TOWN OF BUSKO-ZDRÓJ MIASTO BUSKO-ZDRÓJ Busko-Zdrój Town Council Urząd Miasta i Gminy ul. Mickiewicza 10, 28-100 Busko-Zdrój ul. Mickiewicza 10, 28-100 Busko-Zdrój Busko-Zdrój tel. +48 41 370 52 00 tel. +48 41 370 52 00 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Gmina uzdrowiskowa Spa commune

ISBN: 978-83-66527-20-1

„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie” Szanowni Goście! W Busku-Zdroju, naszej unikalnej miejscowości, która tętni spokojnym, miłym sercu rytmem, witamy zarówno tych, którzy przyjechali tu dla kuracji jak i ta- kich, którzy choć przez chwilę zechcą u nas celebrować swój wolny czas. Dla tych pierwszych mamy zdrowie płynące z wód siarczkowych i jodkowo- -bromkowych, uznanych za nieocenione wspomaganie w leczeniu chorób po- urazowych, reumatycznych, neurologicznych i dermatologicznych. Dla drugich – bogatą ofertę zabiegów relaksacyjnych oraz wellnes, wynikających z holistycznej potrzeby regeneracji ducha i ciała, wspierających kondycję, urodę i witalność. Oferując cudowne właściwości naszych wód leczniczych, opakowane w wyszu- kane produkty i usługi dla zdrowia i urody zapraszamy do Buska-Zdroju po za- strzyk energii!

Dear Guests! In Busko-Zdrój, our unique town, we welcome both those who came here for treatment and those who would like to celebrate their free time with us for a while. For the first ones, we have health flowing from sulphide and iodine-bromi- de waters, considered invaluable support in the treatment of post-trauma- tic, rheumatic, neurological and dermatological diseases. For others – a wide range of relaxation and wellness treatments, resulting from the holistic need to regenerate the spirit and body, supporting condition, beauty and vitality. Offering the miraculous properties of our healing waters, packed in sophisti- cated products and services for health and beauty, we invite you to Busko- -Zdrój for an boost of energy! GDYNIA

GDAŃSK

OLSZTYN

SZCZECIN BYDGOSZCZ BIAŁYSTOK

POZNAŃ WARSZAWA

ŁÓDŹ

LUBLIN WROCŁAW KIELCE

KATOWICE KRAKÓW RZESZÓW

O mieście

Busko-Zdrój – miejscowość uzdrowi- ców. Do tej liczby należy dodać ponad skowa w woj. świętokrzyskim. Leży na 100 tysięcy kuracjuszy, którzy w ciągu stokach Garbu Wójczańsko - Pińczow- roku przybywają tu po zdrowie i urodę. skiego, który w tym miejscu osiąga Herb Buska-Zdroju do złudzenia przypo- wysokość 230 m n.p.m. Specyficzna mina słońce (choć jego pierwotną gene- lokalizacja miasta pozwala jego miesz- zą była monstrancja), a z uwagi na dużą kańcom obserwować zarówno maja- liczbę dni ciepłych miasto uznawane jest czące w oddali Góry Świętokrzyskie za najbardziej nasłonecznione polskie jak i rozległą dolinę Nidy, serce całego uzdrowisko. regionu. Miasto Leży przy trasie Kielce – Tarnów (droga krajowa 73). Od Krakowa dzieli Obszar miasta obejmuje pow. 12 km² je zaledwie 80 km (droga wojewódzka i zamieszkuje go ok. 15 tysięcy mieszkań - 776).

2 About the city

Busko-Zdrój – a health resort in the To this number should be added the Świętokrzyskie [Holy Cross] voivodeship. over 100,000 patients who come here It is situated on the slopes of Garb every year for health and beauty. Wójczańsko-Pińczowski [Wójczańsko- The coat of arms of Busko-Zdrój is Pińczowski Hump], which in this location deceptively reminiscent of the sun reaches a height of 230 m above sea (although its original genesis was a level. The specific setting of the city monstrance), and due to the large number allows its residents to observe both the of warm days, the city is considered the Świętokrzyskie Mountains looming in sunniest Polish health resort. the distance and the vast Nida valley, the The city is located on the Kielce – heart of the entire region. Tarnów route (provincial road 73). It is The city area covers approx. 12 km² and only 80 km away from Krakow (national is inhabited by about 15,000 inhabitants. road 776).

3 Historia

Nazwa Busko pochodzi od słów bug, Pierwsze lata XIV w. nie były dla Buska buga, oznaczających rozlewisko i wylewi- pomyślne. Najemnicy biskupa krakow- ska spod ziemi źródeł siarczano-słonych. skiego Jana Muskaty, prowadzący star- Jego korzenie sięgają XII w., a pierwsza cia z Władysławem Łokietkiem, ograbili wzmianka znajduje się pod datą 1166 r. miasto doszczętnie. Poprawę sytuacji w bulli papieskiej i w kronice biskupstwa zapewniło doskonałe położenie Buska krakowskiego. Miejscowość Bugsk była na splocie szlaków handlowych, prowa- wówczas osadą pasterską nastawioną dzących z Wiślicy do Kielc i ze Stopnicy na hodowlę koni dla drużyn książęcych. do Pińczowa. Pieczę nad dobrami sprawował w tym W XV stuleciu rozwinęła się koniunktu- czasie rycerz Dzierżko herbu Janina, ra rynkowa, a Busko stało się oppidium zwany także Dzierżysławem bądź Dersła- frequens foro – ośrodkiem lokalnego wem. Wraz z biskupem płockim, swoim handlu. Przez miasto biegł trakt królew- bratem, sprowadził tu żeński zakon Nor- ski ciągnący się ku Litwie. Stołowali się bertanek, wielowiekowych właścicielek tu więc i zaopatrywali w żywność, konie, miasta. mięso oraz złoty trunek warzelniczy – Niezwykle ważną kartę w historii grodu Władysław Jagiełło z małżonką Jadwigą. zapisało odkrycie pokaźnych złóż sola- Zgodnie z zapisem w kronice klasztornej nek (XIII w). Znalezisko zaowocowało 6 grudnia 1393 r. królewska para zażywa- nadaniem klasztorowi przywileju han- ła kąpieli w wodzie z miejscowego źródła dlowego, który zezwalał na eksploatację przygotowanej przez siostry zakonne. solanek i warzenie soli. Busko znajdo- Druga połowa XVII i początek XVIII stulecia wało się w dobie rozkwitu. Dowodem położyły kres dobrobytu Buska. Rozwój go- świetności było nadanie osadzie praw spodarczy miasta zdławił potop szwedzki miejskich w 1287 r. z rąk księcia Leszka (1655−1660) a słuch o tutejszych źródłach Czarnego. zaginął na kilka stuleci. Temat powrócił

4 History

The name Busko comes from the granted city rights in 1287 by prince words bug, buga, meaning the pool Leszek the Black. and outcrops of sulphur-salt springs. Its The first years of theth 14 century roots date back to the 12th century, and were not successful for Busko. The the first mention is found in the papal mercenaries of the bishop of Kraków, bull and in the chronicle of the Kraków Jan Muskata, who led clashes with bishopric from the date of 1166. At that Władysław Łokietek, plundered the city time, Bugsk was a pastoral settlement completely. The situation was improved focused on horse breeding for princely by the excellent location of Busko on the teams. Also at that time, the knight of intersection of trade routes leading from Dzierżko of the Janina coat of arms, also Wiślica to Kielce and from Stopnica to known as Dzierżysław or Dersław, was in Pińczów. charge of the goods. Together with the The market boom developed in the 15th bishop of Płock, his brother, he brought century, and Busko became oppidium the female order of Norbertines here, frequens foro – the centre of local trade. centuries-old owners of the town. The royal route towards Lithuania ran The discovery of large brine deposits through the city. So Władysław Jagiełło (13th century) made an extremely and his wife Jadwiga dined here and important part of the history of the provided food, horses, meat and golden castle. The discovery resulted in granting brewing liquor. According to the record in the monastery the trade privilege, the monastic chronicle – on 6 December, which allowed the exploitation of 1393 the royal couple took a bath in the brines and the brewing of salt. Busko water from the local spring prepared by was in its heyday. The settlement was the nuns.

5 ponownie po utracie kopalń w Wieliczce i Bochni, kiedy to władze rozpoczęły poszukiwa- nia innych pokładów soli na terenie kraju.

Zapomniane buskie solanki przywróciły miastu blask już po pierwszym rozbiorze Pol- ski (1773). Rozpoczęto wów- czas długotrwałe badania nad ich właściwościami lecz- niczymi. Wyniki doświadczeń zostały opublikowane przez naukowca Filipa Carosiego. Kuracją Rzewuskiego zajmował się me- Na mocy przywileju z 1783 r. nadanego dyk z Pińczowa Jan Winterfeld, stosują- przez króla Stanisława Augusta Ponia- cy leczenie wodami buskimi od 1808 r. towskiego utworzono buską Kompanię Dalsza historia Buska nierozerwalnie łą- Solną. Prosperowała ona na szeroką czy się z rozwojem uzdrowiska. 1 czerw- skalę, warząc sól z miejscowych złóż aż ca 1836 r. otwarto Łazienki – najbardziej do trzeciego rozbioru Polski, kiedy Bu- charakterystyczny i monumentalny bu- sko znalazło się w rękach Austrii. Winą dynek infrastruktury zdrojowej. Klasycy- za upadek kampanii można obarczać styczny gmach stanął w parku założonym nieatrakcyjny smak buskich kryształków na podstawie planów Ignacego Hanusza. zasobnych w siarkę, które nie mogły iść Jedno z ważniejszych wydarzeń w dzie- w konkury z doskonałymi złożami wielic- jach XIX-wiecznej Polski – powstanie kimi i bocheńskimi. styczniowe (1863) – okazało się dla Busczan dotkliwe w skutkach. Po jego XIX stulecie było dla Buska sinusoidą po- upadku Busko znów utraciło prawa miej- myślności i niepogody. Od 1809 r. miasto skie. przynależało do Księstwa Warszawskie- Ważny moment w historii Zdroju wiąże go. Po sześciu latach, na mocy traktatu się z osobą doktora Szymona Starkie- wiedeńskiego, weszło w skład Królestwa wicza. Zaproponował on zastosowanie Polskiego. W 1819 r. doszło do kasaty wód źródlanych w uzdrawianiu dzieci. zakonu Norbertanek. Rok później pożar Z jego inicjatywy wybudowano sanato- obrócił wniwecz piękno miasta. rium dla młodych pacjentów pod nazwą Nowym opiekunem Buska został Feliks „Górka”, w którym wracali do zdrowia Rzewuski, który wszedł w jego posia- i pobierali naukę. danie na prawach dzierżawy. To on za- Dostrzegłszy szansę na przywrócenie początkował w 1824 r. leczenie buskimi miastu dawnego blasku, zmotywowani wodami mineralnymi. Sam zresztą ko- mieszkańcy wznosili wille i sanatoria, rzystał z ich dobroczynnych właściwości kładąc tym samym podwaliny dzielnicy w leczeniu dolegliwości reumatycznych. określanej jako „Zdrój”.

6 The second half of the 17th and the mineral waters from Busko in 1824. He beginning of the 18th century put an himself used their beneficial properties end to Busko’s prosperity. The economic in the treatment of rheumatic ailments. development of the city was suppressed Rzewuski’s treatment was handled by a by the Swedish Deluge (1655-1660) and physician from Pińczów, Jan Winterfeld, the information about the local sources who had been treating with Busko was lost for several centuries. The topic waters since 1808. returned again after the loss of the mines The further history of Busko is inextricably in Wieliczka and Bochnia, when the linked with the development of the authorities began looking for other salt health resort. On 1 June, 1836, Łazienki deposits in the country. was opened – the most characteristic and monumental building of the spa The forgotten brines of Busko restored the infrastructure. The Classicist edifice was splendour to the city after the first partition erected in a park established on the basis of Poland (1773). At that time, long-term of Ignacy Hanusz’s plans. research on their medicinal properties was One of the most important events in started. The results of the experiments the history of 19th-century Poland – the were published by the scientist Filip January Uprising (1863) – turned out to Carosi. By virtue of the privilege from be severe for Busczan. After its fall, Busko 1783 granted by King Stanisław August lost its municipal rights again. Poniatowski, the Busko Salt Company was An important moment in the history of established. It prospered on a large scale, Zdrój is connected with the person of brewing salt from local deposits until the doctor Szymon Starkiewicz. He proposed third partition of Poland, when Busko was using spring waters to heal children. On in the hands of Austria. The blame for the his initiative, a sanatorium for young fall of the campaign can be blamed on the patients was built under the name unattractive taste of Busko crystals rich in “Górka”, in which they recovered and sulphur, which could not compete with the studied. excellent Wieliczka and Bochnia deposits. Noticing a chance to restore the city’s former glory, motivated residents built The nineteenth century was a sinusoid villas and sanatoriums, thus laying the of prosperity and inclement weather for foundations of the district known as Busko. From 1809, the city belonged to “Zdrój”. the Duchy of Warsaw. After six years, under the Treaty of Vienna, it became part of the Kingdom of Poland. In 1819, the Norbertine Order was dissolved. A year later, a fire destroyed the beauty of the city. Feliks Rzewuski became the new guardian of Busko, who came into possession of it under the lease rights. It was he who initiated the treatment with

7 Bogactwo Buska – mineralne wody siarczkowe

Tereny południowo-wschodnie woje- Co istotne, parametry wód leczniczych wództwa świętokrzyskiego bogate są pochodzących z większości buskich od- w zasoby wodonośne, w których wystę- wiertów są niemal idealne. Dzięki temu pują wody lecznicze. Na obszarze Uzdro- można je bezpośrednio stosować do ce- wiska Busko-Zdrój występują dwa typy lów leczniczych (nie muszą być rozcień- takich wód: wody siarczkowe i solanka czane jak w innych tego typu ośrodkach). jodkowo-bromkowa. Buskie wody, zawierające siarczki z uwal- niającym się siarkowodorem, oraz duże ilości jodu, bromu, fluoru, boru i innych mikroelementów, należą do bardzo rzadko spotykanych utworów. Zażywanie w nich kąpieli jest zbawienne w skutkach, albo- wiem siarka koi nerwy, łagodzi bóle sta- wów, przynosi pozytywny efekt w leczeniu między innymi osteoporozy. Ich główny składnik pozwala ponadto na uzupełnienie niedoboru siarki w organizmie osób zma- gających się z chorobami gośćcowymi.

8 The wealth of Busko – mineral sulphide waters

The south-eastern areas of the Świętokrzyskie Voivodeship are rich in aquifers with healing waters. There are two types of such waters in the area of Busko-Zdrój Health Resort: sulphide waters and iodine-bromide brine. Busko waters, containing sulphides with released hydrogen sulphide, and large amounts of iodine, bromine, fluorine, boron and other micronutrients, are very rare deposits. Taking baths in them is beneficial, because sulphur soothes the nerves, relieves joint pain, and has a positive effect in the treatment of, among others, osteoporosis. Their main component also allows you to supplement the deficiency of sulphur in the body of people struggling with rheumatic diseases. Importantly, the parameters of the curative waters from most of Busko’s boreholes are almost perfect. Thanks to this, they can be used directly for medicinal purposes (they do not have to be diluted as in other such centres).

9 10 Spacerem po Busku / A walk around Busko

Wojtek Belon, bard Ponidzia, założyciel uwypukla prestiżowy status miasta, ale i lider Wolnej Grupy Bukowina, miał także odwołuje się do jego przestrzen- zwyczaj nazywać swoje miasto nieco nego układu z wyraźnym podziałem na figlarnie mianem Busko-Busko, nawią- miasto i zdrój połączone aleją Mickie- zując tym samym do nazwy słynącego wicza. Spacer możemy zatem rozpocząć ze snobizmu niemieckiego kurortu Ba- zarówno w sercu miasta, czyli na buskim den-Baden. Charakterystyczna dla miast rynku, jak i w sercu uzdrowiska, którym uzdrowiskowych dwuczłonowość nazwy jest bez wątpienia Park Zdrojowy. w przypadku Buska-Zdroju nie tylko

Wojtek Belon, the bard of Ponidzie, the of the city, but also refers to its spatial founder and leader of the Free Bukowi- layout with a clear division into the city na Group, used to call his city a bit play- and the spa connected by Mickiewicz fully as “Busko-Busko”, thus referring Avenue. Therefore, we can start our to the name of the German resort of walk both in the heart of the city, i.e. the Baden-Baden, famous for its snobbery. Busko market square, and in the heart of The two-part name characteristic for the health resort, which is undoubtedly spa towns in the case of Busko-Zdrój not the Spa Park. only emphasises the prestigious status

11 Park Zdrojowy

Park Zdrojowy został założony w XIX w. ry”, gdzie spotykano się w celach towa- przez ogrodnika Ignacego Hanusza. rzyskich, oczekując na kąpiel. Miejsca, Jego główna część leży w bezpośrednim które zajmują obecnie lustra, były nie- sąsiedztwie buskich „Łazienek” i ma gdyś wejściami do kabin kąpielowych. charakter regularnego ogrodu francu- Pod wieczór miejsce to przeistaczało się skiego. Jego punkty charakterystyczne w salę balową, w której goście oddawali – to fontanna, muszla koncertowa i loża się zabawie do późnych godzin nocnych. widokowa, którą z trzech stron okala Podczas gdy o formę fizyczną dbano ogród angielski o różnorakim poszyciu. w „Łazienkach”, o podreperowanie sta- nu ducha troszczono się w niedużej neo- Dzisiejsza nazwa „Łazienek” – Sanato- gotyckiej kaplicy zdrojowej pw. św. Anny. rium Marconi – jest hołdem złożonym Obiekt wzniesiony w 1888 r. jest poło- jego twórcy. Budynek zbudowany w sty- żony na niewielkim wzniesieniu, dzięki lu klasycystycznym (1836 r.) składa się czemu góruje nad ogrodem francuskim. z wysokiego korpusu głównego i dwóch Od „Łazienek” aż do bramy parkowej skrzydeł bocznych ozdobionych kolum- biegnie tzw. Aleja Marzeń. Przedłużenie nadami. Pierwsza sala ( pijalnia) prowa- tej drogi – to aleja kasztanowa (al. Mic- dzi do kolejnej – sali koncertowej. Pełniła kiewicza), która kończy się w miejskim ona pierwotnie funkcję „kuracyjnej ago- parku na Placu Zwycięstwa. The Spa Park

The Spa Park was established in the where people met for social purposes 19th century by the gardener Ignacy while waiting for a bath. The places now Hanusz. Its main part is located in the occupied by mirrors were once entrances immediate vicinity of Busko’s “Łazienki” to bathing cabins. In the evening, this place and has the character of a regular transformed into a ballroom, where guests French garden. Its characteristic points were entertained until late at night. are a fountain, a concert shell and an While the physical shape was taken observation deck, which is surrounded care of in “Łazienki”, the rehabilitation on three sides by an English garden of the state of mind was taken care of with various coverings. in a small neo-gothic spa chapel under the invocation of St. Anna. The facility, Today’s name “Łazienki” [Baths] – erected in 1888, is located on a small Sanatorium Marconi – is a tribute to its hill, so it overlooks the French garden. creator. The building was built in the From “Łazienki” to the gates of the park classical style (1836) and consists of a high runs the Aleja Marzeń [Avenue of Dreams]. main body and two side wings decorated The extension of this road is the chestnut- with colonnades. The first room (pump lined avenue (al. Mickiewicza), which ends room) leads to the next one – the concert in the city park at Plac Zwycięstwa. hall. Originally, it served as a “healing agora”,

13 Nowa część parku z tężnią solankową

W sąsiedztwie starego parku wyrasta niec o średnicy 35 m. Na szczycie tężni nowa część parku zdrojowego, w której znajduje się taras widokowy, z którego powstała (2020 r.) jedna z największych można podziwiać panoramę miasta. Tuż tężni solankowych w Polsce. Obiekt two- obok znajduje się dom zdrojowy z pijal- rzą dwa pierścienie z tarniny a przejścia nią wód. pomiędzy nimi prowadzą na dziedzi-

14 A new part of the park with a brine tube

A new part of the spa park is growing with a diameter of 35 m. There is an ob- in the vicinity of the old park, in which servation deck at the top of the gradu- one of the largest graduation towers ation tower from which you can admire in Poland was built (2020). The object the panorama of the city. Right next to it consists of two blackthorn rings and the there is a spa house with a pump room. passages between them lead to a yard

15 Zabytkowy Zdrój

W okolicy Parku Zdrojowego znajdują się Przy ul. Starkiewicza, na szczycie pa- wszystkie sanatoria i szpitale uzdrowi- górka zbudowano w latach 1922–1927 skowe. By do nich dotrzeć, należy podą- Szpital Dziecięcy „Górka”, obecnie Spe- żać ul. Rzewuskiego. cjalistyczny Szpital Ortopedyczno-Reha- bilitacyjny „Górka”. Jako pierwszy wyłania się Szpital Uzdro- wiskowy „Krystyna”, nazwany na cześć Wracając do centrum dzielnicy zdrojo- pochodzącej z Buska-Zdroju, znakomitej wej trafimy na zdrojowe korso – ulicę śpiewaczki operowej Krystyny Jamroz, 1 Maja. Na jej początku, stoi stylowa która patronuje również odbywającemu willa „Zielona”. Dom został w całości się tu co roku Międzynarodowemu Festi- odbudowany w latach 90. XX w. i sta- walowi Muzycznemu (przełom czerwca nowi świetny przykład profesjonalizmu i lipca). Mijając „Krystynę”, trafimy do w przywracaniu dawnej zabudowy zdro- Sanatorium „Nida-Zdrój” i mieszczącego ju. Analogiczną historię posiada zbudo- się po przeciwnej stronie ulicy 21 Woj- wana na początku XX w. willa Słowacki, skowego Szpitala Uzdrowiskowo-Reha- która ma formę neogotycką, a dzięki nie- bilitacyjnego, zbudowanego w latach wielkiej wieży jest podobna do zamecz- 30. XX w. Jest on otoczony małym par- ku. Tuż za nią natrafimy na niemały kiem, na obrzeżach którego wznosi się budynek przedwojennego pensjonatu budynek dawnej pijalni wód. „Sanato”, wzniesiony w 1929 r. i należący

16 Sanatorium ,,Słowacki” Spa Specjalistyczny Szpital Ortopedyczno-Rehabilitacyjny ,,Górka”

Historical spa

In the vicinity of the Zdrojowy Park there At ul. Starkiewicza, on the top of the hill, are all sanatoriums and spa hospitals. To the “Górka” Children’s Hospital was built get to them, follow ul. Rzewuski. in the years 1922-1927, now the “Gór- ka” Specialist Orthopaedic and Rehabili- The first to emerge is the “Krystyna” Spa tation Hospital”. Hospital, named after the outstanding opera singer Krystyna Jamroz, who co- Returning to the centre of the spa mes from Busko-Zdrój, who also patro- district, we will find the Spa Korso – ul. nises the International Music Festival 1 Maja. At its beginning, there is a stylish held here every year (late June and early “Green” villa. The house was completely July). Passing “Krystyna”, we get to the rebuilt in the 1990s and is a great exam- “Nida-Zdrój” Sanatorium and the 21 Mi- ple of professionalism in restoring the litary Spa and Rehabilitation Hospital lo- old buildings of the spa. The Słowacki cated on the opposite side of the street, villa, built at the beginning of the 20th built in the 1930s. century, has a similar history; it has a

17 ówcześnie do Ireny i Eugeniusza Budzyń- Józefa Tomasiewicza. Przed II wojną skich. Modernistyczny styl pensjonatu światową przy „Bagateli” działała bardzo spowodował, że w latach 20. i 30. XX w. modna wśród kuracjuszy kawiarnia o tej cieszył się on renomą najbardziej eksklu- samej nazwie. zywnego buskiego hotelu. Ulicę 1 Maja kończy niewielkie wzgórze Byczej Góry. Tam też znajdują się za- Spacerując po uzdrowisku, nie można budowania sanatorium „Mikołaj”. Ich pominąć willi „Oblęgorek”, zbudowanej wzniesienie w 1837 r. było możliwe dzię- w 1903 r. przez rodzinę Honowskich. ki fundacji cara Mikołaja I. Dopełnieniem W latach 30. XX w. udostępniała ona go- zabytkowych pensjonatów uzdrowisko- ściom 25 luksusowych pokoi. Dzisiaj jest wych jest położona w bezpośrednim są- to Szpital Uzdrowiskowy specjalizujący siedztwie głównej bramy parkowej willa się w dermatologii. „Bristol”. Powstanie tego ciekawego pod Willa „Mała Bagatela” jest jedyną zacho- względem architektonicznym budynku waną drewnianą budowlą buskiego kor- (aktualnie część większego obiektu), so. Powstała w drugiej połowie XIX w., którego dominantą jest narożna kopuła a miano to nadano jej dla odróżnienia zakończona iglicą, jest datowane na ko- od murowanej willi „Bagatela” z końca niec XIX w., a właścicielem obiektu była XIX w. Obie pierwotnie były własnością rodzina Cukiermanów.

18 Sanatorium Uzdrowiskowe ,,Willa Zielona” neo-Gothic form and, thanks to a small distinguish it from the brick villa “Bagate- tower, resembles a castle. Right behind la” from the end of the 19th century. Both it, we find a large building of the pre-war were originally owned by Józef Tomasie- Sanato guesthouse, erected in 1929 and wicz. Before World War II, there was a then owned by Irena and Eugeniusz Bu- cafe of the same name, very fashionable dzyński. Due to the modernist style of among patients, of the same name. the guesthouse, in the 1920s and 1930s Ul. 1 Maja ends with a small hill of Bycza it enjoyed the reputation of the most Góra. The buildings of the “Mikołaj” He- exclusive hotel in Busko. alth Resort are also located here. Their erection in 1837 was possible thanks to While strolling around the health resort, the foundation of Tsar Nicholas I. The one cannot miss the “Oblęgorek” villa, historic spa guesthouses are comple- built in 1903 by the Honowski family. mented by the villa “Bristol”, located in In the 1930s, it provided guests with the immediate vicinity of the main park 25 luxurious rooms. Today it is a health gate. The construction of this architec- resort specialising in dermatology. turally interesting building (currently part of a larger building), the dominant The villa “Mała Bagatela” is the only pre- feature of which is a corner dome with a served wooden building of Busko’s Corso. spire, dates back to the end of the 19th It was built in the second half of the 19th century and was owned by the Cukier- century, and this name was given to it to man family.

19 Aktualnie działające podmioty lecznictwa uzdrowiskowego Currently operating spa treatment entities

1. „Uzdrowisko Busko-Zdrój” S.A. 3. 21 Wojskowy Szpital tel. 41 370 38 00 Uzdrowiskowo-Rehabilitacyjny email: [email protected] ul. Rzewuskiego 8 www.uzdrowiskobusko.pl tel. 41 378 24 17, 41 378 03 85 w skład którego wchodzą: e-mail: [email protected] • Specjalistyczny Szpital Ortope- www.szpitalwojskowy.pl dyczno-Rehabilitacyjny „Górka” ul. Starkiewicza 1 4. Sanatorium „Włókniarz” • Uzdrowiskowy Szpital Komplekso- ul. Rokosza 1, wej Rehabilitacji „Krystyna” 41 370 70 70, ul. Rzewuskiego 3 e-mail: [email protected] • Sanatorium Uzdrowiskowe „Marconi” www.wlokniarz.pl ul. 1 Maja 10 • Sanatorium Uzdrowiskowe 5. Sanatorium „Nida-Zdrój” „Oblęgorek” ul. Rzewuskiego ul. 1 Maja 19 tel. 413782491, 413787702, • Sanatorium Uzdrowiskowe „Mikołaj” e-mail: [email protected] ul. 1 Maja 3 www.nidazdroj.pl • Sanatorium Uzdrowiskowe „Willa Zielona” 6. Sanatorium „Astoria” ul.1 Maja 39 ul. Starkiewicza 19 tel. 413788067, 413787702 2. Sanatoria Słowacki Sp. z o.o. e-mail: [email protected] w skład którego wchodzą: www.sanatoriumastoria.pl • Sanatorium i Szpital Uzdrowisko- wy „Słowacki” 7. Sanatorium „Zbyszko” ul. 1 Maja 33, tel. 41 370 80 96 ul. Parkowa 2 e-mail: [email protected] tel. 413782566, 413501526 www.slowacki.busko.pl wew. 100 lub 305 • Sanatorium „Rafał” e-mail: [email protected] ul. Topolowa 2 www.sanatoriumzbyszko.pl tel. 41 378 39 68, 41 378 21 62 e-mail: [email protected] 8. Sanatorium „Bristol” www.rafal.busko.com.pl ul. 1 Maja 1 • Sanatorium „Terma Słowacki” tel. 413303033 ul. Grotta 3 email: [email protected] tel. 41 370 80 95 www.bristolbusko.pl e-mail: [email protected] www.termaslowacki.pl

20 21 Aleja Mickiewicza

Wybierając się ze Zdroju do miasta, suchą fosą. Dojście do niej ciągnie się po warto zrobić krótką przerwę, przysia- dość wysokim kamiennym moście. Na dając się do Wojtka Belona na jego ła- balkonie łatwo dostrzec postać rycerza weczce, usytuowanej przed budynkiem z halabardą, która zgodnie z zamysłem Buskiego Samorządowego Centrum właściciela pensjonatu Leona Sulmier- Kultury vis a vis Hotelu Bristol Art & skiego, miała przedstawiać Dersława – Medical Spa. XII-wiecznego dzierżawcę Buska a także Swój początek bierze tu al. Mickiewicza – fundatora klasztoru Norbertanek. kasztanowa promenada, wytyczona w li- Na szczycie alei, po przeciwnej stronie uli- nii prostej pomiędzy miejskim rynkiem cy znajduje się drewniana willa „Polonia”, a główną bramą parkową. Z jej dawnej obiekt z początku XX w. utrzymany w stylu willowej zabudowy nie zachowało się do „szwajcarskim”, który posiada charakte- naszych czasów zbyt wiele, tym bardziej rystyczną facjatkę z werandą zwieńczoną interesująco prezentuje się bryła pen- trójkątnym dachem. Został zbudowany sjonatu „Zamek Dersława”, wzniesiona przez lekarza zdrojowego dr Juliana Maj- w latach 1911-1915 przez lekarza uzdro- kowskiego. Dziś, ma tu swoją siedzibę Ga- wiskowego Wasyla Jakobsa. Wyglądem leria Sztuki „Zielona” filia Biura Wystaw przypomina maleńki zamek otoczony Artystycznych w Kielcach.

22 Aleja Mickiewicza [Mickiewicza Avenue]

When going from Zdrój to the city, it is At the top of the avenue, on the opposi- worth taking a short break, sitting down te side of the street, there is a wooden next to Wojtek Belon on his bench, loca- villa „Polonia”, an early 20th century buil- ted in front of the Busko Local Govern- ding in the „Swiss” style, with a charac- ment Cultural Centre building opposite teristic attic with a veranda topped with the Bristol Art & Medical Spa Hotel. a triangular roof. It was built by the spa Here is the origin of al. Mickiewicza – a doctor Dr Julian Majkowski. Today, the chestnut promenade, drawn in a stra- „Zielona” Art Gallery, a branch of the ight line between the town square and Bureau of Art Exhibitions in Kielce, is lo- the main park gate. Not much of its old cated here. residential buildings has survived to our times, the more interesting is the shape of the „Dersław’s Castle” guesthouse, erected in the years 1911–1915 by the spa physician Vasyl Jakobs. It looks like a tiny castle surrounded by a dry moat. You can get to it along a fairly high stone bridge. On the balcony, you can easily see the figure of a knight with a halberd which, according to the intention of the owner of the guesthouse, Leon Sulmier- ski, was to depict Dersław – a 12th-cen- tury lessee of Busko and the founder of the Norbertine convent. 23 Rynek – plac Zwycięstwa / Town Squere – plac Zwycięstwa

Zwiedzanie rynku warto rozpocząć pod It is worth starting your tour of the town adresem pl. Zwycięstwa 17. Znajduje squere Zwycięstwa 17. There is a large, się tu duży, narożny dom, w którym Fe- corner house in which Feliks Rzewuski liks Rzewuski umieścił pierwszy w Busku established the first guesthouse and pensjonat i zakład kąpielowy. Kuracjuszy bathing establishment in Busko. Patients leczono w nim m.in. kąpielami w wodzie were treated there, inter alia, baths in siarczkowej, dowożonej w beczkach ze sulphide water, delivered in barrels from źródeł zdrojowych. the spa springs. Zabudowa rynku, jaką możemy dzisiaj The buildings in the town square, which oglądać, powstała w głównej mierze po we can see today, were created mainly wielkim pożarze, który nawiedził miasto after the great fire that hit the city in w 1820 r. Jedną z charakterystycznych 1820. One of the characteristic buildings budowli jest budynek dawnej poczty, is the building of the former post office, postawiony w latach 20. XX w. Charak- erected in the 1920s. teryzuje go eklektyzm formy, a wyróżnia The central part of Plac Zwycięstwa is a – narożna wieżyczka. small city park that was revitalised and Środkową część Placu Zwycięstwa sta- modernised a few years ago. Its central nowi nieduży park miejski zrewitalizo- point – the fountain, along with the wany i unowocześniony kilka lat temu. benches and the surrounding greenery Jego centralny punkt – fontanna, wraz of bushes and trees – is a relief on hot z ławeczkami oraz otaczającą ją zielenią days, and at night it is one of the most krzewów i drzew jest ukojeniem w gorą- beautifully lit points in the city. ce dni a nocą stanowi jeden z najpiękniej oświetlonych punktów miasta.

24 Zabytki sakralne

Wychodząc z Placu Zwycięstwa na lewo kościół parafialny (kościół klasztorny nie trafimy na zespół poklasztorny Norber- był dostępny dla mieszkańców). W jego tanek. W jego skład wchodzi kościół wnętrzu uwagę przykuwa belka tęczowa pw. Niepokalanego Poczęcia Najświęt- z zachowaną fragmentarycznie polichro- szej Marii Panny, dawny budynek klasz- mią. Również ołtarz główny świątyni po- torny i wolno stojąca dzwonnica. siada cechy sztuki późnobarokowej. Na Obecny wygląd kościoła to efekt grun- cmentarzu przykościelnym, do dziś zacho- townej przebudowy po pożarze z 1820 r. wało się kilka XIX-wiecznych nagrobków, Dawne prezbiterium zostało wówczas wśród których wyróżnia się kwatera rodzi- zamienione na nawę, dobudowano też ny Rzewuskich, w której spoczywają Jan od wschodu barokowo-klasycystyczną i Elżbieta Rzewuscy oraz ich synowie: Feliks fasadę. Ten zabieg sprawił, że obecna (założyciel uzdrowiska) i Jan Fortunat. nawa świątyni jest nieco węższa od pre- Kościół św. Leonarda można potrakto- zbiterium, a ołtarz główny zwrócono na wać jako zaproszenie do dalszej wędrów- zachód, co stoi w sprzeczności ze śre- ki, gdyż właśnie tu rozpoczyna się zna- dniowiecznymi nakazami. kowany kolorem zielonym pieszy szlak Z kościołem NP NMP związany jest zabyt- spacerowy drewnianego budownictwa kowy kościół drewniany pw. św. Leonar- sakralnego. Szlak ten łączy buskiego Le- da, który stoi nieco na uboczu, otoczony onarda z kościołem św. Stanisława po- przez stary cmentarz. Został on wzniesiony łożonym we wsi Chotelek oddalonej od w czasach przedlokacyjnych (XII w.) jako Buska-Zdroju o ok. 4 km.

25 Sacred monuments

Leaving the Plac Zwycięstwa on the left, we will come across a former monastery complex of the Norbertines. It includes the church of Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary, former convent building and free-standing belfry. The present appearance of the church is the result of a thorough reconstruction after the fire of 1820. The former pres- bytery was then turned into a nave, and a Baroque-Classicist façade was added also has features of late baroque art. In to the east. This operation made the the church cemetery, several 19th-centu- present nave of the temple a bit narro- ry tombstones have survived to this day, wer than the chancel, and the main altar among which the Rzewuski family’s qu- was turned to the west, which is contra- arters stand out, where Jan and Elżbieta ry to the medieval orders. Rzewuski and their sons Feliks (the foun- From the church of the IC BVM there der of the health resort) and Jan Fortu- is the historic wooden church of St. Le- nat, are buried. onard, which stands a bit out of the way, The church of St. Leonard can be treated surrounded by an old cemetery. It was as an invitation to continue the journey, erected in the pre-incorporation times as it is here that the green-marked wal- (12th century) as a parish church (the king trail of wooden sacred buildings monastery church was not available to begins. This route connects Leonard of residents). Inside, the attention is drawn Busko with the Church of St. Stanisław to a rood beam with a fragmentary poly- located in the village of Chotelek, ap- chrome. The main altar of the temple prox. 4 km from Busko-Zdrój.

26 Staw niemiecki i skatepark / German pond and skatepark W samym sercu Buska, pomiędzy mia- In the very heart of Busko, between stem a zdrojem, znajduje się rekreacyjna the city and the spa, there is a recre- przestrzeń służąca zarówno mieszkań- ational space serving both residents com jak i gościom. Miejsce to tworzy and guests. This place is created by the Staw Niemiecki oraz pobliski skwer prze- German Pond and the nearby square znaczony do zabawy, spacerów i wypo- intended for fun, walks and relaxation czynku całych rodzin. Na nowoczesny for the whole family. The modern leisure kompleks wypoczynkowo-rekreacyjny and recreation complex consists of two składają się dwa boiska do siatkówki beach volleyball courts and a football plażowej oraz boisko do piłki nożnej, li- pitch, a rope course, a climbing wall, a narium, ścianka wspinaczkowa, trampo- trampoline, jumping platforms and a ta- lina, platformy do skakania oraz stół do ble tennis table. For young enthusiasts gry w tenisa. Dla młodych pasjonatów of skateboarding, roller skates and jazdy na deskorolkach, rolkach i rowe- BMX bikes, a mini-pyramid, a funbox rach BMX wybudowano tu minipirami- for jumping, stairs, descents and han- dę, funbox do skoków, schody, zjazdy drails have been built here. Adults also i poręcze. Dorośli mają ponadto możli- have the option of using the health path wość skorzystania ze ścieżki zdrowia przy along which outdoor gym devices are której zostały usytuowane urządzenia located. The whole is complemented by siłowni zewnętrznej. Całość dopełniają elements of small architecture: gazebos, elementy małej architektury: altany, gril- barbecues, park benches with backrests, le, ławki parkowe z oparciem, stoliki do chess tables and bicycle stands. gry w szachy oraz stojaki na rowery.

27 Ścieżki rowerowe

Ścieżka Busko-Wełecz-Kameduły (mapka na tylnej okładce) Ścieżka rozpoczyna się i kończy tworząc pętlę u zbiegu ulicy Szanieckiej i Langie- wicza. Trasa o długości 18 km przebiega przez malownicze tereny Szanieckiego, Nadnidziańskiego i Solecko-Pacanow- skiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W jej bezpośrednim sąsiedztwie znaj- dują się dwa pomniki przyrody: sosna na szczudłach w Wełczu oraz trzy dęby w Kamedułach. Na trasie usytuowane są cztery zadaszone miejsca odpoczyn- Busko-Zdrój – Radzanów ku z ławkami i stolikami. Dodatkowym Ścieżka łączy Busko-Zdrój z pobliskim atutem ścieżki jest jej oddalenie od ru- zbiornikiem retencyjno-rekreacyjnym chliwych ciągów komunikacyjnych, które w Radzanowie. Oświetlona ścieżka as- przebiegają wśród pól, łąk i lasów. faltowa licząca ok. 3 km, biegnie wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 973 Busko-Zdrój – Nowy Korczyn. Docelowo prowadzi do wsi Radzanów, odległej o ok. 2 km na południe od Zdroju, gdzie na odwiedzających czeka plaża i „grzybki” chroniące przed upałem. Zamontowano tu również kamienny grill a aktywny wypoczynek zapewni boisko do gry w siatkówkę plażową.

28 Cycle paths

Busko-Wełecz-Kameduły trail ir in Radzanów. An illuminated asphalt (map on the back cover) path, approx. 3 km long, runs along the provincial road No. 973 Busko-Zdrój – The path begins and ends in a loop at Nowy Korczyn. Ultimately, it leads to the the intersection of Szaniecka and Lan- village of Radzanów, approx. 2 km south giewicza Streets. The 18 km long route of Zdrój, where the beach and „mushro- runs through the picturesque areas of oms” to protect against heat await visi- Szaniecki, Nadnidziański and Solecko- tors. A stone barbecue has also been in- -Pacanów Protected Landscape Area. stalled here and a beach volleyball court In its immediate vicinity there are two will provide active recreation. natural monuments: a pine on stilts in Wełcz and three oaks in Kameduły. There are four roofed rest areas with benches and tables on the route. An additional advantage of the path is its distance from the busy communication routes that run among fields, meadows and forests.

Busko-Zdrój - Radzanów The path connects Busko-Zdrój with the nearby retention and recreation reservo-

29 30 Szlaki turystyczne / Tourist trails

Położenie Buska-Zdroju w Dolinie Nidy The location of Busko-Zdrój in the Nida sprawia, że miasto jest dobrym punktem Valley makes the city a good starting wypadowym do uprawiania turystyki point for cycling and hiking. There are rowerowej, ale i pieszej. W okolicach numerous hiking trails in the vicinity, znajdują się liczne szlaki turystyczne, designed for people who like active re- wyznaczone z myślą o osobach lubią- creation and sightseeing. cych aktywny wypoczynek i zwiedzanie okolic.

31 Szlak czerwony

27-kilometrowy szlak czerwony łą- czy dwa nadnidziańskie uzdrowiska Busko i Solec. Pierwszą atrakcją na jaką natrafimy idąc w kierunku Sol- ca będzie rezerwat „Owczary”. Jego środkowa część to rozległa kotlinka z małym ciekiem wodnym zasila- nym przez słone źródło siarczano- -chlorkowe. Z tej przyczyny doszło tu do rozwoju siedliska roślinności słonolubnej. Dalej szlak biegnie przez Pęczelice gdzie zachował się w stanie ruiny dawny zbór ariański. Ten nieco zapomniany intrygujący zabytek położony jest na podwó- rzu gospodarstwa rolnego. Zbór powstał dzięki Stanisławowi Gno- ińskiemu w 2. poł. XVI w. Obiekt został następnie zamieniony na spi- chlerz i przebudowany na początku XX w. Kolejną osobliwością czerwonego szlaku jest położone na Kapturowej Górze wczesnośredniowieczne gro- dzisko o kształcie zbliżonym do tra- pezu. Prowadzone w tym miejscu badania archeologiczne wykazały dwa etapy osadnictwa na terenie grodu: starszy, datowany na VII- -VIII/IX w. oraz młodszy, z IX/X-XI w.

32 Red trail

The 27-kilometre-long red trail connects the two spas on the Nida River, Busko and Solec. The first at- traction that we will come across while walking towards Solec will be the „Owczary” Reserve. Its central part is a vast valley with a small watercourse fed by a salt sulpha- te-chloride spring. For this reason, a habitat of salt-loving vegetation has developed here. Further on, the trail runs through Pęczelice, where the former Arian church has been preserved in ruins. This intri- guing monument, somewhat for- gotten, is located in the farm yard. The church was founded thanks to Stanisław Gnoiński in the second half of the 16th century. The buil- ding was then turned into a grana- ry and rebuilt at the beginning of the 20th century. Another peculiarity of the red tra- il is an early medieval stronghold with a shape similar to a trapezoid located on Kapturowa Góra. The archaeological research carried out at this place showed two stages of settlement in the hillfort: the older one, dating from the 7th–8th/9th centuries, and the younger one, from the 9th/10th –11th centuries. 33 Szlak niebieski

Biegnący z Pińczowa do Wiślicy szlak czymy położoną na skraju Lasu Winiar- niebieski należy podzielić na dwa odcin- skiego sosnę pospolitą zwaną Sosną na ki mające swój początek w Busku-Zdroju. ,,szczudłach”. Ma ona nietypowy pokrój, Wyruszając w kierunku Wiślicy (19 km), imponujący rozmiar oraz kształt od- napotkamy niezwykle zróżnicowane słoniętego systemu korzeniowego. Od atrakcje, od wczesnośredniowiecznych 2002 roku to niezwykłe drzewo uznane zabytków samej Wiślicy, przez gotyckie zostało oficjalnie za pomnik przyrody. realizacje zachowane w Chotlu Czerwo- Szlak biegnie następnie w kierunku pół- nym i Gorysławicach, po słynące w całej nocno-zachodnim do niewielkiej wsi Polsce unikatowe rezerwaty przyrody. o nazwie Grochowiska – świadka jednej Pierwszym z nich jest rezerwat „Skoro- z największych walk powstania stycznio- cice” na terenie którego znajduje się wego. Pamięć po niej przechowują ziemia wąwóz gipsowy o charakterze kraso- i kamień − znajdujący się na zachodnim wym, podzielony na dwie części ryglem końcu wsi, nieopodal strumienia zbioro- skalnym. Dno wąwozu wypełnia Potok wy grób powstańców. Skorocicki, ginący tu i ówdzie w pod- ziemnych korytarzach i grotach kraso- wych. Środkową część wąwozu ozda- biają wychodnie gipsu w formie ścian, ambon, grzęd, zapadlisk krasowych, jaskiń, wertepów, ponorów, lei i lejków rasowych. Osobliwością tego obszaru jest most skalny, który rozciąga się nad zapadliskiem krasowym i grotą. Z uwagi na dobre nasłonecznienie i suche zbocza jest to miejsce występowania ciepłolub- nych muraw o charakterze stepowym. Szlak niebieski kończy się w Wiślicy, której najcenniejszym zabytkiem jest wspaniała kolegiata pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny wzniesiona dzięki fundacji króla Kazimierza Wiel- kiego. Maestria strzechy sprawia, że wi- ślicka kolegiata jest jednym z najbardziej interesujących zabytków XIV-wiecznej architektury gotyckiej w Polsce.

Szlak niebieski łączy także Busko-Zdrój z Pińczowem (20 km). Po drodze zoba-

34 Blue trail

The blue trail running from Pińczów to aring here and there in underground Wiślica should be divided into two sec- corridors and karst caves. The central tions, starting in Busko-Zdrój. Heading part of the ravine is decorated with pla- towards Wiślica (19 km), we will en- ster outcrops in the form of walls, pul- counter extremely diverse attractions, pits, roosts, karst sinks, caves, bumps, from the early medieval monuments of plots, lei and racial funnels. The pe- Wiślica itself, through gothic projects culiarity of this area is the rock bridge preserved in Chotel Czerwony and Go- that stretches over the karst sinkhole rysławice, to unique nature reserves and grotto. Due to good sunlight and famous all over Poland. dry slopes, it is a place of thermophilic The first of them is the „Skorocice” Re- grasslands of a steppe character. serve in which there is a karst gypsum gorge, divided into two parts by a rock The blue trail ends in Wiślica, whose beam. The bottom of the ravine is filled most valuable monument is the ma- with the Skorocicki Stream, disappe- gnificent collegiate church The Nativi- ty of the Blessed Virgin Mary, erected thanks to the foundation of King Ca- simir the Great. The mastery of thatch makes the collegiate church in Wiślica one of the most interesting monu- ments of 14th-century Gothic architec- ture in Poland.

The blue trail also connects Busko-Zdrój with Pińczów (20 km). On the way, we will see the Scots pine located on the edge of the Las Winiarski, known as the „Stilt” Pine. It has an unusual habit, im- pressive size and shape of the exposed root system. Since 2002, this remarka- ble tree has been officially recognised as a natural monument. The trail then runs north-west to a small village called Grochowiska ­– the witness of one of the greatest fights of the January Uprising. Its memory is kept by earth and stone – a mass grave of insurgents located at the western end of the village, near the stream.

35 Szlak zielony

Okrężny szlak zielony pozwala zapoznać Zachęcamy także do wizyty w położonej się z kolejnymi „perełkami Ponidzia”, do w pewnej odległości od szlaku wsi Widu- których niewątpliwie należy położony chowa, gdzie znajduje się późnorenesanso- w Szańcu gotycki kościół pw. Wniebo- wy dwór zbudowany w 1620 r. przez ówcze- wzięcia Najświętszej Maryi Panny wznie- snego właściciela majątku Mikołaja Krupko. siony do 1499 r. dzięki fundacji biskupa kujawskiego i kanclerza wielkiego koron- W znajdującym się nieopodal Szczawory- nego Krzesława z Kurozwęk. żu warto z kolei odwiedzić kościół pw. św. Jakuba Starszego z 1630 r. Jest to niezwy- Nieopodal kościoła znajduje się wzgórze, kła budowla posiadająca nieregularne na krańcu którego wznosi się renesan- prezbiterium, krótką nawę ozdobioną sowy kasztel. Jego budowa przypadła na późnorenesansową dekoracją stiukową lata 1580–1609. Stanął tu dzięki fundacji z dodanymi w XVIII w. po obu jej stronach Padniewskich, którzy zadecydowali o wy- kaplicami oraz wyniosłą wieżę poprzedzo- korzystaniu fragmentów pierwotnego bu- ną nowszą kruchtą. Całość jest zbudowa- dynku utrzymanego w stylu gotyckim. na na planie krzyża greckiego.

36 Green trail

The circular green trail allows you to We also encourage you to visit the villa- see other „Ponidzie pearls”, which un- ge of Widuchowa, located some distan- doubtedly include the gothic church of ce from the trail, where there is a late Assumption of the Blessed Virgin Mary, Renaissance manor house built in 1620 erected until 1499 thanks to the foun- by the then owner of the property, Mi- dation of the Bishop of Kujawy and the kołaj Krupko. Grand Chancellor of the Crown Krzesław In the nearby Szczaworyż, it is worth of Kurozwęki. visiting the church of St. James the El- der from 1630. It is an extraordinary Near the church there is a hill with a building with an irregular presbytery, a Renaissance castle at its end. Its con- short nave decorated with late Renais- struction took place in 1580–1609. It sance stucco decorations with chapels was built here thanks to the Padniewski added in the 18th century on both sides Foundation, who decided to use frag- and a lofty tower preceded by a newer ments of the original building in the porch. The whole building is built on a Gothic style. Greek cross plan.

37 Szlak czarny

Największą atrakcją 5,5-kilometrowe- wiosenny, dziewięćsił bezłodygowy czy go szlaku czarnego z Buska-Zdroju do mikołajek płaskolistny. To idealne miej- Zbrodzic jest teren rekreacyjny „Zim- sce na obcowanie z urzekającą naturą ne Wody”, z którego mogą korzystać i niecodziennymi krajobrazami. Spaceru- w wolnym czasie całe rodziny. Przez te- jąc po tym terenie można podziwiać Ko- ren „Zimnych Wód” przebiega ciąg pie- tlinę Borzykowską i Płaskowyż Szaniecki szo-rowerowy o nawierzchni żwirowej, a nawet pasma Gór Świętokrzyskich. urozmaicony elementami małej archi- Turystyczny szlak pieszy PTTK znakowa- tektury. Dodatkową ozdobą są „szałasy” ny kolorem czarnym kończy się w Win- ustawione na kamiennych polach oraz nicy Zbrodzice słynącej z wyrabianych punkt obserwacyjny. Na obszarze „Zim- tam białych i czerwonych win Solaris nych Wód” znajdują się gipsowe krysz- oraz Regent. Lampka lokalnie produko- tały, stanowiące pomniki nieożywionej wanego wina jako ciekawy i miły akcent przyrody. Cały obszar porośnięty jest dopełniający rekreacyjną wędrówkę, na niezwykle ciekawą roślinnością jak miłek pewno zadowoli niejednego konesera.

38 Black trail

The biggest attraction of the 5.5 km-long spring pheasant’s eye, stemless carline black trail from Busko-Zdrój to Zbrodzice thistle or the blue eryngo (Eryngium pla- is the “Zimne Wody” recreational area, num). It is the perfect place to commu- which can be used by entire families ne with captivating nature and unusual in their free time. The area of “Zimne landscapes. Walking around this area, Wody” [Cold Waters] is crossed by a wal- you can admire the Borzykowska Basin king and cycling route with a gravel sur- and the Szaniecki Plateau and even the face, diversified with elements of small Świętokrzyskie Mountains. architecture. Additional decorations are The PTTK tourist hiking trail marked in „huts” set on stony fields and an ob- black ends in the Zbrodzice Vineyard, servation point. In the area of „Zimne famous for its white and red Solaris and Woda” there are gypsum crystals, which Regent wines. A glass of locally produced are monuments of inanimate nature. wine as an interesting and pleasant ac- The whole area is overgrown with extre- cent complementing a recreational hike mely interesting vegetation, such as the will surely satisfy many connoisseurs.

39 Szlak wodny

Jedną z największych atrakcji Ponidzia niane są kajaki wraz z pełnym wyposa- stanowią spływy kajakowe po najbar- żeniem oraz możliwością transportu do dziej meandrującej rzece w Polsce stanic w Wiślicy i Nowym Korczynie. – Nidzie. W okolicach Buska-Zdroju można korzystać z uroków szlaku wod- Na wspomnianym szlaku wodnym ama- nego na odcinku Wiślica – Nowy Kor- torzy kajakarstwa mogą korzystać z bez- czyn. Organizacją spływów zajmuje się piecznych przystani wraz z niezbędną Gminny Ośrodek Kultury w Nowym infrastrukturą rekreacyjną a sam szlak Korczynie ([email protected], został zbadany, oznakowany i stanowi tel. 41 377 11 26). Dla chętnych udostęp- atrakcyjną ofertę turystyczną.

40 Water trail

One of the greatest attractions of Poni- ment and the possibility of transport to dzie are canoeing trips on the most me- the campsites in Wiślica and Nowy Kor- andering river in Poland – the Nida. In the czyn are available for those willing. vicinity of Busko-Zdrój, you can enjoy the charms of the water route on the section On the aforementioned water route, Wiślica – Nowy Korczyn. The organisation canoeing enthusiasts can use safe ma- of the canoeing trips is the responsibility rinas with the necessary recreational of the Municipal Cultural Centre in No- infrastructure, and the route itself has -wy Korczyn ([email protected], been examined, marked and constitu- tel. 41 377 1126). Kayaks with full equip- tes an attractive tourist offer.

41 INFORMATOR TURYSTYCZNY / TOURIST INFORMATION GUIDE

Centrum Informacji Turystycznej w Busku-Zdroju / Tourist Information Center in Busko-Zdrój al. Mickiewicza 22, tel. 41 370 54 15 email: [email protected], www.busko.pl

OFICJALNA STRONA GMINY BUSKO-ZDRÓJ / PLAN MIASTA / CITY PLAN OFFICIAL WEBSITE OF BUSKO-ZDRÓJ COMMUNE

FOTOALBUM / PHOTOALBUM APLIKACJE BUSKA / BUSKO APPLICATIONS

Buskie Samorządowe Centrum Kultury Buski Ośrodek Sportu i Rekreacji / im. Wojtka Belona Pływalnia Miejska Busko Local Government Cultural Busko Sport and Recreation Centre/ Centre Wojtek Belon Municipal swimming pool al. Mickiewicza 22, tel. 41 370 54 00 ul. Grotta 3a, tel. 41 370 51 50, 41 378 85 49 www.bsck.busko.pl www.bosir.busko.pl

Kino Zdrój Zdrój Cinema Stadion Miejski City Stadium al. Mickiewicza 22, tel. 41 370 54 00 ul. Kusocińskiego 1, www.bsck.busko.pl/pl/kino-zdroj.html tel. 41 370 51 50, 41 378 85 49 www.bosir.busko.pl Galeria Sztuki „Zielona” filia BWA w Kielcach Siłownie zewnętrzne na terenach The „Green” Art Gallery, branch of rekreacyjnych BWA in Kielce Outdoor gyms in recreational areas al. Mickiewicza 7, tel. 41 378 71 91 ul. Różana, teren rekreacyjny ,,Glinianki” www.bwakielce.art.pl/informacje/gale- ul. Rokosza, park ,,Małpi Gaj”, ria-zielona ul. Kusocińskiego 3, przy skateparku

42 Świętokrzyskie miejsca mocy / Świętokrzyskie places of power

które warto odwiedzić będąc w Busku – Zdroju / which are worth visiting while in Busko-Zdrój

Na terenie gminy Busko-Zdrój / In the vicinity of the Busko-Zdrój commune

Dziecięca Kraina Quadów / Children’s Land of Quads Kameduły 38 / k. Buska-Zdroju tel. 693 214 099, 667 236 169 e-mail: [email protected]

Atrakcją tego miejsca jest tor quadowy The attraction of this place is a quad oraz w pełni profesjonalny i atestowany track and a fully professional and certi- plac zabaw na świeżym powietrzu: ścian- fied outdoor playground: climbing wall, ka wspinaczkowa, Chatka Baby Jagi, Sta- Baba Yaga’s House, Pirate Ship, „Małpi tek Piracki, Bawialnia „Małpi Gaj”, Mul- Gaj” Playroom, Multiplay Krokodyl, Little tiplay Krokodyl, Warsztat Małego Skrzata, Gnome’s Workshop, dry balls pool, gro- basen suche kulki, trampoliny gruntowe und trampolines and many others attrac- oraz wiele innych atrakcji dla dzieci, które tions for children that will allow them to pozwolą im zdobywać nowe umiejętności learn new skills during various physical podczas rozmaitych aktywności fizycz- activities. An additional attraction isthe nych. Dodatkową atrakcją jest pole do Paintball field and a wooden gazebo with gry w Paintbolla oraz drewniana altana a barbecue area. z miejscem grillowym.

43 Hipoland Busko-Zdrój, ul. Rehabilitacyjna 10 28-100 Busko-Zdrój tel. 501 371 954, 600 811 156 e-mail: [email protected]

Hipoland to ośrodek rekreacyjno-hipote- rapeutyczny, w którym kontakt z końmi Hipoland is a recreation and hippothera- jest środkiem do przywracania zdrowia py centre where contact with horses is a fizycznego oraz psychicznego osobom means of restoring physical and mental niepełnosprawnym. Hipoland zapewnia health to disabled people. Hipoland also również profesjonalną naukę jazdy kon- provides professional riding lessons and nej oraz doskonalenie umiejętności jeź- the improvement of equestrian skills. On dzieckich. Na terenie ośrodka pod okiem the premises of the centre, under the su- instruktorów organizowane są imprezy pervision of instructors, outdoor events w plenerze oraz wyjazdy w teren konno, and trips to the field on horseback, in a powozem oraz saniami. carriage and sleigh are organised.

Gospodarstwo rybackie Budy-Kotki oraz pensjonat „Jesionowy Dworek” / The Budy-Kotki fish farm and the „Jesionowy Dworek” guest house Kotki - Budy 128 / k. Buska-Zdroju tel. 503 327 085, 516 170 522 e-mail: [email protected]

Gospodarstwo znajduje się w Szaniecko- The farm is located in the Szaniecko-So- -Soleckim Parku Krajobrazowym, a ponad lecki Landscape Park, and more than 60% jego terenu to obszar Natury 2000. 60% of its area is the Natura 2000 area. Z okien budynku pensjonatu można po- From the windows of the guesthouse dziwiać widok lasów, rzek i pobliskich you can admire the view of forests, rivers stawów. Dla zainteresowanych organizo- and nearby ponds. For those interested, wane są połowy ryb (sum, szczupak, karp, there is organised fishing (catfish, pike, sandacz lin, karaś, amur), pływanie łódką, carp, zander tench, crucian carp, grass rowerkami wodnymi, zbieranie grzybów, carp), boating, pedal boats, mushroom kąpiele w rzece, czy jazda na rowerze. picking, swimming in the river or cycling. Przy budynku nad wodospadem znajduje There is a barbecue hut next to the buil- się chata grillowa, gdzie można usmażyć ding above the waterfall, where you can lub zgrilować wcześniej złowioną rybę. fry or grill previously caught fish.

44 Olejarnia Zagłoby / Zagłoba’s Oil Mill Mikułowice 336 / k. Buska-Zdroju tel. 791 632 390 e-mail: [email protected]

Olejarnia Zagłoby to mała manufaktu- ra, w której produkowane są smaczne i zdrowe oleje jadalne. W ofercie pro- ducenta znajdziemy oleje: rydzowy, rze- Olejarnia Zagłoby [Zagłoba’s Oil Mill] is a pakowy, słonecznikowy, lniany, makowy, small manufactory producing tasty and z pestek dyni, kokosowy oraz z czarnusz- healthy edible oils. The manufacturer’s ki. Przy ich produkcji nie są używane offer includes blackberry, rapeseed, sun- substytuty zamienne przez co wszystko flower, linseed, poppy, pumpkin seed, jest zdrowe, świeże i naturalne. Obiekt coconut and black cumin oils. No repla- organizuje pokazy tradycyjnego tłocze- cement substitutes are used in their pro- nia dla zainteresowanych, a w okresach duction, which makes everything healthy, świątecznych jarmarki z tradycyjnymi fresh and natural. The facility organises przysmakami polskiej wsi. demonstrations of traditional pressing for those who are interested, and during holiday periods fairs with traditional deli- cacies of the Polish countryside.

Imosowa Pecyna / Imos’s pastern Nowy Folwark 71/ k. Buska-Zdroju tel. 697 415 572, 41 376 13 11

Artysta Michał Imosa od wielu lat two- rzy portrety nie tylko ważnych osób, ale także sąsiadów i znajomych. Wizerunki For many years, the artist Michał Imosa te umieszczane są w starych chomątach, has been creating portraits of not only za sprawą zamiłowania artysty do koni. important people, but also neighbours Galerię prowadzi nieformalna Akademia and friends. These images are placed in Związek Polskich Obraźników Chomąty- old horse collars, due to the artist’s love stów i Portkistów. of horses. The gallery is run by the infor- mal Akademia Związek Polskich Obraźni- ków Chomątystów i Portkistów.

45 W okolicy / In the area

Ok. / Approx. 15 km – Wiślica Ok. / Approx. 40 km – Kurozwęki Dom Długosza Muzeum Regionalne Zespół Pałacowy oraz Kraina Bizonów oraz Kolegiata The Palace Complex and the Land of Długosz House, Regional Museum and Bison Collegiate Church Kurozwęki, ul. Zamkowa 3 Wiślica, ul. Plac Solny 32 tel. 15 866 72 71 tel. 41 379 21 64, 502 634 495 www.kurozweki.com.pl www.wislica.pl Ok. / Approx. 40 km – Jędrzejów Ok. / Approx. 15 km – Pińczów Muzeum zegarów im. Przypkowskich Ciuchcia Expres Ponidzie Przypkowscy Clock Museum “Ciuchcia Express Ponidzie” Jędrzejów, pl. T. Kościuszki 7-8 Stacja Pińczów, ul. 3 Maja 1 tel. 41 386 24 45 tel. 41 386 22 55, Tel. 605 785 635 www.muzeum.jedrzejow.pl www.ciuchcia.eu Ok. / Approx. 20 km – Solec-Zdrój Ok. / Approx. 50 km – Chęciny Baseny Mineralne Jaskinia Raj oraz Centrum Neander- talczyka Mineral Pools Paradise Cave and Neanderthal Center Solec-Zdrój, ul. Partyzantów 18 Chęciny, ul. Dobrzączka, tel. 41 377 65 65 tel. 41 346 55 18 www.basenymineralne.pl www.jaskiniaraj.pl

Ok. / Approx. 25 km – Pacanów Zamek Królewski / Royal Castle Europejskie Centrum Bajki Chęciny, ul. Małogoska 7 European Fairy Tale Centre tel. 41 308 00 48 Pacanów, ul. Kornela Makuszyńskiego 1 www.zamek.checiny.pl tel. 41 376 50 79 www. centrumbajki.pl Ok. / Approx. 25 km – Młodzawy Małe Ogród na rozstajach The garden at the crossroads Młodzawy Małe 17 / k. Pińczowa tel. 41 357 92 65 www.ogrodnarozstajach.pl Ok. / Approx. 50 km – Tokarnia Ok. / Approx. 60 km – Nagłowice Park Etnograficzny – Muzeum Wsi Dworek Mikołaja Reja Kieleckiej House of Mikołaj Rej Ethnographic Park – Museum of the Nagłowice, ul. Kacpra Walewskiego 7 Kielce Countryside tel. 41 381 45 70 Tokarnia 303 / k. Chęcin www.polska.travel/pl/muzea/muzeum- 26-060 Chęciny -dworek-mikolaja-reja-w-naglowicach tel. 41 315 41 71, 519 467 107 www.mwk.com.pl Ok. / Approx. 65 km – Święty Krzyż / Holy Cross Nowa Słupia, ul. Święty Krzyż 1 Ok. / Approx. 55 km – Kielce tel. 41 317 70 21, 503 629 734, Centrum Geoedukacji w Rezerwacie 503 629 739 Wietrznia www.swietykrzyz.pl Geoeducation Centre in the Wietrznia Reserve Ok. / Approx. 70 km – Zagnańsk Centrum Geoedukacji Dąb Bartek Kielce, ul. Daleszycka 21 Bartek Oak tel. 41 367 68 00 centrum-geoedukacji.pl www.zagnansk.pl

Ok. / Approx. 90 km – Sandomierz Ok. / Approx. 55 km – Krajno Rejsy statkiem po Wiśle, Góry Pieprzo- Zagórze we i Wąwóz Królowej Jadwigi Sabat Krajno: Park Rozrywki i Miniatur Punkt Informacji Turystycznej Oddział PTTK w Sandomierzu Sabat Krajno: Amusement and Minia- Boat cruises on the Vistula, Góry Pie- ture Park przowe and the Queen Jadwiga Ravine Krajno-Zagórze 43c Tourist Information Point PTTK branch tel. 505 505 654 in Sandomierz www.sabatkrajno.pl Sandomierz, ul. Rynek 12 Tel. 15 832 23 05 www.pttk-sandomierz.pl Ok. / Approx. 60 km – Ujazd Zamek Krzyżtopór Ok. / Approx. 100 km – Bałtów Krzyżtopór Castle JuraPark Ujazd 73 / k/ Iwanisk Bałtów, ul. Bałtów 8a tel. 15 860 11 33, 511 453 697 tel. 41 310 10 13, 518 691 392 www.krzyztopor.org.pl www.juraparkbaltow.pl

47 Tekst: Magdalena Koper i Michał Jurecki Skrót i korekta: Wydział Promocji i Komunikacji Społecznej, Urząd Miasta i Gminy w Busku-Zdroju Zdjęcia: Daniel Piwowarczyk Piotr Kaleta Dariusz Krakowiak Archiwum UMiG

Wydano na zlecenie: Lokalna Organizacja Turystyczna ,,Moc Ponidzia” al. Mickiewicza 22 28-100 Busko-Zdrój

Wydawca: ul. Radzikowskiego 100J/51, 31-315 Kraków tel. +48 12 353 01 68 / 501 468 050

e-mail: [email protected] www.idgreklama.pl

ISBN: 978-83-66527-20-1

Busko-Zdrój 2020 Ścieżka rowerowa Kameduły Busko-Wełcz-Kameduły miejsca postojowe Nowy Folwark Pomnik przyrody - pomniki przyrody - trzy dęby szypułkowe Las Szaniecki

Las Szaniecki

Podlesie Wojska Polskiego

Las Szaniecka Mikułowicki

Las Winiarski Wesoła

Szaniecka Kamienna Langiewicza Dygasiń skiego Góra

Dmowskiego Zerom Pomnik przyrody- skiego -sosna pospolita Bohaterów Warszawy Polna BUSKO- Korczaka -ZDRÓJ