęły się na chwilę, by… dać niając tych, którzy czerpali wprost. Sta- nam anegdotę o donosie do FBI o tym, nisław Lem urodził się w roku 1921, sie- że Stanisław Lem nie istnieje. dem lat przed Philipem K. Dickiem. Obaj na swoim polu twórczym, fantastyce To wszystko prawda. We wrześniu 1974 naukowej, osiągnęli status mistrzowski, roku amerykański pisarz Philip K. Dick arcymistrzowski, niedościgniony, dając napisał list do Federalnego Biura Śled- nam odpowiednio „Solaris”, „Niezwycię- czego, informując jego agentów, że

6 niejaki Lem to tak naprawdę L.E.M., czy- finansowe, które nazwać poważnymi to li pseudonim całej grupy radzieckich nie powiedzieć nic. Na początku lat 70. twórców science fiction rezydujących ubiegłego wieku Dick był już po kolej- w Krakowie, których zadaniem było in- nym rozwodzie, a na każdy grosz, któ- wigilowanie środowiska amerykańskich ry mógłby wpaść w jego ręce, czekała pisarzy fantastyczno-naukowych. List długa kolejka chętnych do odebrania ten wprawdzie konsekwencji nie miał długów, w tym dealerzy narkotyków, żadnych, bo raz, że nie wiadomo, czy u których uzależniony od różnych uży- Dick go ostatecznie wysłał, dwa – FBI wek Dick się zaopatrywał. raczej nie przejęłoby się jego treścią, no i trzy – Lem był obywatelem Polski, od- W taki właśnie krajobraz wkroczył Lem, dzielonym od amerykańskich agentów nie bezpośrednio, ale listownie, za po- oceanem i komunizmem. Jeśli już, to średnictwem niejakiego Franza Rotten- więcej złego narobiło Polakowi obga- steinera, austriackiego miłośnika science dywanie go przez Philipa K. Dicka przed fiction, fana obu pisarzy. Dzięki niemu to innymi amerykańskimi pisarzami, czego Lem, początkowo zrażony do twórczo- efektem było odebranie Lemowi hono- ści Dicka lekturą słabej powieści „A teraz rowego członkostwa w stowarzyszeniu zaczekaj na zeszły rok”, odkrył kolejne Science Fiction and Fantasy Writers of książki Amerykanina, w tym „Ubika”, któ- America. rego z miejsca docenił, i to do tego stop- nia, że zapragnął opublikować polski Dlaczego jednak amerykański mistrz przekład powieści w planowanej przez science fiction tak uwziął się na polskie- siebie serii fantastycznej w Wydawnic- go mistrza? Czy nie mogli dogadać się twie Literackim. Rottensteinter skontak- jak pisarz z pisarzem, geniusze na jed- tował więc obu swoich idoli i potem… nym polu? Wydaje się, że nie. Potem wydarzyła się katastrofa.

Przyjmijmy perspektywę Philipa K. Dicka. Znów, spójrzmy na to oczami Dicka. Amerykański pisarz za życia nie odnosił Zgłasza się do nas polski pisarz science większych sukcesów, raczej klepał bie- fiction, wedle zapewnień Rottensteine- dę (stąd w jego dorobku aż tyle książek, ra wybitny, a do tego z silną pozycją na które „produkował” w zabójczym tem- tamtejszym rynku. Pisarz ten chwali na- pie dla zaliczek). Do tego miał problemy szego „Ubika” i proponuje jego przekład

7 na polski oraz wydanie w serii, do której kie i działało tak… bo tak miało dzia- już szykowany jest „Czarnoksiężnik z ar- łać i takie miało być, i obywatel nie był chipelagu” doskonale znanej nam Ursuli od tego, by drążyć. Stanisław Lem to K. Le Guin. Nakłady fantastyki wydawa- rozumiał, bo ten sen wariata był dla nej za żelazną kurtyną są w tych czasach niego rzeczywistością, absurdy PRL- olbrzymie, można więc liczyć na solidną -u były dla niego tak naturalne jak od- zaliczkę. Oto więc odpowiedź na na- dychanie. Dick odbił się natomiast od sze problemy, magiczna różdżka, która reguł komunistycznego rynku książki precz przegna długi, a może nawet do- jak od ściany. rzuci coś ekstra na… rozrywkę. Pozosta- je tylko dopytać się, ile tej kasy w zasa- Oczywiście, nie bez znaczenia był tu dzie będzie. stan samego Philipa K. Dicka, który jeżeli już był trzeźwy, to dlatego, że trafił do Słyszymy odpowiedź, że nie wiadomo. ośrodka odwykowego, jak to miało miej- Jaki nakład? Nie wiadomo. Co z zalicz- sce w 1972 roku, po próbie samobój- ką? To skomplikowane. Czujemy, że czej. Z kolei w lutym i marcu 1974 roku, ktoś tu coś kręci; wszystko pięknie, spi- a więc gdy jeszcze próbował się doga- jamy sobie z dziubków, książka wspa- dać z Lemem, Amerykanin przeżył coś, niała, a gdy dochodzi do tematu pie- co nazwał „objawieniem 2-3-74”, a co niędzy, nagle pojawiają się jakieś „ale” Wojciech Orliński w książce „Lem. Życie i „to zależy”, i „się zobaczy”. Niby płacić nie z tej Ziemi” opisuje tak: „Był przeko- mogą, ale nie mogą, można przylecieć nany, że z nieba nieustannie spogląda na do Polski i odebrać pieniądze, ale już niego jakaś dziwna twarz. Uważał też, że nie wywieźć, a o wymianie tych ichnich nadal trwa Imperium Rzymskie, a on jest złotówek na dolary nawet nie wspomi- chrześcijaninem prześladowanym przez nać, bo za to do więzienia wsadzają. Nerona. Twierdził, że jest w kontakcie Co za bzdury! Co za bezczelność! z pozaziemską sztuczną inteligencją, która nazywał VALIS”. Tymczasem to, z czym zetknął się Philip K. Dick, było po prostu komu- Kontakty z Philipem K. Dickiem Stani- nizmem. Była to rzeczywistość ze snu sław Lem zerwał ostatecznie w lipcu wariata, w której nic się nie zgadzało, 1974 roku. Wspomniany tu donos do FBI prawo nie istniało, a wszystko było ta- powstał dwa miesiące później.

8

Wydaje się, że znajomość tych dwóch nimi poprzez doszukiwanie się bliskości pisarzy skazana była na katastrofalny fi- między ich twórczością. nał. W ich korespondencyjnej wymianie zderzyły się dwa światy: nieprawdopo- Obaj byli mistrzami fantastyki naukowej. dobieństwo komunistycznych realiów Ale też fantastyka naukowa to pole sze- oraz nieprawdopodobieństwo umysłu rokie i wyjątkowo pojemne, na którym Dicka. Z ich wzajemnych perspektyw, odnaleźć się mogą zarówno drama- żaden z nich nie był w stanie prowadzić ty o zbuntowanej sztucznej inteligen- logicznej rozmowy. Obaj byli, na swój cji w formie „2001: Odysei kosmicznej”, sposób, „szaleni”: w przypadku Lema horrory z serii „Obcy”, jak i „Gwiezdne szaleństwo było zewnętrzne (komuni- wojny” i „Star Trek”, z podróżami szyb- styczna rzeczywistość), a w przypadku szymi niż prędkość światła i kosmosem Philipa K. Dicka wewnętrzne (depresja, zaludnionym przez niezliczone nie-ludz- narkotyczne wizje). kie inteligencje.

Uchwycił to Mateusz Pakuła w sztuce Ciekawostką jest to, że uważane za ich „Lem vs P.K. Dick”, absurdalność relacji najlepsze książki, czyli „Solaris” Lema obu panów zawierając w bardziej bez- i „Człowiek z wysokiego Zamku” Di- pośredniej formie rozmów telefonicz- cka (sam autor tak oceniał tę powieść), nych. Pakuła nie ograniczył się jednak ukazały się 1961 roku. Mateusz Pakuła wyłącznie do artystycznego przetwo- w sztuce „Lem vs P.K. Dick” szuka rów- rzenia faktów, ale dopisał do tej hi- nież pokrewieństwa dusz autorów jako storii rozdział, który od dekad rozpala tych, którzy ocaleli, gdy inni umierali wyobraźnię miłośników i miłośniczek – w przypadku Polaka jest to nawiąza- twórczości obu pisarzy – dał szansę nie do pogromów Żydów, amerykań- ich przyjaźni i poszukał pokrewieństwa ski pisarz zaś żył ze świadomością, iż między dwoma geniuszami na tym sa- jego siostra bliźniaczka, Jane Charlotte, mym polu. zmarła w kilka tygodni po ich narodzi- nach, w wyniku niedożywienia. Gdyby okoliczności ich poznania były inne, czy Lem i Dick mieliby szansę na Tyle, jeżeli chodzi o bliskość. Pisarsko, przyjaźń? Ciekawym ćwiczeniem jest wydaje się, panowie reprezentowali róż- szukanie potencjalnej bliskości między ne rodzaje wrażliwości, od poziomu mi-

10 kro (bardzo precyzyjny w operowaniu stawali, by zrozumieć, poszerzyć swoją słowem Lem, prawdziwy wirtuoz vs. wiedzę. Dickowskie postacie natomiast poetycki, „płynący” Dick, u którego nie miały w sobie przede wszystkim trwo- zachwycały pojedyncze słowa czy zda- gę, nieufność, wiedza dla nich równa się nia, ale rytm), do sakli makro (świat jako prawdzie, o którą walczą nie w celu po- zagadka u Lema vs. świat jako pułapka/ znania świat, ale by się z niego wyrwać. iluzja/oszustwo u Dicka). Lem próbo- wał sił w różnych stylach, skacząc od Może dlatego Hollywood tak ukochało komedii („Bajki robotów”, absurdalna Philipa K. Dicka? Jego targani różnymi i przezabawna „Podróż siódma”), przez emocjami, rozchwiani, zdesperowani, kosmiczny horror („Niezwyciężony”), do ale i zdeterminowani bohaterowie są po powieści detektywistycznej („Śledztwo”), prostu wyjątkowo atrakcyjni. Podobnie do SF skupionego na warstwie naukowej idea ukrytej prawdy, niepewności co do („”), ale i bardziej melancholijnego świata, co do siebie – do dziś przecież („Solaris”), wreszcie do filozoficznego fani spierają się, czy Deckard z filmowego („Głosu Pana”). Tymczasem Philip K. Dick „Łowcy androidów” jest replikantem, czy był zafiksowany na jednym temacie, na nie. Zestawmy to z chłodnymi naukow- przeświadczeniu, że z rzeczywistością cami Lema. (Będąc jednak uczciwym, jest coś nie tak, że trzeba zedrzeć warstwę trzeba nadmienić, że oparte na grach kłamstwa, by dojrzeć prawdę – tak było językowych i wyrafinowanym humorze w „Ubiku”, w „Czy androidy…”, w „Cza- teksty Polaka są po prostu trudniejszym sie poza czasem”, ale i w „Człowieku materiałem do adaptacji.) z Wysokiego Zamku”, który wprawdzie jako historia alternatywna wyróżnia się Hollywood podpowiada nam zresztą w dorobku Amerykanina, ale ostatecznie kolejną rozbieżność między oboma pi- również krąży wokół tematu odsłaniania sarzami: podczas gdy Dick miał smy- prawdy o świecie, dociekania, że coś się kałkę do efektownych, oryginalnych w nim nie zgadza, że istnieje inna, może pomysłów (uwielbianych przez kino), „prawdziwsza” wersja. których potencjału często nie wyko- rzystywał (przykładem „Czy androidy…”, Bohaterami Lema kierowała ciekawość wiele z jego opowiadań), Lem zazwyczaj (stąd często rekrutowali się wśród na- wychodził od prostej idei, jak lądowanie ukowców), naprzeciw nowego i obcego na obcej planecie czy powrót astronauty

11 z misji, egzekucją wyciągając te teksty na zała się w roku 1971, a więc na chwilę poziom wybitności. Aż chciałoby się za- przed tym, gdy za pośrednictwem Fran- krzyknąć: a gdybyż tak Lem miał szansę za Rottensteinera polski pisarz poznał rozwinąć jeden z pomysłów Dicka! prawdziwie prozę Dicka, w tym „Ubi- ka”. A jednak, „Kongres…” to wybitnie Trudno jednak wyobrazić sobie, że pa- dickowska historia. Tu również bohater, nowie dogadaliby się podczas współ- Ijon Tichy, toczy walkę z rzeczywistością, pracy. Zaczynając od tego, że gdy Philip starając się odróżnić prawdę od iluzji po K. Dick ochoczo opisywał siebie i swoje tym, gdy on i wiele innych osób zosta- doświadczenia w książkach (częściowo je poddanych działaniu chemicznego autobiograficzne „Przez ciemne zwier- środka halucynogennego. Jest w tym ciadło”), Stanisław Lem grubą kreską coś psychodelicznego, a Tichy ostatecz- oddzielał życie od twórczości (biograf nie wędruje w swych halucynacjach do Lema, Wojciech Orliński, uważa, że pi- roku 2039, kiedy to stosowane na maso- sarz nie lubił swojej powieści „Powrót wą skalę środki chemiczne umożliwiają z gwiazd”, bo za bardzo się w niej odsło- sterowanie ludźmi i roztaczanie przed nił, przelewając w bohatera własne dy- nimi idyllicznej wizji świata, podczas gdy lematy). Nie sposób też oprzeć się wra- prawda jest brzydka i przerażająca. Czyż żeniu, że gdyby na ten przykład panowie to nie czysty Dick? mieli opisać myślącego robota, naszego rodaka zapewne najbardziej intereso- Miła jest świadomość istnienia takiego wałby proces konstrukcji takiej maszy- nietypowego punktu styku między dwo- ny, podczas gdy autor „Ubika” skupiłby ma autorami tak fundamentalnymi dla się na tym, co taka maszyna czuje i jak literatury fantastyczno-naukowej. w tym czuciu jest podobna do nas (do- celowo zaś – czy taka maszyna może nas zastąpić, a jeżeli tak – skąd pewność, że to już się nie stało?).

Przy tym wszystkim – istnieje książka, która w dziwny sposób spełnia ten sen o współpracy. „Kongres futurologiczny” to powieść Stanisława Lema, która uka-

12

A Clash of Two Worlds or Why Philip K. Dick Thought That Stanisław Lem Did Not Exist by Marcin Zwierzchowski

This is one of those cases when life cal Congress and Ubik, The Man in the wrote a scenario stranger than any fic- High Castle and Do Androids Dream of tion. On the one hand there is the most Electric Sheep? (better known as Blade frequently translated Polish author, on Runner). Two extraordinry minds, unique the other an American writer to whom in the history of literature, who by an in- the whole Hollywood is indebted, from credible stroke of luck came into con- Ridley Scott through Richard Linklater to tact for a while to... give us a story about Steven Spielberg and, lately, Denis Ville- a denunciation letter to the FBI saying neuve, to mention only those who drew that Stanisław Lem does not exist. directly. Stanisław Lem was born in 1921, seven years before Philip K. Dick. Both This is all true. In September 1974 the achieved the status of unrivalled masters, American writer Philip K. Dick wrote grand masters, in their creative field of a letter to the Federal Bureau of Invstiga- science-fiction by giving us respectively tion in which he informed the agents that Solaris, The Invincible, The Star Diaries, a Lem is in fact L.E.M., i.e. a code name Fables for Robots or The Futurologi- for a whole group of Soviet sci-fi authors

14 residing in Krakow, whose task was to in- ny which could fall into his hands there vigilate the milieu of the American sci-fi waited a long line of creditors, including writers. The letter had no consequences, crack dealers who supplied the addicted as, firstly, it is not known whether Dick writer with various stimulants. had eventually posted it, secondly – the FBI would not have really cared about its Such was the scenery Lem entered – content, and, thirdly, Lem, being a Polish not directly, but by letter, by means of citizen, was separated from the Ameri- a Franz Rottensteiner, an Austrian sci- can agents by the ocean and commu- ence-fiction lover and fan of both writ- nism. Lem suffered more harm, if any, by ers. It was thanks to him that Lem, ini- being backbitten by Philip K. Dick in front tially discouraged from Dick's works by of other American authors, which result- his weak novel Now Wait for Last Year, ed in revoking his honorary membership discovered other books by the American in the Science Fiction and Fantasy Writ- author, including Ubik, which he imme- ers of America. diately appreciated to such a degree that he wished to publish its Polish transla- But why the American sci-fi master had tion as part of a planned by him fanta- it so in for the Polish master? Couldn't sy series in the Wydawnictwo Literackie they get along like a writer with anoth- publishing house. Thus Rottensteiner er writer, two geniuses in one field? It put his idols in contact with each other seems they couldn't. and then... a disaster happened.

Let us adopt Philip K. Dick's perspective. Again, let us take Dick's perspective. We The American author did not achieve are contacted by a Polish science-fiction any considerable successes during his writer: a prominent one, according to lifetime. In fact, he lived from hand to Rottensteiner, and with a strong position mouth (that is why his literary output on the home market. The writer prais- comprises so many books, which he es our Ubik and proposes its translation “manufactured” at a rapid rate to get ad- into Polish and publication in the series vances). Additionally, he had serious fi- for which A Wizard of Earthsea by the nancial problems, to say the least. In very well known to us Ursula K. Le Guin the early 1970s Dick had already been is being prepared. The editions of fantasy after another divorce and for every pen- books published behind the Iron Curtain

15 are huge, so one can hope for a generous it because this madman's dream was advance. Here is the answer to our prob- his reality; the absurdities of the Polish lems, a magic wand which will make our People's Republic were as natural to troubles go away and maybe even add him as breathing. However, Dick was something extra for... entertainment. All painfully confronted with the rules of that remains is to ask how much dough the communist book market. there is actually going to be. Of course, the condition of Philip K. It's not known, we get the answear. Dick himself was not without signif- How many copies? It's not known. What icance. If the writer was sober it was about the advance? It's complicated. beceause he had gone to a drug rehab We sense that someone is hoodwinking. centre, as was the case in 1972 after Everything is fine, we are full of praise, a suicide attempt. By contrast, in Febru- the book is amazing, but when it comes ary and March 1974, so at the time when to the question of money, suddenly he still tried to come to an agreement there appear some “buts” and “it de- with Lem, the American writer experi- pends” and “we'll see”. Supposedly they enced something he called the “2-3-74 can pay, but they can't; you can fly to revelation”, and which Wojciech Orlińs- Poland and collect the money, but not ki in his book Lem. Życie nie z tej Ziemi carry it away, not to mention exchaning (Lem: life out of this world) describes as those zlotys of theirs into dollars, be- follows: “He was convinced that some cause they put you in jail for that. How strange face was constantly looking at absurd! What impertinence! him from the sky. He also believed that the Roman Empire still existed and he Yet what Philip K. Dick came into con- was a Christian persecuted by Nero. He tact with was simply communism. It claimed he was in touch with an extra- was a reality from a madman's dream; terrestial artificial intelligence, which he a reality, in which nothing was right, the called VALIS.” law did not exist and everything was as it was and functioned as it did... be- Stanisław Lem definitely cut contact cause it was meant to function as it did with Philip K. Dick in July 1974. The and be as it was and the citizen was not above-mentioned denunciation letter to inquire. Stanisław Lem understood to the FBI was written two months later.

16

It seems that the acquaintance of those Both were masters of science-fiction. But two writers was doomed to failure. In their science-fiction is a wide and exception- correspondence two worlds clashed: the ally capacious field that can hold dramas improbability of the communist reali- about rebellious artificial intelligence in ty and the improbability of Dick's mind. the form of 2001: A Space Odyssey, hor- Looking from their mutual perspectives, ror films from the Alien series as well as neither of them was able to carry on Star Wars and Star Trek with journeys a logical conversation. Both were, in their faster than the speed of light and space own way, “mad”: in case of Lem the mad- peopled by countless non-human intel- ness was external (the communist reality), ligences. while in the case of Philip K. Dick internal (depression, narcotic visions). It is a curosity that what are considered to be their best books – Lem's Solaris This was captured in the play Lem vs P.K. and Dick's The Man in the High Castle Dick by Mateusz Pakuła, who comprised (the author himself held this opinion on the absurdity of the relation in the more the novel) – appeared in 1961. In Lem vs. direct form of telephone conversations. P.K. Dick Mateusz Pakuła also searches However, Pakuła did not restrict himself for the authors' kinship of souls as those exclusively to artistically transforming who survived while others died. In the facts, but he complemented the story case of the Pole it is the allusion to the with a chapter which has inflamed the anti-Jewish pogroms, while the Ameri- imagination of both author's fans for de- can writer lived knowing that Jane Char- cades: he gave their friendship a chance lotte, his twin sister, died of manutrition and searched for affinity between the two a few weeks after their birth. geniuses in one field. So much for the affinity. In terms of lit- If the circumstances of their getting to erature both men represented different know had been different, would Lem and kinds of sensitivity, from the micro lev- Dick have had a chance to befriend each el (Lem, a true virtuoso, who was very other? An interesting exercise is looking precise in using the word vs. the poet- for potential affinity between them by ic, “flowing” Dick, whose rhythm, rath- discovering the affinity between their re- er than individual words or sentences, spective oeuvres. charmed) to the macro scale (the world

18 as a puzzle in Lem vs. the world as a trap/ they fight not in order to learn about the illusion/deception in Dick). Lem tried his world, but to break away from it. hand at various styles, jumping from comedy (Fables for Robots, the absurd Maybe that is why Hollywood so fell in and extremely hilarious “The Seventh love with Philip K. Dick? His heroes – Voyage”), through a cosmic horror sto- overcome with various emotions, frus- ry (The Invincible), to a detective novel trated, desperate, but also determined (), science-fiction fo- – are simply extremely attractive. Just cused on the scientific layer (Eden), but like the idea of a hidden truth, uncer- also more melancholic one (Solaris), and, tainty about the world and oneself. After finally, philosophical (His Master's Voice). all, fans until today have been disput- Dick, on the other hand, was obsessed ing wheter Deckard from the film Blade with one subject in the belief that there Runner is a replicant or not. Let us juxta- is something wrong with reality and that pose it with Lem's cool scientists. (To be one needs to strip the layer of lie in order honest, however, one has to say that the to see the truth. This is true for Ubik, Do Polish writer's texts, which are based on Androids..., Time Out of Joint, but also puns and sophisticated sense of humour, for The Man in the High Castle, which, are simply harder to adapt). being an alternate history, stands out from other Dick's works. However, after In any case, Hollywood suggests yet all, it also revolves around the subject of another discrepancy between the two revealing the truth about the world and authors. Whereas Dick had a knack for inquiring into the fact that something is striking, original ideas (beloved by the wrong with it, that there exists another, cinema), whose full potential he often maybe “truer” version. did not exploit (e.g. Do Androids... and many of his short stories), Lem start- Lem's heroes were driven by curiosity ed from a simple idea like landing on (hence they were often scientists). They an alien planet or an astronaut's return faced the new and the alien in order to from a mission and through its execu- understand, to broaden their knowledge. tion raised those texts to the heights of Dick's characters, on the other hand, were greatness. One would like to cry out: if essentially full of fear, distrust. For them, only Lem had had a chance to elaborate knowledge equals the truth for which on one of Dick's ideas!

19 However, it is hard to imagine that both too, the hero, Ijon Tichy, fights a bat- men would get along during co-opera- tle with reality trying to distinguish be- tion. Firstly, while Philip K. Dick eagerly tween the truth and illusion after he and described himself and his experiences many other people have been exposed in his books (the semi-autobigraphical to a chemical hallucinogenic substance. A Scanner Darkly), Stanisław Lem kept There is something psychedelic about it his life and writings completely sepa- and Tichy eventually wonders in his vi- rate (Lem's biographer Wojciech Orlińs- sions to the year 2039, when chemical ki thinks that the writer did not like his substances used on a mass scale make novel Return from the Stars because he it possible to control people and show unveiled too much in it by transferring them an idyllic vision of the world, while his own dilemmas on the hero). Besides, the reality is ugly and horrifying. Isn't it one can't help feeling that if the writers pure Dick? had been to describe a thinking robot, for example, the Polish author would It is nice to be aware of the existence of have probably been most interested in such an untypical point of contact be- the cosntruction process of such a ma- tween two authors so fundamental to chine, while the author of Ubik would science-fiction literature. have focused on what the machine feels and how it resembles us in this feeling (and ultimately – can it replace us and if yes, how can we be sure that it has not happened already?).

And yet, there is a book which curious- ly fulfils this dream about co-operation. The Futurological Congress is Stanisław Lem's novel which appeared in 1971, a moment before the writer, through Franz Rottensteiner, became truly ac- quainted with Dick's fiction, includ- ing Ubik. However, The Congress... is an outstandingly Dick-like story. Here,

20

MATEUSZ PAKUŁA

Dramatopisarz, dramaturg, absolwent Playwright and dramatist, graduate of PWST w Krakowie. Laureat Gdyńskiej Na- the National Academy of Theatre Arts grody Dramaturgicznej (za tekst „Smutki in Krakow. Winner of the Gdynia Drama tropików”), laureat i wielokrotny finali- Prize (for the text Sorrows of the Tropics), sta Ogólnopolskiego Konkursu na Wy- winner and multiple finalist of the Com- stawienie Polskiej Sztuki Współczesnej petition for the Best Staging of Polish (wyróżnienie indywidualne za tekst „Mój Contemporary Drama (individual hon- niepokój ma przy sobie broń”). Stypen- ourable mention for the text My Anxiety dysta Ministra Kultury oraz Miasta Krako- is Armed). Scholarship holder of the Min- wa. Jego dramaty były tłumaczone na ister of Culture and the City of Krakow. angielski, niemiecki, czeski, hiszpański His plays have been translated into Eng- i ukraiński. W Teatrze Łaźnia Nowa na lish, German, Czech, Spanish and Ukrain- podstawie tekstów Pakuły zrealizowano ian. The following productions based on spektakle „Wejście smoka. Trailer”, „Kon- Pakuła’s texts have been staged at the radMaszyna”, „Smutki tropików”, „Kow- Łaźnia Nowa Theater: Enter the Dragon. boj Parówka” i „Wieloryb The Globe”. Trailer, Conrad The Machine, Sorrows of the Tropics, Sausage Cowboy and The „Pluton p-brane”, którego premiera miała Whale The Globe. miejsce dwa lata temu na deskach Łaź- ni, był jego debiutem reżyserskim. Do Pluto p-Brane, premiered two years ago ostatnich realizacji reżyserskich Mate- at Łaźnia Nowa, was his directing début. usza Pakuły należą spektakle „Jungle Recently Mateusz Pakuła has direct- people” (Teatr Animacji w Poznaniu) ed such productions as Jungle People i „Chaos pierwszego poziomu” (Stary Te- (Animation Theatre in Poznań) and First atr w Krakowie). Zajmuje się również re- Order Chaos (National Old Theatre in żyserią słuchowisk teatralnych. Krakow). He also directs radio dramas. 22

TOMASZ SCHUCHARDT

Aktor teatralny, filmowy, radiowy, telewi- A theatre, film, radio and television ac- zyjny. Absolwent PWST w Krakowie. Po tor. Graduate of the National Academy of studiach związał się z Teatrem im. Ste- Theatre Arts in Krakow. Upon graduation, fana Jaracza w Łodzi (2010–2014), od he bagan performing at the Stefan Jaracz sezonu 2014/2015 w zespole aktorskim Theatre in Łódź (2010–2014). Since the Teatru Ateneum w Warszawie. Współpra- 2014/2015 season has been part of the cował m.in. z Teatrem IMKA, Komuną// troupe of the Ateneum Theatre in War- Warszawa, Teatrem Łaźnia Nowa. Uzna- saw. He has co-operated with such thea- ny za jednego z najbardziej utalento- tres as IMKA, Komuna/Warszawa, Łaźnia wanych polskich aktorów młodszego Nowa. Regarded as one of the most tal- pokolenia. Laureat Nagrody im. Nar- ented Polish actors of the young gen- dellego za najlepszy debiut aktorski na eration. Winner of the Andrzej Nardelli scenach teatrów dramatycznych oraz Prize for best acting début on the stag- dwóch nagród aktorskich na Festiwalu es of drama theatres and two best actor Filmów Fabularnych w Gdyni – za role awards at the Polish Feature Film Festival w filmach „Chrzest” i „Jesteś Bogiem”. in Gdynia – for his roles in the filmsThe Nominowany do Nagrody im. Zbysz- Christening and You Are God. Nominat- ka Cybulskiego za rolę w filmie „Mur”. ed for the Zbigniew Cybulski Award for Słynny Bodo z filmu i serialu o tym sa- his role in The Wall. The famous Bodo mym tytule. from the film and series of the same title.

Wystąpił w słuchowiskach „Pawi tren”, He appeared in Peacock’s Train, Sausage „Kowboj Parówka” i „Jungle people” w reż. Cowboy and Jungle People radio dramas Mateusza Pakuły, przygotowanych dla directed by Mateusz Pakuła and prepared Teatru Polskiego Radia. Udzielił gościn- for the Polish Radio Theatre. He gave nego występu w kilku produkcjach Gru- a guest performance in several produc- py Filmowej Darwin, współtworzonej tions of the Darwin Film Group co-creat- przez Jana Jurkowskiego. ed by Jan Jurkowski.

24

JAN JURKOWSKI

Aktor teatralny, filmowy, radiowy, reży- A theatre, film and radio actor, direc- ser i scenarzysta krótkich form filmo- tor and scriptwriter of short film forms wych, montażysta. Absolwent krakow- as well as film editor. Graduate of the skiej PWST. Współpracował z Teatrem im. National Academy of Theatre Arts in J. Słowackiego w Krakowie, Teatrem Ba- Krakow. Has co-operated with such the- gatela, Teatrem im. W. Bogusławskiego atres as the Juliusz Słowacki Theatre in w Kaliszu, Teatrem Dramatycznym w Bia- Krakow, the Bagatela Theatre, the Wo- łymstoku, Teatrem Łaźnia Nowa. W 2014 jciech Bogusławski Theatre in Kalisz, the roku nagrodzony na Kaliskich Spotka- Drama Theatre in Białystok, the Łaźnia niach Teatralnych za rolę w spektaklu Nowa Theater. In 2014 was awarded „Versus” w reż. S. Kaczmarka. W Teatrze at the Kalisz Theatre Meetings festival Łaźnia Nowa występował w spektaklu for his role in the production Versus di- Joanny Szczepkowskiej „Pelcia, czyli jak rected by Szymon Kaczmarek. In Łaźnia żyć, żeby nie odnieść sukcesu” (premie- Nowa he appeared in Joanna Szczep- ra: 7.03.2015) oraz w „Skowycie” w reż. kowska’s show Pelcia Or How To Live M. Podstawnego (premiera: 11.06.2015). To Not Make It (premiere: 7.03.2015) and Wystąpił w słuchowiskach „Kowboj Pa- in Howl directed by Maciej Podstawny rówka” i „Jungle people” w reż. Mateusza (premiere: 11.06.2015). Appeared in the Pakuły. Sausage Cowboy and Jungle People ra- dio dramas directed by Mateusz Pakuła. Poza pracą dla teatru zajmuje się m.in. reżyserią krótkometrażowych form fil- Beside working for the theatre he di- mowych w ramach działalności Gru- rects short films as part of the Darwin py Filmowej Darwin, którą założył i do Film Group, which he founded and has dziś współtworzy. Jest także odtwórcą co-created ever since. He is also the lead- głównych ról w filmach G.F. Darwin oraz ing actor in the Darwin Film Group films ich montażystą i autorem scenariuszy. as well as their editor and scriptwriter.

26

TEATR ŁAŹNIA NOWA INSTYTUCJA KULTURY MIASTA KRAKOWA

ŁAŹNIA NOWA THEATRE – A CULTURAL INSTITUTION OF THE CITY KRAKOW

OPRACOWANIE I REDAKCJA / EDITED BY Paulina Kaucz

TŁUMACZENIE / ENGLISH TRANSLATION Joanna Wadas et al.

OPRACOWANIE GRAFICZNE I SKŁAD / GRAPHIC DESIGN AND TYPESETTING Jakub Woynarowski

FOTOGRAFIE / PHOTOS Monika Stolarska

ISBN 978-83-66766-00-6

Kraków 2020 DYREKTOR / CEO REKWIZYTOR / PROP MASTER Ewa Wolniewicz Jolanta Potocka

ZASTĘPCA DYREKTORA DS. CHARAKTERYZACJA / MAKE-UP ARTIST ARTYSTYCZNYCH / ARTISTIC DIRECTOR Joanna Malawska Bartosz Szydłowski KOMUNIKACJA I PROMOCJA / ZASTĘPCA DYREKTORA DS. PRODUKCJI / COMMUNICATION AND PROMOTION VICE DIRECTOR Małgorzata Lech, Małgorzata Szydłowska Paulina Kaucz, Martyna Paliś, KOORDYNACJA PRACY ARTYSTYCZNEJ / Anna Pasternak, COORDINATION OF ARTISTIC WORK Magdalena Urbańska Małgorzata Rapacz DZIAŁ KANCELARYJNO-PRAWNY / LEGAL PRODUCENT WYKONAWCZY / EXECUTIVE DEPARTMENT AND SECRETARY’S OFFICE PRODUCER Agnieszka Podziewska, Aneta Skrzyszowska Barbara Będkowska, Katarzyna Kowalska INSPICJENT / STAGE MANAGER Marcin Stalmach KIEROWNIK DS. ADMINISTRACYJNYCH / ADMINISTRATIVE MANAGER ZESPÓŁ TECHNICZNY / TECHNICAL TEAM Kazimierz Kluska Sławomir Matysiak, Bartosz Buczak, DZIAŁ FINANSOWO-KSIĘGOWY / Grzegorz Gajewski, ACCOUNTING AND FINANCE Jakub Katarzyński, Zofia Hallo, Kazimierz Kofin, Marta Komorowska Jacek Kosiba, Wacław Telega, SPECJALIŚCI DS. SPRZEDAŻY I ROZWOJU Kazimierz Wiliński WIDOWNI / AUDIENCE MANAGERS AND TICKET OFFICE GARDEROBIANA / DRESSER Łukasz Kolender, Bogumiła Kryśko Sylwia Więcek