Berkelland beschreven. Cultuurhistorische gebiedsbeschrijving BERKELLAND Juni 2012 BESCHREVEN Cultuurhistorische gebiedsbeschrijving INHOUD 1. INLEIDING 04 2.STAPPEN DOOR DE TIJD 08 2.1 De vorming van het landschap 08 2.2 De mensenhand vormt het land 12 2.3 Tijd van ijzer en romeinen 800 v. Chr. - 500 12 2.4 Middeleeuwen 500-1500 13 2.5 Nieuwe tijd 1500-1850 15 2.6 De 19e en 20ste eeuw 24 2.7 Samengevat 29 3. VERLEDEN IN DELEN 31 3.1 Vier landschappen 32 3.2 Velden 33 3.3 Oud cultuurland 39 3.4 Broekland 44 3.5 Beekdalen 47 3.6 Deelgebieden 50 4. LEVEN IN HET VERLEDEN 90 4.1 Thema 1 macht en gezag 90 4.2 Thema 2 geloven in het landschap 96 4.3 Thema 3 De Beken 99 4.4 Thema 4 Middelen van bestaan 100 4.5 Thema 5 Verkeer van A naar B 104 4.6 Thema 6 Bebouwing 113 4.7 Thema 7 Berkelland in wederopbouw 121 5. GOUDEN SPOREN 133 5.1 De kenmerken van Berkelland 133 5.2 Waardevolle ensembles A–klasse 133 5.3 Potentiele waardevolle ensembles B-klasse 148 5.4 Hotspots 150 6. WAT TE DOEN MET TOEN 156 6.1 Conclusies 156 6.2 Aanbevelingen 157 7. BRONNEN 158 Juni 2012 | Gelders Genootschap 3 1. INLEIDING Gemeente Berkelland is in 2005 ontstaan uit een Nieuw Pasop’ vandaan? Deze gebiedsbeschrijving fusie van de voormalige gemeenten Borculo, geeft antwoord op zulke vragen. De antwoorden op Eibergen, Neede en Ruurlo. Door de gemeentelijke deze vragen kunnen van dienst zijn bij het opstellen herindeling is een nieuwe gemeente ontstaan met van bestemmingsplannen, bij het inspireren van ca. 45.000 inwoners, wonend op een grondoppervlak recreatieve ondernemers, bij het bepalen of van meer dan 26.000 hectare. Vergeleken met herbestemming een zinvolle optie is en bij vele andere delen van Nederland heeft Berkelland een andere dagelijkse gemeentelijke vraagstukken. lage bevolkingsdichtheid. Dit betekent dat het landschap relatief ‘leeg’ is. Vanuit cultuurhistorisch De ingrediënten van Berkelland en landschappelijk perspectief biedt de relatieve Gemeente Berkelland is zich bewust van het belang leegte perspectief; hier zijn ruimtelijk kwalitatieve van cultuurhistorie voor de ruimtelijke kwaliteit en en historisch interessante plekken terug te vinden. leefbaarheid van de gemeente. Cultuurhistorie geeft 0DDURYHUZHONHVSHFL¿HNHNZDOLWHLWHQKHEEHQZHKHW een gebied een onderscheidend en eigen karakter. Eén en waar zijn ze te vinden? van de vele voorbeelden hiervan is het landschap rond Dit is een essentiële vraag wanneer de gemeente wil Kasteel Huis Ruurlo. Dit gebied is mede zo prachtig investeren in een mooie leefomgeving. Om meer te vanwege de historisch gegroeide relatie tussen het weten te komen over de kwaliteiten waarover landschap langs de Baakse beek en de vestiging van Berkelland beschikt, is een inventarisatie uitgevoerd een adellijk geslacht in het beekdal. In de directe naar de in het verleden ontstane waardevolle omgeving zijn de oude pachtboerderijen, de landschappen, plekken, elementen en structuren. dorpskern, de land–bouwgronden en lanenstructuren De uitkomsten zijn verwerkt in dit rapport. alle terug te herleiden tot Kasteel Huis Ruurlo. Kennis van de geschiedenis zorgt ervoor dat we het landschap Een landschap vol wetenswaardigheden beter begrijpen, de waarde ervan inzien en er Het landschap in Nederland – en dus ook in zorgvuldiger mee om willen gaan. Met meer kennis Berkelland – is het resultaat van een eeuwenlange kunnen de cultuurhistorische waarden op zo een wisselwerking tussen mens en land. Overal zijn manier beschermd worden dat ze kwaliteit toevoegen sporen te vinden die informatie bevatten over onze en een tegenwicht bieden tegen vervlakking en voorgangers; over hoe zij handelden en leefden met verrommeling. Het gaat om de unieke ingrediënten die wat zij in de omgeving aantroffen. En ook wij leven in Berkelland tot Berkelland maken. een landschap vol overblijfselen uit dit verleden. De Nog beter is het vooruit te denken en te kijken op relicten zijn nu eenmaal aanwezig en voortdurend welke wijze (door)ontwikkeling van cultuurhistorische worden we geconfronteerd met de vraag wat we er elementen de omgeving kan versterken. mee moeten of kunnen. Gemeente Berkelland wil zorgvuldig omgaan met de Het besef dat het landschap oud is en dat mensen cultuurhistorische waarden. Daarom is het Gelders bewust en onbewust veranderingen aanbrachten, Genootschap gevraagd of zij in samenwerking met de maakt de omgeving interessant. Welke keuzes lagen historische verenigingen een cultuurhistorische ten grondslag aan bijvoorbeeld het graven van gebiedsbeschrijving wil maken voor de hele sloten? Waarom staat er een watermolen in het gemeente, waarin zowel het ontstaan van de centrum van Borculo? Waarom heeft Rekken twee gemeente als de bestaande cultuurhistorische kernen? Waar komen de boerderijnamen ‘Oud en waarden zijn beschreven. Rondom Kasteel Huis Ruurlo en het dorp Ruurlo zijn gebouwen, wegen en landschap met elkaar verbonden door het historische verhaal. Niet overal is de relatie even goed zichtbaar. Bij nieuwe ontwikkelingen kunnen de kenmerken die verloren zijn gegaan en die kwaliteit toevoegen als inspiratiebron gebruikt worden ter versterking van de ruimtelijke kwaliteit. 4 Gebiedsbeschrijving Berkelland Met beleid werken aan kwaliteit ruimtelijk beleid, maar anderzijds ook door De laatste jaren is door de overheid gewerkt aan cultuurhistorie als inspiratiebron te gebruiken voor het verankeren van de bescherming van cultuur– ontwikkelingen. Ten vierde maken de esthetische, historische waarden in ruimtelijke plannen. de onderscheidende en de erfgoedwaarden een De inbreng van cultuurhistorie in ruimtelijk beleid landschap aantrekkelijk om in te wonen, werken en was één van de belangrijkste pijlers van de recreëren. In krimpgebieden als Berkelland biedt de Modernisering Monumentenzorg (MoMo)01 in 2009. cultuurhistorie kansen om tegenwicht te bieden aan Een concrete doorwerking heeft de MoMo gekregen de effecten van krimp. vanaf 2012 in de vernieuwing van het Besluit ruimtelijke ordening (Bro). Het gevolg is dat de op- Betrokkenheid en vaststellers van bestemmingsplannen verplicht Voor het verkrijgen van draagvlak enerzijds en voor zijn om niet alleen archeologie, maar ook de het integreren van verschillende soorten kennis KLVWRULVFKHVWHGHERXZNXQGHHQKLVWRULVFKHJHRJUD¿H anderzijds is in dit project samengewerkt met mee te nemen in de belangenafweging bij ruimtelijke historische verenigingen en gemeentelijke mede– ontwikkelingen. Concreet gaat het niet alleen meer werkers van verschillende afdelingen. Door een om het beschermen van tot monument aangewezen transparant proces is een rapport gemaakt waarin panden en objecten, maar ook van andere lokale gebiedskennis, de beschrijving op hoofdlijnen waardevolle objecten en structuren. Maar voordat ondersteunt. dit kan gebeuren, zal de gemeente goed inzichtelijk moeten hebben wat er voor waardevols te vinden is Doelgroep binnen de gemeentegrenzen. Daartoe dient deze De doelgroep van dit project is tweeledig. Enerzijds cultuurhistorische gebiedsbeschrijving. zijn de resultaten bedoeld als bruikbare instrumenten voor de bestuurders en ambtenaren die werkzaam Bescherming en kansrijke ontwikkelingen zijn bij de gemeente Berkelland. Anderzijds is het Op basis van de cultuurhistorische gebieds– de burger voor wie de gemeente werkt. beschrijving kan de gemeente de bevindingen en De inventarisatie moet daarmee ‘ambtelijk bruikbaar aanbevelingen opnemen in nieuw beleid. Dit zal in en burgerlijk leesbaar’ zijn. eerste plaats gaan om de bestemmingsplannen en structuurvisies, maar cultuurhistorie biedt meer. Werkwijze Het gaat niet alleen om het beschermen van De beschrijving is het resultaat van een intensief waarden, maar ook om kansen zien en genereren. traject, waarin samengewerkt is met diverse Dit is van belang bij nieuwe ontwikkelingen, zowel vakspecialisten, met historische verenigingen en ruimtelijk als economisch en recreatief. Historische met medewerkers van de gemeente. De historische wegen kunnen bijvoorbeeld prima een nieuwe functie verenigingen namen deel in een klankbordgroep die NULMJHQGRRU]HWRHWHYRHJHQDDQHHQ¿HWVRI de tussenversies van het rapport wandelpadennetwerk. becommentarieerden. Binnen het Gelders Genootschap is integraal samengewerkt tussen Doel PHGHZHUNHUVPHWKLVWRULVFKJHRJUD¿VFKH Het doel van deze gebiedsbeschrijving is het op architectuurhistorische, stedenbouwkundige en hoofdlijnen beschrijven en het in beeld brengen van bouwhistorische kennis. Als basis voor het de meest bijzondere cultuurhistorische waarden die verzamelen en documenteren van alle informatie in Berkelland te vinden zijn. heeft uitvoerig literatuuronderzoek plaatsgevonden. Op de beschrijving volgt een analyse van kansen en Dit is aangevuld met de uitkomsten van workshops bedreigingen. Samen bevatten zij de opmaat voor met de klankbordgroep en met ervaren deskundigen, nieuw te formuleren beleid. Dit alles met als doel de historische kaartanalyses, luchtfoto’s en veldwerk. ruimtelijke kwaliteit van de leefomgeving te versterken. Leeswijzer Waarom? De historische verhalen over Berkelland zijn in deze Inzicht krijgen in het verleden is belangrijk om beschrijving op verschillende manieren verteld. verschillende redenen. Ten eerste hebben veel Er is gekozen voor vertelwijzen vanuit drie cultuurhistorisch waardevolle elementen esthetische perspectieven: kwaliteiten die een landschap aantrekkelijk maken. Ten tweede heeft de cultuurhistorie een 1. Chronologisch(Hoofdstuk 2 Stappen door de tijd) onderscheidend karakter gegeven aan landschappen. *HRJUD¿VFK +RRIGVWXN9HUOHGHQLQGHOHQ Die diversiteit tussen landschappen wordt