<<

SILABUS KARAWITAN SURAKARTA II

Fakultas : Seni Pertunjukan Program Studi : Seni Karawitan Mata Kuliah : Karawitan Surakarta II Kode Mata Kuliah : MKB 01201 Bobot : 1 SKS Semester : II (dua) Standar Kompetensi : Setelah menyelesaikan perkuliahan ini, mahasiswa dapat memainkan garap gendhing bentuk ketawang nibani, gendhing ladrang garap kendhang setunggal, dan garap ciblon dadi.

NO KOMPETENSI INDIKATOR PENGALAMAN MATERI POKOK ALOKA SUMBER/BAHAN PENIL DASAR BELAJAR SI AIAN WAKTU 1. Menjelaskan 1. Menyebutkan 1. Memahami fungsi 1. Kontrak 100 1. Mloyowidodo. 6% ciri-ciri fungsi gendhing dalam perkuliahan menit Gending-gending bentuk gendhing dunia karawitan. 2. Penjelasan fungsi Jawa Gaya gendhing alit dalam dunia 2. Mengenal bentuk gendhing dalam Surakarta Jilid I, II, (ketawang) karawitan. gendhing dunia karawitan. dan III. Surakarta: 2. mengetahui ketawang beserta 3. menjelaskan ciri- ASKI Surakarta. ciri-ciri ciri-cirinya. ciri gendhing 1976. gendhing 3. Mengenal ketawang balungan 2. Martopangrawit, ketawang gendhing nibani. Pengetahuan balungan ketawang 4. Menjelaskan Karawitan, Jilid I, nibani. balungan nibani. tabuhan pancer II, ASKI 1975 3. Memainkan 4. Mendemonstrasik pada gendhing 3. Waridi, Tata Letak balungan an balungan Ktw. Subokastawa, Jawa gendhing Ktw. gendhing ktw. sanga. Dalam Pergelaran Subokastawa, Subokastawa, 5. Menjelaskan Seni Tradisi, Gelar, Slendro sanga Slendro sanga tabuhan Jurnal Ilmu dan pada ricikan pada ricikan penerus pada Seni STSI balungan. balungan. balungan nibani. Surakarta, Vol. 2 N. 2, 2000.

2. Menjelaskan 1. Menyebutkan 1. Memahami teknik 1. menjelaskan teknik 100 1. Soeroso. 6% teknik mipil teknik mipil mipil tabuhan bonang menit Bagaimana pada ricikan pada ricikan barung dan bonang barung, bonang Bermain Gamelan. bonang bentuk bonang penerus. penerus. Jakarta: Balai gendhing alit barung. 2. Mendemonstrasika 2. Menjelaskan Pustaka, Jakarta. (ketawang) 2. Menyebutkan n tabuhan bonang tabuhan 1982. teknik mipil barung dan bonang gembyangan duduk 2. Richard pada ricikan penerus. gendhing Pickvance. A bonang 3. Mengenal teknik Subokastawa. Gamelan Manual, penerus. tabuhan 3. Demonstrasi A Player’s Guide 3. Memainkan gembyangan duduk tabuhan bonang to The Central secara dalam ricikan barung, bonang Javanese bersama-sama bonang. penerus, balungan, Gamelan. Jaman bonang 4. Memahami dan saron penerus. Mas Book, London, barung dan sinkronisasi 4. Sinkronisasi pola United Kingdom. bonang tabuhan mipil kendhang 2005. penerus. dengan tabuhan ketawang balungan. kendhang kalih dalam tabuhan bersama 3. Menjelaskan 1. Menyebutkan 1. Memahami 1. Menjelaskan 100 1. Martopangrawit, 6% tabuhan kedudukan kedudukan ketuk kedudukan ketuk menit Pengetahuan ricikan ketuk kempyang, kempyang, , Karawitan, Jilid I, struktural kempyang, kenong, kempul dan II, ASKI 1975 gendhing alit kenong, dan gong dalam dalam bentuk 2. Joko Purwanto. (ketawang) kempul dan bentuk ketawang. ketawang. “Ricikan Kethuk gong dalam 2. memainkan teknik 2. Menjelaskan Pada Karawitan bentuk tabuhan ketuk teknik tabuhan Jawa Gaya ketawang. kempyang, ketuk kempyang, Surakarta”, Gelar, 2. Menyebutkan kenong, kempul kenong, kempul Jurnal Seni teknik tabuhan dan gong. dan gong. Budaya, volume 8 ketuk 3. Memahami 3. Menjelaskan No 2. Institut Seni kempyang, sinkronisasi sinkronisasi ricikan Indinesia (ISI) kenong, ricikan struktural struktural dengan Surakarta. 2010. kempul dan dengan ricikan ricikan lainnya 3. Djoko Purwanto,

gong. lainnya dalam dalam perangkat “Permainan Ricikan 3. Memainkan perangkat gamelan Ageng. Kenong Dalam secara gamelan Ageng. 4. Sinkronisasi pola Karawitan Jawa bersama-sama kendangan Gaya Surakarta”, dengan ricikan ketawang Gelar, Jurnal Seni yang lain di kendhang kalih, Budaya, Volume 11 perangkat garap dan No 2. Institut Seni gamelan garap gender (ISI) Ageng. barung ke dalam Surakarta, 2013. tabuhan bersama.

4. Menjelaskan 1. Menyebutkan 1. Memahami teknik 1. Menjelaskan teknik 100 1. Djumadi, S.Kar., 6% teknik teknik “klénangan” tabuhan menit Titilaras Rebaban “klénangan” “klénangan” bonang barung “klénangan” jilid I dan II, ASKI pada ricikan pada ricikan dan bonang bonang barung dan Surakarta. 1975. bonang bentuk bonang penerus. bonang penerus. 2. R.L. Marto gendhing alit barung dan 2. Mendemonstrasik 2. Menjelaskan Pangrawit, (ketawang) bonang an tabuhan tabuhan Titilaras penerus. “klénangan” “klénangan” pada Kendangan, 2. Menyebutkan bonang barung gendhing konservatori sinkronisasi dan bonang Subokastawa. Karawitan teknik penerus. 3. Demonstrasi Indonesia, “klénangan” 3. Memahami tabuhan Departemen P dan pada ricikan sinkronisasi “klénangan” K. di Surakarta. bonang tabuhan klenan bonang barung, 1972. barung dan “klénangan” gan bonang penerus. 3. R.L. Marto penerus. dengan tabuhan 4. Menjelaskan Pangrawit, 3. Memainkan balungan. perubahan tabuhan Titilaras - secara 4. Memahami struktural dengan Cengkok Genderan bersama-sama perubahan teknik dan Wiledannya, bonang tabuhan “klénangan”. ASKI Surakarta, barung dan struktural dengan 5. Sinkronisasi pola 1973. bonang teknik kendhang penerus. “klénangan”. ketawang, garap rebab dan garap gender barung ke dalam tabuhan bersama.

5. Menjelaskan 1. Mengetahui 1. Mengenal bentuk 1. Menjelaskan ciri- 100 1. Martopangrawit, 6% ciri-ciri ciri-ciri bentuk gendhing ladrang ciri gendhing menit Pengetahuan bentuk gendhing beserta ciri- ladrang Wilujeng, Karawitan, Jilid I, gendhing alit ladrang. cirinya. barang. II, ASKI 1975 (ladrang) 2. Memainkan 2. Mendemonstrasika 2. Menjelaskan 2. Sindusawarno. Ilmu balungan n balungan tabuhan mipil pada Karawitan jilid I, II. gendhing Ldr. gendhing Ldr. ricikan bonang Surakarta: Wilujeng, Wilujeng, pelog barung dan bonang Konservatori Pelog barang barang, pada penerus. Karawitan pada ricikan ricikan balungan. 3. Menjelaskan Indonesia. 1959. balungan. 3. Memahami teknik sinkronisasi teknik 3. Waridi, Tata Letak 3. Mengetahui mipil lombo dan tabuhan mipil Gamelan Jawa teknik mipil mipil rangkep dengan tabuhan Dalam Pergelaran untuk ricikan pada ricikan balungan dan saron Seni Tradisi, Gelar, bonang. bonang. penerus. Jurnal Ilmu dan Seni STSI Surakarta, Vol. 2 N. 2, 2000.

6. Menjelaskan 1. Menyebutkan 1. Memahami 1. Menjelaskan 100 1. Soeroso. 6% tabuhan kedudukan kedudukan ketuk kedudukan ketuk menit Bagaimana ricikan ketuk kempyang, kempyang, kenong, Bermain Gamelan. struktural kempyang, kenong, kempul kempul dan gong Jakarta: Balai gendhing alit kenong, dan gong dalam dalam bentuk Pustaka, Jakarta. (ladrang) kempul dan bentuk ladrang. ladrang. 1982. gong dalam 2. Memainkan teknik 2. Menjelaskan 2. Djoko Purwanto, bentuk tabuhan ketuk teknik tabuhan “Permainan ladrang. kempyang, ketuk kempyang, Ricikan Kenong 2. Menyebutkan kenong, kempul kenong, kempul Dalam Karawitan teknik tabuhan dan gong ladrang dan gong pada ldr. Jawa Gaya ketuk Wilujeng Pelog Wilujeng Pelog Surakarta”, Gelar, kempyang, barang. barang. Jurnal Seni kenong, 3. Memahami 3. Menjelaskan Budaya, Volume 11 kempul dan sinkronisasi sinkronisasi ricikan No 2. Institut Seni gong. ricikan struktural struktural dengan Indonesia (ISI) 3. Memainkan dengan ricikan ricikan lainnya Surakarta, 2013. secara lainnya pada dalam perangkat 3. Martopangrawit, bersama-sama ladrang Wilujeng gamelan Ageng. Titilaras dengan ricikan Pelog barang 4. Sinkronisasi pola Kendangan,

yang lain di dalam perangkat kendhang ladrang konservatori perangkat gamelan Ageng. kendhang Karawitan gamelan setunggal dan pola Indonesia, Ageng. penunthung dalam Departemen P dan tabuhan bersama. K. di Surakarta. 1972. 7. Menjelaskan 1. Menyebutkan 1. Memahami teknik 1. Menjelaskan teknik 100 1. Djumadi, S.Kar., 6% teknik teknik “pinjalan” ricikan tabuhan “pinjalan” menit Titilaras Rebaban “pinjalan” “pinjalan” dan ricikan slenthem jilid I dan II, ASKI pada pada ricikan demung. dan demung dalam Surakarta. 1975. karawitan slenthem dan Mendemonstrasika karawitan gaya 2. R.L. Marto gaya Surakarta demung. n tabuhan Surakarta. Pangrawit, 2. Menyebutkan “pinjalan” 2. Menjelaskan Titilaras sinkronisasi slenthem dan tabuhan “pinjalan” Kendangan, teknik demung. pada gendhing ldr. konservatori “pinjalan” 2. Memahami Wilujeng Pelog Karawitan pada ricikan sinkronisasi barang. Indonesia, slenthem dan tabuhan 3. Demonstrasi Departemen P dan demung. “pinjalan” dengan tabuhan “pinjalan” K. di Surakarta. 3. Memainkan tabuhan balungan. slenthem dan 1972. secara 3. Memahami demung. 3. R.L. Marto bersama-sama perubahan 4. Menjelaskan Pangrawit, dalam tabuhan saron perubahan tabuhan Titilaras Cengkok- perangkat dengan teknik saron dengan Cengkok Genderan gamelan “pinjalan”. teknik “pinjalan”. dan Wiledannya, ageng. 5. Sinkronisasi garap ASKI Surakarta, rebab dan gender 1973. barung bagian umpak ke dalam tabuhan bersama. 8. Menjelaskan 1. Mengetahui 1. Mengenal bentuk 1. Menjelaskan ciri- 100 1. Djumadi, S.Kar., 6% ciri-ciri ciri-ciri bentuk gendhing ladrang ciri gendhing menit Titilaras Rebaban bentuk gendhing beserta ciri- ladrang Wilujeng, jilid I dan II, ASKI gendhing alit ladrang. cirinya. Pelog barang. Surakarta. 1975. (ladrang) 2. Memainkan 2. Mendemonstrasika 2. Menjelaskan 2. R.L. Marto balungan n balungan tabuhan mipil Pangrawit, gendhing Ldr. gendhing Ldr. pada ricikan Titilaras

Wilujeng, Wilujeng, Pelog bonang barung dan Kendangan, Pelog barang barang pada bonang penerus. konservatori pada ricikan ricikan balungan. 3. Menjelaskan Karawitan balungan. 3. Memahami teknik sinkronisasi teknik Indonesia, 3. Mengetahui mipil lombo dan tabuhan mipil Departemen P dan teknik mipil mipil rangkep dengan tabuhan K. di Surakarta. untuk ricikan pada ricikan balungan dan saron 1972. bonang. bonang. penerus. 3. R.L. Marto 4. Sinkronisasi pola Pangrawit, kendhang engkyek, Titilaras Cengkok- garap rebab, dan Cengkok Genderan gender barung dan Wiledannya, bagian ngelik ke ASKI Surakarta, dalam tabuhan 1973. bersama. 9. Menjelaskan Mempraktikkan Memahami seluruh 1. Menjelaskan 200 1. Djumadi, S.Kar., 14% seluruh seluruh tabuhan bentuk hubungan garap menit Titilaras Rebaban tabuhan tabuhan gendhing ladrang tabuhan setiap jilid I dan II, ASKI bentuk bentuk Wilujeng laras ricikan dalam Surakarta. 1975. gendhing alit gendhing Pelog wadah gendhing 2. R.L. Marto (ladrang) ladrang barang. ladrang Wilujeng Pangrawit, Wilujeng laras laras Pelog pathet Titilaras Pelog pathet barang. Kendangan, barang. 2. Menjelaskan konservatori tabuhan secara Karawitan keseluruhan Indonesia, gendhing ladrang Departemen P dan Wilujeng laras K. di Surakarta. Pelog pathet 1972. barang. 3. R.L. Marto Pangrawit, Titilaras Cengkok- Cengkok Genderan dan Wiledannya, ASKI Surakarta, 1973.

10. Menjelaskan 1. Mengetahui 1. Mengenal bentuk 1. Menjelaskan ciri- 100 1. Soeroso. 6% ciri-ciri ciri-ciri bentuk gendhing ladrang ciri gendhing menit Bagaimana bentuk gendhing beserta ciri- ladrang Bermain Gamelan. gendhing alit ladrang. cirinya. Mugirahayu, Jakarta: Balai (ladrang) 2. Memainkan 2. Mendemonstrasika Slendro manyura. Pustaka, Jakarta. balungan n balungan 2. Menjelaskan 1982. gendhing Ldr. gendhing Ldr. tabuhan mipil pada 2. Richard Pickvance. Mugirahayu, Mugirahayu, ricikan bonang A Gamelan Slendro Slendro mayura, barung dan bonang Manual, A Player’s manyura pada pada ricikan penerus. Guide to The ricikan balungan. 3. Menjelaskan Central Javanese balungan. 3. Memahami teknik sinkronisasi teknik Gamelan. Jaman 3. Mengetahui mipil lombo dan tabuhan mipil Mas Book, London, teknik mipil mipil rangkep dengan tabuhan United Kingdom. untuk ricikan pada ricikan balungan dan saron 2005. bonang. bonang. penerus.

11. Menjelaskan 1. Menyebutkan 1. Memahami 1. Menjelaskan 100 1. Joko Purwanto. 6% tabuhan kedudukan kedudukan ketuk kedudukan ketuk menit “Ricikan Kethuk ricikan ketuk kempyang, kempyang, kenong, Pada Karawitan struktural kempyang, kenong, kempul kempul dan gong Jawa Gaya gendhing alit kenong, dan gong dalam dalam bentuk Surakarta”, Gelar, (ladrang) kempul dan bentuk ladrang. ladrang. Jurnal Seni gong dalam 2. Memainkan teknik 2. Menjelaskan Budaya, volume 8 bentuk tabuhan ketuk teknik tabuhan No 2. Institut Seni ladrang. kempyang, ketuk kempyang, Indinesia (ISI) 2. Menyebutkan kenong, kempul kenong, kempul Surakarta. 2010. teknik tabuhan dan gong ladrang dan gong pada ldr. 2. Djoko Purwanto, ketuk Mugirahayu, Mugirahayu, “Permainan kempyang, Slendro mayura. Slendro manyura. Ricikan Kenong kenong, 3. Memahami 3. Menjelaskan Dalam Karawitan kempul dan sinkronisasi sinkronisasi ricikan Jawa Gaya gong. ricikan struktural struktural dengan Surakarta”, Gelar, 3. Memainkan dengan ricikan ricikan lainnya Jurnal Seni secara lainnya pada dalam perangkat Budaya, Volume bersama-sama ladrang gamelan Ageng. 11 No 2. Institut dengan ricikan Mugirahayu, 4. Sinkronisasi pola Seni Indonesia (ISI) yang lain di Slendro manyura, kendhang ladrang Surakarta, 2013.

perangkat dalam perangkat kendhang kalih gamelan gamelan Ageng. dalam tabuhan Ageng. bersama.

12. Menjelaskan 1. Mempraktikkan 1. Memahami 1. Menjelaskan 100 1. Supardi S.Kar. 6% seluruh seluruh seluruh tabuhan hubungan garap menit Sekaran Bonangan tabuhan tabuhan bentuk gendhing tabuhan setiap Gaya bentuk bentuk ladrang ricikan dalam Mloyowidodo, gendhing alit gendhing Mugirahayu, laras wadah gendhing Laporan (ladrang) ladrang Slendro, pathet Mugirahayu, laras Penelitian, STSI Mugirahayu, manyura dalam Slendro, pathet Surakarta, 1990. laras Slendro, irama dadi. manyura, dalam pathet 2. Memahami irama dadi. manyura, bonang beserta 2. Menjelaskan imbal dalam irama sekarannya. bonang beserta dadi. sekarannya pada 2. Mempraktikkan gendhing ladrang imbal bonang Mugirahayu, laras beserta Slendro, pathet sekarannya. manyura. 3. Menjelaskan sinkronisasi garap rebab dan gender barung dalam irama dadi.

13. Menjelaskan 1. Mempraktikkan 1. Memahami seluruh 1. Menjelaskan 300 1. Martopangrawit, 20% seluruh seluruh tabuhan bentuk hubungan garap menit Pengetahuan tabuhan tabuhan gendhing ladrang tabuhan setiap Karawitan, Jilid I, bentuk bentuk Mugirahayu, laras ricikan dalam II, ASKI 1975 gendhing alit gendhing Slendro, pathet wadah gendhing 2. Sindusawarno. (ladrang) ladrang manyura dalam Mugirahayu, laras Ilmu Karawitan Mugirahayu, irama dadi. Slendro, pathet jilid I, II. laras Slendro, 2. Memahami garap manyura, dalam Surakarta: pathet rebab irama irama dadi. Konservatori manyura, wiled. 2. Menjelaskan Karawitan

dalam irama 3. Memahami pola sinkronisasi garap Indonesia. 1959. dadi. garap kendhang rebab irama wiled. 2. Mempraktikkan ciblon irama 3. Menjelaskan garap rebab wiled. sinkronisasi pola irama wiled. 4. Memahami garap garap kendhang 3. Mempraktikkan gender barung ciblon irama wiled. pola garap teknik ukel 4. Menjelaskan kendhang pancaran (wiled). sinkronisasi garap ciblon irama gender barung wiled. teknik ukel 4. Mempraktikkan pancaran (wiled). garap gender barung teknik ukel pancaran (wiled).

Referensi lain. 1. Rahayu Supanggah. Bothekan Karawitan I. Jakarta: Ford Foundation & MSPI. 2002. 2. Rahayu Supanggah. Bothekan Karawitan II. Surakarta: ISI Press Surakarta. 2007. 3. Sunardi Wisnusubroto. Srilestari – An Introduction to Gamelan, : Gadjah Mada University Press, Yogyakarta. 1997. 4. Benjamin Brinner, Knowing Music, Making Music, The University of Chicago Press, 1995 5. Neil Sorrell. A Guide to The Gamelan. London: Faber and Faber, London – Boston. 1990. 6. Djakoeb Kaliyan Wignya Roemeksa. Bab , Transkripsi no F. 24 dening; R.T. Soemarso Ps. Surakarta: Milik Kantor Reksopustoko, Istana Mangkunagaran, Surakarta. 1998.

Referensi Audio a. Ktw. Subakastawa 1. Laler Mengeng, Riris Raras Irama, Kusuma KGD-004. 2. Subakastawa, Riris Raras Irama, Kusuma KGD-021. 3...... , Riris Raras Irama, Kusuma KGD 048. 4. Gendhing-gendhing Jawa Cip. Ki Nartosabdho, RRI Solo, Lokananta ACD-007.

5. Wiwahan Pahargyan Penganten, RRI Solo, Lokananta ACD-066. 6...... , Sekar Arum, Lokananta ACD-315. 7...... , Riris Raras Irama, Dahlia 402. 8...... , Riris Raras Irama, Kusuma KGD-137 b. Ldr. Wilujeng 1. Pahargyan Temanten Panggih, RRI Solo, Lokananta ACD-065. 2. Srinarendra, Riris Raras Irama, Kusuma KGD-028. 3...... , Riris Raras Irama, Kusuma KGD-130. c. Mugirahayu 1. Pahargyan Temanten Panggih, RRI Solo, Lokananta ACD-065. 2. Randa nunut Klenengan Nyamleng, RRI Solo, Lokananta ACD-034. 3. Laler mengeng Gendhing Instrumentalia, RRI Solo, lokananta ACD-157.

Surakarta, 23 Januari 2017. Djoko Purwanto, S.KAr., M.A.,