Arkusz ŁUKTA (174)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ŁUKTA (174)

Warszawa 2012 Autorzy: Anita Gr ędysa*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Małgorzata Marczak**, Jerzy Król** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp ( A. Gr ędysa)...... 2 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( A. Gr ędysa)...... 3 III. Budowa geologiczna ( A. Gr ędysa)...... 5 IV. Zło Ŝa kopalin ( A. Gr ędysa) ...... 8 1. Piaski, piaski i Ŝwiry ...... 10 2. Piaski kwarcowe...... 11 3. Kreda jeziorna ...... 12 4. Kopaliny ilaste...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin ( A. Gr ędysa) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin ( A. Gr ędysa) ...... 15 VII. Warunki wodne ( A. Gr ędysa)...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 22 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 28 IX. Składowanie odpadów (M. Marczak, J. Król) ...... 30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( A. Gr ędysa) ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu ( A. Gr ędysa) ...... 37 XII. Zabytki kultury ( A. Gr ędysa)...... 44 XIII. Podsumowanie (A. Gr ędysa, M. Marczak, J. Król) ...... 46 XIV. Literatura ...... 48

I. Wst ęp

Arkusz Łukta Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wykona- ny w latach 2011-2012 w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (Plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym Proxima SA we Wrocławiu. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Łukta Mapy geologiczno-gospodarczej Pol- ski w skali 1:50 000 (MGGP) (Salamon, Nie ć, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” (2005) na podkładzie topogra- ficznym w układzie „1942”. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest pomocna w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje b ędące tre ści ą mapy mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjogra-

ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz mapy opracowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w Archiwum Geologicznym Urz ędu Marszałkow- skiego w Olsztynie, w starostwach powiatowych w Ostródzie i Olsztynie, w gminie Ostróda, Łukta, Gietrzwałd, w Nadle śnictwie Miłomłyn, Nadle śnictwie Stare Jabłonki, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Zebrane informacje uzupełniono zwia- dem terenowym przeprowadzonym we wrze śniu 2011 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej. Dane dotycz ące złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza zestawiono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Łukta ograniczony jest nast ępuj ącymi współrz ędnymi geograficznymi: 20°00’–20°15’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°40’-53°50’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym teren arkusza le Ŝy w zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego i obejmuje cz ęś ci gmin powiatu ostródzkiego – Łukta i Ostróda oraz powiatu olszty ńskiego – Jonkowo, Gietrzwałd, a tak Ŝe niewielki fragment gminy Olsztynek. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2001) niemal cały obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie mezoregionu Pojezierza Olszty ńskiego (fig. 1). Niewielki obszar w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu nale Ŝy do Garbu Lubawskiego Pojezie- rza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego. Granica pomi ędzy Pojezierzem Olszty ńskim a Garbem Lu- bawskim jest jednocze śnie granic ą prowincji – Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego i Ni Ŝu Wschod- niobałtycko-Białoruskiego. Krajobraz całego obszaru ukształtowany został przez l ądolód fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Na terenie arkusza widoczne s ą dwie formy geomorfologiczne – wyso- czyzna morenowa falista i wyspowa w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru, poło Ŝona na wysoko ści 115–160 m n.p.m. oraz sandr ostródzki w północno-zachodniej i południowo- wschodniej cz ęś ci obszaru (o rz ędnych 115 do 145 m n. p. m.). Młodoglacjalny charakter rze źby tego obszaru urozmaicony jest przez gł ęboko wcięte jeziora rynnowe o osi północny

3 zachód – południowy wschód. S ą to jeziora: Is ąg, Długie, Łoby, Tabórz, Szel ąg Wielki, Sze- ląg Mały, Giłwa. Wiele z nich udost ępnianych jest dla połowu ryb.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Łukta na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) Granica: 1 – prowincji, 2 – makroregionu, 3 – mezoregionu Prowincja: 31 – Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: 314-315 – Pojezierza Południowobałtyckie; Makroregion: 314.9 – Pojezierze Iławskie; mezoregion: 314.90 – Pojezierze Iławskie Makroregion: 315.1 – Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie; mezoregiony: 315.13 – Dolina Drw ęcy: 315.15 – Garb Lubawski; 315.16 – Równina Urszulewska Prowincja: 84 – Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: 842 – Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: 842.8 – Pojezierza Mazurskie; mezoregion: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie

Obszar arkusza le Ŝy w obr ębie wpływów klimatu morskiego i kontynentalnego. Średnia roczna temperatura wynosi 6,9ºC, a suma rocznych opadów nieznacznie przekracza 600 mm. Lata s ą chłodne, pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę 70–80 dni. Okres wegetacji jest krótki i trwa 195–200 dni. Obszar arkusza jest słabo zaludniony. Najwi ększymi skupienia ludno ści s ą wsie gminne Łukta i Gietrzwałd. W coraz wi ększym stopniu wykorzystywane s ą walory turystyczne tego regionu zwi ązane z wyj ątkowymi warunkami przyrodniczo-krajobrazowymi i kulturowymi. Istniej ąca baza noclegowa obejmuje liczne gospodarstwa agroturystyczne na terenach wiej-

4 skich. Nad jeziorami funkcjonuje kilka o środków wypoczynkowych, rozwija si ę budownictwo letniskowe. Pod wzgl ędem gospodarczym jest to region rolniczo-le śny. Grunty rolne i u Ŝytki zielone stanowiły niegdy ś podstaw ę gospodarstw hodowlanych Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych. Po ich likwidacji działalno ść rolnicz ą prowadz ą spółki rolnicze. Kierunek działania to gospodarka rolna i produkcja zwierz ęca – bydła mlecznego, trzody chlewnej i drobiu. Uprawia si ę zbo Ŝa – głównie pszenic ę, ro śliny oleiste, a w mniejszym stopniu warzywa. Spo śród gmin w granicach arkusza najbardziej pr ęŜ ną pod wzgl ędem gospodarczym i rozwoju infrastruktury jest Łukta. Podstawowe bogactwo tego regionu stanowi ą obszary le śne. Lasy pokrywaj ą ponad 50% powierzchni arkusza i wyst ępuj ą głównie w pasie od północnego-zachodu po południo- wy-wschód. Stanowią one cz ęść wielkiego kompleksu Lasów Taborskich, gdzie pozycję dominuj ącą zajmuj ą siedliska borowe, a przewa Ŝaj ącym gatunkiem jest sosna. Wi ększo ść lasów jest zarz ądzana przez Nadle śnictwo Miłomłyn i Stare Jabłonki. Lasy prywatne stanowi ą niewielki procent. Omawiany teren stanowi du Ŝą atrakcj ę turystyczn ą ze wzgl ędu na swoje walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe. Składaj ą si ę na nie liczne jeziora rynnowe oraz trasy wodne, lasy, czyste powietrze, liczne zabytki. Istniej ą mo Ŝliwo ści uprawiania turystyki wodnej, pieszej, rowerowej czy konnej. Atrakcj ą dla ruchu turystycznego w skali mi ędzynarodo- wej jest Kanał Elbl ąski, który rozpoczyna swój bieg w Starych Jabłonkach. Przez obszar arkusza przebiegaj ą dwie linie kolejowe. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza linia Olsztyn – Elbl ąg oraz na południu arkusza linia Olsztyn – Pozna ń. W południo- wo-zachodniej cz ęś ci arkusza biegnie fragment drogi krajowej nr 7 z Gda ńska przez Warsza- wę i Kraków do przej ścia granicznego Chy Ŝne, naleŜą ca do trasy europejskiej E77. W ci ągu tej trasy projektuje si ę budow ę drogi ekspresowej S7. Przez południow ą cz ęść arkusza przebiega droga krajowa (nr 16) z Grudzi ądza do granicy z Litw ą, a przez jego północn ą cz ęść droga wojewódzka Olsztyn – Dzierzgo ń (nr 527). Północn ą cz ęść arkusza z południow ą ł ączy droga wojewódzka Łukta – Podlejki (nr 531). Sie ć dróg lokalnych ł ączy ze sob ą wi ększe miejscowo ści. Wiele przysiółków i osad le śnych posiada dojazd drogami gruntowymi.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza opisano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 arkusz Łukta (Jurys i in., 2009; Jurys, Wo źniak, 2009). Jest on zlokalizowany w obr ębie syneklizy perybałtyckiej, która stanowi cz ęść płyty wschodnioeu-

5 ropejskiej. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę tylko utwory plejstoce ńskie i holoce ńskie, a starsze osady s ą znane jedynie z wierce ń. Najstarszymi utworami, stwierdzonymi wierceniem w rejonie Pelnika, s ą kambryjskie mułowce i piaskowce wyst ępuj ące na gł ęboko ści 1890 m p.p.t. i le Ŝą ce na nich łupki sylur- skie. Wy Ŝej zalega kompleks osadów piaszczysto-ilastych i w ęglanowych o mi ąŜ szo ści ponad 1000 m osadzony w okresie od permu a Ŝ po jur ę górn ą. Nad nimi na gł ęboko ści od 170 do około 340 m p.p.t. wyst ępuj ą dolnokredowe piaski oraz górnokredowe wapienie, margle, gezy i opoki wapniste. Przykryte s ą one przez osady paleogenu paleoce ńskie, eoce ńskie i oligo- ce ńskie piaski kwarcowe i glaukonitowe z wkładkami iłowców i mułowców, o mi ąŜ szo ści około 100 m. Mioce ńskie iły i mułki z przewarstwieniami piasków oraz wkładkami w ęgla brunatnego maj ą bardzo zmienn ą mi ąŜ szo ść , która mie ści si ę w granicach od 20 do około 115 m. Cały obszar arkusza Łukta pokryty jest grub ą seri ą osadów czwartorz ędowych (Jurys i in., 2009). Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 55 m w rejonie Stekin (północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza) do około 240 m w jego południowej cz ęś ci (okolice Idzbarku i Rapat). Naj- wi ększe mi ąŜ szo ści wyst ępuj ą w rejonach gł ębokich obni Ŝeń w powierzchni podło Ŝa czwartorz ędu (rynien subglacjalnych) przy południowej granicy arkusza oraz w pasie ci ągn ącym si ę arkusza z północnego-zachodu na południowy wschód. W profilu geologicznym czwartorz ędu rozpoznano utwory zlodowace ń: najstarszego, południowopolskich, środkowopolskich i pół- nocnopolskich. Pod wzgl ędem wykształcenia litologicznego utwory czwartorz ędu stanowi ą zestaw typowych osadów glacjalnych, wodnolodowcowych i zastoiskowych, z udziałem osa- dów jeziorno-rzecznych interglacjalnych i interstadialnych. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą poza tym osady eoliczne, bagienne i inne akumulowane po pod koniec plejstocenu i w holocenie. Osady zlodowacenia najstarszego (narwi) wyst ępuj ą tylko w najgł ębszych obni Ŝeniach powierzchni podczwartorz ędowej. S ą to gliny zwałowe z porwakami i Ŝwirem. Glacjalne i wodnolodowcowe osady zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ą w obni Ŝeniach powierzchni podczwartorz ędowej, a ich mi ąŜ szo ść przekracza 160 m. Gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia nidy osi ągaj ą mi ąŜ szo ść w granicach 60-80 m. Gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski i mułki zastoiskowe zlodowacenia wilgi maj ą mi ąŜ szo ść około 90 m. Osady inerglacjału wielkiego reprezentuj ą piaski i mułki rzeczno-jeziorne o mi ąŜ szości kilkunastu metrów.

6 Osady zlodowace ń środkowopolskich to głównie gliny zwałowe oraz nieco mniej rozprzestrzenione piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, reprezentuj ące nierozdzielone zlodowacenia odry i warty. Ich mi ąŜ szo ść wynosi zwykle około 40 m. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą najmłodsze utwory plejstoce ńskie z okresu zlodowace ń północnopolskich o mi ąŜ szości od 30 do 50 m (fig. 2).

Fig.2. Poło Ŝenie arkusza Łukta na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski .

7 Osady zlodowacenia wisły maja mi ąŜ szo ść od 30 do 50 m. S ą to przewa Ŝnie gliny zwa- łowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe stadiału środkowego i górnego. Piaski i mułki ke- mów i tarasów kemowych o mi ąŜ szo ści do 30 m buduj ą wzgórza w wielu miejscach na obszarze arkusza. Piaski i Ŝwiry buduj ące sandry wyst ępuj ą na znacznym obszarze w cz ęś ci połu- dniowo-wschodniej i północno-zachodniej arkusza. Piaski, Ŝwiry i gliny akumulacji szczelinowej wyst ępuj ą najcz ęś ciej w południowej i centralnej cz ęś ci opisywanego obszaru. Piaski i Ŝwiry tworz ące ozy spotyka si ę w obr ębie i na obrze Ŝu rynien glacjalnych na południe od jeziora Ł ęguty. Na powierzchni terenu w południowo-zachodniej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuj ą gliny zwałowe tworz ące wysoczyzn ę morenow ą. Niewielkie wzgórza moren czołowych przy północnej granicy arkusza s ą zbudowane ze Ŝwirów, piasków i głazów. W centralnej i wschodniej cz ęś ci obszaru wyst ępuj ą liczne wzgórza zbudowane ze Ŝwirów, piasków i glin moren martwego lodu. W s ąsiedztwie glin zwałowych cz ęsto pojawiaj ą si ę osady zastoiskowe. Najmłodszymi utworami w granicach arkusza s ą osady utworzone w schyłkowym okresie plejstocenu i w holocenie. Kreda jeziorna i gytia wyst ępuje pod torfami w pradolinie w o- kolicach Łukty, na powierzchni terenu w dolinie rzeki Gliwy, wokół jezior i w rynnach glacjalnych. Torfy pokrywaj ą dna dolin i innych obni Ŝeń warstw ą o zmiennej mi ąŜ szo ści od 0,5 do 5 m. Najwi ększe torfowiska wyst ępuj ą na południe od Łukty i w okolicach Porbud w pół- nocno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Innymi pospolicie wyst ępuj ącymi osadami holoce- nu s ą namuły torfiaste i piaszczyste. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ę- puj ą piaski eoliczne tworz ące równiny piasków przewianych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Według Bilansu zasobów... (Szuflicki i in. red., 2011) na terenie arkusza Łukta udokumentowanych jest dziewi ęć złó Ŝ kopalin pospolitych (tab. 1). Jest to pi ęć złó Ŝ kruszywa pia- skowego i piaskowo-Ŝwirowego: „Komorowo” (Samocka, 1965), „Godki” (Zaprzelski, 1992, Bobel, 2005), „Idzbark” (Olszewski, 2000), „Florczaki” (Bobel, 2009a), „Szałstry I” (Bobel, 2009b), dwa zło Ŝa kredy jeziornej „Komorowo” (Mazur, 1953) i „Łukta-Wynki” (Zdrojew- ska, 1992), po jednym zło Ŝu piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Łukta” (Listkowski, 1970) oraz glin ceramiki budowlanej „Górczyn” (Mossakowski, 1955, Profic, 1964). Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę złó Ŝ z uwagi na ich ochron ę i ochron ę środowiska przedstawia tabela 1, a szczegółowe dane zestawiono w kartach informacyjnych złó Ŝ.

8 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Wiek kom- giczne bilan- Stan zagospo- Zastosowa- Numer Kategoria Wydobycie Klasyfikacja Przyczyny Rodzaj pleksu litolo- sowe darowania nie zło Ŝa Nazwa zło Ŝa rozpoznania [tys. t] zło Ŝa konflikto-wo ści kopaliny giczno- [tys. t, zło Ŝa kopaliny na mapie zło Ŝa surowcowego tys. m 3*] wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in. red., 2011) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Komorowo kj Q 43 C2 N - Sr 2 A -

2 Komorowo pŜ Q 732 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

3 Godki p Q 32 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

4 Łukta–Wynki kj Q 776 C2 N - Sr 2 A -

5 Łukta pki Q 3 564* C2 N - Sb 4 B L

6 Górczyn g(gc) Q 713* C1* Z - Scb 4 B Natura 2000

7 Idzbark p Q 251 C1 G - Sb, Sd 4 A - 9 8 Florczaki pŜ,p Q 5 497 C1 N - Sb, Sd 4 A -

9 Szałstry I pŜ Q 1 224 C1 G 1 Sb, Sd 4 A -

Rubryka 3: p – piaski, pŜ- piaski i Ŝwiry, pki – piaski kwarcowe o innych zastosowaniach (do produkcji betonów komórkowych), kj – kreda jeziorna, g(gc ) – gliny ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd * Rubryka 6: C1 , C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1 – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝe: N – niezagospodarowane, Z – zaniechane , G – zagospodarowane Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Sb – budowlane, Sd – drogownictwo, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: zło Ŝa: 2 – zło Ŝa skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: L – ochrona lasów, Natura 2000

Zło Ŝa kopalin okruchowych (piasku, piasku i Ŝwiru i piasku kwarcowego) poło Ŝone s ą w strefie zasi ęgu l ądolodu zlodowacenia północnopolskiego (faza pomorska). Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasków i piasków ze Ŝwirem przedstawiono w tabeli 2.

1. Piaski, piaski i Ŝwiry Zło Ŝe piasku i Ŝwiru, piasku „Florczaki” zlokalizowane jest przy północnej granicy arkusza Łukta. Jego niewielki fragment przechodzi na sąsiedni arkusz Boguchwały (136). Zło Ŝe poło Ŝone jest w rejonie rozległego obszaru sandrowego. Udokumentowano je w kategorii C 1 w obr ębie dwóch pól A i B, rozdzielonych drog ą gruntow ą. W obr ębie pola A wydzielono dwa kompleksy obejmuj ące ró Ŝne podtypy kopaliny: piaski ze Ŝwirem i piaski. Zawarto ść frakcji Ŝwirowej obni Ŝa si ę w profilu pionowym na całej powierzchni zło Ŝa. Poni Ŝej sp ągu zło Ŝa wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste, rzadziej glina piaszczysta i piaski pylaste. Nadkład stanowi ą piaski gliniaste, piaski drobnoziarniste i zagliniony piasek ze Ŝwirem. Zło Ŝe wy- kształcone jest w formie pokładowej. Jest cz ęś ciowo zawodnione. Warstwa wodono śna wyst ępuje na rz ędnej około 101,6 m n.p.m. – na poziomie zbli Ŝonym do lustra wody w pobli- skim Jeziorze Długim. Najwi ększe zawodnienie (do 9 m p.p.t.) wyst ępuje w obr ębie podpo- ziomowych piasków z pola A. Kopalina będzie miała zastosowanie w budownictwie ogólnym i drogowym. Zło Ŝe piasku „Godki” udokumentowano tu Ŝ przy wschodniej granicy arkusza. Zło Ŝe jest rozpoznane w kategorii C 1 i obejmuje seri ę piasków wodnolodowcowych. Zło Ŝe wykształco- ne jest w formie soczewkowatego pokładu – mi ąŜ szo ść zło Ŝa jest najwi ększa w cz ęś ciach centralnych (do 8,4 m) i maleje w kierunku obrze Ŝy. W serii zło Ŝowej naprzemianlegle wyst ępuj ą warstwy piasków drobno i średnioziarnistych z niewielk ą domieszka Ŝwirów. Nadkład zło Ŝa stanowi gleba i piaski gliniaste. Zło Ŝe „Godki” jest zło Ŝem suchym. Surowiec wykorzy- stywano w budownictwie i drogownictwie. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza zlokalizowane jest zło Ŝe piasków ze Ŝwirem „Szałstry I”. Rejon zło Ŝa znajduje si ę na południowym przedpolu pasa moreny czołowej i stanowi fragment obszaru sandrowego. Profil pionowy i poziomy charakteryzuje si ę niewielk ą zmienno ści ą z dominuj ącą cykliczn ą sedymentacj ą piasków, piasków z domieszk ą Ŝwirów i piasków ze Ŝwirem. Seria zło Ŝowa nie została przewiercona. Warstwy podsp ągowe stanowi ą głównie piaski drobnoziarniste, piaski pylaste, piaski gliniaste i gliny. Nadkład zło Ŝa stanowi ą piaski gliniaste, glina i gleba. Zło Ŝe wykształcone jest w formie pokładowej. Jest cz ęś ciowo

10 zawodnione. Kopalina jest wykorzystywana na potrzeby budownictwa ogólnego oraz drogo- wego. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Komorowo” poło Ŝone jest pomi ędzy miejscowo ściami Łukta i Komorowo na północy arkusza. Zło Ŝe udokumentowano w granicach sandru, na lekko pofa- lowanej równinie przy Jeziorze Wapiennym. Północny fragment zło Ŝa opada stromo w kierunku rzeki. Serie zło Ŝow ą buduj ą piaski ró Ŝnoziarniste i piaski i Ŝwiry. W sp ągu zło Ŝa wyst ępuj ą piaski, miejscami z domieszk ą Ŝwiru. Nadkład tworzy gleba i piaski. Jest to zło Ŝe suche. Surowiec mo Ŝna wykorzysta ć w budownictwie i drogownictwie. Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasków i piasków ze Ŝwirami Parametry geologiczno-górnicze Parametry jako ściowe Zawarto ść ziaren CięŜ ar Nr MiąŜszo ść MiąŜszo ść Zawarto ść pyłów o średnicy nasypowy w stanie zło Ŝa Nazwa zło Ŝa Po- nadkładu zło Ŝa mineralnych do 2 mm, utrz ęsionym na rodzaj kopaliny wierzchnia (m) (m) (%) (%) (T/m 3) mapie (ha) od-do od-do od-do od-do od-do średnio średnio średnio średnio średnio 1 2 3 4 5 6 7 8 Komorowo 0,2–2,9 2,3–9,2 44,1–67,2 0,54–4,6 – 2 9,45 pŜ 0,81 5,3 57,3 0,98 śr. 1,89 Godki 0,0–1,7 2,0–8,4 89,7–97,8 1,2–6,0 – 3 0,41 p 1,2 4,4 94,22 3,43 śr. 1,6 Lidzbark 0,2–0,2 3,8–9,8 99,8–99,9 0,9–3,4 7 1,76 – p 0,2 8,3 99,8 1,8 pŜ 2,5–14,5 pole A pŜ (pola A i B) pŜ (pola A i B) pŜ (pola A i B) 0,0–3,5 7,3 zachodnie 58,5–88,4 0,2–3,4 1,65–1,98 1,0 p 2,7–12,4 Florczaki 23,2 75,0 1,4 1,85 8 7,5 pŜ,p p (pole A) p (pole A) p (pole A) pole B 0,3–3,5 pŜ 2,5–11,2 93,9–100,0 0,4–2,6 1,65–1,79 wschodnie 1,4 6,4 96,0 0,95 1,73 15,1 Szałstry I 0,7-4,3 3,3-16,7 65,0-84,2 1,1-6,5 1,8–1,96 9 7,33 pŜ 1,6 7,6 74,2 2,8 1,88 Rubryka 2–8: p – piaski; p Ŝ – piaski i Ŝwiry

W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza zlokalizowane jest zło Ŝe piasku „Idzbark”. Seri ę zło Ŝow ą buduj ą utwory piaszczyste drobno- i średnioziarniste, które dokumentowano do gł ęboko ści około 10 m. Lokalnie wyst ępuj ą w nich niewielkie (do 0,3 m) przewarstwienia gliniaste. Warstwa zło Ŝowa nie została przewiercona. Nadkład stanowi gleba piaszczysta i piasek gliniasty. Zło Ŝe jest suche. Kopalina ze zło Ŝa „Idzbark” wykorzystywana jest do ce- lów budowlanych i w drogownictwie.

2. Piaski kwarcowe Zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji betonów „Łukta” zlokalizowane jest kilka ki- lometrów na południe od miejscowo ści Łuka. Udokumentowano je w obr ębie rozległego san-

11 dru, w dwóch polach A (północnym) i B (południowym), pomi ędzy którymi przepływa bezi- mienny prawy dopływ rzeki Łukty. Zło Ŝe buduj ą fluwioglacjalne piaski drobnoziarniste o zawarto ści frakcji 0,125–0,5 mm od 61% do 97% ( średnio 83%) w polu A i od 35% do 90%

(średnio 75%) w polu B. Parametry jako ściowe charakteryzuj ące kopalin ę to: zawarto ść SiO 2 od 85,24% do 93,34% ( średnio 90,91%) w polu A i od 80,1% do 94,33% ( średnio 90,36%) w polu B; zawarto ść pyłów mineralnych od 0,8% do 3,4% ( średnio 1,99%) w polu A i od 0,8% do 6,0% ( średnio 2,01%) w polu B. Warstwa zło Ŝowa o mi ąŜ szo ści 7,3–11,9 m ( średnio 8,9 m) w polu A i 4,1–6,8 m ( średnio 5,6 m) w polu B le Ŝy pod nadkładem gleby, mułku i piasku o średniej mi ąŜ szo ści 0,55 m (pole A) i 0,3 m (pole B). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Poziom wód gruntowych wyst ępuje na zmiennej gł ęboko ści od 2,8 do 11,4 m p.p.t. w zale Ŝno ści od sezonowych waha ń opadów. Piaski kwarcowe ze zło Ŝa „Łukta” maj ą zastosowanie w produkcji betonów komórkowych.

3. Kreda jeziorna W dolinie rzeki Łukty i jej dopływów poło Ŝone s ą dwa zło Ŝa kredy jeziornej „Komoro- wo” i „Łukta-Wynki”. Udokumentowano je w kategorii C 2. Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe udokumentowanych złó Ŝ kredy jeziornej zawiera tabela 3. Zło Ŝe „Łukta-Wynki” obejmuje trzy pola: A (północne), B ( środkowe) i Wynki (połu- dniowe), oddalone od siebie o kilka kilometrów. Pod cienkim nadkładem gleby torfiastej i piasków drobnoziarnistych (do 0,4m) wyst ępuje warstwa torfu niskiego o mi ąŜ szo ści od 0,5 do 2,1 m, popielno ści od 7,0 do 41,8 % i stopniu rozkładu od 20 do 40 %. Warstw ę zło Ŝow ą stanowi kreda jeziorna oraz gytia wapienna o średniej zawarto ści CaO powy Ŝej 40%. Zło Ŝe pod ścielaj ą gytie o niskiej zawarto ści CaO lub piaski. Zło Ŝa s ą całkowicie zawodnione, a poziom wody zale Ŝy od pory roku i intensywno ści opadów. Zło Ŝe nie jest udost ępnione, a powierzchni ę jego terenu stanowi ą podmokłe nieu Ŝytki. Obydwa surowce mog ą by ć wykorzystane w rolnictwie – kreda do wapnowania gleb, a torf jako surowiec na komposty. Niewielkie zło Ŝe „Komorowo” udokumentowano w dwóch polach w s ąsiedztwie jeziora Mły ńskiego. Zło Ŝe posiada prost ą budow ę. Kreda ma barw ę jasno szar ą, w sp ągu przecho- dz ąca w ró Ŝowy. Zawiera liczne okazy drobnych muszli. Podło Ŝe zbudowane jest z mułków, iłów lub piasków i Ŝwirków. Nadkład stanowi gleba torfiasta lub torf o mi ąŜ szo ści do około 0,5 m. Jest to zło Ŝe zawodnione. Kreda ze zło Ŝa ma zastosowanie rolnicze i mo Ŝe by ć wykorzystywana do wapnowania gleb oraz jako kreda pastewna.

12 Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe kredy jeziornej Parametry geologiczno-górnicze Parametry jako ściowe Zasadowo ść ogólna Mi ąŜ szo ść Mi ąŜ szo ść Wilgotno ść w przeliczeniu na Nr zło Ŝa Po- nadkładu Mi ąŜ szo ść zło Ŝa naturalna Nazwa zło Ŝa zawarto ść CaO na mapie wierzchnia (m) torfu (m) (%) (%) (ha) od-do (m) od-do od-do od-do śr. śr. śr śr 1 2 3 4 5 6 7 8 0,2–0,5 max. do 0,5 0,5–7,0 2 Komorowo 1,04 śr. 41,62 śr. 43,89 0,25 (nadkład) 3,0 Pole A 3,91 0,0–0,4 0,5–2,0 4,0–9,0 64,3–71,5 40,58–43,59 północne 0,07 1,37 5,67 67,4 41,90 Łukta- Pole B 8,53 1,0–2,0 1,0–5,5 56,3–75,4 40,20–45,52 4 0 Wynki środkowe 1,64 3,54 68,1 41,78 Wynki 6,69 0–0,0 0,2–2,1 1,0–8,7 48,8–75,8 41,02–44,25 południowe 0,01 0,99 2,79 65,7 42,60 4. Kopaliny ilaste W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, po obu stronach rzeki Drw ęcy, zlokalizowane jest zło Ŝe czwartorz ędowych iłów i mułków zastoiskowych „Górczyn”. Udokumentowano je w kategorii C 1, na obszarze dwóch pól o ł ącznej powierzchni 29,1 ha. Główny surowiec stanowi ą szare lub br ązowe iły z przerostami mułków, rzadziej piasków. MiąŜ szo ść kopaliny jest zmienna i waha si ę od 3,8 do 4,92m, natomiast grubo ść nadkładu, który stanowi ą gleba, piasek i glina piaszczysta zmienia si ę od 0,54 do 0,91m. Główne parametry jako ściowe kopaliny to: zawarto ść margla w ziarnach >0,5mm – 0,0–10,52 %, zawarto ść wody zarobowej – 20,4– 35,0%, skurczliwo ść wysychania 3,6–9,0%, optymalna temperatura wypalania 900°C. Two- rzywo ceramiczne po wypale charakteryzuje si ę nasi ąkliwo ścią od 14,0 do 23,0% i wytrzyma- ło ści ą na ściskanie od 57 do 190 kg/cm 2. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Eksploatowan ą kopalin ę stosowano do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Zło Ŝa poddano klasyfikacji sozologicznej w aspekcie ich ochrony oraz wpływu ich eksploatacji na środowisko (tabela 1). Dwa zło Ŝa uznano za konfliktowe (klasa B) – zło Ŝe pia- sków kwarcowych do produkcji betonów „Łukta” poło Ŝone cz ęś ciowo na obszarze zwartego kompleksu le śnego oraz zło Ŝe gliny ceramiki budowlanej „Górczyn” poło Ŝone w granicach obszaru Natura 2000 „Dolina Drw ęcy”. Pozostałe uznano za mało konfliktowe, mo Ŝliwe do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń (klasa A). Wszystkie zło Ŝa piasków, piasków i Ŝwirów oraz zło Ŝe gliny ceramiki budowlanej, z punktu widzenia ich ochrony s ą zło Ŝami powszechnymi i łatwo dost ępnymi (klasa 4). Natomiast zło Ŝa kredy jeziornej naleŜą do klasy 2 – skoncentrowane w okre ślonym regionie.

13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obecnie na obszarze arkusza jedyn ą eksploatowan ą kopalin ą s ą piaski i Ŝwiry. Eksplo- atacja prowadzona jest na zło Ŝach „Idzbark” i „Szałstry I”. Eksploatacja piasku ze zło Ŝa „Idzbark” została rozpocz ęta w 2006 roku. Obszar górni- czy o powierzchni 1,8 ha i teren górniczy o powierzchni 2,37ha zostały ustanowione wraz z decyzj ą koncesyjn ą wydan ą przez starost ę ostródzkiego. Obecnym koncesjobiorc ą jest WORK-TECH SC, M. Chełkowski, M. Osi ński z Chełmna. Koncesja jest wa Ŝna do września 2016 roku. Urabianie warstwy zło Ŝowej odbywa si ę odkrywkowo w niewielkim wyrobisku wgł ębnym. Marszałek woj. warmi ńsko-mazurskiego negatywnie zaopiniował działalno ść gospodarcz ą polegaj ącą na wydobyciu kruszywa ze zło Ŝa (m in. brak informacji o przeznaczeniu działki w planie zagospodarowania przestrzennego). Decyzji tej nie uwzgl ędniono. W czasie zwiadu terenowego stwierdzono bardzo niewielkie, okresowe wydobycie. Planuje si ę rolny kierunek rekultywacji. Eksploatacj ę piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Szałstry I” rozpocz ęto w 2010 roku wraz z uzyskaniem koncesji na wydobycie wydanej przez marszałka województwa warmi ńsko- mazurskiego dla Kopalni kruszywa naturalnego SZAŁSTRY I SC Rafał Kostka, Robert Kraw- czyk. Koncesja wa Ŝna jest do wrze śnia 2025 roku. Ustanowiony dla zło Ŝa obszar górniczy ma powierzchni ę 7,37 ha. Teren górniczy ma powierzchni ę 8,62 ha. Eksploatacja prowadzona jest metod ą odkrywkow ą, jednym pi ętrem, w wyrobisku stokowo-wgł ębnym. Planuje si ę eksploatacj ę w niewielkiej częś ci spod wody. Po zako ńczeniu eksploatacji planowany jest rolny kierunek rekultywacji, a w cz ęś ci zawodnionej niewielki zbiornik wodny (około 1 ha). Koncesja na wydobycie piasku ze zło Ŝa „Godki” wygasła w 2002 roku. W 2005 roku w aneksie do dokumentacji rozliczono pozostałe zasoby i zmieniono granice zło Ŝa. Po- wierzchnia pierwotnie dokumentowanego zło Ŝa zmniejszyła si ę o około 1 ha, a pozostałe w zło Ŝu zasoby wynosz ą obecnie 31,6 tys. ton. Wydobycie piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Komorowo” zostało zaniechane z końcem lat 60. ubiegłego wieku. Pozostało wyrobisko przy granicy lasu, samoczynnie zarastaj ące samosiej- kami drzew, krzewów i traw. Przez teren zło Ŝa biegnie u Ŝytkowana bita droga do miejscowo- ści Komorowo. W zachodniej jego cz ęś ci, usytuowane s ą budynki gospodarcze. Eksploatacja zło Ŝa iłów i mułków zastoiskowych „Górczyn” odbywała się jedynie w ob- rębie pola zlokalizowanego na południe od rzeki Drw ęca. Niska jako ść kopaliny (du Ŝe zamar- glenie) była powodem ograniczenia eksploatacji zło Ŝa, tylko do jego cz ęś ci południowej. Z ko ńcem lat 60. XX wieku eksploatacji zaniechano, a wyrobisko przeznaczono na składowi-

14 sko odpadów dla miasta Ostródy. Obecnie teren jest zrekultywowany, przeznaczony na tereny rolnicze. Obszar zło Ŝa na północ od rzeki Drw ęcy cz ęś ciowo jest zabudowany przez zlikwi- dowan ą ferm ę hodowlan ą, pozostał ą cz ęść zajmuj ą nieu Ŝytki. Dawna cegielnia uległa rozbiór- ce. Kred ę jeziorn ą wydobywano w rejonie Komorowa ju Ŝ przed II wojn ą światow ą. W sąsiedztwie dawnych wyrobisk, w 1953 roku udokumentowano zło Ŝe kredy jeziornej „Komorowo”, a w 1955 roku skorygowano jego granice. Na terenie zło Ŝa nie prowadzono eksploatacji. Zło Ŝe kredy jeziornej „Łukta-Wynki” równie Ŝ do tej pory nie było eksploatowa- ne. Teren złó Ŝ obecnie stanowi ą ł ąki i pastwiska. Zło Ŝa piasków kwarcowych „Łukta” oraz piasku i Ŝwiru, piasku „Florczaki” nie zostały zagospodarowane. Aktualnie trwa proces koncesyjny dla udokumentowanego w 2009 roku zło Ŝa „Florczaki”. Na obszarze arkusza „Łukta” nie ma zakładów pierwotnej przeróbki kopalin. W granicach arkusza zlokalizowano kilka wyrobisk b ędących świadectwem niekoncesjonowanej eksploatacji piasku b ądź piasku i Ŝwiru. Zlokalizowane s ą one w rejonie Wołow- na, w okolicy Jeziora Łoby, Gietrzwałdzie, Rapatach, Lubajnach i Idzbarku. Cz ęść z nich stopniowo zarasta ro ślinno ści ą. Dla kilku punktów sporz ądzono karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy powi ększenia bazy surowcowej na obszarze odwzorowanym w granicach arkusza Łukta s ą niewielkie. Na jego terenie prowadzone były w przeszło ści prace poszukiwawcze w celu stwierdzenia mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ kopalin okruchowych (pia- sków i Ŝwirów), kredy jeziornej, torfów i w ęgla brunatnego. Na mapie nie wyznaczono obsza- rów prognostycznych, jedynie obszary perspektywiczne dla piasku i torfu. Rejony, w których prace poszukiwawcze nie przyniosły oczekiwanego rezultatu lub w których nawiercona kopalina nie spełnia obecnych kryteriów bilansowo ści zaznaczono na mapie jako obszary negatywne. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łukta (Jurys i in., 2009; Jurys, Wo źniak, 2009) oraz własnych obserwacji w terenie wyznaczono trzy obszary perspektywiczne w obr ębie wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowacenia wisły. Pierwszy obszar perspektywiczny piasku wyznaczono przy północno-wschodniej granicy arkusza, w rejonie miejscowo ści Godki. Jest to obszar wyst ępowania osadów wodnolo-

15 dowcowych poziomu sandrowego górnego. Sandry w tym rejonie buduj ą głównie piaski lub piaski i Ŝwiry, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej miejscami do kilkunastu metrów (Jurys i in., 2009). Wyst ępowanie kopaliny o charakterze zło Ŝowym potwierdzone jest tu udokumentowanym zło Ŝem piasku „Godki”. Mi ąŜ szo ść kopaliny w zło Ŝu waha si ę od 2,0 do 8,4 m. Podstawowe parametry kopaliny s ą następuj ące: zawarto ść ziaren o φ do 2 mm śr. 94,22%; zawarto ść py- łów mineralnych śr. 3,43% (Zaprzelski, 1992). W granicach wyznaczonego obszaru znajduje si ę tak Ŝe wyrobisko, w którym prowadzono w przeszło ści niekoncesjonowan ą eksploatacj ę piasku. Za obszar perspektywiczny dla piasków i Ŝwirów uznano równie Ŝ rejon wyst ępowania ozów w południowej cz ęś ci arkusza. Wyznaczony obszar obejmuje wzgórze ozu rozci ągaj ące si ę wzdłu Ŝ jeziorka w miejscowo ści Rapaty. Podczas zwiadu terenowego zlokalizowano tu dawne wyrobisko o wymiarach 100 na 70 m. Mi ąŜ szo ść piasków i Ŝwirów odsłaniaj ących si ę w skarpach dochodzi do 8 m. Nadkład stanowi 0,5 m warstwa gleby. Trzeci obszar perspektywiczny piasku zlokalizowano przy południowej granicy arkusza, na wschód od miejscowo ści Idzbark. Wyznaczono go w rejonie wyst ępowania płatu osadów sandrowych oraz w niewielkiej cz ęś ci w rejonie kemu. Sandry na tym obszarze buduj ą głów- nie piaski drobno i średnioziarniste, o zmiennej mi ąŜ szo ści (3–5 m). Kemy zbudowane s ą z piasków, piasków pyłowatych i mułków (Jurys i in., 2009). W granicach wyznaczonego obszaru perspektywicznego znajduje si ę punkt niekoncesjonowanej eksploatacji. Jest to spo- rych rozmiarów (80 x 60 m) stare wyrobisko stokowo-wgł ębne o skarpach dochodz ących do 4 m wysoko ści. Piaski odsłaniaj ące si ę w wyrobisku s ą drobnoziarniste, miejscami pylaste, przykryte 0,10 m warstw ą gleby. W rejonie Łukty w latach 80. XX wieku prowadzono prace poszukiwawcze za kruszy- wem piaskowo-Ŝwirowym na podsypki drogowe i potrzeby budowlane (Muszy ńska, Ka- sprzyk, 1992). Badania zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym z powodu niespełniaj ącej kry- teriów bilansowo ści mi ąŜ szo ści nawierconej kopaliny oraz zawartości domieszek ilastych. W latach 60. ubiegłego wieku, w rejonie Zwierzewa przy Jeziorze Szel ąg Wielki, wykonano kilkana ście wierce ń poszukiwawczo-badawczych maj ących na celu udokumentowanie złó Ŝ kruszywa naturalnego (Frankow, 1957). Z 29 otworów o gł ęboko ści do 3 m tylko dwa nawierciły pospółk ę o mi ąŜ szo ści 1,1 m. Pozostałe nawierciły piasek o niewielkiej mi ąŜ szo ści (do 0,60 m), pod du Ŝym nadkładem. Na mapie zaznaczono dwa niewielkie obszary negatywne. Poszukiwania złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego w rejonie K ątno – Stare Jabłonki – Dłu Ŝki tak Ŝe dały wynik negatywny. Pod warstw ą gleby le Ŝą tu głównie gliny zwałowe, miejscami gliny zapiaszczone (Bartnik, 1965).

16 Obszary perspektywiczne torfu wyznaczono na podstawie opracowania Instytutu Melio- racji i U Ŝytków Zielonych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) oraz analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łukta (Jurys, Wo źniak, 2009). Na mapie zaznaczono obszary perspektywiczne torfu le Ŝą ce poza granicami zwartych kompleksów le śnych i re- zerwatów przyrody. Najwi ększym obszarem perspektywicznym wyst ępowania torfów o bilansowych para- metrach jest rejon doliny rzeki Mor ąg na północy arkusza. Na powierzchni około 100 ha stwierdzono torf typu niskiego o średniej mi ąŜ szo ści 2,13 m, popielno ści 8,80–18,50% i stopniu rozkładu do 30%. Około kilometra na południe od Komorowa, na powierzchni ponad 10 ha, wyst ępuj ą torfy wysokie o mi ąŜ szo ści do 4,20 m i zawarto ści popiołu 9,40%. Oby- dwa torfowiska cz ęś ciowo poło Ŝone s ą granicach ostoi sieci Natura 2000. Pozostałe obszary, realne do zagospodarowania, zaznaczono: w północnej cz ęś ci arkusza, przy jego zachodniej granicy i w okolicy miejscowo ści Biesal. W rejonie Wołowna wyznaczono obszar o powierzchni powy Ŝej 50 ha. Stwierdzono tutaj torf wysoki o średniej mi ąŜ- szo ści 1,65–2,17 m, popielno ści 5,0–10,0% i stopniu rozkładu 15–40%. Niedaleko wyznaczonego obszaru, w Porbadach, występuje torf typu niskiego. Jego miąŜ szo ść wynosi od 1,9 do 4,35 m, popielno ść od 10 do 17%. W okolicach miejscowo ści Biesal, na powierzchni oko- ło 40 ha, wyst ępuje torf niski o mi ąŜ szo ści śr. 1,72 m i zawarto ści popiołu 7,30%. W okolicy przysiółku Strzałkowo wyst ępuj ą torfy o mi ąŜ szo ści śr. 3,79 m i popielno ści 8,8%. Niewielkie torfowisko o mi ąŜ szo ści 1,96 m i popielno ści 9,60% zlokalizowane jest we Florczakach. Przy zachodniej granicy arkusza, w Lubajnach, znajduje si ę fragment wi ększego torfowiska. Wy- st ępujące tutaj torfy maj ą parametry: mi ąŜ szo ść śr. 2,40 m, popielno ść 12,2%, stopie ń rozkła- du 45% (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). W wyniku prac terenowych prowadzonych w rejonie Idzbarka nie stwierdzono perspektyw dla wyst ępowania kredy jeziornej lub gytii wapiennej o zawarto ści CaO > 40% (Rybak, 1982). Wyznaczono trzy obszary negatywne, kontynuujące si ę na arkuszu s ąsiednim. Równie Ŝ w rejonie Guzowego Młyna cztery sondy do gł ęboko ści 4,0 m nie potwierdziły obecno ści osa- dów w ęglanowych. Stwierdzono natomiast wyst ępowanie torfu o mi ąŜ szo ści 3,6–4,0 m pod którym znajduj ą si ę piaski z torfem i piaski drobnoziarniste (Liwska, 1983). Na mapie zaznaczono niewielki obszar perspektywiczny torfu. Obszar ten poło Ŝony jest w obr ębie ostoi sieci Natura 2000 „Rzeka Pasł ęka”. Na terenie arkusza prowadzone były prace poszukiwawcze za w ęglem brunatnym. W rejonie St ępin, w jednym otworze wiertniczym, stwierdzono na gł ęboko ści 83,8 m pokład

17 węgla brunatnego, zapiaszczonego, o mi ąŜ szo ści 11,4 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści węgla jest mniejszy od 12. Badania jego jako ści wykazały: warto ść opałow ą – 1489 kcal/kg, zawarto ść : popiołu – 37,73%, siarki całkowitej – 1,05%, prasmoły – 6,31%, bituminów – 1,55%. Sąsiednie otwory wykazały, Ŝe jest to bardzo małe wyst ąpienie w ęgla, na obszarze około 0,8 km 2 (Ciuk, 1982), pozbawione znaczenia praktycznego. Obszar bada ń zaznaczono na mapie jako negatywny dla węgla brunatnego. Na omawianym terenie seria w ę- glono śna w utworach miocenu zalega na gł ęboko ści od 74,0 do 164,0 m, a jej mi ąŜ szo ść spo- radycznie przekracza 1 m. Na całym obszarze arkusza stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ- szo ści w ęgla (N/Z) jest wi ększy od 20 (Ciuk, Piwocki, 1990), co powoduje brak perspektyw dla wyst ępowania złó Ŝ w ęgla brunatnego.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza nale Ŝy do zlewni rzeki Pasł ęki. Zlewnia rzeki Drw ęcy obejmuje zachodni ą i południowo-zachodni ą jego cz ęść . Rzeka Pasł ęka jest jednym z największych dopływów Zalewu Wi ślanego. Ma całkowitą długo ść 186,62 km. Na obszarze arkusza płynie z południowego-wschodu na północny- zachód, przepływaj ąc przez dwa jeziora Is ąg i Ł ęguty. Jej przepływ na znacznym odcinku odbywa si ę w gł ębokich dolinach erozyjnych o charakterze w ąwozów. W granicach arkusza dominuj ą lewostronne dopływy Pasł ęki – Jemiołówka z Młynówk ą oraz Mor ąg, do którego wpływa rzeka Łukta z licznymi bezimiennymi mniej- szymi dopływami odwadniaj ącymi cz ęść środkow ą. Prawostronnym dopływem jest rzeka Giłwa, która na obszarze arkusza nazywana jest Giławk ą. Znajduje si ę tu szereg jezior o charakterze rynnowym, zorientowanych z kierunku NW– SE. Gł ęboko ść niektórych jezior jest znaczna i si ęga 54,5m w jeziorze Is ąg. Najwi ększym jeziorem na obszarze arkusza jest jezioro Szel ąg Wielki o powierzchni całkowitej 540 ha i gł ęboko ści 35,5 m. Pozostałe wi ększe jeziora to: Mor ąg, Giłwa, Długie, Szel ąg Mały, Ta- bórz, Łoby i Ł ęguty. Obecnie stan jako ści rzek badany jest w ramach monitoringu przez Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Od 2008 r. ocena jako ści wód prowadzona jest dla jednolitych cz ęś ci wód (JCWP). Ocen ę przeprowadzono zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008). W 2009 roku kontrolowano jako ść wód

18 rzeki Pasł ęki na przekroju pomiarowo-kontrolnym w Pelniku (130,8 km) na północy arkusza. Badania wykazały, Ŝe zarówno stan chemiczny jak i ekologiczny wód jest dobry – głównie z uwagi na makrofity oraz wska źniki fizykochemiczne. Stan ogólny JCWP „Pasł ęka od wy- pływu z jeziora Sar ąg do Mor ąga z jeziorem Ł ęguty, Is ąg” uznano za dobry (Raport…, 2010). W 2008 roku zbadano stan ekologiczny rzeki Giłwy w punkcie w pobli Ŝu uj ścia do rzeki Pa- sł ęki, charakteryzuj ącym jednolit ą cz ęść wód powierzchniowych „Giłwa z jeziorami Świ ętaj- no, Kulpi ńskie, Giłwa”. Stan ten oceniono jako dobry. Jako ść wód Giłwy obni Ŝa zawarto ść tlenu rozpuszczonego, w ęgla organicznego i azotu. Podczas bada ń nie ustalono stanu chemicznego i ogólnego rzeki (Raport…, 2009). Rzeka Drw ęca, w granicach arkusza, ostatnio badana była w 2006 roku na wodowskazie w Idzbarku (187,7 km). Jej jako ść na badanym odcinku była zadowalaj ąca – odpowiadała III klasie (w 5-cio stopniowej skali jako ści). Wska źnikami obni Ŝaj ącymi jako ść były m in.: barwa, tlen rozpuszczony, azot, azotyny, man- gan, chlorofil „a”, bakterie grupy coli (Raport…, 2007). Wody wi ększych jezior podlegaj ą badaniom jako ściowym w kilku punktach pomiarowych. Ostatnie badania jezior le Ŝą cych w granicach arkusza przeprowadzono w latach 90. XX wieku i na pocz ątku XXI wieku. Wody jeziora Is ąg badane były w 2003 roku – odnotowano III klas ę czysto ści (Raport…, 2004).

2. Wody podziemne Według regionalnego podziału zwykłych wód podziemnych Polski arkusza Łukta poło-

Ŝony jest w obr ębie dwóch subregionów: nadmorski II 1 (cz ęść północno-wschodnia) i poje- zierny II 2 (cz ęść południowo-zachodnia) regionu mazowiecko-mazursko-podlaskiego (II) (Pa- czy ński red., 1995). Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski na tle jednolitych cz ęś ci wód podziemnych, północno-wschodnia cz ęść badanego obszaru poło- Ŝona jest w granicach subregionu Zalewu Wi ślanego regionu dolnej Wisły (Prowincja Wisły). Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza le Ŝy w subregionie pojeziernym regionu dolnej Wisły (Prowincja Wisły) (Paczy ński, Sadurski red., 2007). W granicach arkusza rozpoznanie hydrogeologiczne obejmuje wył ącznie pi ętro czwartorz ędowe. Stanowi ą je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe i rzeczne buduj ące od dwóch do czterech poziomów wodono śnych rozdzielonych glinami zwałowymi. Znaczenie u Ŝytkowe posiadaj ą dwa poziomy wodono śne. W miejscach rozmycia poziomów glin zwałowych (rejon Nied źwiady-Tabórz) poziomy wodono śne ł ącz ą si ę ze sob ą (Orłowski, 2002a, b). Pierwszy (górny) poziom uŜytkowy wyst ępuje w piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych rozdzielaj ących gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły lub nieprzykrytych

19 glinami zwałowymi faz młodszych. Wyst ępuje on na gł ęboko ści od kilku metrów w dolinach rzecznych i pojeziernych do 40 m na obszarze wyniesie ń morfologicznych zbudowanych z glin zwałowych. Poziom ten osi ąga mi ąŜ szo ść przeci ętnie od 15 do 30 m. Zwierciadło ma przewa Ŝnie charakter swobodny, a jedynie pod nadkładem glin zwałowych ma charakter subartezyjski (Orłowski, 2002b). Drugi poziom wodono śny tworz ą ró Ŝnowiekowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe okresu zlodowacenia warty i zlodowacenia wisły (dolnego stadiału). Wyst ępuje on na gł ęboko ści 40–90 m i ma mi ąŜ szo ść 15–30 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty, subartezyjski. Stabilizuje si ę na rz ędnych od 85 m n.p.m., w częś ci północnej obszaru do 130 m w cz ęś ci południowo-zachodniej. Poziom ten uj ęto pojedynczymi otworami, głównie w południowej cz ęś ci arkusza (Orłowski, 2002b). Opisane poziomy wodono śne pozostaj ą ze sob ą w wi ęzi hydraulicznej. Zasilane s ą głównie przez infiltracj ę wód opadowych. Parametry hydrogeologiczne poziomów wodono- śnych s ą zmienne, uzale Ŝnione od mi ąŜ szo ści i wykształcenia granulometrycznego warstwy wodono śnej. Współczynniki filtracji wynosi średnio od 10 do 30 m/24 h, a niekiedy przekracza 100 m/24h (rejon Łukty i Gra Ŝymy). Przewodno ść poziomu wynosi od 20 do 200 m 2/d w południowej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru, od 150 do 500 m2/d w cz ęś ci centralnej i powy Ŝej 500 m2/d w cz ęś ci zachodniej (Orłowski, 2002b). Wody podziemne głównego poziomu wodono śnego ujmowanego w granicach arkusza są średniej jako ści. Prawie na całym obszarze wyst ępuj ą wody klasy IIb. Wymagaj ą one pro- stego uzdatniania, z uwagi na ponadnormatywne zawarto ści zwi ązków Ŝelaza (0,7– 1,5 mgFe/dm 3) oraz manganu (0,15-0,25 mgMn/dm 3). Wy Ŝsze ilo ści zwi ązków Ŝelaza (do 4 mgFe/dm 3) stwierdzono w rejonie miejscowo ści Tomaryny, Woryty oraz Warlity. Wody klasy IIa, wyst ępuj ą na niewielkim obszarze w rejonie miejscowo ści Tabórz i D ąg (Orłowski, 2002b). Główne poziomy wodono śne na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru wyst ępuj ą pod niewielkim nadkładem glin zwałowych lub pozbawione s ą izolacji. W dolinach rzecznych i wzdłu Ŝ głównych ci ągów komunikacyjnych ich stopie ń zagro Ŝenia ogniskami zanieczyszcze ń jest wysoki. Na pozostałym obszarze zagro Ŝenie jest średnie za wyj ątkiem północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, gdzie wyst ępuj ą gliny zwałowe oraz na terenie Lasów Taborskich. Pierwszy (górny) poziom wodono śny stanowi podstaw ę zaopatrzenia w wod ę na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza. Pobór wód odbywa si ę na uj ęciach, których wydajno ści wynosz ą od kilku do 140 m 3/h. Poziom drugi ma ograniczone znaczenie. Ujmowany jest tylko

20 tam, gdzie pierwszy poziom ma niekorzystne parametry hydrogeologiczne, przede wszystkim w południowej cz ęś ci obszaru (rejon wsi: Górka, Lubajny, Idzbark, GraŜymy Gietrzwałd). Najwa Ŝniejsze uj ęcia o wydajno ści powy Ŝej 50 m 3/h, znajduj ą si ę w: Łukcie, Ramotach, Bie- salu (2 uj ęcia), Gietrzwałdzie, Lubajnach i Gra Ŝymach (47 m3/h). Najwi ększe z nich o wydajno ści 140 m 3/h to dwuotworowe uj ęcie wiejskie dla Urz ędu Gminy Łukta. Dla uj ęć nie zostały wyznaczone strefy ochrony po średniej. W granicach arkusza Łukta nie wyznaczono Ŝadnego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, red., 1990) (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Łukta na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd i kreda (Tr+K), 207 – zbiornik mi ędzymorenowy Mor ąg, czwartorz ęd (Q), 209 – zbiornik międzymorenowy Karsin, czwartorz ęd (Q), 211 – sandr Sambrowo, czwartorz ęd (Q), 212 – zbiornik międzymorenowy Olsztynek, czwartorz ęd (Q), 213 – zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q)

21 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 174 – Łukta, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

22 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 174 – dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Łukta bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 174 – Łukta Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–30 16 27 Cr Chrom 50 150 500 2–10 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 8–29 17 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 –4 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1 –14 2 4 Ni Ni kiel 35 100 300 <1 –11 2 3 Pb Ołów 50 100 600 <3 –8 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 –0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 174 – Łukta 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 8 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 8 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 8 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane sza 174 – Łukta do poszczególnych grup u Ŝytkowania z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania pró- bek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów

23 wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozpo- rz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tab. 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść media- ny wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałe- go w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem za-

24 nieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ule- ga ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicz- nych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝo- nych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanie- czyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transporto- wane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemiesz- czenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ- kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – Przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ę- boczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą

25 atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie.

Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanie-

26 czyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zali- czania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifi- kowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny na rzece Pasł ęce w Pelniku, w którym próbki do badan s ą pobierane raz na trzy lata. Osady rzeczne charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto- ści tła geochemicznego. Tak Ŝe odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych s ą ni Ŝsze w porównaniu do przeci ętnie spotykanych w osadach rzecznych. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Gilwa, S ąg, Ł ęguty, Łoby, Szel ąg Mały, Szel ąg Wielki i Tabórz (tab. 6). Osady wszystkich tych jeziora cechuje niska zawarto ść pierwiastków śladowych, za wyj ątkiem ołowiu w jeziorze Tabórz, zbli Ŝona do warto ści ich tła geochemicznego Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA w osadach jezior i rzeki s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, są one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziały- wanie na organizmy wodne.

Tabela 6

Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg) Szel ąg Szel ąg Giłwa Is ąg Łęguty Łoby Tabórz Pasł ęka Parametr Mały Wielki 1991 r. 2003 r. 1991 r. 1991 r. 1991 r. Pelnik 1991 r. 1991 r. Arsen (As) 9 3 5 5 1,5 1,5 4 <3 Chrom (Cr) 13 7 7 7 6 11 2 4 Cynk (Zn) 81 68 55 73 60 69 90 10 Kadm (Cd) 0,5 0,3 0,5 0,9 0,5 0,5 0,8 <0,5 Mied ź (Cu) 13 8 8 17 4 8 4 3 Nikiel (Ni) 9 6 4 4 3 5 2 1 Ołów (Pb) 24 28 22 32 23 26 48 3 Rt ęć (Hg) 0,02 0,067 0,01 0,01 0,03 0,01 0,01 0,01 * WWA 11 WWA n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. 0,378 ** WWA 7 WWA n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. 0,691 PCB *** n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. n.o. <0,0007 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

27 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla od- powiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 17 do około 47 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 31 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 20 do około 52 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 31 nGy/h.

28 174 W PROFIL ZACHODNI 174 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5966724 5966819 5965919 5962697 m 5960749 m 5955723 5959672

5952704 5958730

5952854 5949616 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 29

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5966724 5966819 5965919 5962697 5960749 m m 5955723 5959672

5952704 5958730

5952854 5949616 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 5 Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Łukta (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W obydwu profilach pomiarowych wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (ok. 30–52) charakteryzuj ą si ę holoce ńskie torfy i osady jeziorne oraz gliny zwałowe i osady rzeczne (mułki, piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego, a ni Ŝszymi (17–25 nGy/h) piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe z tego samego okresu zlodowacenia. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,1 do 5,6 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,6 do 6,7 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniej- szych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tab. 6).

30 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 6; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 6 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść naturalnej bariery geologicznej (NBG) do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Łukta Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Orłowski, 2002a). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parame- trem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagroŜeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Około 90% powierzchni arkusza Łukta obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączenia bezwzgl ędne obejmuj ą:

31 - tereny poło Ŝone w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. S ą to: obszary specjalnej ochrony siedlisk: PLH 280001 „Dolina Drw ęcy”, PLH 280030 „Jezioro Długie” i PLH 280006 „Rzeka Pasł ęka” oraz specjalny obszar ochrony ptaków PLB 280002 „Dolina Pasł ęki”; - tereny obj ęte ochron ą prawn ą w granicach rezerwatów przyrody: „Jezioro Długie”, „Wyspa Lipowa”, „Ostoja bobrów na rzece Pasł ęce”, „Sosny Taborskie”, „Bobrynek”, „Rzeka Drw ęca”; - zwarte kompleksy le śne, o powierzchni przekraczaj ącej 100 ha; - obszary poło Ŝone w odległo ści mniejszej ni Ŝ 250 m od mis jeziornych i ich stref kraw ę- dziowych (jeziora: Długie, Mor ąg, Is ąg, Gilwa, Szeląg Wielki i Mały, Łoby, Ł ęguły oraz kilku mniejszych); - obszary wyst ępowania utworów holoce ńskich, wykształconych jako: torfy, gytie, kreda jeziorna, namuły torfiaste, piaszczyste i piaszczysto-humusowe, piaski, mułki i iły jeziorne, piaski eoliczne oraz utwory deluwialne, wyst ępuj ące w dolinach cieków i w licznych zagł ębieniach bezodpływowych; - tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary wyst ępowania chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (wraz ze stref ą 250 m), rozprzestrzenione w dnach dolin cie- ków i w obni Ŝeniach terenu o ró Ŝnej genezie; - obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego (Orłowski, 2002a). W ich obr ębie obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści 0–5 metrów. Poziom ten wykazuje średni ą i wysok ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; - obszary nara Ŝone na ruchy osuwiskowe, obejmuj ące strome brzegi jezior: Is ąg, Łoby, Łęguty, Szel ąg Wielki i Nakron, oraz wzdłu Ŝ stromego brzegu doliny Drw ęcy na połu- dniu arkusza (Grabowski red., 2007); - tereny zwartej zabudowy miejscowo ści Łukta i Gietrzwałd (siedziby urz ędów gminy).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów oboj ętnych Rejony, w których dopuszczalna jest lokalizacja składowisk odpadów, zajmuj ą około 10% powierzchni arkusza. Dla bezpo średniego składowania odpadów preferowane s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 6). W obr ębie wyznaczonych na mapie rejonów rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły

32 (zlodowacenia północnopolskie), których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Jurys, Wo źniak, 2009). S ą to gliny piaszczyste, z licznymi ziarnami Ŝwiru, w cz ęś ci stropowej zwietrzałe, o barwie szarobrunatnej. Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna i waha si ę od 3–5 m (Wólka Lichtajska), 4–10 m (Idzbark), 8 m (Wołowno), do 12 m (Wornin). Dodatkowo, w rejonie Wornina, w sp ągu omawianych glin znajduj ą si ę starsze, bar- dziej skonsolidowane gliny zwałowe stadiału środkowego tego samego zlodowacenia. Mi ąŜ- szo ść takiego kompleksu utworów słabo przepuszczalnych osi ąga tam około 38 m. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych tworz ących naturaln ą barier ę izolacyj- ną wyst ępuj ą piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Lokalizacja składowisk w tych rejonach b ędzie wymaga ć usuni ęcia 1–2 m nadkładu piaszczystego, zalegaj ącego w stropie osadów słabo przepuszczalnych. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych: wodnolodowcowych, morenowych (moreny czołowe i martwego lodu), kemowych oraz akumulacji szczelinowej, o mi ąŜ szo ści >2,5 m okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę b ędzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe główne u Ŝytkowe pi ętro wodonośne (GPU), w obr ębie którego wyró Ŝniono dwa poziomy wodono śne (Orłowski, 2002a, b). Na obszarze wyst ępowania wyznaczonych POLS, strop warstwy wodono śnej pierwszego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego poło Ŝony jest na gł ęboko ści od kilku do około 40 metrów. Izolowany jest on od wpływów powierzchniowych poziomem glin zwałowych zlodowacenia wisły. Stopie ń zagro Ŝenia tego poziomu okre ślono głównie jako wysoki (Florczaki, Molza, Woliny, Wołowno, Ł ęguty, Biesal, Zwierzewo, K ątno, Stare Jabłonki) i średni (Draglice, Szałstry). Lokalnie, w rejonie Bałągu, wskazano niski stopie ń zagro Ŝenia GPU. Drugi u Ŝytkowy poziom wodono śny, zwi ązany z seriami wodono śnymi zlodowacenia warty i wisły, wyst ępuje na gł ęboko ści od około 30 do 60 m. Stopie ń jego zagro Ŝenia jest zró Ŝnicowany. Obszary o wysokiej odporno ści znajduj ą si ę w rejonie Gra Ŝymów. Stopie ń średni wskazano w okolicy Idzbarku, Nowego Siedliska oraz na zachód od Wornina. W rejonie Lubajnów oraz Zwierzewa stopie ń zagro Ŝenia GPU okre ślono jako wysoki. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU), wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk. Ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na ochron ę przyrody („p”) wyznaczono w zasi ęgu czterech obszarów

33 chronionego krajobrazu: „Lasów Taborskich” oraz „Doliny Górnej Drw ęcy”. Dla rejonów POLS wyznaczonych w okolicy Gietrzwałdu wskazano obszarowe ograniczenie warunkowe, wynikaj ące z s ąsiedztwa zwartej zabudowy miejscowo ści gminnej. Wymienione ograniczenia nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Osadów takich brak jest w strefie przy- powierzchniowej. W przypadku konieczno ści budowy składowiska tego typu odpadów na terenie arkusza, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Budowa składowiska odpadów b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Na obszarze arkusza Łukta zlokalizowane jest czynne składowisko odpadów komunalnych w rejonie miejscowo ści Biesal.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przyjęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla bezpo średniego lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. Brak mo Ŝliwo ści lokalizowania składowisk odpadów komunalnych. Na podstawie przeprowadzonej analizy mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe najlepsze warunki lokali- zacyjne dla budowy składowisk odpadów wyst ępuj ą w rejonie Wołowna. Naturalna bariera geologiczna osi ąga tam miąŜ szo ść około 8 metrów. Jest to obszar pozbawiony ogranicze ń warunkowych, charakteryzuj ący si ę niskim stopniem zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytko- wego wód podziemnych. Jako korzystny mo Ŝna równie Ŝ wskaza ć teren poło Ŝony w okolicy

34 Wornina. Wyst ępuje tam pakiet glin zwałowych o mi ąŜ szo ść około 38 m. Nale Ŝy jednak pa- mi ęta ć, Ŝe jest to teren obj ęty ochron ą przyrody, o średnim stopniu zagro Ŝenia GPU.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano trzy wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin (kruszywa naturalnego), które mogłyby speł- nia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów. Jedno z nich zlokalizowane jest w granicach udokumentowanego zło Ŝa „Idzbark”, natomiast dwa pozostałe stanowi ą punkty niekoncesjonowanego wydobycia kopaliny, zaznaczone na mapie w rejonie: Godek oraz Worytów. Wszystkie wyrobiska wyst ępuj ą w granicach obszarów pozbawionych naturalnej bariery izolacyjnej oraz posiadaj ą punktowe ograniczenia warunkowe składowania odpadów, zwi ązane z s ąsiedztwem zabudowy wiejskiej. Ponadto wyrobisko w rejonie Worytów znajduje si ę na obszarze obj ętym ochron ą przyrody, a wyrobisko w granicach zło Ŝa „Idzbark” posiada ograniczenie zwi ązane z ochron ą zasobów kopalin. Lokalizacja składowiska w niszach poeksploatacyjnych wymaga ć b ędzie stworzenia sztucznych przesłon izolacyjnych jego dna i skarp.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Łukta dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlanego z pomini ęciem obszarów złó Ŝ kopalin, terenów le śnych i rolnych w klasach I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, rezerwatów przyrody oraz niewielkiego fragmentu obszaru mi ędzywala Kanału Elbl ąskiego. Poniewa Ŝ połow ę powierzchni omawianego obszaru zajmuj ą zwarte kompleksy le śne, a gleby chronione s ą znacznie rozprzestrzenione waloryzacj ą obj ęto około 25% powierzchni terenu. Na podstawie kryteriów przyj ętych w „Instrukcji…” (2005) wyró Ŝniono dwa podstawowe rodzaje warunków budowlanych: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary te wyznaczono na podstawie nast ępuj ących kryteriów: rodzaj gruntu, ukształtowanie powierzchni terenu, stosunki wodne oraz wyst ępowanie procesów geodynamicznych. Informacje takie uzyska- no na podstawie Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Jurys i in., 2009; Jurys, Wo źniak, 2009), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Orłowski, 2002a, b) oraz mapy topograficznej w skali 1:50 000. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa charakteryzuj ą si ę wyst ępowaniem gruntów spoistych (w stanie półzwartym i twardoplastycznym) oraz gruntów niespoistych

35 średniozag ęszczonych. S ą to obszary, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m p.p.t. Do obsza- rów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, zaliczono tereny na gruntach słabono śnych (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym, grunty niespoiste lu źne), rejony w obr ębie których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., obszary podmokłe i zabagnione oraz rejony o spadkach terenu powy Ŝej 12%. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono w rejonie Łukty, Pel- nika, Dragolic, Lubajn, Staszkowa i Biesala. S ą to tereny wyst ępowania gruntów niespoistych, średniozag ęszczonych, reprezentowanych przez piaszczyste utwory wodnolodowcowe i rzeczne zlodowace ń północnopolskich, w których poziom wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści ponad 2 m poni Ŝej poziomu terenu. W cz ęś ci południowej arkusza, mi ędzy miejscowo ściami K ątno, Stare Jabłonki i Nowe Jabłonki warunki korzystne wyznaczono na obszarze wyst ępowania nieskonsolidowanych glin zwałowych i ich zwietrzelin. S ą to grunty spoiste, średniozag ęszczone. Nale Ŝy mie ć na uwadze, Ŝe na obszarach wyst ępowania glin zwało- wych warunki podło Ŝa budowlanego mog ą by ć zmienne pod wzgl ędem skonsolidowania oraz wyst ępowania w s ąsiedztwie piasków wodnolodowcowych. Znacznie wi ększe powierzchnie obszaru arkusza zwi ązane s ą z niekorzystnymi warunkami budowlanymi. Dotyczy to obszarów, na których wyst ępuj ą grunty słabono śne, organiczne, takie jak torfy, gytie, mułki i namuły. Zlokalizowane s ą one głównie w dolinach rzecznych Drw ęcy, Pasł ęki, Łukty z dopływami, a tak Ŝe w obni Ŝeniach wokół jezior i w obni Ŝeniach bezodpływowych. Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych wyznaczono tak Ŝe na obszarach wyst ępowania piaszczystych utworów wodnolodowcowych i rzecznych zlodowace ń północnopolskich. S ą to grunty niespoiste, średniozag ęszczone, w których poziom wód gruntowych znajduje si ę płycej ni Ŝ 2 m poni Ŝej poziomu terenu. Wody wyst ępujące w obr ębie osadów organicznych mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu i stali. Warunki utrudniaj ące zabudow ę istniej ą na obszarach o urozmaiconej morfologii terenu, wyst ępowania wzniesie ń i obni Ŝeń cz ęsto o du Ŝych nachyleniach zboczy. Formy takie widoczne s ą szczególnie w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Niekorzystne warunki zabudowy obejmuj ą tak Ŝe strome brzegi jezior i rzek. Dotyczy to szczególnie niewielkich pasów gruntów nad jeziorem Is ąg, Łoby, Ł ęguty, Szel ąg Wielki i Nakron oraz stromego brzegu doliny Drw ęcy na południu arkusza. Są to obszary nara Ŝone na

36 ruchy osuwiskowe (Grabowski red., 2007). Wzgórza morenowe oraz strome zbocza jezior i rzek znajduj ące si ę na obszarach zwartych kompleksów le śnych nie obj ęto waloryzacj ą.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Łukta poło Ŝony jest w rejonie charakteryzuj ącym si ę czyst ą przyrod ą. Obszary najcenniejsze pod wzgl ędem biologicznym i krajobrazowym zostały obj ęte ochron ą. W granicach arkusza oprócz gruntów rolnych klasy I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz lasów znajduj ą si ę rezerwaty przyrody, ostoje sieci Natura 2000, obszary chronionego krajobrazu i u Ŝytki ekologiczne. Utworzono tu ponadto 44 pomniki przyrody, chroni ąc zabytkowe drzewa i głazy narzutowe (tab. 7). Gleby chronione zajmuj ą około 15% powierzchni terenu arkusza, tworz ąc du Ŝe zwarte kompleksy. Znajduj ą si ę one przede wszystkim w północno-wschodniej, południowo- zachodniej i wschodniej jego cz ęś ci w rejonie miejscowo ści Wołowno, Gietrzwałd, Lubajny, Idzbark i Łukta. Gleby chronione wyst ępuj ą w wi ększo ści na utworach piaszczystych akumulacji wodnolodowcowej, a w dolinach rzecznych na piaskach rzecznych tarasów akumulacyj- nych. S ą to głównie gleby wytworzone na glinach lekkich oraz piaskach zaglinionych – brunatne wła ściwe oraz brunatne wyługowane, III i IVa klasy bonitacyjnej. Gleby chronione organiczne wyst ępuj ą w formie niewielkich rozproszonych płatów, głównie w cz ęś ci północno-zachodniej i południowo-zachodniej arkusza (około 5%). S ą to najczęś ciej torfy niskie całkowite, a w okolicy jeziora Szel ąg Wielki, w rejonie miejscowo ści Warlity Wielkie mursze średnio gł ębokie. Lasy pokrywaj ą ponad 50% powierzchni obszaru obj ętego arkuszem. Zwarty kompleks Lasów Taborskich o charakterze puszcza ńskim ci ągnie si ę z północnego zachodu na połu- dniowy wschód. Dominuj ącym gatunkiem drzewostanu jest sosna taborska, charakteryzująca si ę smukłym wysokim pniem bez s ęków – od setek lat wykorzystywana do budowy masztów. Ponadto wyst ępuj ą tu buki, d ęby, brzozy, lipy, graby, świerki i wiele innych gatunków drzew oraz krzewów le śnych. W lasach tych znajduje si ę kilka rezerwatów przyrody, u Ŝytki ekologiczne, a tak Ŝe liczne pomniki przyrody Ŝywej. Świat ro ślinny charakteryzuje ró Ŝnorodno ść gatunkowa zespołów bagiennych, mszarnych i ł ąkowych oraz le śnych. Lasy te pełni ą funkcje wodochronne, a tak Ŝe klimatyczne, krajobrazowe, rekreacyjne i zdrowotne. Na terenie obj ętym arkuszem znajduj ą si ę fragmenty czterech obszarów chronionego krajobrazu, ustanowionych w 2003 roku, głównie ze wzgl ędu na walory krajobrazowe tych rejonów. Jest to Obszar Chronionego Krajobrazu Lasów Taborskich, Doliny Pasł ęki, Doliny

37 Górnej Drw ęcy oraz niewielki fragment Narie ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Ob- szary te zajmuj ą ponad 75% powierzchni badanego obszaru. Na obszarze arkusza, w celu ochrony wyj ątkowych walorów przyrodniczych utworzono rezerwaty przyrody (tab. 7). Ustanowiono pi ęć rezerwatów przyrody: „Jezioro Długie”, „Wy- spa Lipowa”, „Ostoja bobrów na rzece Pasł ęce”, „Sosny Taborskie” oraz „Rzeka Drw ęca”. Projektuje si ę utworzenie rezerwatu „Bobrynek”. Faunistyczny rezerwat „Ostoja bobrów na rzece Pasł ęce” o powierzchni 4258,79 ha utworzony został w 1970 roku w celu zachowania stanowisk bobra. Obejmuje on rzek ę Pasł ę- kę na całej jej długo ści wraz z przylegaj ącymi do niej gruntami. Na terenie arkusza rzeka przepływa przez dwa jeziora – Ł ęguty oraz Is ąg. Do połowy XVIII wieku bobry na Pojezierzu Mazurskim nale Ŝały do zwierz ąt pospolitych, wyt ępione zostały na pocz ątku XIX wieku, a ponownie pojawiły si ę tu w latach 30. XX wieku. Obecnie Ŝyje około 70 rodzin bobrów. Oprócz bobrów wyst ępuj ą tu m.in. wydry, norki ameryka ńskie, zimorodki, pluszcze, bieliki, orliki krzykliwe, Ŝurawie. W wodach Pasł ęki wyst ępuj ą 24 gatunki ryb. Dodatkową warto ści ą przyrodnicz ą rezerwatu s ą dzikie, przełomowe i nizinne odcinki rzeki oraz piękne jeziora. Rezerwat wodny „Rzeka Drw ęca”, obejmujący rzek ę Drw ęce i jej dopływy zajmuje 1888,27ha. Utworzony został w 1961 roku w celu zachowania i ochrony środowiska wodnego i ryb w nim bytuj ących, szczególnie pstr ąga, łososia, troci oraz certy. Rzeka Drw ęca jest typow ą rzek ą nizinn ą, z młodoglacjalnymi formami. W obr ębie arkusza w jej dolinie wyst ępuj ą łąki, pastwiska na glebach pochodzenia organicznego podlegaj ące ochronie. Na terenie rezerwatu wyst ępuj ą równie Ŝ rzadkie gatunki zwierz ąt: minóg rzeczny, wydra, bóbr, zimorodek, orlik krzykliwy, bocian czarny. Rezerwat obejmuje rzek ę Drw ęce płyn ącą w południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza. Le śny rezerwat „Sosny Taborskie” le Ŝy na terenie gminy Łukta w Nadle śnictwie Mi- łomłyn. Utworzono go w 1957 roku na powierzchni 95,32 ha, celem ochrony cennego staro- drzewu sosnowego (tzw. ekotypu taborskiego). Drewno z sosny taborskiej wyró Ŝnia si ę wysok ą jako ści ą i jest wysoko cenionym w świecie surowcem. W 2009 roku utworzono wodno-le śny rezerwat „Jezioro Długie” obejmuj ący cztery jeziora (Długie, Harcerskie, Bałty ń i Czarne), fragment rzeki Tabórzanki oraz obszar le śny o łącznej powierzchni 348,15ha. Celem ochrony jest zachowanie populacji poryblinu jezior- nego oraz rzadkich gatunków ro ślin i zwierz ąt. Wokół północnych granic rezerwatu ustanowiono otulin ę o powierzchni 47,98 ha.

38 Na jeziorze Mor ąg, przy północnej kraw ędzi arkusza, znajduje si ę „Wyspa Lipowa” stanowi ąca krajobrazowy rezerwat o powierzchni 5ha. Celem ochrony jest zachowanie, ze wzgl ę- dów naukowych oraz dydaktycznych, licznych chronionych gatunków ro ślin i ptaków. Wysp ę pokrywa ponad 100-letni drzewostan lipowo-dębowy oraz młodszy – olchowy. Miejsce to jest jedn ą z najstarszych kolonii kormorana czarnego na śródl ądziu (spo śród sze ściu w Polsce). Na obszarze arkusza projektuje si ę utworzenie rezerwatu le śno-krajobrazowego „Bo- brynek”. Przedmiotem jego ochrony ma by ć modelowy krajobraz młodoglacjalny: moreny czołowe, ozy, bagna, jeziora rynnowe i wytopiskowe wraz z typow ą szat ą roślinn ą. Na omawianym terenie, w granicach niewielkich jeziorek śródle śnych, utworzono 6 uŜytków ekologicznych. Projektuje si ę utworzenie dwóch kolejnych u Ŝytków, maj ących chroni ć śródle śne bagna i ł ąki (tab. 7). Pomniki przyrody stanowi ą okazałe, stare drzewa wyst ępuj ące w obr ębie kompleksów le śnych, w otoczeniu zespołów ko ścielnych oraz w parku dworskim w Gra Ŝymach. S ą to głównie d ęby szypułkowe i lipy drobnolistne, ale tak Ŝe klony, sosny, buki, d ęby bezszypuł- kowe oraz świerk pospolity. Najcenniejszym obiektem pomnikowym jest d ąb szypułkowy „Perkun”, datowany na około 600 lat. Przy drodze z Gra Ŝym do Rapat znajduj ę si ę granitognejs o obwodzie 6,3 m i wysoko ści 0,8 m (tab. 7).

Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Łukta W, L – „Jez. Długie” 1 R Florczaki 2009 ostródzki (348,15) Łukta K – „Wyspa Lipowa” 2 R Jezioro Mor ąg 1968 ostródzki (5,0) Łukta, Jonkowo, Fn – „Ostoja bobrów na rzece 3 R Rzeka Pasł ęka Gietrzwałd 1970 Pasł ęce” ostródzki, olszty ński (4258,79) Łukta L – „Sosny Taborskie” 4 R Tabórz 1957 ostródzki (95,32) Rapaty Łukta L-K – „Bobrynek” 5 R * Nadle śnictwo St. Jabłonki ostródzki (508,39) Ostróda W – „Rzeka Drw ęca” 6 R Idzbark-Lubajny 1961 ostródzki (1888,27) Łukta 7 P Nied źwiady (Sarni Dół) 1991 PŜ – d ąb szypułkowy (3 szt.) ostródzki Łukta PŜ – aleja drzew Pelnik 8 P 1995 pomnikowych (30 lip drobno- Nadle śnictwo St. Jabłonki ostródzki listnych) Le śn. śelazowice, oddz. Gietrzwałd PŜ – aleja drzew pomnikowych 9 P 104j,k 1995 (40 lip drobnolistnych, w tym 6 olszty ński Nadle śnictwo Kudypy pomnikowych)

39 1 2 3 4 5 6 Le śn. Perkunicha oddz. 80i Łukta 10 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Perkunicha oddz. 58h Łukta 11 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Perkunicha oddz. 58h Łukta 12 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Perkunicha oddz. 58h Łukta 13 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Śmiesz. K ąt oddz. 39h Łukta 14 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Śmiesz. K ąt oddz. 28c Łukta 15 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Śmiesz. K ąt oddz. 51d Łukta 16 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Śmiesz. K ąt oddz. 51d Łukta 17 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Śmiesz. K ąt oddz. 51d Łukta 18 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Śmiesz. K ąt oddz. 51k Łukta 19 P 2004 PŜ – sosna pospolita Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Śmiesz. K ąt oddz. 51o Łukta 20 P 2004 PŜ – buk pospolity Nadl. Stare Jabłonki ostródzki Gietrzwałd PŜ –aleja drzew pomnikowych 21 P Grazymy park-las 1986 olszty ński lipowa – 700 m Gr ąŜ ymy (park Domu Opie- Gietrzwałd 22 P ki Społecznej dla Doros- 1986 PŜ – lipa drobnolistna olszty ński łych, za obor ą) Gietrzwałd 23 P jez. Ł ęguty SE brzeg 1986 PŜ – d ąb szypułkowy olszty ński Gietrzwałd 24 P Łęguty cm.przy ko ściele 1952 PŜ – lipa drobnolistna (2 szt.) olszty ński L. Perkunicha oddz. 104f Łukta 25 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Perkunicha oddz. 103k Łukta 26 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Perkunicha oddz. 219j Nadl. Stare Jabłonki Łukta PŜ – d ąb szypułkowy 27 P 1952 L. Perkunicha oddz. 103k ostródzki „Perkun” Nadl. Stare Jabłonki * L. Laski oddz. 72a Łukta 28 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Laski oddz. 72a Łukta 29 P 2004 PŜ – lipa drobnolistna Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Laski oddz. 211 Nadl. Stare Jabłonki Łukta 30 P 1952 PŜ – lipa drobnolistna L. Laski oddz. 95 ostródzki Nadl. Stare Jabłonki * Gietrzwałd 31 P Gra Ŝymy do Rapat 1961 Pn – G (granitognejs) olszty ński Gietrzwałd 32 P Gra Ŝymy 1964 PŜ – d ąb szypułkowy olszty ński L. Draby oddz. 113n Gietrzwałd 33 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki olszty ński Podlejki skarpa przy stodo- Gietrzwałd 34 P 1992 PŜ – lipa drobnolistna le olszty ński L. Laski oddz. 227 Nadl. Stare Jabłonki Łukta 35 P 1952 PŜ – d ąb szypułkowy L. Laski oddz. 90 ostródzki Nadl. Stare Jabłonki *

40 1 2 3 4 5 6 L. Draby oddz. 191a Ostróda 36 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki ostródzki L. Draby oddz. 190h Gietrzwałd 37 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki olszty ński L. G ąsiory oddz. 91i Nadl. Stare Jabłonki Ostróda 38 P 1970 PŜ – sosna pospolita L. Bardu ń oddz. 210 ostródzki Nadl. Stare Jabłonki * L. Draby oddz. 161c Gietrzwałd 39 P 2004 PŜ – d ąb szypułkowy Nadl. Stare Jabłonki olszty ński L. Draby oddz. 159d Gietrzwałd 40 P 2004 PŜ – buk pospolity Nadl. Stare Jabłonki olszty ński L. Draby oddz. 149d Gietrzwałd 41 P 2004 PŜ – lipa drobnolistna Nadl. Stare Jabłonki olszty ński L. Draby oddz. 113m Gietrzwałd 42 P 2004 PŜ – świerk pospolity Nadl. Stare Jabłonki olszty ński L. Bardu ń oddz. 182x Gietrzwałd 43 P 2004 PŜ – lipa drobnolistna Nadl. Stare Jabłonki olszty ński Gietrzwałd PŜ – 2 klony pospolite, 44 P Biesal 1991 olszty ński dąb szypułkowy Stare Jabłonki ul. Sporto- Ostróda 45 P 2004 PŜ – klon pospolity wa 4 ostródzki L. Bardu ń oddz. 207d Gietrzwałd 46 P 2004 PŜ – lipa drobnolistna Nadl. Stare Jabłonki olszty ński L. Bardu ń oddz. 207d Gietrzwałd 47 P 2004 PŜ – d ąb bezszypułkowy Nadl. Stare Jabłonki olszty ński L. Bardu ń oddz. 207d Gietrzwałd 48 P 2004 PŜ – d ąb bezszypułkowy Nadl. Stare Jabłonki olszty ński L. Bardu ń oddz. 220c Gietrzawłd 49 P 1991 PŜ – sosna pospolita Nadl. Stare Jabłonki olszty ński Ostróda 50 P L. G ąsiory oddz. 301g 2004 PŜ – d ąb szypułkowy ostródzki Gietrzawłd 51 P L. Białe Błota oddz. 274 c 2004 PŜ – d ąb szypułkowy olszty ński Florczaki Łukta Jez. śródle śne „Harcerskie” 52 U 2003 Nadl. Miłomłyn ostródzki 11,70 Nied źwiady Łukta Bagno śródle śne 53 U * Nadl. Miłomłyn ostródzki 23,0 Tabórz Łukta Łąka śródle śna 54 U * Nadl. Miłomłyn ostródzki 43,24 Plichta Łukta Jez. Śródle śne „Czarne” 55 U 2003 Nadl. Stare Jabłonki ostródzki 5,60 Łukta Jez. Śródle śne „Stawik” 56 U Nadl. Stare Jabłonki 2008 ostródzki 3,01 Łukta Jez. Śródle śne „Mielnik” 57 U Nadl. Stare Jabłonki 2008 ostródzki 19,28 Łukta Jez. Śródle śne Piecki (Jezioro 58 U Nadl. Stare Jabłonki 2003 ostródzki Pelwek) 3,11 Łukta Jez. Śródle śne „Bobrynek” 59 U Nadl. Stare Jabłonki 2008 ostródzki 7,42

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 3: * lokalizacja wg aktualnego Planu Urz ądzania Lasu Rubryka 5: * – obiekt projektowany do ochrony Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, K – krajobrazowy, L – le śny, W – wodny; rodzaj pomnika: P Ŝ – przyrody Ŝywej, Pn – przyrody nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W nawi ązaniu do sieci europejskiej realizowany jest program krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska, którego celem jest opracowanie spójnego systemu obszarów o walorach

41 przyrodniczych, maj ących najwy Ŝszą rang ę krajow ą i mi ędzynarodow ą. Obszar arkusza Łuk- ta, według krajowej sieci ekologicznej ECONET (fig. 5), niemal w cało ści poło Ŝony jest w obr ębie obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym (13M), którym jest Obszar Zachodniomazurski (Liro red., 1998).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Łukta na tle mapy systemów ECONET (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – Obszar Zachodnioma- zurski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym jego numer i nazwa: 12k – Pasł ęki, 13k – Łyny

Na obszarze arkusza Łukta w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 wyznaczono obszar specjalnej ochrony ptaków o nazwie „Dolina Pasł ęki” (PLB 280002) oraz trzy obszary specjalnej ochrony siedlisk: „Rzeka Pasł ęka”(PLH 280006), „Jezioro Dłu- gie”(PLH 280030) i „Dolina Drw ęcy” (PLH 280001). „Dolina Pasł ęki” obejmuje rzek ę Pasł ę- kę wraz z jej dopływami. Wyst ępuj ą tu co najmniej 23 gatunki ptaków z Zał ącznika I Dyrek- tywy Rady 79/409/EWG i 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Obszar jest cz ę- ści ą Ostoi Ptaków o randze europejskiej (tab. 8).

42 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu ob- Poło Ŝenie administracyjne obszaru szaru w obr ębie arkusza Nazwa obszaru Powierzchnia Lp. Typ obszaru Kod obszaru i symbol oznaczenia na obszaru Szeroko ść geo- Kod mapie Długo ść geogr. (ha) Województwo Powiat Gmina gr. NUTS

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Rzeka Pasł ęka PL621 warmi ńsko- Gietrzwałd, 1 K PLH 280006 20°05’52” 53°49’30” 8 418,5 olszty ński S PL622 mazurskie Jonkowo, Łukta Gietrzwałd, Dolina Pasł ęki PL621 warmi ńsko- 2 J PLB 280002 20°04’58” 54°04’44” 20 669,9 olszty ński Jonkowo, Łukta, P PL622 mazurskie Olsztynek Jezioro Długie warmi ńsko- 3 B PLH 280030 20°01’22” 53°47’42” 642,9 PL621 olszty ński Łukta S mazurskie 43 43 PL613 PLH Dolina Drw ęcy PL615 warmi ńsko- 4 K 19°26’34” 53°15’52” 12 561,5 ostródzki Ostróda 280001 S PL621 mazurskie PL622 Rubryka 2: K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO, J – OSO cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, B – wydzielone SOO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Specjalny obszar ochrony siedlisk „Rzeka Pasł ęka” w wi ększo ści poło Ŝony jest w granicach ostoi „Dolina Pasł ęki”. Jest to ostoja bobra, ryb reofilnych oraz stanowi najwi ęk- sze tarlisko ryb w ędrownych. Wyst ępuje tu 12 gatunków kr ęgowców z Zał ącznika II Dyrek- tywy Rady 92/43/EWG. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolina Drw ęcy”, którego fragment zlokalizowany jest w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, obejmuje rzek ę Drw ęce wraz z dopływami. Jest to obszar wa Ŝny dla ochrony bogatej ichtiofauny i mozaiki siedlisk zwi ązanych z dolin ą rzeczn ą. Stwierdzono tu wyst ępowanie 22 rodzajów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG oraz 27 gatunków z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Obszar spełnia kryteria dla obszarów o znaczeniu wspólnotowym. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Jezioro Długie” obejmuje cztery jeziora znajduj ące si ę na zachód od Łukty. Obszar ma du Ŝe znaczenie dla zachowania lobeliowego jeziora. Utworzono go w celu ochrony wyst ępuj ącej w nim reliktowej ro ślinno ści – poryblinu jezior- nego. Wyst ępuje tu 12 rodzajów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG oraz 4 gatunki zwierz ąt wymienionych w Zał ączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Łukta zabytkami kultury obj ętymi ochron ą prawn ą s ą stanowiska archeologiczne, zabytki architektoniczne sakralne, świeckie i techniczne oraz park podworski. Teren arkusza Łukta w niewielkim stopniu obj ęty został Archeologicznym Zdj ęciem Polski (AZP). Zwarte kompleksy le śne, liczne bagna, moczary s ą czynnikami utrudniaj ącymi takie badania. Najcenniejszym obiektem archeologicznym na tym terenie jest staropruskie obwałowane grodzisko wy Ŝynne nad jeziorem Bobrynek w Gra Ŝymach. Na mapie zaznaczono tylko wybrane stanowiska archeologiczne – wpisane do rejestru zabytków oraz te, których warto ść poznawcza jest du Ŝa. Omawiany rejon charakteryzował si ę dogodnymi warunkami dla rozwoju osadnictwa dzi ęki sprzyjaj ącemu klimatowi, Ŝyznym glebom, ukształtowaniu terenu, obfito ści lasów oraz jezior. W XIV wieku na badanym terenie zało Ŝono pruskie wsie Gietrzwałd, Łukta i Woryty, a w XIX wieku powstawały liczne maj ątki ziemskie. Najcenniejszym obiektem na obszarze arkusza jest zespół pałacowo-parkowy zlokalizowany w Gra Ŝymach, który pochodzi z przełomu XVII/XVIII wieku. Poło Ŝony jest on na wzgórzu na średniowiecznych fundamentach obronnej budowli. ZałoŜenia folwarczne pocho-

44 dz ą z I połowy XIX wieku. Obiekt ten wraz z parkiem pozostaje w dobrym stanie technicz- nym i jest u Ŝytkowany przez Dom Opieki Społecznej. Najwi ęcej obiektów obj ętych ochron ą konserwatorsk ą znajduje si ę w Gietrzwałdzie. Zachował si ę tu ko ściół pw. Narodzenia Naj świ ętszej Maryi Panny, b ędący obecnie Warmi ń- skim Sanktuarium Maryjnym. Jest to zespół neogotyckiego ko ścioła z XV wieku z drewnian ą Piet ą oraz z elementami wyposa Ŝenia jego wn ętrza takimi jak: ołtarze, meble ko ścielne, poli- chromie, obrazy, rze źby, witra Ŝe, chrzcielnica, sprz ęty oraz ksi ęgi liturgiczne. W 1877 roku zbudowana została kaplica wotywna św. Józefa. Do rejestru zabytków wpisanych jest równie Ŝ siedem mniejszych kapliczek w Gietrzwałdzie i okolicy. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą tak Ŝe cztery domy z przełomu XIX i XX wieku, organistówka i plebania. W Łegutach znajduje si ę zabytkowy ewangelicki ko ściół z XVIII wieku wraz z cmentarzem oraz zespół folwarczny obejmuj ący rz ądówk ę, kurnik, ku źni ę, stajni ę-spichlerz i obor ę. W Łukcie zachował si ę gotycki ko ściół pw. Matki Boskiej Cz ęstochowskiej wybudo- wany w 1407 roku i przyko ścielny cmentarz. Do rejestru zabytków wpisane s ą równie Ŝ przydro Ŝne kapliczki w Tomarynach, Wory- tach i St ępinach, poewangelicka kaplica przydro Ŝna z XIX wieku w Biesalu oraz domy w Wo- rytach i Zwierzewie. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęty jest tak Ŝe cmentarz wi ęź niów rozstrzelanych przez Niemców w 1945 roku w Zawadach Małych i cmentarz ewangelicko-augsburski w K ątnie. Na uwag ę zasługuj ą tak Ŝe obj ęte ochron ą konserwatorsk ą XIX wieczne dwory w Komorowie, Ramotach i Lubajnach. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę obiekty stanowi ące zabytki techniczne. W Toma- rynach stoj ą dwie XIX-wieczne, 4-kondygnacyjne wie Ŝe obronne z licznymi otworami strzel- niczymi, znajduj ące si ę po obu stronach mostu kolejowego na rzece Pasł ęce. W miejscowo ści Guzowy Młyn na uwag ę zasługuje pochodz ący z XIX wieku zespół młyna (czynnej elektrow- ni wodnej) z domem mieszkalnym i budowlami hydrotechnicznymi. W zachodniej cz ęś ci arkusza przebiega odcinek Kanału Ostródzkiego, b ędącego odgał ęzieniem Kanału Elbl ąskiego. Cały kanał jest unikaln ą w skali światowej budowl ą techniczn ą powstał ą w XIX wieku wraz z systemem śluz oraz pochylni pokonuj ących ró Ŝnic ę poziomów 99,5 m. Pocz ątkowo słu Ŝył do przewozu towarów, a pó źniej równie Ŝ pasa Ŝerów. W 1978 roku Kanał został wpisany do rejestru zabytków, a w 2011 roku został uznany za pomnik historii (www.zabytek.pl).

45 Na badanym terenie jest kilka miejsc upami ętniaj ących wydarzenia z I i II Wojny Świa- towej, pomniki znajduj ą si ę w Wynkach, Worytach, Starych Jabłonkach, Parwółkach i Ma ń- kach.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Łukta poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego, na Pojezierzu Olszty ńskim przy granicy Pojezierza Iławskiego. Naturalnym bogactwem s ą tu wysokiej warto ści walory środowiska przyrodniczego takie jak lasy, jeziora czy Ŝyzne gleby, które warunkuj ą kierunek gospodarki tego regionu (le- śnictwo, rolnictwo, turystyka). Brak zakładów przemysłowych i czyste powietrze podnosi jego walory zdrowotne. Na obszarze arkusza udokumentowano dziewi ęć złó Ŝ kopalin pospolitych. Baz ę surow- cow ą stanowi: kruszywo naturalne (piaski, piaski ze Ŝwirem), piaski kwarcowe, kreda jeziorna i gliny ceramiki budowlanej. Obecnie na omawianym terenie prowadzi si ę wydobycie na zło Ŝu piasku i Ŝwiru „Szałstry I” i okresowo na zło Ŝu piasku „Idzbark”. W toku jest proces koncesyjny dla zło Ŝa piasku i Ŝwiru, piasku „Florczaki”. Perspektywy surowcowe mogą by ć zwi ązane z piaskami, piaskami i Ŝwirami, a tak Ŝe z torfami. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza nale Ŝy do zlewni rzeki Pasł ęki. Zlewnia rzeki Drw ęcy obejmuje zachodni ą i południowo-zachodni ą jego cz ęść . Na omawianym terenie znajduj ą si ę liczne jeziora, w wi ększo ści o charakterze rynnowym, o dominuj ącym zoriento- waniu NW–SE. Gł ęboko ść niektórych jezior jest znaczna i si ęga 54,5 m w jeziorze Is ąg. Naj- wi ększym jeziorem jest jezioro Szel ąg Wielki o powierzchni całkowitej 540 ha. Od 2008 r. ocena jako ści wód prowadzona jest dla ich jednolitych cz ęś ci (JCWP). Na omawianym arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt pomiarowo-kontrolny na rzece Pasł ęce – w Pelniku na północy arkusza. Badania wykazały, Ŝe zarówno stan chemiczny jak i ekologiczny wód jest dobry – stan ogólny JCWP „Pasł ęka od wypływu z jeziora Sar ąg do Mor ąga z jeziorem Ł ęgu- ty, Is ąg” uznano za dobry. W 2008 roku zbadano jedynie stan ekologiczny rzeki Giłwy w punkcie w pobli Ŝu uj ścia do rzeki Pasł ęki – stan ten oceniono na dobry. Rzeka Drw ęca, w granicach arkusza, ostatnio badana była w 2006 roku na wodowskazie w Idzbarku. Jej jako ść na badanym odcinku była zadowalaj ąca – odpowiadała III klasie. Źródłem zaopatrzenia w wod ę s ą dwa poziomy wodono śne pi ętra czwartorz ędowego, wyst ępuj ące w piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych i rzecznych. Jako ść wód jest średnia.

46 Wykazuj ą znaczn ą zawarto ść zwi ązków Ŝelaza i manganu i podczas eksploatacji wymagaj ą od Ŝelaziania. Wody wykorzystywane s ą do celów komunalnych. Ze wzgl ędu na ochron ę przyrody, ocenie warunków pod zabudow ę poddane zostało około 25% terenu obj ętego arkuszem. Przewa Ŝaj ą niekorzystne warunki budowlane, zwi ązane z powszechnie wyst ępuj ącymi holoce ńskimi gruntami słabono śnymi: torfami, mułkami, na- mułami, gytiami oraz płytko zalegaj ącym poziomem wód gruntowych. W granicach arkusza Łukta wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Brak jest obszarów spełniaj ących wymagania dla lokalizowania składowisk odpadów komunalnych. Wymagania przewidziane dla projektowania składowisk spełniaj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły, wyst ępuj ące na powierzchni obszarów wysoczyznowych. Najkorzystniejsze warunki dla skła- dowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w okolicy Wołowna, gdzie mi ąŜ szo ść glin zwało- wych osi ąga 8 metrów. UŜytkowe poziomy wodono śne na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza charakteryzuj ą si ę wysokim i średnim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych. Na mapie zlokalizowano trzy wyrobiska kruszywa naturalnego, które mog ą by ć w przy- szło ści rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne utworów słabo przepuszczalnych, ich mi ąŜ szo ść , rozprzestrzenienie, jak i skal ę ewentualnych zaburze ń glaci- tektonicznych. Najcenniejsze przyrodniczo i krajobrazowo rejony chronione s ą jako rezerwaty, obszary chronionego krajobrazu i u Ŝytki ekologiczne. Znajduj ą si ę tu fragmenty Obszarów Chronio- nego Krajobrazu: Lasów Taborskich, Doliny Pasł ęki, Doliny Górnej Drw ęcy oraz niewielki fragment Narie ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obszary te zajmuj ą ponad 75% powierzchni badanego obszaru. W celu ochrony wyj ątkowych walorów przyrodniczych utworzono pi ęć rezerwatów przyrody: „Jezioro Długie”, „Wyspa Lipowa”, „Ostoja bobrów na rzece Pasł ęce”, „Sosny Taborskie” oraz „Rzeka Drw ęca”. Projektuje si ę utworzenie rezerwatu le śno-krajobrazowego „Bobrynek”.

47 Na obszarze arkusza, w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, wyznaczono obszar specjalnej ochrony ptaków o nazwie „Dolina Pasł ęki” oraz trzy obszary specjalnej ochrony siedlisk: „Rzeka Pasł ęka”, „Jezioro Długie” i „Dolina Drw ęcy”. Ze wzgl ędu na walory przyrodnicze na omawianym terenie panuj ą doskonałe warunki dla rozwoju ró Ŝnych form turystyki, wypoczynku i rekreacji. Jest to tak Ŝe region charaktery- zujący si ę ró Ŝnorodno ści ą folkloru, kultury i tradycji, co jest efektem przenikania kultury Warmii z odmiennymi elementami kulturowymi przyniesionymi przez powojennych osadni- ków. Znajduje si ę tu wiele obiektów wartych zwiedzenia oraz miejsc zasługuj ących na zainte- resowanie ze strony turystów. Warto ści przyrodnicze doliny Pasł ęki i Drw ęcy, zabytki archi- tektury sakralnej, architektonicznej i technicznej s ą atrakcj ą turystyczn ą w skali europejskiej. Baz ę noclegow ą i zaplecze gastronomiczne zapewniaj ą przede wszystkim miejscowo ści gminne Łukta i Gietrzwałd. W mniejszych miasteczkach dobrze rozwija si ę agroturystyka.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BARTNIK E.,1965 – Opinia ze zwiadu przeprowadzonego dla poszukiwa ń zło Ŝa kruszywa naturalnego południowym rejonie jez. Szel ąg (K ątno, Stare Jabłonki, Dłu Ŝki). Arch. Urz. Marszałk. Olsztyn. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOBEL T., 2005 – Dodatek do dokumentacji geologicznej – uproszczonej zło Ŝa kruszywa

naturalnego Godki w kat. C 1. Arch. Urz. Marszałk. Olsztyn BOBEL T., 2009a – Dokumentacja geologiczna w kat C1 zło Ŝa piasków, piasków i Ŝwirów „Florczaki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOBEL T., 2009b – Dokumentacja geologiczna w kat C1 zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Szałstry I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480.

48 BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. CIUK E., 1982 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych zło Ŝa w ęgla brunatnego w okolicy St ękin. Arch. Urz. Marszałk. Olsztyn. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złó Ŝ w ęgli brunatnych i perspektyw ich wyst ępowania w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy ocen środowiskowych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osu- wisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174. FRANKOW J., 1957 – Opinia geologiczna złó Ŝ kruszywa naturalnego Zwierzewo, gm. Lu- bajny, pow. Ostróda, woj. Olsztyn. Arch. Urz. Marszałk. Olsztyn. Instrukcja opracowania mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 – 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., WO ŹNIAK T., KAULBARSZ D., 2009 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Łukta, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa JURYS L., WO ŹNIAK T., 2009 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Łukta, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

49 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, 1:500 000. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383. LIRO A., (red), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej, ECONET-Polska, 1995 – Wyd. Fund. IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

LISTKOWSKI W., 1970 – Dokumentacja geologiczna w kat C 2 zło Ŝa piasków do produkcji betonów komórkowych „Łukta”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa LIWSKA H., 1983 – Sprawozdanie z prac geologicznych w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w rejonach: II – Lajsy I, III – Lajsy II, IV – Guzowy Młyn. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153-166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., red., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR J., 1953 – Zło Ŝe kredy jeziornej w miejscowo ści Komorowo, woj. olszty ńskie, pow. ostródzki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201 – 230.

50 MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. MUSZY ŃSKA E., KASPRZYK S., 1992 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego Bogaczew – Zawroty. Arch. Przeds. Geol. Warszawa. MOSSAKOWSKI S., 1955 – Dokumentacja geologiczno-technologiczna surowców ilastych cegielni „Górczyn”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

OLSZEWSKI J., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 złoŜa piasku „Idz- bark” w Idzbarku, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa ORŁOWSKI R., 2002a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Łukta. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. ORŁOWSKI R., 2002b – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Łukta. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych. Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, t. I – Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa PROFIC A., 1964 – Aneks do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowców ceglarskich w rejonie cegielni Górczyn. Arch. Urz. Marszałk. Olsztyn. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L.,(2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370.

51 Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2003 roku, 2004 – Wojewódzki Inspektorat Środowiska, Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2006 roku, 2007 – Wo- jewódzki Inspektorat Środowiska, Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2008 roku, 2009 – Wo- jewódzki Inspektorat Środowiska, Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Wo- jewódzki Inspektorat Środowiska, Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RYBAK A., 1982 – Sprawozdanie z prac geologicznych w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w okolicy Ostródy. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

52 SALAMON E., NIE Ć M., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Łukta wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. SAMOCKA B., 1965 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Komorowo, pow. Ostróda, woj. Olsztyn. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.20010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. ZAPRZELSKI Z., 1992 – Dokumentacja geologiczna – uproszczona zło Ŝa kruszywa naturalnego „Godki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

53 ZDROJEWSKA E., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat C 2 zło Ŝa kredy jeziornej „Łuk- ta-Wynki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa