Zał ącznik do Uchwały nr XL/302/10 Rady Gminy Babiak z dnia 28 maja 2010 r.

P R O G R A M

OPIEKI NAD ZABYTKAMI

GMINY BABIAK

na lata 2010–2013

BABIAK 2010

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Spis tre ści

I. Wprowadzenie 4

II. Uwarunkowania prawne 5 1. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami 5 2. Obowi ązki samorz ądów 6

III. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego gminy 7 1. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego 7 2. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego 8 3. Wielkopolski wojewódzki program opieki nad zabytkami na lata 2008–2011 11

IV. Zasoby dziedzictwa kulturowego gminy 13 1. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków 16 2. Zabytki nieruchome w gminnej ewidencji zabytków 20 4. Krajobraz kulturowy 30 5. Zabytki ruchome 32 6. Zabytki archeologiczne 33 5.1. Wykaz stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków 33 5.2. Wykaz stanowisk archeologicznych o czytelnej formie krajobrazowej 33 5.3. Zestawienie stanowisk archeologicznych z terenu gminy Babiak 33

V. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego gminy 38 1. Stan zachowania i obszary najwi ększego zagro żenia zabytków 38 1.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków 38 1.2. Stan zachowania zabytków nieruchomych w gminnej ewidencji zabytków 39 1.3. Stan zachowania zabytków ruchomych 40 1.4. Stan zachowania dziedzictwa archeologicznego 40 2. Obszary najwi ększego zagro żenia dla zabytków w gminie 40 2.1. Obszary najwi ększego zagrożenia zabytków nieruchomych w gminie 40 2.2. Obszary najwi ększego zagro żenia zabytków ruchomych w gminie 41 2.3. Obszary najwi ększego zagro żenia dziedzictwa archeologicznego w gminie 41 3. Uwarunkowania wynikaj ące ze studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy 42 4. Uwarunkowania wynikaj ące z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gminy 43 5. Uwarunkowania wynikaj ące z innych dokumentów odnosz ących si ę do rozwoju społeczno-gospodarczego gminy 45 6. Uwarunkowania wynikaj ące z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej 46

2 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

VI. Cele gminnego programu opieki nad zabytkami 48 VII. Kierunki działa ń dla realizacji programu opieki nad zabytkami gminy 49 1. Gminna ewidencja zabytków 49 1.1. Sporz ądzenie gminnej ewidencji zabytków nieruchomych 49 1.2. Sporz ądzenie gminnej ewidencji zabytków archeologicznych 49 2. Rozpoznanie perspektyw tworzenia parków kulturowych na terenie gminy 49 3. Wyznaczenie stref ochrony stanowisk archeologicznych 50 4. Udost ępnianie i promocja zabytków nieruchomych 50 5. Edukacja w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego 51 6. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania i zagospodarowania 51 7. Poprawa stanu zachowania zabytków nieruchomych na terenie gminy – kierunki działa ń i zadania 52

VIII. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami 55

IX. Monitoring działania gminnego programu opieki nad zabytkami 57

X. Niektóre zewn ętrzne źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami 58

3 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

I. Wprowadzenie

Program opieki nad zabytkami gminy Babiak jest uzupełniaj ącym dokumentem planistycznym w stosunku do innych aktów planowania gminnego. Jest jednocze śnie aktem polityki administracyjnej służą cym podejmowaniu planowanych działa ń dotycz ących inicjowania, wspierania oraz koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego przez samorz ąd gminny. My ślą przewodni ą opracowania programu opieki nad zabytkami dla gminy Babiak jest uznanie potrzeby zachowania zasobów znajduj ącego si ę tutaj dziedzictwa kulturowego, a jednocze śnie traktowanie tego dziedzictwa za zasadniczy czynnik wpływaj ący na kształtowanie si ę to żsamo ści lokalnej i promocji turystycznej. Głównym celem programu jest d ąż enie do znacz ącej poprawy stanu zasobów dziedzictwa kulturowego na terenie gminy, w szczególno ści w zakresie stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Wa żne jest, aby realizacja tego celu dokonywała si ę przy współudziale mieszka ńców gminy. Dokument ten mo że słu żyć nie tylko jednostce samorz ądu terytorialnego, ale równie ż osobom zainteresowanym kultur ą i dziedzictwem kulturowym. Program opracowany został na cztery lata, tj. na okres 2010–2013. Jest dokumentem, który b ędzie cyklicznie aktualizowany. W trakcie jego realizacji prowadzony b ędzie monitoring, dzi ęki któremu mo żliwym stanie si ę uwzgl ędnienie nowych uwarunkowa ń prawnych, społecznych i gospodarczych, co pozwoli na sprecyzowanie lub modyfikacj ę przyj ętych kierunków działania oraz priorytetów. Wskazane w obecnym dokumencie działania s ą zgodne z wojewódzkimi i gminnymi dokumentami planistycznymi, a nakre ślone zadania oraz zaproponowane rozwi ązania odpowiadaj ą ustawowym regulacjom z dziedziny ochrony zabytków w Polsce.

4 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

II. Uwarunkowania prawne

1. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Podstawowym dokumentem prawnym reguluj ącym zasady ochrony i opieki nad zabytkami jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 poz. 1568 z pó źniejszymi zmianami), w dalszej cz ęś ci niniejszego tekstu zwana ustaw ą. W my śl art. 6 ochronie i opiece podlegaj ą, bez wzgl ędu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome b ędące w szczególno ści: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji; 2) zabytki ruchome b ędące w szczególno ści: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowi ącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporz ądkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pami ątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, piecz ęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urz ądzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narz ędziami świadcz ącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentuj ącymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 roku o bibliotekach (Dz. U. z 1998 r. Nr 85 poz. 539 z pó źniejszymi zmianami), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i r ękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne b ędące w szczególno ści: a) pozostało ściami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej.

Ponadto ochronie mog ą podlega ć nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6 ust. 2).

5 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

2. Obowi ązki samorz ądów

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na organy administracji publicznej obowi ązki (art. 4): • zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo żliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, • zapobiegania zagro żeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla warto ści zabytków, • udaremniania niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków, • przeciwdziałania kradzie ży, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę, • kontroli stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, • uwzgl ędniania zada ń ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Ponadto wskazana ustawa definiuje poj ęcie opieki nad zabytkiem, tym samym nakładaj ąc na jego wła ściciela lub posiadacza obowi ązek zapewnienia warunków (art. 5): • naukowego badania i dokumentowania zabytku, • prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, • zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, • korzystania z zabytku w sposób zapewniaj ący trwałe zachowanie jego warto ści, • popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczenia dla historii i kultury.

Opracowanie programu opieki nad zabytkami jest zadaniem własnym samorz ądu terytorialnego. W my śl art. 87 ust. 1 ustawy zarz ąd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporz ądza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Program przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu lub rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 87 ust. 3). Nast ępnie po dwóch latach od ogłoszenia w dzienniku urz ędowym województwa programu opieki nad zabytkami zarz ąd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporz ądza sprawozdanie, które przedstawia si ę odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy (art. 87 ust. 4 i 5).

Zadania z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego zawarte s ą równie ż w ustawie z dnia 8 marca 1990 roku o samorz ądzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 z pó źniejszymi zmianami). Tre ść art. 7 ust. 1 pkt 9 stanowi, i ż do zada ń własnych gminy nale ży zaspakajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, a w szczególno ści zadania te obejmuj ą m. in. sprawy kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

6 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

III. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego gminy

1. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego

„Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” jest dokumentem przyj ętym przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego Uchwałą Nr XLII/692A/05 z dnia 19 grudnia 2005 roku. Strategia okre śla uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju województwa, w śród nich zachowanie warto ści środowiska kulturowego i przyrodniczego, przy uwzgl ędnieniu potrzeb przyszłych pokole ń. Ustalenia zawarte we wskazanym dokumencie stanowi ą podstaw ę do sporz ądzenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa. Celem generalnym „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego” jest poprawa jako ści przestrzeni województwa, systemu edukacji, rynku pracy, gospodarki oraz sfery społecznej skutkuj ąca wzrostem poziomu życia mieszka ńców. Cel generalny ma by ć realizowany przy pomocy celów strategicznych i operacyjnych, które maj ą by ć podporz ądkowane wskazanemu celowi generalnemu. Najwi ększe znaczenie dla dziedzictwa kulturowego ma cel strategiczny dostosowanie przestrzeni do wyzwa ń XXI wieku (cel strategiczny 1). Osi ągni ęcie tego celu nast ąpi ć ma poprzez realizacj ę celów operacyjnych, w tym celu operacyjnego wzrost znaczenia i zachowania dziedzictwa kulturowego (cel operacyjny 1.3) . Nie bez znaczenia dla ochrony środowiska kulturowego jest równie ż cel strategiczny zwi ększenie efektywno ści wykorzystania potencjałów rozwojowych województwa (cel strategiczny 2) . Ma by ć on realizowany poprzez cel operacyjny zwi ększenie udziału usług turystycznych i rekreacji w gospodarce regionu (cel operacyjny 2.4) . Zgodnie z zało żeniami przyj ętymi dla celu operacyjnego 1.3 ( wzrost znaczenia i zachowania dziedzictwa kulturowego) : „Dziedzictwo kulturowe w rozwoju Wielkopolski pełni kilka funkcji. Jest ono czynnikiem integracji społecznej, stanowi instrument promocji regionu oraz przyczynia si ę do rozwoju gospodarczego, gdy ż mo że by ć baz ą dla turystyki i usług kulturalnych. Szczególnie ważnym elementem tego dziedzictwa jest wielkopolska kultura przedsi ębiorczo ści” . Cel ten realizowany b ędzie przede wszystkim poprzez: 1) inwestycje w instytucje kultury, 2) ochron ę dorobku kulturowego, 3) wsparcie działa ń powi ększaj ących dorobek kulturalny regionu, 4) promocj ę aktywno ści kulturalnej mieszka ńców. Dla celu operacyjnego 2.4 ( zwi ększenie udziału usług turystycznych i rekreacji w gospodarce regionu ) przyj ęto zało żenie, i ż „Przyrodnicze, krajobrazowe oraz kulturowe atuty Wielkopolski tworz ą szanse na rozwój sektora usług turystyczno-rekreacyjnych. W poł ączeniu z turystyk ą biznesow ą sektor ten ma szanse na znaczny udział w gospodarce regionu. Jest to tym bardziej wa żne, i ż tego typu usługi generuj ą du żą liczb ę miejsc pracy przy stosunkowo niskich nakładach”. Cel ten realizowany b ędzie przede wszystkim poprzez:

7 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

1) inwestycje w infrastruktur ę poprawiaj ącą stan zagospodarowania obszarów atrakcyjnych pod wzgl ędem turystycznym i rekreacyjnym, z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska, 2) wsparcie bazy noclegowej i gastronomicznej, 3) promocj ę przedsi ębiorczo ści w tym zakresie, 4) wsparcie rozwoju agroturystyki, 5) promocj ę turystyki alternatywnej. Realizacja celów strategicznych i operacyjnych wskazanych w strategii rozwoju województwa wymaga uwzgl ędnienia celów horyzontalnych, tj. ładu przestrzennego (cel horyzontalny 1) , który uznany został za jeden z głównych czynników kształtuj ących konkurencyjno ść Wielkopolski oraz zrównowa żonego rozwoju (cel horyzontalny 2) . Cel horyzontalny 1 (ład przestrzenny) realizowany ma by ć m. in. poprzez: 1) osi ągni ęcie zgodno ści form wykorzystania poszczególnych obszarów zgodnie z ich naturalnymi predyspozycjami lub przy minimalizacji konfliktów z nimi, 2) wła ściwe kształtowanie sieci osadniczej przy utrwalaniu jej wielostopniowej, hierarchicznej struktury, wielofunkcyjno ści oraz ograniczaniu antropopresji na pozostałe obszary. Z kolei cel horyzontalny 2 (zrównowa żony rozwój) wymaga, zgodnie z zało żeniami wskazanego dokumentu, respektowania nast ępuj ących zasad: 1) solidarno ści wszystkich ludzi – zarówno na poziomach lokalnym, regionalnym, krajowym i globalnym, jak i mi ędzy obecnym a przyszłymi pokoleniami, 2) ostro żno ści – wybory dokonywane dzisiaj nie mog ą ograniczy ć swobody wszystkich uczestników życia społeczno-ekonomicznego w przyszło ści, 3) współuczestnictwa – zaanga żowanie wszystkich uczestników życia społeczno-gospodarczego w regionie.

2. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego

W dniu 26 listopada 2001 roku Uchwał ą Nr XLII/628/2001 Sejmik Województwa Wielkopolskiego przyj ął „Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego”. Dokument ten okre śla zasady kształtowania struktury przestrzennej województwa w długim horyzoncie czasowym, w tym: wymagania w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego i ochrony dziedzictwa kulturowego, z uwzgl ędnieniem obszarów podlegaj ących szczególnej ochronie. Zgodnie z zapisami wskazanego dokumentu podstawow ą zasad ą kształtowania rozwoju województwa powinno by ć optymalne wykorzystanie szeroko rozumianych uwarunkowa ń wewn ętrznych oraz szans wynikaj ących z uwarunkowa ń zewn ętrznych dla zaspokajania potrzeb mieszka ńców i sprawnego funkcjonowania podmiotów gospodarczych znajduj ących si ę na terenie województwa. Z zasady tej wynikaj ą przesłanki znacz ące dla ochrony dziedzictwa kulturowego województwa: 1) przesłanka 1: nie zaprzepa ści ć posiadanych przez województwo mo żliwo ści wynikaj ących z poło żenia, tradycji, istniej ącego potencjału środowiska przyrodniczego, walorów społecznych i gospodarki, a tak że image Wielkopolski; 2) przesłanka 2: chroni ąc posiadane dobra, efektywnie je wykorzysta ć, a równocze śnie w miar ę mo żliwo ści je pomna żać oraz poprawi ć ich jako ść .

8 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Zasadniczym celem dla kształtowania polityki przestrzennej województwa wielkopolskiego jest harmonijny, zrównowa żony rozwój całego terytorium województwa poprzez popraw ę jako ści zagospodarowania przestrzennego i wzrost wewn ętrznej spójno ści województwa. Jedn ą z zasadniczych kategorii, do której sprowadzi ć mo żna cele zagospodarowania przestrzennego województwa, jest tworzenie warunków do poprawy jako ści życia i rozwoju zrównowa żonego, które w rozumieniu planu zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego oznacza m. in.: 1) zachowanie wła ściwych proporcji mi ędzy elementami zagospodarowania przestrzennego w d ąż eniu do harmonijnego rozwoju, 2) popraw ę walorów estetycznych struktur przestrzennych i krajobrazu. Za główne zasady zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego uznano m. in.: 1) tworzenie warunków do współistnienia środowiska przyrodniczego i zurbanizowanego, 2) zachowanie dziedzictwa kulturowego i wpisanie go w struktury przestrzenne i otaczaj ący krajobraz. W planie wojewódzkim przyj ęto, że w zagospodarowaniu przestrzeni w odniesieniu do ochrony dziedzictwa kulturowego nie powinno si ę przekracza ć nast ępuj ących wskaza ń: 1) w obszarach chronionego krajobrazu nie powinno si ę lokalizowa ć obiektów i urz ądze ń zakłócaj ących w drastyczny sposób walory krajobrazowe, 2) ochronie podlegaj ą obiekty cenne kulturowo, wymagaj ące bezwzgl ędnego zachowania dla przyszłych pokole ń oraz ich bezpo średnie otoczenie, w którym nie powinny by ć lokalizowane obiekty nieprzystosowane architektonicznie i funkcjonalnie, 3) w strefach ochrony konserwatorskiej zagospodarowanie winno odbywa ć si ę na warunkach okre ślonych przez słu żby konserwatorskie, 4) strefy ochrony widokowej (osie widokowe, ci ągi widokowe, dominanty przestrzenne, panoramy) powinny by ć wyznaczone poprzez stosowne zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. Jak to ju ż wy żej wskazano generalnym celem zagospodarowania przestrzeni województwa wielkopolskiego jest zrównowa żony rozwój całego terytorium, ł ącz ący w sobie ład społeczny, ład ekonomiczny, ład ekologiczny i ład przestrzenny. Ład przestrzenny mo żna uzyska ć m. in. przez: 1) dobre rozpoznanie prawideł tradycyjnego kształtowania przestrzeni miejskich i zastosowanie ich na nowo; formuła przywracania przestrzeni miejskiej musi uwzgl ędnia ć mo żliwo ści wszelkich kreacji, a nowoczesne budynki o dobrej architekturze nie powinny by ć traktowane jako niepo żą dane, ale jako potencjalne wzbogacenie dziedzictwa kulturowego, 2) przestrzeganie wytycznych konserwatorskich w zakresie nie tylko poszczególnych obiektów obj ętych ochron ą, ale równie ż zasad zagospodarowania zabytkowych układów urbanistycznych, 3) „odkrycie” lokalnej architektury wiejskiej i zapewnienie mo żliwo ści wprowadzenia tradycyjnych gabarytów, form dachów, detali i rozwi ąza ń materiałowych do obiektów o współczesnych standardach; nurt architektury regionalnej nie mo że mie ć prawa wył ączno ści,

9 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

ale powinien stanowi ć wa żny wyró żnik przy kształtowaniu specyfiki lokalnej, 4) ochron ę krajobrazu, a w rejonach o najwy ższych walorach przyrodniczych i krajobrazowych wykluczenie realizacji obiektów, które charakterem (gabaryty, powierzchnia zajmowanego terenu, rodzaj prowadzonej działalno ści) koliduj ą z otoczeniem. Dla kształtowania przestrzeni miejskiej przyj ęto m. in. nast ępuj ące zasady: 1) ochrona dziedzictwa kulturowego, to żsamo ści i tradycyjnych elementów środowiska miejskiego, takich jak: zabytkowe dzielnice, budynki, dominanty przestrzenne, panoramy, tereny zielone i tereny otwarte; respektowanie zalece ń wynikaj ących z przepisów ochronnych i poszerzenie zakresu ochrony prawnej, 2) wykorzystanie atutów wynikaj ących z ukształtowania terenu, osi widokowych, dominant przestrzennych, panoram, 3) w zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego podnoszenie wymogów architektury w stosunku do obiektów realizowanych na obszarach śródmie ść oraz w pobli żu terenów o najwy ższych walorach kulturowych i przyrodniczych, 4) podejmowanie opracowa ń dotycz ących rewaloryzowania zabytkowych dzielnic. Dla kształtowania obszarów wiejskich przyj ęto m. in. nast ępuj ące zasady: 1) ochrona charakterystycznych układów ruralistycznych oraz zespołów sakralnych, pałacowo-parkowych, folwarków, ochrona zabytkowych budynków mieszkalnych, gospodarczych, wiatraków, remiz, szkół, ku źni, młynów, gorzelni i innych elementów specyficznych dla architektury wiejskiej np. kapliczek, krzy ży, 2) poszanowanie kształtowanej tradycyjnie ró żnorodno ści form osadnictwa wiejskiego w poszczególnych regionach, 3) twórcze wykorzystywanie wzorców architektury lokalnej przy formułowaniu warunków dla projektowanej zabudowy, odwoływanie się do architektury regionalnej Wielkopolski, preferowanie rodzimych materiałów budowlanych oraz tradycyjnych elementów małej architektury takich jak drewniane płoty, podmurówki z kamienia naturalnego itp. Dla kształtowania otwartych przestrzeni przyj ęto nast ępuj ące zasady: 1) zakaz wznoszenia w pobli żu jezior, rzek, kanałów, krajobrazowych punktów widokowych lub na terenach o szczególnych walorach krajobrazowych obiektów budowlanych naruszaj ących walory krajobrazowe i uniemo żliwiaj ących dost ęp do nich, 2) wprowadzenie zieleni osłonowej wokół istniej ących i projektowanych obiektów kolizyjnych w stosunku do krajobrazu, 3) narzucanie ogranicze ń w sytuowaniu reklam, wykluczenie ich z miejsc o ciekawej ekspozycji. Dla kształtowania przestrzeni wokół miejsc cennych kulturowo przyj ęto nast ępuj ące zasady: 1) dostosowanie zagospodarowania do masowego ruchu turystycznego i pielgrzymkowego (hotele, campingi, gastronomia, parkingi itp.), 2) ograniczenie działalno ści gospodarczej do nie koliduj ącej z wiod ącą funkcj ą miejsca, a wspieranie działalno ści zwi ązanej z obsług ą turystów czy pielgrzymów,

10 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

3) izolowanie tych miejsc od bezpo średniego styku z współczesnym zainwestowaniem, zachowanie niezb ędnej otwartej przestrzeni w celu lepszego ich wyeksponowania.

Uznano nast ępuj ące zasady w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego: 1) podstawow ą zasad ą pozwalaj ącą na zachowanie dóbr kultury dla przyszłych pokole ń jest bezwzgl ędne przestrzeganie obowiązuj ącego w tym zakresie prawa, uj ętego w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, 2) ochrona krajobrazu kulturowego mo że by ć realizowana poprzez wła ściwe zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin.

3. Wielkopolski wojewódzki program opieki nad zabytkami na lata 2008–2011

W dniu 17 grudnia 2007 roku Uchwał ą Nr XVIII/243/2007 Sejmik Województwa Wielkopolskiego przyj ął „Wielkopolski wojewódzki program opieki nad zabytkami na lata 2008–2011”. Według przyj ętych w tym że dokumencie zało żeń podstawowym celem wskazanego programu jest koordynacja i stymulacja działa ń zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami na terenie województwa wielkopolskiego. Wskazano nast ępuj ące główne elementy działa ń zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami: 1) ewidencja – konieczne jest poszerzenie ewidencji zasobów dziedzictwa kulturowego województwa wielkopolskiego oraz bie żą ce uaktualnianie istniej ących ju ż wpisów; zadanie to nale ży do Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu przy współpracy Regionalnego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Poznaniu oraz do gmin; ponadto odpowiednie ewidencje prowadz ą instytucje wskazane w ustawach o muzeach i bibliotekach; sugeruje si ę publiczne udost ępnianie ewidencji w formie elektronicznej, uwzgl ędniaj ąc ograniczenia wynikaj ące ze wzgl ędów bezpiecze ństwa oraz obowi ązku ochrony danych osobowych; 2) dokumentacja – wzbogacanie dokumentacji dotycz ącej obiektów dziedzictwa kulturowego, a przede wszystkim opisów, szkiców, planów, map i opracowa ń obiektów; wskazuje si ę potrzeb ę digitalizacji danych i udost ępnianie w formie elektronicznej, uwzgl ędniaj ąc ograniczenia wynikaj ące ze wzgl ędów bezpiecze ństwa oraz obowi ązku ochrony danych osobowych; zadania dokumentacyjne realizuje Wojewódzki Urz ąd Ochrony Zabytków w Poznaniu, Regionalny O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Poznaniu oraz instytucje wskazane w ustawach o muzeach i bibliotekach; dokumentacj ę winni prowadzi ć tak że dysponenci zabytków (osoby prywatne, parafie itd.); ponadto odpowiednie ewidencje prowadz ą instytucje wskazane w ustawach o muzeach i bibliotekach; 3) udost ępnianie – tworzenie scenariuszy wystaw (stałych i czasowych) o charakterze edukacyjnym, z wykorzystaniem technik multimedialnych; w miejscach, w których nie mo żna zapewni ć odpowiednich warunków do eksponowania obiektów (bezpiecze ństwo, warunki konserwatorskie),

11 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

powinno si ę wykorzystywa ć multimedia i plansze; specjalne ekspozycje winny by ć projektowane dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym (szkoła podstawowa); tworzenie nowych muzeów i wystaw stałych; wszelkie obiekty dziedzictwa kulturowego, które uzyskały wsparcie finansowe ze środków publicznych, powinny by ć dost ępne dla społecze ństwa, z ewentualnymi ograniczeniami wynikaj ącymi ze sposobu ich u żytkowania lub przechowywania; ograniczenia te nie mog ą jednak że całkowicie uniemo żliwi ć dost ępu do obiektów; 4) promocja, informacja oraz opracowania popularnonaukowe – szczególny nacisk poło żyć nale ży na promocj ę szlaków kulturowych, parków kulturowych, pomników historii, obiektów wpisanych na listy dziedzictwa (światow ą i europejsk ą); promocja ta obejmowa ć winna pełn ą i rzeczow ą informacj ę oraz opracowania popularnonaukowe; szczególny nacisk poło żony powinien by ć na rozwój turystyki krajowej (po nało żeniu siatki obszarów chronionych przyrodniczo i parków krajobrazowych na map ę obszarów chronionych lub atrakcyjnych kulturowo; promocja dziedzictwa kulturowego województwa odbywa ć si ę winna tak że poprzez oznakowanie dróg publicznych wskazuj ące szlaki i obiekty zabytkowe, zgodnie z przyj ętymi w programie zasadami; sugeruje si ę stworzenie systemu informacji o zasobach dziedzictwa kulturowego, który byłby dost ępny przez internet; rozwa żyć nale ży mo żliwo ść zbudowania kiosków internetowych zlokalizowanych w pobli żu najwa żniejszych obiektów, które byłyby dost ępne bezpłatnie (lub z minimaln ą opłat ą); 5) monitoring – wszelkie działania zwi ązane z opiek ą nad zabytkami wymagaj ą monitoringu; nale ży utworzy ć przy Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Wielkopolskiego stały zespół monitoruj ący, w którego skład wchodziliby przedstawiciele Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu, Regionalnego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Poznaniu oraz Departamentu Kultury Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego; zespół ten poza monitoringiem koordynowałby działania zwi ązane z gminnymi parkami kulturowymi oraz innymi projektami dotycz ącymi dziedzictwa kulturowego (wydawnictwa, programy edukacyjne itd.).

12 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

IV. Zasoby dziedzictwa kulturowego gminy

Ochrona i opieka nad zabytkami, aby była skuteczna, powinna by ć realizowana w oparciu o rzeteln ą wiedz ę dotycz ącą warto ści kulturowych i ich znaczenia dla regionu. Równie wa żną jest kwestia rozpoznania wyst ępuj ących problemów zwi ązanych mi ędzy innymi ze stanem zachowania poszczególnych obiektów, reagowania na wyst ępuj ące zagro żenia, a co za tym idzie powstrzymania dalszej degradacji zabytków oraz ich otoczenia. Przesłank ą niniejszej, ogólnej charakterystyki zasobów kulturowego dziedzictwa gminy jest pomoc w sformułowaniu zada ń i celów, które słu żyć b ędą realizacji działa ń na rzecz ochrony i zachowania tego dziedzictwa.

Gmina Babiak, usytuowana w północno wschodniej cz ęś ci województwa wielkopolskiego, zajmuje północn ą cz ęść powiatu kolskiego, na obszarze 133,58 km 2, zamieszkan ą przez ok. 8120 osób (stan: wrzesie ń 2009 r.). Pod wzgl ędem przynale żno ści fizycznogeograficznej północna cz ęść gminy znajduje si ę na terenie Pojezierza Kujawskiego, wchodz ącego w skład makroregionu zwanego Pojezierzem Wielkopolskim, natomiast południowa cz ęść gminy znajduje si ę na terenie Wysoczyzny Kłodawskiej, nale żą cej do makroregionu Niziny Południowowielkopolskiej. Krajobraz interesuj ącego nas obszaru ukształtowany został w okresie ostatnich dwóch zlodowace ń: środkowopolskiego oraz bałtyckiego. Charakterystycznymi formami tego krajobrazu s ą liczne wzniesienia i formy rynnowe. Północn ą cz ęść terytorium gminy stanowi dolina Noteci. Z kolei południowy obszar wypi ętrza si ę w pasmo wzniesie ń zwanych Wałem Wrz ąckim lub Wzgórzami Kolskimi. Kulminacja tych wzniesie ń wyst ępuje w rejonie Lichenka (155,3 m n. p. m.). Poza omówionymi formami topografii terenowej wyró żni ć mo żna tak że na terytorium gminy pagórkowat ą i falist ą powierzchni ę wysoczyznow ą Pojezierza Łuczywnowsko- Modzerowskiego oraz płask ą, nieomal w cało ści zalesion ą sandrow ą Równin ę Kiełczewsk ą. Kolejnym wa żnym elementem krajobrazu s ą jeziora rynnowe pochodzenia polodowcowego, zajmuj ące 5% powierzchni terytorium gminy. Najwi ększe z nich to przygraniczne Jezioro Modzerowskie – Długie (231,7 ha) oraz Jezioro Brdowskie (194,7 ha), Jezioro Luboty ńskie (106 ha) i Jezioro Brzeskie (8 ha). Na krótkim odcinku przy północnej granicy gminy przepływa rzeka Note ć. Sie ć rzeczn ą uzupełniaj ą dopływy Noteci oraz rzeka Rgielewka wraz ze swymi dopływami stanowi ąca prawostronny dopływ Warty. Dominuj ącą dziedzin ą gospodarki gminy jest rolnictwo. Grunty zwi ązane z działalno ści ą rolnicz ą stanowi ą 72,28 % ogólnej powierzchni gminy (9.647 ha). Typowo rolniczy krajobraz urozmaicaj ą tereny le śne zajmuj ące 18,95 % powierzchni terytorium gminy (2.532 ha). Wyst ępuj ą one w wi ększych kompleksach w południowo wschodniej (bory sosnowe) i w północno zachodniej (las li ściasty, z racji wyst ępowania w nim jarz ębu brekinii, przekształcony w rezerwat le śny „Kaw ęczy ńskie Brz ęki”) cz ęś ci terytorium gminnego. Nadto mniejsze kompleksy le śne usytuowane s ą w okolicy Babiaka – na północ od tej miejscowo ści las mieszany, na południe za ś las sosnowy. Jednostki osadnicze gminy (wył ącznie osady typu wiejskiego) rozmieszczone są równomiernie na jej terytorium. Przez gmin ę przebiegaj ą drogi wojewódzkie nr 263 Słupca–Dąbie (w granicach gminy Łaziska–Ozorzyn–Babiak–Bugaj–

13 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Korzecznik Podlesie), nr 269 Sompolno–Izbica Kujawska–Chodecz–Choce ń–Kowal (w granicach gminy Lubotyń–Bogusławice–Mchowo) oraz nr 270 Brze ść Kujawski– Izbica Kujawska–Koło (w granicach gminy Brdów–Kiejsze–Podkiejsze). Komunikacj ę uzupełniaj ą nast ępuj ące drogi lokalne: D ębno Poprobo- szczowskie–Babiak–Góraj–Bogusławice–Bogusławice Nowiny–Janowice; D ębno Poproboszczowskie–Dębno Królewskie–Kiejsze; Kiejsze–Maliniec–Żurawieniec– Babiak; Lichenek–Babiak; Lichenek–Ozorzyn; Luboty ń–Zakrzewo; Babiak–Brdów; Babiak–Polonisz–Wiecinin; Polonisz–Mchowo–Góraj; Brdów–Psary–Korzecznik Szatanowo; Sokołowo–Zwierzchociny–Lipie Góry; Lipie Góry–Osówie–Nowiny Brdowskie–Bugaj; Brdów–Polonisz; Wiecinin–Radoszewice–Polonisz i Podkiejsze– Dębno Poproboszczowskie. Przez terytorium gminy przebiega tak że trakcja kolejowa C–E65 Tczew– Bydgoszcz–Tarnowskie Góry–Pszczyna z dwoma stacjami kolejowymi usytuowanymi w granicach gminy: Babiak i Lipie Góry. Trakcja ta słu ży przede wszystkim do transportu towarowego. W granicach gminy znajduje si ę tak że nieczynna wąskotorowa linia kolejowa relacji Koło–Izbica Kujawska. Gmina Babiak liczy 30 wsi sołeckich: Babiak, Bogusławice, Bogusławice Nowiny, Brdów, Brzezie, D ębno Królewskie, D ębno Poproboszczowskie, Góraj, Janowice, Korzecznik Podlesie, Korzecznik Szatanowo, Lichenek, Lipie Góry, Luboty ń, Maliniec, Mchowo, Morzyce, Mostki Kolonia, Nowiny Brdowskie, Osówie, Ozorzyn, Podkiejsze, Polonisz, Psary, Radoszewice, Stypin, Wiecinin, Zakrzewo, Zwierzchociny i Żurawieniec oraz 20 wsi niesołeckich: Bagno, Brzezie Gałeckie, Brzezie Smólkowo, Bugaj, Gr ądy Brdowskie, Gryglaki, Józefowo, Kaw ęczyn, Kiejsze, Kolonia od Babiaka, Kolonia od Bugaja, Krukowo, Lucynowo, Łaziska, Olszak, Ostrowy Brdowskie, Podd ębno, Stefanowo, Suchy Las i Wawrzyny. Obecne terytorium gminy w okresie piastowskim znajdowało si ę na pograniczu kujawsko-wielkopolskim. Weszło ono nast ępnie w obr ęb województw brzeskiego kujawskiego, nale żą cego do Kujaw i województwa kaliskiego, wchodz ącego w skład Wielkopolski. Stan taki utrzymał si ę a ż do okresu II rozbioru pa ństwa polskiego (1793 r.), kiedy to interesuj ący nas obszar stał si ę cz ęś ci ą składową pa ństwa pruskiego w ramach utworzonej prowincji Prusy Południowe ( Südpreussen ). W 1807 roku terytorium to przył ączono do Ksi ęstwa Warszawskiego, za ś w 1815 roku – do Królestwa Kongresowego, w obr ębie guberni kaliskiej. Po odzyskaniu przez Polsk ę niepodległo ści (1918 r.) obszar obecnej gminy przynale żał do powiatu kolskiego w województwie łódzkim. W czasach okupacji niemieckiej w latach 1939–1945 interesuj ący nas teren wchodził w skład III Rzeszy jako cz ęść składowa Kraju Warty, przynale żna do rejencji inowrocławskiej. W 1945 roku w ramach nowoutworzonych struktur organizacji administracyjnej Polski omawiany teren znalazł si ę w granicach powiatu kolskiego, wchodz ącego w skład województwa pozna ńskiego. Stan ten utrzymał si ę równie ż po reformie administracyjnej w 1950 roku. W 1975 roku obszar gminy Babiak wł ączony został do nowoutworzonego województwa koni ńskiego, za ś od 1999 roku wszedł w skład województwa wielkopolskiego, w obr ębie powiatu kolskiego. Najwa żniejszymi miejscowo ściami historycznymi na terenie gminy s ą Babiak i Brdów. Wie ś Babiak powstała w 1784 roku z inicjatywy Bonawentury Raczy ńskiego na terenie le śnym jako osada przeznaczona dla kolonistów niemieckich. Po po żarze w 1810 roku przeniesiono j ą na drugi brzeg rzeczki Ty śmienicy. W latach 1815–1870 posiadała ta miejscowo ść prawa miejskie. W pocz ątkowymi okresie swego istnienia jako miasto Babiak stanowił du ży o środek rzemiosła tkackiego. Centrum osady

14 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013 tworzy prostok ątny rynek, do którego przylega nowsza, przewa żnie parterowa zabudowa. Brdów jest jednym z najstarszych o środków osadniczych na terenie gminy. Pierwsze wzmianki o nim datuj ą si ę na 1136 rok. W 1436 roku wymieniony został jako osada o charakterze miejskim. W okresie średniowiecza i nowo żytno ści Brdów był niewielkim miastem królewskim w starostwie kolskim. W 1562 roku z nadania króla Zygmunta Augusta uzyskał przywilej lokacyjny na prawie niemieckim. W 1. połowie XIX wieku rozwijało si ę tu sukiennictwo. Prawa miejskie Brdów utracił w 1870 roku. Centrum osady stanowi rynek w kształcie zbli żonym do trójk ąta, do którego przylega nowsza, przewa żnie parterowa zabudowa. W grupie najcenniejszych zabytków nieruchomych na terenie gminy wskaza ć nale ży obiekty sakralne. Wymieni ć tu trzeba w szczególno ści pó źnobarokowy zespół ko ścioła klasztornego Paulinów, ob. parafialnego rzymskokatolickiego pw. św. Wojciecha w Brdowie. Wchodz ący w skład tego zespołu ko ściół w obecnym kształcie wystawiony został w 1758 roku, by ć mo że według projektu arch. Cochilego. W 1790 roku dostawiono do korpusu nawowego od zachodu wie żę . W latach 1913– 1914 dobudowane zostały kaplice według projektu arch. Józefa Dzieko ńskiego. Klasztor w Brdowie pochodzi z ko ńca XVII wieku. W 1758 roku został on odbudowany po spaleniu maj ącym miejsce w 1748 roku. Kolejny cenny obiekt sakralny to pó źnorenesansowy murowany ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wawrzy ńca w Lubotyniu z lat 1612–1620. Do omawianej grupy nale ży tak że drewniany barokowy ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła w D ębnie Poproboszczowskim z 1766 roku. Wskaza ć tak że trzeba murowany eklektyczny ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. Przemienienia Pa ńskiego w Babiaku z lat 1857–1863 oraz znajduj ący si ę w tej samej miejscowo ści dawny ko ściół ewangelicki, równie ż murowany, wybudowany w 1823 roku w formach stylowych neoklasycystycznych. Z zespołów dworskich zachowały si ę zało żenia w Bogusławicach (neoklasycystyczny dwór z 1933 r. i towarzysz ący mu park z ok. połowy XIX w. oraz folwark z 2. połowy XIX w.), Brzeziu (dwór z parkiem i spichlerz z 1. połowy XIX w.), Góraju (dwór z 1927 r. w formach modernizmu klasycyzuj ącego oraz zabudowania folwarczne z 1. połowy XX w.), Mchowie (stary dwór z pocz ątku XIX w., nowy dwór z 1920 r. o cechach stylowych modernizmu klasycyzującego oraz towarzysz ący im park z pocz ątku XIX w., przekształcony w 1. ćwierci XX w., a tak że folwark z 4. ćwierci XIX w.), Ozorzynie (eklektyczny dwór z 3. ćwierci XIX w. wraz z parkiem z połowy XIX w. i folwarkiem z 2. połowy XIX w.), Radoszewicach (dwór z XVIII/XIX w. oraz stajnia z 2. połowy XIX w.) i Wiecininie (eklektyczny dwór z ok. 1880 r. wraz z towarzysz ącym mu parkiem z 2. połowy XIX w. oraz nieliczne zabudowania folwarczne z 2. połowy XIX w.). Pozostałe historyczne obszary oraz historyczna zabudowa tworz ą dziedzictwo kulturowe obrazuj ące specyfik ę regionu. Wskaza ć tu nale ży w szczególno ści zabudow ę w dawnych o środkach miejskich (Babiak i Brdów) – mieszkaln ą, użyteczno ści publicznej oraz obiekty techniki i budownictwa przemysłowego), a tak że wiejsk ą zabudow ę zagrodow ą – o charakterystycznych dla tego regionu rozwi ązaniach architektonicznych, jak równie ż cmentarze – rzymskokatolickie (Babiak, Brdów, D ębno Poproboszczowskie, Luboty ń) i ewangelickie (Babiak, Kiejsze, Lipie Góry, Stypin), a w przypadku Babiaka – tak że cmentarz żydowski. Wyliczy ć nale ży te ż interesuj ące w skali regionu karczmy w Babiaku (ok. 1850 r. i k. XIX w.), Le śnictwie Bylicach (pocz. XIX w.) i Suchym Lesie (ok. 1880 r.), budynek szkolny w Babiaku (1945 r.), budynek szpitala w Babiaku

15 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

(ok. 1900 r.), remiz ę stra żack ą w Brdowie (1912 r.), dworce kolejowe w Babiaku (1932 r.) i Lipich Górach (1933 r.), a tak że młyny w Babiaku (pocz. XX w. i 1939 r.). Krajobraz kulturowy wzbogacaj ą tak że kapliczki i figury przydro żne, powstałe najcz ęś ciej w 1. połowie XX wieku, a zachowane w Bogusławicach, D ębnie Poproboszczowskim, Góraju, Mostkach Kolonii, Ozorzynie i Zwierzchocinach. Ogółem liczba zabytków w gminie Babiak wynosi 176 historycznych struktur przestrzennych oraz zabytkowych obiektów budowlanych funkcjonuj ących samoistnie lub tworz ących historyczne zespoły budowlane. Zabytki nieruchome najliczniej zlokalizowane s ą w Babiaku i Brdowie. Wyst ępuj ą one tak że w Bogusławicach, Brzeziu, D ębnie Poproboszczowskim, Góraju, Józefowie, Kiejszach, Krukowie, Le śnictwie Bylicach, Lipich Górach, Lubotyniu, Mali ńcu, Mchowie, Mostkach Kolonii, Olszaku, Ozorzynie, Radoszewicach, Stypinie, Suchym Lesie, Wiecininie i Zwierzchocinach, a wi ęc w 23 miejscowo ściach gminy. Dziedzictwo kulturowe gminy to tak że archeologiczne nawarstwienia kulturowe. Nie wyst ępuj ą tu jednak że stanowiska archeologiczne o czytelnej formie krajobrazowej. O walorach gminy decyduj ą równie ż obszary chronionego krajobrazu. Ochron ą prawn ą obj ęty został Gopla ńsko-Kujawski Obszar Chronionego Krajobrazu, utworzony w 1986 roku, a obejmuj ący w zasadzie prawie w cało ści terytorium gminy oraz rezerwat „Kaw ęczy ńskie Brz ęki”, utworzony w 1959 roku nieopodal miejscowo ści Luboty ń na powierzchni zajmuj ącej 49,64 ha. Gmina Babiak upatruje swojej szansy mi ędzy innymi w rozwoju turystyki. Pragnie w tym zakresie wykorzysta ć zachowane walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe. O tym w jakim stopniu uda si ę gminie osi ągn ąć wytyczony cel decydowa ć będzie równie ż zachowanie dziedzictwa kulturowego, w sposób znaczący warunkuj ącego atrakcyjno ść omawianego terenu.

1. ZABYTKI NIERUCHOME WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW

Rejestr zabytków znajduj ących si ę na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków (art. 8 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). W województwie wielkopolskim jest nim Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków, który kieruje Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków w Poznaniu oraz delegaturami w Kaliszu, Koninie, Lesznie i Pile. Wpis do rejestru zabytku nieruchomego mo że nast ąpi ć z urz ędu b ądź na wniosek wła ściciela zabytku lub u żytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje si ę zabytek nieruchomy (art. 9 ust. 1). Przedmiotowego wpisu dokonuje wojewódzki konserwator zabytków w formie decyzji administracyjnej. Ponadto do rejestru mo że by ć wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a tak że nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku (art. 9 ust. 2). W 2004 roku Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Poznaniu opracował Raport o stanie zachowania zabytków . Dokument ten został wykonany w oparciu o schemat przygotowany przez Departament Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury oraz Krajowy O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warszawie (instrukcja Ministerstwa Kultury z 2 lutego 2004 r.).

16 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Jednym z celów tego raportu było pokazanie rzeczywistej liczby obiektów zabytkowych obj ętych wpisem do rejestru (stan: grudzie ń 2004). Obecnie (stan: wrzesie ń 2009 r.) w rejestrze zabytków województwa wielkopolskiego znajduje si ę 17 zabytków nieruchomych z terenu gminy Babiak (11 decyzji administracyjnych w sprawie wpisu do rejestru zabytków). Szczegółowe dane statystyczne w przedmiotowym zakresie przedstawiaj ą poni ższe tabele:

Tabela I. Wojewódzki rejestr zabytków nieruchomych z terenu gminy Babiak (wg miejscowo ści) – stan: wrzesie ń 2009 r.

Liczba obiektów wpisanych Miejscowo ść do rejestru zabytków nieruchomych Babiak 3 Bogusławice 2 Brdów 3 Dębno Poprobo- 1 szczowskie Lipie Góry 1 Luboty ń 1 Mchowo 3 Wiecinin 3

Ogółem 17

Źródło: J. Sobierajski, Ewidencja zabytków nieruchomych gminy Babiak, Babiak 2008.

Tabela II. Wojewódzki rejestr zabytków nieruchomych z terenu gminy Babiak (wg kategorii obiektów) – stan: wrzesie ń 2009 r.

Kategorie zabytków Liczba obiektów

układy urbanistyczne – układy ruralistyczne – zabudowa mieszkalna – obiekty sakralne 5 budownictwo obronne – obiekty u żyteczno ści – publicznej obiekty przemysłowe – i gospodarcze pałace i dwory 4 zabudowa folwarczna 1 budownictwo wiejskie – parki 3 cmentarze 2 miejsca pami ęci 1 mała architektura 1

17 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

stanowiska archeologiczne –

Ogółem 17

Źródło: J. Sobierajski, Ewidencja zabytków nieruchomych gminy Babiak, Babiak 2008.

Tabela III. Wojewódzki rejestr zabytków nieruchomych z terenu gminy Babiak (wg typów własno ści) – stan: wrzesie ń 2009 r.

Typy własno ści Liczba obiektów

Skarb Pa ństwa 1 własno ść komunalna – własno ść prywatna 11 własno ść wyznaniowa 5 spółki prawa handlowego – własno ść nieuregulowana – własno ść inna –

Ogółem 17

Źródło: J. Sobierajski, Ewidencja zabytków nieruchomych gminy Babiak, Babiak 2008.

Wykaz obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków województwa wielkopolskiego z terenu gminy Babiak

BABIAK

Kategoria – budownictwo sakralne • ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA EWANGELICKIEGO, pl. Wolno ści 18: a) ko ściół ewangelicki, ob. budynek handlowy, 1823 r., murowany, nr rejestru zabytków A–102/687/Ko – 15. 07. 1969 r., b) cmentarz przyko ścielny, k. XVIII w., nr rejestru zabytków A–531/272/Ko – 16. 06. 1998 r., c) ogrodzenie cmentarza przyko ścielnego, XIX w., murowane, nr rejestru zabytków A–531/272/Ko – 16. 06. 1998 r.;

BOGUSŁAWICE

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI, nr rejestru zabytków A–463/204/Ko – 4. 09. 1991 r.: a) dwór, 1933 r., murowany, b) park, ok. poł. XIX w.;

BRDÓW

Kategoria – budownictwo sakralne

18 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

• ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA KLASZTORNEGO PAULINÓW, OB. PARAFIALNEGO RZYMSKOKATOLICKIEGO PW. ŚW. WOJCIECHA, ul. Ko ścielna 5, nr rejestru zabytków A–5/239/Ko – 25. 09. 1930 r.: a) ko ściół klasztorny Paulinów, ob. parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wojciecha, 1399, 1758, 1790, 1810, 1877, 1913–1914, murowany, b) klasztor Paulinów, k. XVII w., 1758 r., murowany;

Kategoria – cmentarze • CMENTARZ PARAFIALNY RZYMSKOKATOLICKI, ul. Cmentarna, pocz. XIX w., nr rejestru zabytków A–519/260/Ko – 29. 08. 1995 r.;

DĘBNO POPROBOSZCZOWSKIE

Kategoria – budownictwo sakralne • ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO RZYMSKOKATOLICKIEGO PW. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA: a) ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła, 1766, 1906, drewniany, nr rejestru zabytków A–107/692/Ko – 21. 07. 1969 r.;

LIPIE GÓRY

Kategoria – miejsca pami ęci • MOGIŁA OFIAR II WOJNY ŚWIATOWEJ, 1939 r., nr rejestru zabytków A–523/264/Ko – 25. 10. 1995 r.;

LUBOTY Ń

Kategoria – budownictwo sakralne • ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO RZYMSKOKATOLICKIEGO PW. ŚW. WAWRZY ŃCA: a) ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wawrzy ńca, 1612–1620, 1897 r., murowany, nr rejestru zabytków A–167/1034/Ko – 20. 03. 1970 r.;

MCHOWO

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI, nr rejestru zabytków A–287/29/Ko – 30. 04. 1984 r.: a) dwór [1], 1920 r., murowany, b) dwór [2], pocz. XIX w., pocz. XX w., murowany, c) park, pocz. XIX w., 1. ćw. XX w.;

WIECININ

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI: a) dwór, ok. 1880 r., murowany, nr rejestru zabytków A–288/30/Ko – 30. 04. 1984 r., b) park, 2. poł. XIX w., nr rejestru zabytków A–288/30/Ko – 30. 04. 1984 r.,

19 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

folwark: c) spichlerz, 1895 r., murowany, nr rejestru zabytków A–289/31/Ko – 30. 04. 1984 r.

2. ZABYTKI NIERUCHOME W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKÓW

Ewidencj ę zabytków stanowi ą zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, zabytki nieruchome nie wpisane do rejestru zabytków oraz parki kulturowe. Ewidencj ę zabytków znajduj ących si ę na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków w formie kart ewidencyjnych (art. 22 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami), za ś ewidencj ę z terenu gmin prowadzi wójt (burmistrz, prezydent miasta) w formie zbioru kart adresowych zabytków, obj ętych wojewódzk ą ewidencj ą zabytków (art. 22 ust. 4). Obok zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia oraz parków kulturowych ochron ę zabytków obj ętych gminn ą ewidencj ą uwzgl ędnia si ę w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz wskazuje w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art.19 ust. 1). Ewidencja zabytków jest podstaw ą dla sporz ądzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy (art. 21). Rozpoznanie zasobów i stanu zachowania obiektów zabytkowych pozwala na wskazanie zagro żeń oraz sposobów reagowania w celu ochrony i powstrzymania degradacji zewidencjonowanych zabytków oraz ich otoczenia. Dlatego obiekty te uj ęte zostaj ą w programach opieki oraz wskazane do ochrony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Je żeli gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami ustalenia tego programu uwzgl ędnia si ę zarówno w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, jak i w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art. 19 ust. 2). Ewidencja zabytków nieruchomych w gminie Babiak obejmuje 176 historycznych struktur przestrzennych oraz zabytkowych obiektów budowlanych funkcjonuj ących samoistnie lub tworz ących historyczne zespoły budowlane . Szczegółowe dane odno śnie zestawienia liczbowego zabytków nieruchomych na terenie gminy Babiak przedstawia poni ższa tabela:

Tabela IV. Ewidencja zabytków nieruchomych z terenu gminy Babiak – stan: wrzesie ń 2009 r.

W tym Liczba Liczba wpisanych Kategorie zabytków nieruchomych obiektów obiektów Łącznie do rejestru murowanych drewnianych zabytków 1. UKŁADY URBANISTYCZNE 2 X X 2 – [liczba] 2. UKŁADY RURALISTYCZNE – X X – – [liczba] 3. ZABUDOWA MIESZKALNA 73 5 78 – a. kamienice – – – –

20 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013 b. domy 69 5 74 – c. wille – – – – d. plebanie, organistówki, pastorówki 3 – 3 – e. oficyny – – – – f. rz ądcówki 1 – 1 – 4. OBIEKTY SAKRALNE 17 2 19 5 a. ko ścioły roma ńskie – – – – b. ko ścioły gotyckie – – – – c. ko ścioły nowo żytne XVI–XVIII w. 2 1 3 3 d. ko ścioły XIX w.–1945 r. 1 – 1 – e. klasztory 1 – 1 1 f. zbory 1 – 1 1 g. synagogi, bo żnice – – – – h. kaplice, dzwonnice, bramy, 5 1 6 – ogrodzenia i inne i. kapliczki, krzy że i figury przydro żne 7 – 7 – 5. BUDOWNICTWO OBRONNE – – – – a. zamki i ich relikty – – – – b. miejskie mury obronne – – – – c. fortyfikacje nowo żytne i pó źniejsze – – – – 6. OBIEKTY U ŻYTECZNO ŚCI 6 1 7 – PUBLICZNEJ a. ratusze – – – – b. budynki administracji publicznej, – – – – sądy, banki, poczty c. szkoły 1 – 1 – d. le śniczówki i gajówki – – – – e. karczmy i zajazdy 3 1 4 – f. remizy 1 – 1 – g. inne 1 – 1 – 7. OBIEKTY PRZEMYSŁOWE 11 – 11 – I GOSPODARCZE a. zakłady przemysłowe – – – – b. dworce kolejowe z zespołami 9 – 9 – budowlanymi c. spichrze, magazyny, stodoły – – – – d. młyny 2 – 2 – e. gorzelnie i browary – – – – f. mleczarnie – – – – g. rze źnia – – – – h. ku źnie – – – – i. wiatraki – – – –

21 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013 j. wie że ci śnie ń – – – – k. obiekty hydrotechniczne – – – – k. inne – – – – 8. PAŁACE I DWORY 8 – 8 4 9. ZESPOŁY FOLWARCZNE 23 – 23 1 a. stodoły 1 – 1 – b. spichrze 2 – 2 1 c. obory 4 – 4 – d. stajnie 4 – 4 – e. chlewnie 1 – 1 – f. owczarnie 1 – 1 – g. ku źnie 1 – 1 – h. wagi – – – – i. inne magazyny 2 – 2 – j. gorzelnie i browary – – – – k. inne 7 – 7 – 10. BUDOWNICTWO WIEJSKIE 8 – 8 – [w zagrodach] a. stodoły 3 – 3 – b. obory 4 – 4 – c. chlewnie – – – – d. stajnie – – – – e. inwentarskie – – – – f. inne 1 – 1 – 11. PARKI 5 2 – 7 3 [liczba] a. altany, lodownie, inne elementy – – – – małej architektury b. bramy i ogrodzenia 2 – 2 – 12. CMENTARZE 11 3 – 14 3 [liczba] a. rzymskokatolickie 6 X X 6 2 b. ewangelickie 4 X X 4 – c. prawosławne – X X – – d. żydowskie 1 X X 1 – e. inne – X X – – f. bramy i ogrodzenia, inne X 3 – 3 1 elementy małej architektury 13. MIEJSCA PAMI ĘCI 1 X X 1 1 14. STANOWISKA – X X – – ARCHEOLOGICZNE RAZEM 19 149 8 176 17 Źródło: J. Sobierajski, Ewidencja zabytków nieruchomych gminy Babiak, Babiak 2008.

22 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Wykaz obiektów zabytkowych z gminnej ewidencji zabytków

BABIAK

Kategoria – historyczne układy przestrzenne urbanistyczne i ruralistyczne • UKŁAD URBANISTYCZNY – k. XVIII w.;

Kategoria – budownictwo sakralne • ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO RZYMSKOKATOLICKIEGO PW. PRZEMIENIENIA PA ŃSKIEGO, pl. Wolno ści 20: a) ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. Przemienienia Pa ńskiego, 1857–1863, 1907 r., murowany, b) dzwonnica, pocz. XX w., drewniana, c) ogrodzenie z bram ą, pocz. XX w., murowano-metalowe, d) plebania, ob. kaplica pogrzebowa, ul. Wiosny Ludów 2, 2. poł. XIX w., murowana, • ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA EWANGELICKIEGO, pl. Wolno ści 18: a) ko ściół ewangelicki, ob. budynek handlowy, 1823 r., murowany, b) cmentarz przyko ścielny, k. XVIII w., c) ogrodzenie cmentarza przyko ścielnego, XIX w., murowane, d) pastorówka, ob. budynek administracyjny Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, pl. Wolno ści 19, ok. 1830 r., murowana;

Kategoria – cmentarze • ZESPÓŁ CMENTARZA PARAFIALNEGO RZYMSKOKATOLICKIEGO, ul. Pozna ńska: a) cmentarz parafialny rzymskokatolicki, pocz. XX w., b) kaplica grobowa Słubickich, 1. ćw. XX w., murowana, c) brama, 1928 r., murowano-metalowa, • CMENTARZ EWANGELICKI, ul. Zielona, k. XVIII w., • CMENTARZ ŻYDOWSKI, XVIII w.;

Kategoria – budownictwo u żyteczno ści publicznej • SZKOŁA, ul. Pozna ńska 5, 1945 r., murowana, • SZPITAL, OB. DOM I SKLEP, ul. Wiosny Ludów 1, ok. 1900 r., murowany, • KARCZMA, OB. DOM, pl. Ko ściuszki 19/20/20 a, 1850 r., murowana, • KARCZMA – DOM OFICERSKI, OB. DOM I SKLEP, pl. Wolno ści 11, k. XIX w., murowana, • ZESPÓŁ DWORCA KOLEJOWEGO, ul. Dworcowa: a) dworzec kolejowy, ul. Dworcowa 28, 1932 r., murowany, b) szalet, ul. Dworcowa, 1932 r., murowany, c) budynek pomocniczy, ul. Dworcowa, 1932 r., murowany, d) magazyn z ramp ą, ul. Dworcowa, 1932 r., murowany, e) dom pracowników kolei [1], ul. Dworcowa 26, 1932 r., murowany, f) budynek gospodarczy [1], ul. Dworcowa 26, 1932 r., murowany, g) dom pracowników kolei [2], ul. Dworcowa 27, 1932 r., murowany, h) budynek gospodarczy [2], ul. Dworcowa 27, 1932 r., murowany;

23 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Kategoria – zabudowa mieszkalna pl. Ko ściuszki: • DOM Nr 4, 1920 r., murowany, • DOM Nr 6, 1948 r., murowany, • DOM Nr 15, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 21, 1928 r., murowany; ul. Pozna ńska: • DOM Nr 1, 1930 r., murowany, • DOM Nr 2, 1932 r., murowany; ul. Warszawska: • DOM Nr 2, OB. DOM I SKLEP, ok. 1910 r., murowany, • DOM Nr 3, 1920 r., murowany, • DOM Nr 8/10, OB. SKLEP, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 9, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 11, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 13, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 15, XIX/XX w., murowany; ul. Wiosny Ludów: • DOM Nr 5, 1926 r., murowany, • DOM Nr 11, OB. DOM I POSTERUNEK POLICJI, 1930 r., murowany, • DOM Nr 17, ok. 1930 r., murowany, • DOM Nr 21/23, 1930 r., murowany, • DOM Nr 39, 1930 r., murowany; ul. Wojska Polskiego: • DOM Nr 4, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 6, ok. 1930 r., murowany, • DOM Nr 15, ok. 1930 r., murowany, • DOM Nr 17, pocz. XX w., murowany; pl. Wolno ści: • DOM Nr 3, OB. DOM I SKLEP, XIX/XX w., murowany, • DOM Nr 6, 1932 r., murowany, • DOM Nr 7, OB. DOM I SKLEP, ok. 1920 r., murowany, • DOM Nr 8, OB. DOM I SKLEP, ok. 1920 r., murowany, • DOM Nr 9, ok. 1920 r., murowany, • DOM Nr 10, OB. DOM I SKLEP, ok. 1920 r., murowany, • DOM Nr 12, 1905 r., murowany, • DOM Nr 14, ok. 1920 r., murowany, • DOM Nr 15, OB. DOM I SKLEP, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 16, OB. DOM I SKLEP, ok. 1920 r., murowany; ul. Zielona: • DOM Nr 1, OB. SKLEP, 1914 r., murowany;

24 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Kategoria – budownictwo przemysłowe, gospodarcze i techniki • MŁYN, OB. MAGAZYN, ul. Wiosny Ludów 21, 1939 r., murowany, • MŁYN, OB. SKLEP, pl. Wolno ści 15 a, pocz. XX w., murowany;

BOGUSŁAWICE

Kategoria – kapliczki, krzy że i figury przydro żne • KAPLICZKA, pocz. XX w., murowana;

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI: a) dwór, 1933 r., murowany, b) park, ok. poł. XIX w., c) ogrodzenie z bram ą, XIX/XX w.,murowane, folwark: d) obora [1], 2. poł. XIX w., murowana, e) obora [2], 2. poł. XIX w., murowana, f) owczarnia, 2. poł. XIX w., murowana, g) śrutownik, 2. poł. XIX w., murowany, h) ogrodzenie z bram ą, k. XIX w., murowane, kolonia mieszkalna pracowników folwarcznych: i) dom pracowników folwarcznych [1], ob. dom Nr 85, 2. poł. XIX w., murowany, j) dom pracowników folwarcznych [2], ob. dom Nr 85 a, 2. poł. XIX w., murowany, k) dom pracowników folwarcznych [3], ob. dom Nr 85 b, pocz. XX w., murowany;

Kategoria – zabudowa mieszkalna • DOM Nr 24, 1. ćw. XX w., murowany, • ZAGRODA NR 25: a) dom, 1925 r., murowany, b) obora, 1925 r., murowana;

BRDÓW

Kategoria – historyczne układy przestrzenne urbanistyczne i ruralistyczne • UKŁAD URBANISTYCZNY, 2. poł. XVI–1. poł. XX w.;

Kategoria – budownictwo sakralne • ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA KLASZTORNEGO PAULINÓW, OB. PARAFIALNEGO RZYMSKOKATOLICKIEGO PW. ŚW. WOJCIECHA, ul. Ko ścielna 5: a) ko ściół klasztorny Paulinów, ob. parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wojciecha, 1399, 1758, 1790, 1810, 1877, 1913–1914, murowany, b) klasztor Paulinów, k. XVII w., 1758 r., murowany, c) ogrodzenie z bramami, 1790 r., murowano-metalowe;

25 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Kategoria – cmentarze • CMENTARZ PARAFIALNY RZYMSKOKATOLICKI, ul. Cmentarna, pocz. XIX w.;

Kategoria – budownictwo u żyteczno ści publicznej • REMIZA STRA ŻACKA, ul. Braterstwa Broni, 1912 r., murowana;

Kategoria – zabudowa mieszkalna ul. Braterstwa Broni: • DOM Nr 1, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 2/2 a, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 7, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 9, 1914 r., murowany, • DOM Nr 10, pocz. XX w., murowano-drewniany, • DOM Nr 13, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 17, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 19 a, 1863 r., drewniano-murowany; ul. Cmentarna: • DOM Nr 1, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 2, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 8, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 12, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 23, pocz. XX w., murowany; ul. Ko ścielna: • DOM Nr 2, OB. PRZEDSZKOLE, pocz. XX w., murowany; ul. Mickiewicza: • DOM Nr 19, pocz. XX w., murowany; pl. Wolno ści: • DOM Nr 3, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 5, 2. poł. XIX w., gliniany, • DOM Nr 6, pocz. XIX w., murowany, • DOM Nr 9, OB. DOM I SKLEP, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 11, pocz. XX w., murowany;

BRZEZIE

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI: a) dwór, 1. poł. XIX w., murowany, b) park, 1. poł. XIX w., folwark: c) spichlerz, ob. dom, 1. poł. XIX w., murowany;

26 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

DĘBNO POPROBOSZCZOWSKIE

Kategoria – budownictwo sakralne • ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO RZYMSKOKATOLICKIEGO PW. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA: a) ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła, 1766, 1906, drewniany, b) cmentarz przyko ścielny, 2. poł. XVIII w., c) ogrodzenie z bram ą, pocz. XX w., murowano-metalowe;

Kategoria – cmentarze • CMENTARZ PARAFIALNY RZYMSKOKATOLICKI, ok. poł. XIX w.;

Kategoria – kapliczki, krzy że i figury przydro żne • KAPLICZKA, ok. poł. XX w., murowana;

GÓRAJ

Kategoria – kapliczki, krzy że i figury przydro żne • KAPLICZKA, ok. 1930 r., murowana;

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI: a) dwór, 1927 r., murowany, folwark: b) chlewnia, 1. poł. XX w., murowana, c) stajnia, 1. poł. XX w., murowana;

JÓZEFOWO

Kategoria – zabudowa mieszkalna • ZAGRODA Nr 5: a) dom, 1883 r., murowany, b) obora, ok. 1930 r., murowana, c) stodoła, ok. 1930 r., murowana;

KIEJSZE

Kategoria – cmentarze • CMENTARZ EWANGELICKI, ok. poł. XIX w.;

KRUKOWO

Kategoria – zabudowa mieszkalna • DOM Nr 6, pocz. XX w., murowany, • DOM Nr 8, pocz. XX w., murowany, • ZAGRODA Nr 9/10 a) dom, k. XIX w., gliniano-drewniany, b) obora, k. XIX w., gliniano-drewniana, • DOM Nr 17, 1. ćw. XX w., gliniano-drewniany;

27 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

LE ŚNICTWO BYLICE

Kategoria – budownictwo u żyteczno ści publicznej • KARCZMA, OB. LE ŚNICZÓWKA, pocz. XIX w., murowana;

LIPIE GÓRY

Kategoria – cmentarze • CMENTARZ EWANGELICKI, ok. poł. XIX w.;

Kategoria – miejsca pami ęci • MOGIŁA OFIAR II WOJNY ŚWIATOWEJ, 1939 r.;

Kategoria – budownictwo u żyteczno ści publicznej • DWORZEC KOLEJOWY, 1933 r., murowany;

Kategoria – zabudowa mieszkalna • ZAGRODA Nr 1: a) dom, 1893 r., murowany, b) lodownia, ok. 1900 r., murowana;

LUBOTY Ń

Kategoria – budownictwo sakralne • ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO RZYMSKOKATOLICKIEGO PW. ŚW. WAWRZY ŃCA: a) ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wawrzy ńca, 1612–1620, 1897 r., murowany, b) dzwonnica, 1. poł. XX w., murowana, c) ogrodzenie z bram ą, XIX/XX w., murowano-metalowe, d) plebania, 1. poł. XX w., murowana;

Kategoria – cmentarze • CMENTARZ PARAFIALNY RZYMSKOKATOLICKI, 1. poł. XIX w.;

MALINIEC

Kategoria – zabudowa mieszkalna • DOM Nr 2, ok. 1910 r., drewniany, • DOM Nr 15, 1. ćw. XX w., gliniano-drewniany, • DOM Nr 16, 1. ćw. XX w., gliniano-drewniany, • ZAGRODA Nr 17: a) dom, ok. 1900 r., drewniany, b) stodoła, ok. 1900 r., gliniano-drewniana;

MCHOWO

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI: a) dwór [1], 1920 r., murowany,

28 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

b) dwór [2], pocz. XIX w., pocz. XX w., murowany, c) park, pocz. XIX w., 1. ćw. XX w., folwark: d) rz ądcówka, 2. poł. XIX w., murowana, e) obora, 4. ćw. XIX w., murowana, f) stajnia, 4. ćw. XIX w., murowana, g) kurnik, 4. ćw. XIX w., murowany, h) stodoła, 4. ćw. XIX w., murowana, i) magazyn [1], 4. ćw. XIX w., murowany, j) magazyn [2], 4. ćw. XIX w., murowany, k) ku źnia, 4. ćw. XIX w., murowana, l) wozownia, 4. ćw. XIX w., murowana, m) ogrodzenie z bram ą, k. XIX w., murowane, n) dom pracowników folwarcznych, ob. dom Nr 12, 4. ćw. XIX w., murowany;

MOSTKI KOLONIA

Kategoria – kapliczki, krzy że i figury przydro żne • KAPLICZKA, 1948 r., murowana;

Kategoria – zabudowa mieszkalna • ZAGRODA Nr 6: a) dom, ok. 1900 r., murowany, b) obora, ok. 1900 r., gliniana, c) stodoła, ok. 1900 r., gliniana;

OLSZAK

Kategoria – zabudowa mieszkalna • DOM Nr 2, ok. 1880 r., gliniano-drewniany;

OZORZYN

Kategoria – kapliczki, krzy że i figury przydro żne • KAPLICZKA [1], 2. poł. XIX w., murowana, • KAPLICZKA [2], pocz. XX., murowana;

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI: a) dwór, 3. ćw. XIX w., murowany, b) ogrodzenie z bram ą, 3. ćw. XIX w., 1938 r., murowane, c) park, poł. XIX w., folwark: d) obora, 2. poł. XIX w., murowana, e) stajnia, 2. poł. XIX w., murowana, f) serownia, 2. ćw. XX w., murowana, g) olejarnia, ob. dom, 2. poł. XIX w., 1945 r., murowana;

29 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

RADOSZEWICE

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI: a) dwór, XVIII/XIX w., murowany, folwark: b) stajnia, 2. poł. XIX w., murowana;

STYPIN

Kategoria – cmentarze • CMENTARZ EWANGELICKI, 2. poł. XIX w.;

SUCHY LAS

Kategoria – budownictwo u żyteczno ści publicznej • KARCZMA, OB. DOM Nr 1, ok. 1880 r., drewniana;

Kategoria – zabudowa mieszkalna • DOM Nr 10, pocz. XX w., drewniany;

WIECININ

Kategoria – zespoły pałacowe i dworskie oraz folwarczne • ZESPÓŁ DWORSKI: a) dwór, ok. 1880 r., murowany, b) park, 2. poł. XIX w., folwark: c) spichlerz, 1895 r., murowany, d) dom pracowników folwarcznych, 2. poł. XIX w., murowany;

ZWIERZCHOCINY

Kategoria – kapliczki, krzy że i figury przydro żne • KAPLICZKA, ok. poł. XX w., murowana;

3. Krajobraz kulturowy

Krajobraz kulturowy to przestrze ń historycznie ukształtowana w wyniku działalno ści człowieka, zawieraj ąca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze (art. 3 pkt 14 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). W celu jego ochrony oraz zachowania wyró żniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej cytowana wy żej ustawa przewiduje ochron ę poprzez wpis do rejestru zabytków cennych kulturowo struktur przestrzennych – układów urbanistycznych i ruralistycznych oraz krajobrazów kulturowych (art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. a i b). W ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadzono tak że now ą form ę ochrony – park kulturowy (art. 7 pkt 3).

30 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Zgodnie z zapisami art. 16 ust. 1 utworzenie parku nast ępuje w drodze uchwały rady gminy, po zasi ęgni ęciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Ochrona krajobrazu kulturowego powinna by ć komplementarna dla form ochronnych krajobrazu przyrodniczego, wynikaj ących ze stosownych przepisów o ochronie przyrody.

Na terenie gminy Babiak znajduj ą si ę nast ępuj ące obszary obj ęte ochron ą prawn ą: 1. GOPLA ŃSKO-KUJAWSKI OBSZAR CHRONIONEGO KRAJOBRAZU Obszar ten zajmuje powierzchni ę 68.012,02 ha i poło żony jest w województwach kujawsko-pomorskim oraz wielkopolskim. W granicach tego obszaru usytuowane jest w zasadzie całe terytorium gminy, z wył ączeniem jego niewielkich skrawków w północno wschodniej i południowo wschodniej cz ęś ci. Utworzony został na podstawie Uchwały Nr 53 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koninie z dnia 29 stycznia 1986 roku. Specyfik ą tego obszaru jest urozmaicona rze źba terenu, kształtowana przez liczne wzniesienia i formy rynnowe ukształtowane w okresie zlodowacenia środkowopolskiego i zlodowacenia bałtyckiego. O walorach krajobrazowych decyduj ą urozmaicona rze źba terenowa, z licznymi jeziorami i dolinami rzecznymi oraz z niewielkimi lasami (gr ądy ubogie i żyzne, ł ęgi wi ązowo-jesionowe oraz d ąbrowy).

2. REZERWAT „KAW ĘCZY ŃSKIE BRZ ĘKI” obszar ten zajmuje powierzchni ę 49,64 ha i poło żony jest w cało ści na terenie gminy Babiak, w jej północno zachodniej cz ęś ci, koło miejscowo ści Luboty ń. Utworzony został na podstawie Zarz ądzenia Nr 219 Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 2 lipca 1959 roku. Rezerwat posiada charakter florystyczny. Stanowi go las li ściasty ze stanowiskiem jarz ębu brz ęku – brekinii ( Sorbus torminalis L. ), porastaj ący falisty teren z pagórkami o łagodnych zboczach, uformowany w okresie zlodowacenia bałtyckiego.

Nie przewiduje si ę w granicach gminy obj ęcia ochron ą innych terenów z uwagi na walory przyrodnicze. Do obszarów planowanych do obj ęcia ochron ą prawn ą ze wzgl ędu na reprezentowane przez nie warto ści kulturowe nale żą :

1. HISTORYCZNY UKŁAD URBANISTYCZNY BABIAKA Zakresem przedmiotowym ochrony historycznego układu urbanistycznego Babiaka w ramach wpisu do rejestru zabytków tego ż układu nale żałoby obj ąć nawarstwienia kulturowo-osadnicze od czasów pradziejowych po okres nowo żytny, wszystkie elementy historycznej struktury przestrzennej oraz zachowan ą historyczn ą zabudow ę miejscowo ści.

2. HISTORYCZNY UKŁAD URBANISTYCZNY BRDOWA Zakresem przedmiotowym ochrony historycznego układu urbanistycznego Brdowa w ramach wpisu do rejestru zabytków tego ż układu nale żałoby obj ąć nawarstwienia kulturowo-osadnicze od czasów pradziejowych po okres nowo żytny, wszystkie elementy historycznej struktury przestrzennej oraz zachowan ą historyczną zabudow ę miejscowo ści.

31 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

4. Zabytki ruchome

Zabytek ruchomy to rzecz ruchoma, jej cz ęść lub zespół rzeczy ruchomych będących dziełem człowieka lub zwi ązanych z jego działalno ści ą i stanowi ących świadectwo minionej epoki lub zdarzenia, których zachowanie le ży w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą (art. 3 pkt 1 i 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Wpis do rejestru zabytku ruchomego mo że nast ąpi ć na wniosek wła ściciela zabytku, natomiast w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia tego zabytku za granicę wojewódzki konserwator zabytków mo że dokona ć wpisu z urz ędu (art. 10 ust. 1 i 2).

Ogólna liczba zabytków ruchomych na terenie gminy Babiak nie jest wielka. Tworz ą one cztery zespoły stanowi ące wyposa żenie ko ściołów parafialnych rzymskokatolickich pw. Przemienienia Pa ńskiego w Babiaku, św. Wojciecha w Brdowie, św. Michała Archanioła w D ębnie Poproboszczowskim i św. Wawrzy ńca w Lubotyniu.

Do rejestru zabytków województwa wielkopolskiego wpisany został wystrój i wyposa żenie ko ścioła klasztornego Paulinów, ob. parafialnego rzymskokatolickiego pw. św. Wojciecha w Brdowie – 26 obiektów (nr rejestru zabytków B–101/47 – 9. 11. 1995 r.) oraz wystrój i wyposa żenie ko ścioła parafialnego rzymskokatolickiego pw. św. Wawrzy ńca w Lubotyniu – 16 obiektów (nr rejestru zabytków B–119/65 – 29. 04. 1998 r.)

Ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. Przemienienia Pa ńskiego w Babiaku posiada skromne wyposa żenie neoklasycystyczne z 2. połowy XIX wieku, na które składaj ą si ę ołtarz główny i ołtarze boczne z ich rze źbiarskimi i malarskimi elementami, jak równie ż utensylia ko ścielne.

Ko ściół klasztorny Paulinów, ob. parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wojciecha w Brdowie posiada bogate wyposa żenie i wystrój, na które składaj ą si ę barokowe ołtarz główny i dwa ołtarze boczne z ich rze źbiarskimi i malarskimi elementami oraz rokokowa ambona z 2. połowy XVIII wieku, a także barokowa chrzcielnica z XVII wieku oraz starsze gotyckie dzieła sztuki plastycznej (obraz Matki Boskiej z Dzieci ątkiem i figura Chrystusa), jak równie ż utensylia ko ścielne z XVII i XVIII wieku.

Ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła w D ębnie Poproboszczowskim posiada skromne wyposa żenie, na które składa si ę barokowy ołtarz główny z 2. połowy XVIII wieku z jego rze źbiarskimi i malarskimi elementami oraz sprz ęty ko ścielne z XVIII i XIX wieku.

Ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wawrzy ńca w Lubotyniu posiada skromne wyposa żenie, na które składa si ę barokowy ołtarz główny z pocz ątku XVIII wieku oraz klasycystyczne ołtarze boczne z XIX wieku, z ich rze źbiarskimi i malarskimi elementami, a tak że nieliczny wystrój i sprz ęty ko ścielne z XVI–XVIII wieku, w tym epitafium inskrypcyjne Jadwigi z Dunin Modliszewskich Sierakowskiej z 1640 roku.

32 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

5. Zabytki archeologiczne

Zabytek archeologiczny to zabytek nieruchomy, b ędący powierzchniow ą, podziemn ą lub podwodn ą pozostało ści ą egzystencji i działalno ści człowieka, zło żon ą z nawarstwie ń kulturowych i znajduj ących si ę w nich wytworów b ądź ich śladów lub zabytek ruchomy, b ędący tym wytworem (art. 3 pkt 4 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Zabytki archeologiczne s ą cz ęś ci ą dziedzictwa kulturowego. Na zasób zabytków archeologicznych składaj ą si ę zarówno tzw. stanowiska archeologiczne (obiekty i warstwy zlokalizowane w terenie), jak i ruchome zabytki (przedmioty) z nich pochodz ące. Europejska konwencja o ochronie archeologicznego dziedzictwa kulturowego uznaje je za źródło „zbiorowej pami ęci europejskiej i instrument dla bada ń historycznych i naukowych”.

5.1. Wykaz stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków

Na obszarze gminy Babiak nie znajduj ą si ę żadne stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków województwa wielkopolskiego.

5.2. Wykaz stanowisk archeologicznych o czytelnej formie krajobrazowej

Na obszarze gminy Babiak nie znajduj ą si ę żadne stanowiska archeologiczne o czytelnej formie krajobrazowej.

5.3. Zestawienie stanowisk archeologicznych z terenu gminy Babiak

Podstawow ą i wiod ącą metod ą ewidencjonowania stanowisk archeologicznych jest ogólnopolski program badawczo-konserwatorski zw. Archeologicznym Zdj ęciem Polski (AZP), realizowany od 1978 roku. Systematyzuje on dotychczasowy zasób wiedzy o rozpoznaniu archeologicznym terenu poprzez obserwacj ę archeologiczn ą oraz uwzgl ędnienie informacji zawartych w archiwach, zbiorach muzealnych i innych instytucjach oraz publikacjach. Nale ży jednak pami ęta ć, że zbiór dokumentacji AZP, reprezentuj ący ewidencj ę zasobów dziedzictwa archeologicznego, jest otwarty i ci ągle uzupełniany w procesie archeologicznego rozpoznania terenowego. Do zbioru wł ączane s ą informacje o wszystkich sukcesywnie odkrywanych reliktach archeologicznych, niezale żnie od charakteru bada ń, a tak że wł ączane s ą informacje weryfikuj ące lub uzupełniaj ące dotychczasowe dane. W ten sposób dokumentacja stanowisk archeologicznych tworzona metod ą AZP jest zasobem najbardziej aktualnej wiedzy o terenie w zakresie wyst ępowania historycznych nawarstwie ń archeologicznych. Ponadto Informacje o stanowiskach archeologicznych pozyskiwane s ą dzi ęki przypadkowym odkryciom zgłaszanym słu żbom konserwatorskim lub instytucjom kultury przez znalazców.

Tabela V. Arkusze Archeologicznego Zdj ęcia Polski obejmuj ące teren gminy Babiak – stan: wrzesie ń 2009 r.

33 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

52–43 52–44

53–43 53–44

54–44 54–45 54–46

55–44 55–45

arkusze opracowane

Źródło: Zasoby archiwum Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu Delegatury w Koninie

Na obszarze gminy Babiak zaewidencjonowano 132 stanowiska archeologiczne , które składaj ą si ę na 166 faktów osadniczych , w tym: grodzisk – 0, osad – 66, punktów osadniczych – 42, śladów osadniczych – 58, cmentarzysk płaskich – 0 oraz cmentarzysk kurhanowych i pojedynczych kurhanów – 0 .

Tabela VI. Zasoby archeologicznego dziedzictwa kulturowego z terenu gminy Babiak – stan: wrzesie ń 2009 r.

W tym Kategorie danych Liczba ogólna w rejestrze zabytków Stanowiska archeologiczne 1. 132 – na terenie gminy Babiak Kategorie faktów osadniczych w obr ębie stanowisk 166 – archeologicznych 2.1. grodziska – – 2.2. osady 66 – 2. 2.3. punkty osadnicze 42 – 2.4. ślady osadnicze 58 – 2.5. cmentarzyska płaskie – – cmentarzyska kurhanowe 2.6. – – i pojedyncze kurhany 2.7. inne (w tym nieokre ślone) – – Źródło: M. Dernoga, Raport o stanie zabytków archeologicznych w województwie wielkopolskim , „Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski”, t. 3, 2006, s. 7–28.

Na terenie gminy znajduj ą si ę zewidencjonowane stanowiska archeologiczne, które grupuj ą si ę w 17 zespołów. Zasi ęg obszarowy tych zespołów okre ślony został na mapach poszczególnych kart gminnej ewidencji zabytków archeologicznych.

Zamieszczona poni żej tabela obrazuje zespoły stanowisk archeologicznych na terenie gminy Babiak:

34 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Tabela VII. Zespoły stanowisk archeologicznych na terenie gminy Babiak

Jednostki kulturowe/ Lp Lokalizacja (miejscowo ści) chronologiczne w zespole kultura pucharów lejkowatych kultura łu życka 1. Stypin pó źne średniowiecze okres nowo żytny Korzecznik Podlesie epoka kamienia pradzieje kultura pucharów lejkowatych kultura amfor kulistych 2. Korzecznik Szatanowo schyłek neolitu/wczesny br ąz kultura łu życka pó źne średniowiecze okres nowo żytny kultura łu życka/ wschodniopomorska kultura przeworska? 3. Lipie Góry wczesne średniowiecze okres nowo żytny

Kiejsze epoka kamienia Osówie kultura łu życka kultura przeworska 4. wczesne średniowiecze Podkiejsze pó źne średniowiecze okres nowo żytny Dębno Królewskie epoka kamienia Dębno Poproboszczowskie neolit 5. Kamie ń kultura przeworska Kiejsze pó źne średniowiecze Maliniec okres nowo żytny Ozorzyn kultura łu życka 6. kultura przeworska Lichenek okres nowo żytny Brdów pradzieje 7. pó źne średniowiecze Psary okres nowo żytny Babiak Dębno Królewskie epoka kamienia Maliniec kultura pucharów lejkowatych 8. Nowiny Brdowskie kultura łu życka Ozorzyn okres nowo żytny Polonisz Żurawieniec Brzezie 9. Mostki Kolonia okres nowo żytny Ozorzyn kultura pucharów lejkowatych kultura przeworska 10. Zakrzewo wczesne średniowiecze pó źne średniowiecze okres nowo żytny kultura pucharów lejkowatych 11. Brzezie wczesne średniowiecze okres nowo żytny

35 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

pradzieje kultura łu życka kultura przeworska 12. Luboty ń wczesne średniowiecze pó źne średniowiecze okres nowo żytny Janowice epoka kamienia Luboty ń kultura łu życka kultura przeworska 13. Morzyce wczesne średniowiecze Morzyce Stare pó źne średniowiecze okres nowo żytny Bogusławice kultura pucharów lejkowatych kultura łu życka kultura przeworska 14. Janowice wczesne średniowiecze pó źne średniowiecze okres nowo żytny Bogusławice pradzieje Góraj epoka kamienia kultura pucharów lejkowatych schyłek neolitu 15. kultura łu życka Zakrzewo wczesne średniowiecze pó źne średniowiecze okres nowo żytny Bogusławice pó źne średniowiecze 16. Mchowo okres nowo żytny Wiecinin Góraj pradzieje Mchowo kultura łu życka 17. Polonisz kultura przeworska pó źne średniowiecze Radoszyce okres nowo żytny Żródło: N. Lipowczyk, Ewidencja zabytków archeologicznych gminy Babiak, Babiak 2008.

Na terenie gminy Babiak nie stwierdzono wyst ępowania wi ększych skupisk osadniczych. Spowodowane to jest niew ątpliwie przewag ą gleb gliniastych, słabo rozwini ętą sieci ą rzeczn ą oraz zalesieniem terenów. Najstarsze ślady osadnictwa na terenie gminy wi ążą si ę ze środkowym okresem epoki kamienia, a wi ęc mezolitem (ok. 8300–4300 p.n.e). Wyra źniejsze pozostało ści po osadnictwie ł ączy ć nale ży z młodsz ą epok ą kamienia, to jest neolitem (4300–1700 p.n.e.). Z ró żnych stanowisk z tego okresu pochodz ą krzemienne i kamienne narz ędzia pracy. Wi ększ ą aktywno ść na tych terenach zaznaczyła ludno ść kultury łu życkiej w okresie 1200–500 p.n.e., kiedy to Wielkopolsk ę pokrywała g ęsta sie ć osadnicza tej kultury. Zarejestrowano natomiast nieliczne ślady zwi ązane z ludno ści ą kultury pomorskiej, która pojawiła si ę tutaj na przełomie epoki br ązu i żelaza (650–500 p.n.e.). Niewiele danych posiadamy na temat osadnictwa z młodszego okresu przedrzymskiego (II–I w. p.n.e.). W pó źniejszym okresie rzymskim i w ędrówek ludów (III–VI w. n.e.) na omawianym obszarze pojawiła si ę ludno ść kultury przeworskiej. W VIII wieku nast ąpił rozwój osadnictwa wczesno średniowiecznego. Zdecydowanie najwi ęcej śladów osadniczych pochodzi z okresu pó źnego średniowiecza i czasów nowo żytnych. Mo żemy je śledzi ć głównie poprzez źródła

36 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013 archeologiczne pochodz ące z penetracji powierzchniowych wykonywanych w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski. W okresie wczesnego średniowiecza zajmowane były pod osadnictwo nie tylko rejony dolin cieków wodnych, ale i tereny wysoczyzny. W tym czasie kształtuje si ę obecny układ miejscowo ści – stanowiska średniowieczne i nowo żytne wyst ępuj ące w pobli żu obecnych miejscowo ści wyznaczaj ą tym samym ich metryk ę. Osadnictwo pó źno średniowieczne dokumentuje materiał ceramiczny z XVI–XVIII wieku wokół miejscowo ści Babiak, Stypin, Korzecznik, Lipie Góry, Zakrzewo, Luboty ń, czy Janowiec, b ędący śladem ich nieprzerwanego osadnictwa trwaj ącego do dzisiaj.

37 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

V. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego gminy

1. Stan zachowania i obszary najwi ększego zagro żenia zabytków

1.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków

W oparciu o rozpoznanie terenowe dokonane przez J. Sobierajskiego w 2008 roku uzna ć nale ży, że na terenie gminy Babiak znajduje si ę 1 obiekt wpisany do rejestru zabytków, którego stan zachowania oceni ć mo żna jako bardzo dobry, nie wymagaj ący w zasadzie podj ęcia aktualnie żadnych prac. Jest to klasztor Paulinów w Brdowie. Pozostałe, tj. 16 zabytków nieruchomych wymaga podjęcia prac konserwatorsko-remontowych. W grupie zabytków nieruchomych kwalifikowanych do przeprowadzenia drobnych prac remontowych wskazać nale ży: ko ściół ewangelicki, ob. budynek handlowy, przy placu Wolności 18 w Babiaku, ko ściół klasztorny Paulinów, ob. parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wojciecha w Brdowie, ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła w D ębnie Poproboszczowskim, ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wawrzy ńca w Lubotyniu oraz młodszy dwór w Mchowie. Niewielkich prac porz ądkowych wymagaj ą tak że cmentarz parafialny rzymskokatolicki przy ulicy Cmentarnej w Brdowie oraz mogiła ofiar II wojny światowej w Lipich Górach. Z kolei remontu kapitalnego wymagaj ą nast ępuj ące zabytki nieruchome: dwór w Bogusławicach, starszy dwór w Mchowie, dwór oraz spichlerz w Wiecininie. Działaniami rewitalizacyjnymi obj ąć nale ży równie ż parki podworskie w Mchowie i Wiecininie, a tak że teren dawnego cmentarza przyko ścielnego z zespołu dawnego ko ścioła ewangelickiego przy placu Wolno ści 18 w Babiaku wraz z jego ogrodzeniem. W trybie pilnym podj ąć trzeba remont kapitalny przy dworze w Bogusławicach. Stan tego obiektu jest katastrofalny. Podobnie w trybie pilnym przeprowadzi ć nale ży prace rewitalizacyjne przy parku podworskim z tego zespołu. Aktualnie prowadzone s ą prace remontowe przy dworze w Wiecininie. Działania te daj ą dobr ą prognoz ę dla polepszenia substancji budowlanej tego obiektu, a tym samym realn ą mo żliwo ść przetrwania wskazanego zabytku. Dane liczbowe odno śnie stanu zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, a znajduj ących si ę na terenie gminy Babiak, przedstawia zamieszczona poni żej tabela:

Tabela VIII. Wojewódzki rejestr zabytków nieruchomych z terenu gminy Babiak (wg oceny stanu zachowania) – stan: kwiecie ń 2008 r.

Ocena stanu zachowania Liczba obiektów

obiekty nie wymagaj ące 1 podj ęcia prac obiekty wymagaj ące 16 podj ęcia prac

38 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

w tym: drobne naprawy 7 remont zabezpieczaj ący 3 remont kapitalny 6

Ogółem 17

Źródło: J. Sobierajski, Ewidencja zabytków nieruchomych gminy Babiak, Babiak 2008.

1.2. Stan zachowania zabytków nieruchomych w gminnej ewidencji zabytków

Jak wynika z rozpoznania terenowego przeprowadzonego w 2008 roku przez J. Sobierajskiego na terenie gminy Babiak w bardzo dobrym stanie zachowania znajduje si ę 1 zabytek nieruchomy nie wpisany do rejestru zabytków, natomiast dobry stan zachowania wykazuje 77 zabytkowych obiektów ewidencyjnych, z wył ączeniem historycznych układów urbanistycznych. Z powy ższego zestawienia wynika, że 49,68 % ogólnego stanu ewidencyjnych zasobów zabytkowych gminy nie wymaga w ogóle lub wymaga nieznacznej interwencji konserwatorskiej. Z pozostałej liczby zabytków, uj ętych w gminnej ewidencji, w stanie bardzo złym znajduje si ę 21 obiektów (13,38 %). Wymagaj ą one w trybie pilnym podj ęcia działa ń, z uwagi na fakt, i ż ich istnienie jest zagro żone. Dostateczny stan zachowania posiada 58 obiektów zabytkowych (36,94 %). Zestawienie danych liczbowych odno śnie stanu zachowania zabytków nieruchomych w gminnej ewidencji zabytków przedstawia zamieszczona poni żej tabela:

Tabela IX. Dane liczbowe o stanie zachowania zabytków nieruchomych w gminnej ewidencji zabytków – stan: kwiecie ń 2008 r.

Ocena stanu zachowania Liczba obiektów

obiekty w bardzo dobrym 1 stanie zachowania obiekty w dobrym stanie 77* zachowania obiekty w dostatecznym 58 stanie zachowania obiekty w złym stanie 21 zachowania

Ogółem 157*

Źródło: J. Sobierajski, Ewidencja zabytków gminy Babiak, Babiak 2008.

* nie wliczaj ąc historycznych układów urbanistycznych Babiaka i Brdowa

39 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

1.3. Stan zachowania zabytków ruchomych

Dane zawarte w „Raporcie o stanie zachowania zabytków w województwie wielkopolskim”, opracowanym w 2004 roku przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, wskazuj ą, i ż zespoły zabytków ruchomych w ko ściołach parafialnych rzymskokatolickich pw. Przemienienia Pa ńskiego w Babiaku, św. Wojciecha w Brdowie, św. Michała Archanioła w D ębnie Poproboszczowskim i św. Wawrzy ńca w Lubotyniu znajduj ą si ę w dobrym stanie technicznym i estetycznym. W latach 1984–1985 i pó źniej przeprowadzono prace konserwatorskie przy elementach wystroju wn ętrza i wyposa żenia ko ścioła klasztornego Paulinów w Brdowie, a w latach 1998–1999 wykonano prace konserwatorskie przy polichromii ściennej oraz ołtarzu głównym i ołtarzach bocznych ko ścioła w Lubotyniu. Z uwagi na brak nale żytego zabezpieczenia przeciwpo żarowego i przeciwwłamaniowego zabytków ruchomych znajduj ących si ę w ko ściołach w Brdowie i Lubotyniu nale żałoby wykona ć systemy takich zabezpiecze ń we wskazanych ko ściołach.

1.4. Stan zachowania dziedzictwa archeologicznego

Stanowiska archeologiczne nie wpisane do rejestru zabytków, ujawnione głównie podczas bada ń archeologicznych, w tym powierzchniowych metod ą AZP, stanowi ą podstawow ą i najliczniejsz ą grup ę, która składa si ę na archeologiczne dziedzictwo kulturowe gminy. Najlepiej zachowane s ą stanowiska archeologiczne poło żone na nieu żytkach, terenach niezabudowanych oraz terenach zalesionych. Zgodnie z art. 6 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wszystkie zabytki archeologiczne – bez wzgl ędu na stan zachowania – podlegaj ą ochronie i opiece.

2. Obszary najwi ększego zagro żenia dla zabytków w gminie

2.1. Obszary najwi ększego zagro żenia zabytków nieruchomych w gminie

• najbardziej zagro żone zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków: zespoły rezydencjonalno-folwarczne – zespół dworski w Bogusławicach, starszy dwór i park dworski w Mchowie, spichlerz z zespołu dworskiego w Wiecininie; • najbardziej zagro żone zabytki nieruchome niewpisane do rejestru zabytków: zespoły rezydencjonalno-folwarczne – zespół dworski w Brzeziu, zespół dworski w Góraju, zespół dworski w Ozorzynie, zespół dworski w Radoszewicach; • niewła ściwy sposób zagospodarowania i niewła ściwy stan techniczny zabytków nieruchomych niewpisanych do rejestru zabytków: budownictwo sakralne – dzwonnica z zespołu ko ścioła parafialnego rzymskokatolickiego pw. Przemienienia Pa ńskiego w Babiaku; zespoły rezydencjonalno- folwarczne – folwark z zespołu dworskiego w Bogusławicach, folwark z zespołu dworskiego w Mchowie, folwark z zespołu dworskiego w Ozorzynie;

40 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

• cmentarze innowiercze, tj. ewangelickie w Babiaku, Kiejszach, Lipich Górach i Stypinie oraz cmentarz żydowski w Babiaku.

2.2. Obszary najwi ększego zagro żenia zabytków ruchomych w gminie

Brak w ko ściołach pw. św. Wojciecha w Brdowie i św. Wawrzy ńca w Lubotyniu systemów sygnalizacji przeciwpo żarowej i przeciwłamaniowej.

2.3. Obszary najwi ększego zagro żenia dziedzictwa archeologicznego w gminie

Najwi ększym zagro żeniem dla stanowisk archeologicznych oraz archeologicznych nawarstwie ń kulturowych na terenie gminy s ą wszelkie inwestycje zwi ązane z zabudowywaniem i zagospodarowywaniem terenu, wymagające prowadzenia szerokopłaszczyznowych prac ziemno-budowlanych. Do grupy tego typu inwestycji planowanych do realizacji w latach 2010–2013 zaliczy ć nale ży 1) w zakresie budowy kanalizacji sanitarnej: • budowa kanalizacji sanitarnej w miejscowo ściach Babiak, Stefanowo i Ozorzyn, • rozbudowa gminnej oczyszczalni ścieków w miejscowo ści Polonisz; 2) zakresie budowy sieci wodoci ągowej: • rozbudowa sieci wodoci ągowej w miejscowo ściach Lipie Góry i Osówie, • rozbudowa stacji wodoci ągowej w miejscowo ści Babiak, • rozbudowa stacji wodoci ągowej w miejscowo ści D ębno Królewskie; 3) w zakresie budowy gazoci ągów: • rozbudowa sieci gazoci ągowej na obrze żach miejscowo ści Brdów i Babiak; 4) w zakresie budowy, przebudowy i remontu dróg: • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści Bogusławice, • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści D ębno Królewskie, • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści Góraj, • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści Janowice, • przebudowa drogi gminnej na odcinku pomi ędzy miejscowo ściami Kaw ęczyn–Luboty ń, • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści Kiejsze, • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści Korzecznik Szatanowo, • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści Lichenek, • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści Olszak, • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści Ozorzyn, • przebudowa drogi gminnej na odcinku pomi ędzy miejscowo ściami Wiecinin–Polonisz, • przebudowa drogi gminnej w miejscowo ści Zwierzchociny, • przebudowa drogi wojewódzkiej nr 270 Brze ść Kujawski–Koło na odcinku Świ ętosławice–Podkiejsze, • przebudowa drogi wojewódzkiej nr 263 Słupca–Dąbie w miejscowo ści Babiak; 5) tereny eksploatacji żwiru: • żwirownia czynna w miejscowo ści Łaziska.

41 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

W celu ochrony stanowisk archeologicznych oraz pradziejowych, średniowiecznych i nowo żytnych nawarstwie ń kulturowych niezb ędne jest uzgadnianie przez inwestorów wymogów konserwatorskich, przedkładanych przez wła ściwy miejscowo organ ochrony zabytków. Aktualnie zagro żeniem dla stanowisk archeologicznych s ą inwestycje budowlane i przemysłowe, nielegalna eksploatacja pia śnic i żwirowni. Istotne zagro żenie dla zachowania substancji zabytkowej stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w obr ębie pól uprawnych stanowi gł ęboka orka. Niektóre zagro żenia pojawiły si ę w ci ągu ostatnich lat, jak na przykład działalno ść tzw. poszukiwaczy skarbów z wykrywaczami metali. Działalno ść ta szczególnie zagra ża cmentarzyskom zlokalizowanym na terenie gminy. Wiele zagro żeń wynika z przyspieszonego rozwoju gospodarczego zwi ązanego z u życiem ci ęż kiego sprz ętu w rolnictwie, powstawaniem zabudowy na obrze żach o środków osadniczych, czy z budow ą dróg. A zatem podstawowym zagro żeniem dla stanowisk archeologicznych oraz archeologicznych nawarstwie ń kulturowych s ą wszelkie inwestycje dotycz ące zabudowania i zagospodarowania terenu, wymagaj ące prowadzenia prac ziemno-budowlanych. Aby zapobiec zniszczeniu stanowisk archeologicznych prace ziemne realizowane w strefie ochrony stanowisk archeologicznych wymagaj ą prowadzenia bada ń archeologicznych w zakresie uzgodnionym z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Jest to szczególnie wa żne podczas takich inwestycji jak budowa obwodnic, dróg, zbiorników retencyjnych, kopal ń kruszywa, gdy ż inwestycje te, z uwagi na szerokopłaszczyznowy charakter prac ziemnych, w bezpowrotny sposób niszcz ą archeologiczne nawarstwienia kulturowe i obiekty archeologiczne. Przebudowa układów przestrzennych o środków osadniczych i zało żeń rezydencjonalno-parkowych prowadzi cz ęsto do naruszenia średniowiecznych i nowo żytnych nawarstwie ń kulturowych. W zwi ązku z tym wszystkie prace ziemne wymagaj ą jednoczesnego prowadzenia bada ń archeologicznych. Wyniki bada ń stanowi ą jedyn ą dokumentacj ę nast ępuj ących po sobie epizodów osadniczych. Pozwalaj ą skorygowa ć, uszczegółowi ć i potwierdzi ć dane ze źródeł pisanych. Pozyskany w trakcie bada ń materiał ruchomy umo żliwia uzupełnienie danych o kulturze materialnej regionu. Zagro żeniem dla dziedzictwa archeologicznego jest te ż rozwój turystyki, zwłaszcza nad jeziorami. Tereny te, obecnie atrakcyjne pod wzgl ędem rekreacyjnym, cz ęsto były równie ż zajmowane przez wspólnoty ludzkie w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Dost ęp do wody, który stanowił podstaw ę egzystencji osadniczej, umo żliwiał tworzenie licznych osad o metryce si ęgaj ącej od epoki kamienia po czasy nowo żytne.

3. Uwarunkowania wynikaj ące ze studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

Problematyka ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz opieki nad zabytkami na terenie interesuj ącej nas gminy została zawarta w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Babiak, przyjętym Uchwał ą Nr XLI/192/1998 Rady Gminy Babiak z dnia 19 czerwca 1998 roku oraz w jego zmianach, przyj ętych Uchwał ą Nr XXXVI/263/2009 Rady Gminy Babiak z dnia 30 grudnia 2009 roku.

42 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

W studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy wskazano obszary i obiekty o warto ściach kulturowych oraz ustalono dla nich wyszczególnione poni żej zasady ochrony: 1) w strefach ochrony konserwatorskiej układów urbanistycznych obowi ązuje: • zachowanie historycznej linii zabudowy, • zachowanie historycznej parcelacji działek, • dostosowanie nowowznoszonych budynków do zabudowy historycznej, uzgadnianie z wojewódzkim konserwatorem zabytków ich koncepcji architektonicznej, 2) wszelkie prace (m. in. remonty, przebudowy, rozbiórki, podziały geodezyjne, zmiany zagospodarowania terenu) prowadzone w obiektach wpisanych do rejestru zabytków wymagaj ą zgody wojewódzkiego konserwatora zabytków; 3) zmiany zagospodarowania, podziały geodezyjne oraz prace remontowe prowadzone w obiektach podlegaj ących ochronie konserwatorskiej wymagają uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków; 4) w obszarach obj ętych stref ą „OW” – obserwacji archeologicznej działalno ść inwestycyjna mo że by ć prowadzona wył ącznie pod nadzorem konserwatorskim, a w zwi ązku z tym niezb ędne jest uzgadnianie z wojewódzkim konserwatorem zabytków planowanych w tym rejonie prac ziemnych; 5) zagospodarowanie nieczynnych cmentarzy wyznaniowych regulaj ą stosowne przepisy prawa. Przyj ęte w studium ustalenia spełniaj ą warunki okre ślone w art. 10 ust. 1 pkt 2, 3, 4 i 9 oraz ust. 2 pkt 2, 3, 4 i 14 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80 poz. 717 z pó źniejszymi zmianami), a tak że w art. 18 ust. 1–2 i art. 19 ust. 1–3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, tj. uwzgl ędniają uwarunkowania wynikaj ące ze stanu krajobrazu kulturowego, dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, a tak że okre ślaj ą obszary i zasady ochrony krajobrazu kulturowego, dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej w zakresie okre ślonym cytowanymi wy żej ustawami oraz w zakresie wynikaj ącym z zasad ochrony konserwatorskiej obszarów i obiektów o warto ściach kulturowych.

4. Uwarunkowania wynikaj ące z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gminy

Sytuacja w zakresie planowania przestrzennego na terenie gminy Babiak, w sensie istnienia dokumentów planistycznych w postaci miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, nie jest korzystna. Terytorium gminy posiada jedynie plany miejscowe dla nielicznych obszarów, w tym w ogóle dla obszarów istotnych pod wzgl ędem uwarunkowa ń kulturowych. Dla obszaru gminy Babiak uchwalono nast ępuj ące plany miejscowe: 1) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego w cz ęś ci dotycz ącej terenu oznaczonego symbolem RP i 2AG obejmuj ącego działk ę nr 265/1 w Poloniszu z przeznaczeniem pod oczyszczalni ę ścieków dla wsi Babiak – uchwalony Uchwał ą Nr X/38/1999 Rady Gminy Babiak z dnia 24 marca 1999 roku

43 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

• brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 2) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów mieszkaniowych w Babiaku przy ulicy Zielonej w granicach działek nr 281/2, 281/3, 281/5, 281/6, 282/2, 282/3, 283/2, 283/3, 283/5, 283/6, 277 oraz przy ulicy Pozna ńskiej w granicach działki nr 250 – uchwalony Uchwał ą Nr XX/120/2000 Rady Gminy Babiak z dnia 31 marca 2000 roku • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 3) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów mieszkaniowych w Brdowie w granicach działek nr 342, 343/2, 343/3, 344 i w granicach działki nr 431/1 – uchwalony Uchwał ą Nr XX/121/2000 Rady Gminy Babiak z dnia 31 marca 2000 roku • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 4) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów letniskowych w Lubotyniu w granicach działki nr 183/1 i w granicach działek nr 139/37, 140, 142, 147/36 – uchwalony Uchwał ą Nr XX/122/2000 Rady Gminy Babiak z dnia 31 marca 2000 roku • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 5) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów letniskowych w Psarach w granicach działek nr 69/2, 92/2 i w granicach działek nr 103/2–103/6 oraz w Korzeczniku–Podlesie w granicach działki nr 170/1, w granicach działek nr 83, 87, 91, 92, 95/3, 98, 102/10, 102/3, 103, w granicach działek nr 130, 131, 132, 131/1, 133/2, 134/3–134/2, 135 i w granicach działek nr 180/1, 176, 172/2 – uchwalony Uchwał ą Nr XX/123/2000 Rady Gminy w Babiaku z dnia 31 marca 2000 roku • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 6) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego – korekta drogi wojewódzkiej nr 270 w miejscowo ści Brdów – uchwalony Uchwał ą Nr XII/264/2002 Rady Gminy Babiak z dnia 22 maja 2002 roku • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 7) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego – korekta drogi powiatowej nr 323 w miejscowo ści Babiak – uchwalony Uchwał ą Nr XII/265/2002 Rady Gminy Babiaku z dnia 22 maja 2002 roku • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 8) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów letniskowych w Lubotyniu – uchwalony Uchwał ą Nr XIII/66/2003 Rady Gminy Babiak z dnia 29 sierpnia 2003 roku

44 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

• brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 9) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów budownictwa mieszkaniowego w Babiaku przy ulicy Zielonej w granicach działek nr 275/3, 291/1, 292, 290/1, 296/12, 296/9, 297/9 – uchwalony Uchwał ą Nr XIII/67/2003 Rady Gminy Babiak z dnia 29 sierpnia 2003 roku • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 10) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów budownictwa mieszkaniowego w Stefanowie (sołectwo Żurawiniec) w granicach działek nr 4/33, 17, 18, 19 – uchwalony Uchwał ą Nr XIII/68/2003 Rady Gminy Babiak z dnia 29 sierpnia 2003 roku • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 11) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenu parkingu przy ulicy Pozna ńskiej w Babiaku w granicach działek nr 271/1, 271/3 – uchwalony Uchwał ą Nr XIII/69/2003 Rady Gminy Babiak z dnia 29 sierpnia 2003 roku • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej; 12) miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego placu przy Gminnym Ośrodku Kultury w Babiaku – uchwalony Uchwał ą Nr XIII/70/2003 Rady Gminy Babiak z dnia 29 sierpnia 2003 roku. • brak zapisów odno śnie zasad ochrony krajobrazu kulturowego, zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Żaden z wymienionych planów miejscowych nie dotyczy obszarów, na których wyst ępuj ą elementy dziedzictwa kulturowego, z powy ższej te ż przyczyny nie zawarto tam że żadnych zapisów zwi ązanych z ochron ą tego ż dziedzictwa. W tym sensie sytuacja zwi ązana z ochron ą krajobrazu kulturowego, dziedzictwa kulturowego oraz zabytków, a tak że dóbr kultury współczesnej na terenach gminy Babiak nie jest korzystna, bowiem de facto nie mo że by ć realizowana ochrona zabytków w rozumieniu art. 7 pkt 4 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, co ma swoje szczególne konsekwencje na etapie prowadzenia inwestycji budowlanych w obszarach i przy obiektach o warto ściach zabytkowych. Stan taki ze stanowiska zasad ochrony zabytków nie jest po żą dany i wła ściwy.

5. Uwarunkowania wynikaj ące z innych dokumentów odnosz ących si ę do rozwoju społeczno-gospodarczego gminy

Aktualnie, poza wskazanymi wy żej dokumentami zwi ązanymi z zagospodarowaniem przestrzennym gminy, obowi ązuj ącym na terenie gminy jest Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Babiak na lata 2007–2015, przyj ęta Uchwał ą

45 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Nr XI/74/2007 Rady Gminy Babiak z dnia 28 wrze śnia 2007 roku i zmieniona Uchwał ą Nr XII/82/2007 Rady Gminy Babiak z dnia 30 pa ździernika 2007 roku. We wskazanym dokumencie uznano, i ż jedn ą z mocnych stron gminy jest jej dziedzictwo kulturowe, w tym zasoby kultury materialnej, m. in. zabytki nieruchome. Jednocze śnie wskazano tam że, i ż jedn ą ze słabych stron gminy jest brak wła ściwego dozoru nad ochron ą zasobów dziedzictwa kulturowego. Przyj ęto konieczno ść realizacji nast ępuj ących działa ń, które bezpo średnio lub po średnio wi ążą si ę z ochron ą dziedzictwa kulturowego gminy: 1) organizacja cyklicznych imprez kulturalnych dla podniesienia znaczenia tradycji i kultury ludowej w śród mieszka ńców gminy; 2) opracowanie dokumentacji technicznych i kosztorysowych umo żliwiaj ących absorpcj ę środków UE na planowane inwestycje w gminie; 3) tworzenie partnerstw publiczno-prawnych oraz współpraca z organizacjami pozarz ądowymi dla wspólnej realizacji projektów społecznych i inwestycji publicznych; 4) wspieranie działalno ści Gminnego O środka Kultury w Babiaku w zakresie upowszechniania dorobku kulturalnego regionu; 5) rewitalizacja obiektów zabytkowych i ochrona dóbr kultury (remont i dostosowywanie ich funkcji do obecnych potrzeb kulturalnych społeczno ści lokalnej); 6) promocja i szkolenia na rzecz pozyskiwania środków UE na rozwój gospodarstw agroturystycznych w obszarach proturystycznych; 7) rozbudowa bazy noclegowej, gastronomicznej i punktów informacji turystycznej na terenie gminy.

6. Uwarunkowania wynikaj ące z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej

Na terenie gminy wskazano nast ępuj ące obszary podlegaj ące ochronie prawnej z uwagi na ich walory przyrodnicze: • GOPLA ŃSKO-KUJAWSKI OBSZAR CHRONIONEGO KRAJOBRAZU w granicach tego obszaru usytuowane jest w zasadzie całe terytorium gminy, z wył ączeniem jego niewielkich skrawków w północno wschodniej i południowo wschodniej cz ęś ci. Obszar ten utworzony został na podstawie Uchwały Nr 53 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koninie z dnia 29 stycznia 1986 roku; • REZERWAT „KAW ĘCZY ŃSKIE BRZ ĘKI” obszar ten poło żony jest w północno zachodniej cz ęś ci gminy, koło miejscowo ści Luboty ń. Utworzony został na podstawie Zarz ądzenia Nr 219 Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 2 lipca 1959 roku;

Na obszarze gminy znajduj ą si ę tak że twory przyrodnicze uznane za pomniki przyrody Rozporz ądzeniem Nr 38/1992 Wojewody Koni ńskiego z dnia 1 czerwca 1992 roku, Rozporz ądzeniem Nr 20/1998 Wojewody Koni ńskiego z dnia 16 grudnia 1998 roku i Rozporz ądzeniem Nr 39/2001 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 5 listopada 2001 roku: 1. WIECININ • buk pospolity ( Fagus sylvatika L. ) – nr rej. wojewódzkiego 118, 2. WIECININ • aleja grabowa ( Carpinus betulus L. ) – nr rej. wojewódzkiego 119,

46 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

3. BRDÓW, Rynek • lipa drobnolistna ( Tilia cordata Mill. ) – nr rej. wojewódzkiego 183/92, 4. LE ŚNICTWO GAJ, Oddział 170 g • dąb szypułkowy ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 191/98, 5. LE ŚNICTWO GAJ, Oddział 170 i • grupa 3 d ębów szypułkowych ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1195/01, 6. LE ŚNICTWO GAJ, Oddział 172 a • dąb szypułkowy ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1196/01, 7. LE ŚNICTWO KIEJSZE, Oddział 130 b • grupa 2 d ębów szypułkowych ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1197/01, 8. LE ŚNICTWO KIEJSZE, Oddział 131 a • grupa 3 d ębów szypułkowych ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1198/01, 9. LE ŚNICTWO GAJ, Oddział 132 b • dąb szypułkowy ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1199/01, 10. LE ŚNICTWO KIEJSZE, Oddział 133 f • dąb szypułkowy ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1200/01, 11. LE ŚNICTWO KIEJSZE, Oddział 146 h • dąb szypułkowy ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1201/01, 12. LE ŚNICTWO KIEJSZE, Oddział 147 h • dąb szypułkowy ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1202/01, 13. LE ŚNICTWO KIEJSZE, Oddział 147 k • dąb szypułkowy ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1203/01, 14. LE ŚNICTWO KIEJSZE, Oddział 118 d • grupa 2 d ębów szypułkowych ( Quercus robur L. ) – nr rej. wojewódzkiego 1204/01.

47 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

VI. Cele gminnego programu opieki nad zabytkami

Cele gminnego programu opieki nad zabytkami wskazuje art. 87 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, zgodnie z którym gminne programy opieki nad zabytkami maj ą na celu w szczególno ści: 1) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, 2) uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, 5) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami, 6) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków, 7) podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo żliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

48 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

VII. Kierunki działa ń dla realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

1. Gminna ewidencja zabytków

1.1. Sporz ądzenie gminnej ewidencji zabytków nieruchomych 1) wykonanie gminnej ewidencji zabytków nieruchomych – na etapie poprzedzaj ącym opracowanie niniejszego programu opieki nad zabytkami wykonano gminn ą ewidencj ę zabytków nieruchomych w formie kart ewidencyjnych oraz w formie elektronicznej bazy danych (J. Sobierajski – 2008 r.), 2) przekazanie sołtysom w ka żdym sołectwie 1 egzemplarza opracowanych kart gminnej ewidencji zabytków nieruchomych z terenów im podległych, 3) systematyczne uzupełnianie kart gminnej ewidencji zabytków nieruchomych o uzyskane dane i dokumentacj ę fotograficzn ą, 4) rozpoznanie i wprowadzanie do gminnej ewidencji zabytków nieruchomych zmian powstałych w wyniku rozbiórek, modernizacji i remontów obiektów wykazanych w ewidencji.

1.2. Sporz ądzenie gminnej ewidencji zabytków archeologicznych 1) wykonanie gminnej ewidencji zabytków archeologicznych – na etapie poprzedzaj ącym opracowanie niniejszego programu opieki nad zabytkami wykonano gminn ą ewidencj ę zabytków archeologicznych w formie kart ewidencyjnych stanowisk archeologicznych i kart ewidencyjnych zespołów stanowisk archeologicznych (N. Lipowczyk – 2008 r.), 2) uzupełnianie i weryfikowanie istniej ącej gminnej ewidencji zabytków archeologicznych w zakresie informacji o wszystkich sukcesywnie odkrywanych reliktach przeszło ści, niezale żnie od charakteru bada ń oraz na podstawie uzyskiwanych wyników bada ń weryfikacyjnych AZP na podanych ni żej obszarach: a) 52–43, b) 52–44, c) 53–43; d) 53–44, e) 54–44, f) 54–45, g) 54–46, h) 55–44, i) 55–45.

2. Rozpoznanie perspektyw tworzenia parków kulturowych na terenie gminy Wskazuje si ę na zasadno ść utworzenia parku kulturowego dla ko ścioła i klasztoru Paulinów w Brdowie wraz z ich najbli ższym otoczeniem obejmuj ącym teren przyko ścielny, a tak że historyczny rynek dawnego miasta.

49 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

3. Wyznaczenie stref ochrony stanowisk archeologicznych Okre ślenie stref ochrony stanowisk archeologicznych na terenie gminy na podstawie gminnej ewidencji zabytków archeologicznych.

W celu ochrony stanowisk archeologicznych i archeologicznych nawarstwie ń kulturowych, podczas inwestycji zwi ązanych z zabudowywaniem i zagospodarowaniem terenu, nale ży ujmowa ć zagadnienia zwi ązane z ochron ą zabytków archeologicznych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o warunkach zabudowy i decyzjach o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz nale ży respektowa ć zapisy dotycz ące ochrony zabytków archeologicznych w opiniach i decyzjach Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków: • respektowanie wyznaczonych stref ochrony stanowisk archeologicznych na zał ącznikach graficznych przy sporz ądzaniu dokumentów planistycznych; • wprowadzenie zapisu zapewniaj ącego prawidłow ą ochron ę archeologicznego dziedzictwa kulturowego w stosunku do stref wyst ępowania stanowisk archeologicznych oraz obszarów chronionych, tj. układów urbanistycznych i ruralistycznych, założeń pałacowo- parkowych, zabytkowych cmentarzy, obiektów wpisanych do rejestru zabytków i uj ętych w ewidencji zabytków.

„Prace inwestycyjne, w tym ziemne związane z budownictwem i zagospodarowaniem terenu, w obrębie obszarów chronionych i stref występowania stanowisk archeologicznych, wymagają uzgodnienia z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, który określi warunki realizacji inwestycji.”

4. Udost ępnianie i promocja zabytków nieruchomych 1) rozpowszechnianie informacji na temat zabytków nieruchomych z terenu gminy, 2) udost ępnienie gminnej ewidencji zabytków oraz niniejszego „Programu opieki nad zabytkami gminy Babiak na lata 2010–2013” na stronie internetowej Urz ędu Gminy w Babiaku, 3) umieszczenie, po uzyskaniu stosownych pozwole ń organu ochrony zabytków i w porozumieniu z wła ścicielami, tablic informacyjnych na historycznych obiektach budowlanych wpisanych do rejestru zabytków, 4) współpraca z instytucjami wprowadzaj ącymi dodatkowe oznakowania na drogach gminnych, powiatowych i wojewódzkich w celu ułatwienia dojazdu do tych obiektów, 5) utworzenie na terenie gminy Babiak ście żki dydaktycznej przedstawiaj ącej histori ę, krajobraz i zabytki regionu, tak że te nie wpisane do rejestru zabytków, a kształtuj ące jego przestrze ń i b ędące świadectwem jego przeszło ści, jak również oznakowanie ich tablicami informacyjnymi wykonanymi dla nast ępuj ących obiektów: a) historyczne budynki i zespoły budowlane: ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. Przemienienia Pa ńskiego w Babiaku, zespół klasztoru Paulinów w Brdowie, ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła w D ębnie Poproboszczowskim, ko ściół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Wawrzy ńca w Lubotyniu, zespół dworski w Bogusławicach, zespół dworski w Brzeziu, zespół dworski

50 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

w Góraju, zespół dworski w Mchowie, zespół dworski w Ozorzynie, zespół dworski w Radoszewicach, zespół dworski w Wiecininie, b) historyczne cmentarze: zespół cmentarza parafialnego rzymsko- katolickiego w Babiaku, cmentarz ewangelicki w Babiaku, miejsce po dawnym cmentarzu żydowskim w Babiaku, cmentarz parafialny rzymskokatolicki w Brdowie, cmentarz parafialny rzymskokatolicki w D ębnie Poproboszczowskim, cmentarz ewangelicki w Kiejszach, cmentarz ewangelicki w Lipich Górach, cmentarz parafialny rzymsko- katolicki w Lubotyniu, cmentarz ewangelicki w Stypinie, c) miejsca pami ęci narodowej: miejsce ofiar II wojny światowej w Lipich Górach, d) najcenniejsze elementy środowiska przyrodniczego: rezerwat „Kaw ęczy ńskie Brz ęki”, 6) uwzgl ędnianie obiektów zabytkowych przy wyznaczaniu tras turystycznych i ście żek dydaktycznych gminy, 7) ustalenie z wła ścicielami obiektów zabytkowych mo żliwo ści i zasad ich udost ępniania.

5. Edukacja w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego 1) wł ączenie tematyki opieki i ochrony zabytków do zaj ęć dydaktycznych w szkołach podstawowych i gimnazjalnych prowadzonych przez gmin ę, 2) wdra żanie do zaj ęć szkolnych poj ęć zwi ązanych z krajobrazem kulturowym gminy i regionu, 3) informowanie młodzie ży szkolnej o zasobach krajobrazu kulturowego gminy, powiatu i województwa, 4) organizowanie w ramach zaj ęć szkolnych wycieczek krajoznawczych, pieszych i rowerowych po najciekawszych i najwa żniejszych miejscach w gminie i powiecie oraz przedstawianie znajduj ących si ę tam że obiektów zabytkowych.

6. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania i zagospodarowania 1) współdziałanie z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w zakresie informowania wła ścicieli obiektów zabytkowych o mo żliwo ściach pozyskania pomocowych środków finansowych na ich remonty, 2) nawi ązanie współpracy z wła ścicielami obiektów znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków, przy czynnym udziale Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, poprzez: a) rozpowszechnianie w śród wła ścicieli tych obiektów informacji na temat zasad konserwatorskich i profilaktyki konserwatorskiej, b) zbieranie od wła ścicieli tych obiektów informacji na temat przeprowadzonych remontów i odnotowywanie tych faktów w kartach gminnej ewidencji zabytków, 3) aktywne zach ęcanie sektora prywatnego do zagospodarowania obiektów zabytkowych, 4) okre ślenie zasad i mo żliwo ści udzielania pomocy finansowej wła ścicielom remontuj ącym obiekty zabytkowe (wpisane do rejestru zabytków)

51 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

w ramach środków zabezpieczonych w bud żecie gminy na dany rok (dotacje, ulgi podatkowe).

7. Poprawa stanu zachowania zabytków nieruchomych na terenie gminy – kierunki działa ń i zadania

Terminarz Lp Kierunki działa ń Zadania realizacji 1. Rewitalizacja otoczenia zespołu klasztornego oraz historycznego rynku Brdowa wprowadzenie jednorodnego, odpowiadaj ącego współczesnym standardom cywilizacyjnym systemu informacji, Rewitalizacja w tym informacji turystycznej; poszukiwanie najcenniejszych środków zach ęcaj ących wła ścicieli budynków 1. zabytkowych fragmentów 2010–2013 zlokalizowanych w obszarze rewitalizacji historycznej struktury do przeprowadzenia prac konserwatorsko- przestrzennej Brdowa remontowych w tych budynkach; uporz ądkowanie reklam, szyldów i witryn; oznakowanie budynków zabytkowych zlokalizowanych w granicach obszaru rewitalizacji (tablice informacyjne) 1. Współpraca z wła ścicielami historycznych cmentarzy innowierczych w zakresie uporz ądkowania tych cmentarzy i ich oznakowania ustalenie zasad i przeprowadzenie przy współudziale samorz ądu terytorialnego prac 2010–2013 porz ądkowych obejmuj ących usuni ęcie śmieci, likwidacj ę cz ęś ci samosiewów na cmentarzach ewangelickich w Babiaku, Kiejszach, Lipich Górach i Stypinie oraz na cmentarzu żydowskim w Babiaku Rewitalizacja zabytkowych 2. 2. Współpraca z wła ścicielami historycznych cmentarzy cmentarzy w zakresie oznakowania tych cmentarzy ustalenie zasad i umieszczenie przy współudziale samorz ądu terytorialnego tablic informacyjnych o fakcie istnienia cmentarza 2010–2013 i jego historii – cmentarze rzymskokatolickie w Babiaku, Brdowie, D ębnie Poproboszczowskim i Lubotyniu; cmentarze ewangelickie w Babiaku, Kiejszach, Lipich Górach i Stypinie oraz cmentarz żydowski w Babiaku 1. Zabezpieczenie przed dalszym niszczeniem dworu i parku dworskiego w Brzeziu rozpatrzenie sprawy sprzeda ży zespołu dworsko-parkowego przez samorz ąd gminny i Rewitalizacja ewentualne podj ęcie działa ń zwi ązanych ze najcenniejszych zbyciem tego zespołu z przeznaczeniem go na 3. 2010–2013 zabytkowych obiektów cele mieszkalne; przeprowadzenie prac budowlanych zabezpieczaj ących dwór przed dalszym niszczeniem (wzmocnienie murów budynku, odtworzenie dachu) oraz przeprowadzenie prac piel ęgnacyjnych w parku dworskim (usuni ęcie śmieci, likwidacja cz ęś ci

52 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

samosiewów, zabiegi piel ęgnacyjne przy istniej ącym drzewostanie, odtworzenie historycznych ście żek parkowych) 2. Podj ęcie współpracy z wła ścicielami spichlerza zespołu dworskiego w Brzeziu w celu zainicjowania prac konserwatorsko- remontowych przy tym obiekcie; działania obj ąć winny przede wszystkim wymian ę pokrycia dachowego z 2010–2013 zastosowaniem historycznego materiału pokryciowego połaci dachowych, wykonanie nowego systemu odprowadzania wód opadowych z połaci dachu, remont lub wymian ę okien i drzwi, a tak że renowacj ę wypraw tynkarskich elewacji 3. Podj ęcie współpracy z wła ścicielem dworu i parku dworskiego w Bogusławicach w celu zainicjowania prac konserwatorsko- remontowych przy dworze oraz prac piel ęgnacyjnych w parku; działania obj ąć winny remont kapitalny dworu (wymiana pokrycia dachowego z zastosowaniem historycznego materiału pokryciowego połaci dachowych, wykonanie nowego systemu odprowadzania wód 2010–2013 opadowych z połaci dachu, odtworzenie stolarki okiennej i drzwiowej, a tak że renowacj ę wypraw tynkarskich elewacji) oraz przeprowadzenie prac piel ęgnacyjnych w parku dworskim (usuni ęcie śmieci, likwidacja cz ęś ci samosiewów, zabiegi piel ęgnacyjne przy istniej ącym drzewostanie, odtworzenie historycznych ście żek parkowych); budynek dworu winien tak że by ć wykorzystywany na funkcje mieszkalne 4. Podj ęcie współpracy z wła ścicielem starszego dworu i parku dworskiego w Mchowie w celu zainicjowania prac konserwatorsko-remontowych przy dworze oraz prac piel ęgnacyjnych w parku; działania obj ąć winny remont kapitalny starego dworu (wymiana pokrycia dachowego z zastosowaniem historycznych materiałów pokryciowych połaci dachowych, wykonanie 2010–2013 nowego systemu odprowadzania wód opadowych z połaci dachu, odtworzenie stolarki okiennej i drzwiowej, a tak że renowacj ę wypraw tynkarskich elewacji) oraz przeprowadzenie prac piel ęgnacyjnych w parku dworskim (usuni ęcie śmieci, likwidacja cz ęś ci samosiewów, zabiegi piel ęgnacyjne przy istniej ącym drzewostanie, odtworzenie historycznych ście żek parkowych) 5. Podj ęcie współpracy z wła ścicielem spichlerza z zespołu dworskiego w Wiecininie w celu zainicjowania prac konserwatorsko- 2010–2013 remontowych w tym budynku; działania obj ąć winny remont kapitalny

53 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

spichlerza (wymiana pokrycia dachowego z zastosowaniem historycznych materiałów pokryciowych połaci dachowych, wykonanie nowego systemu odprowadzania wód opadowych z połaci dachu, odtworzenie okien

i drzwi, a tak że renowacj ę ceglanych lic elewacji); budynek winien uzyska ć tak że nowe funkcje u żytkowe – na przykład mieszkalne lub inne, nie stwarzaj ące jednak że zagro żenia dla warto ści zabytkowych tego obiektu

54 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

VIII. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

Podmiotem formułuj ącym gminny program opieki nad zabytkami jest samorząd gminy. Realizacja programu odbywa ć si ę b ędzie poprzez działania władz gminy na rzecz osi ągni ęcia celów w nim przyj ętych. Program wymaga współdziałania samorz ądu gminnego z: 1) instytucjami ochrony zabytków, ochrony środowiska i o środkami naukowymi, 2) organizacjami pozarz ądowymi zajmuj ącymi si ę ochron ą i opiek ą nad zabytkami, 3) diecezjami – w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami sakralnymi. Samorz ąd gminny ma oddziaływa ć na ró żne podmioty maj ące do czynienia z obiektami zabytkowymi, w tym tak że na mieszka ńców, tak by wywoływa ć ich po żą dane zachowanie prowadz ące do realizacji zamierzonych celów. Zakłada si ę, że w realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami dla gminy Babiak wykorzystane zostan ą nast ępuj ące grupy instrumentów:

1) instrumenty prawne a) przepisy prawne wynikaj ące z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, b) programy okre ślaj ące polityk ę pa ństwa i województwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, c) miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego gminy oraz inne dokumenty okre ślaj ące strategie gminy, d) ustanawianie ró żnych form prawnej ochrony zabytków;

2) instrumenty finansowe a) dotacje, b) subwencje, c) dofinansowania, d) europejskie instrumenty finansowe (fundusze unijne);

3) instrumenty koordynacji a) strategie rozwoju gminy, b) plany rozwoju lokalnego, c) programy prac konserwatorskich, d) programy ochrony środowiska, e) studia i analizy, koncepcje, f) plany rewitalizacji;

4) instrumenty społeczne a) edukacja kulturowa, b) informacja, c) współdziałanie z s ąsiednimi jednostkami samorz ądu terytorialnego, diecezj ą, organizacjami pozarz ądowymi, stowarzyszeniami regionalnymi, o środkami naukowymi oraz wła ścicielami i posiadaczami obiektów;

55 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

5) instrumenty kontrolne a) utworzenie w ramach organizacyjnych Urz ędu Gminy w Babiaku Zespołu Koordynuj ącego pracami realizuj ącymi poszczególne zadania wynikaj ące z ustale ń niniejszego programu – w skład Zespołu wchodzi ć będą nast ępuj ące osoby: • Krystyna B ąk – Sekretarz Gminy, • Maria Wi śniewska – kierownik Referatu Spraw Komunalnych, • Radosław Bartczak – inspektor ds. funduszy unijnych i zamówie ń publicznych, • Janina Stempi ńska – inspektor ds. inwestycji i planowania przestrzennego, • Waldemar Zasadzi ński – podinspektor ds. obrony cywilnej, informatyki i promocji, • Robert Wertka – młodszy referent ds. ochrony środowiska, b) aktualizacja bazy danych zawartych w gminnej ewidencji zabytków, c) monitorowanie stanu zachowania i funkcjonowania środowiska kulturowego.

56 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

IX. Monitoring działania gminnego programu opieki nad zabytkami

Monitoring polega na prowadzeniu stałej obserwacji procesów i zjawisk, które są istotne z punktu widzenia realizacji programu. Za monitorowanie realizacji programu opieki nad zabytkami gminy Babiak odpowiada Wójt Gminy Babiak, który co dwa lata b ędzie przedstawiał Radzie Gminy w Babiaku sprawozdanie z realizacji programu. Po 4 latach program powinien zosta ć zaktualizowany i ponownie przyj ęty przez Rad ę Gminy. Do wykonania powy ższego zadania utworzono Zespół Koordynuj ący monitoruj ący „Gminny program opieki nad zabytkami Gminy Babiak na lata 2010– 2013” poprzez analiz ę stopnia jego realizacji. Monitorowanie przebiegu realizacji programu b ędzie wa żnym elementem jego wdra żania. Przedmiotem monitoringu będą działania podejmowane przez gminne władze wykonawcze w dziedzinie ochrony i opieki nad zabytkami (w ramach własnego bud żetu gminnego), jak i działania innych podmiotów w tym zakresie w oparciu o środki własne i inne środki finansowe.

57 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

X. Niektóre zewn ętrzne źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami

Obowi ązek dbania o stan zabytków ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na wła ścicieli i posiadaczy zabytków. Wsparciem dla zada ń z zakresu ochrony zabytków s ą zewn ętrzne źródła dofinansowania udzielane zgodnie z obowi ązuj ąca ustaw ą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Wśród zewn ętrznych źródeł finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami wymieni ć nale ży: 1) Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego a) dane adresowe: Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Departament Ochrony Zabytków ul. Ksawerów 13 02–656 Warszawa, b) witryna internetowa: http://www.mkidn.gov.pl, c) dotacje udzielane na sporz ądzanie ekspertyz technicznych i konserwatorskich; przeprowadzanie bada ń konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych; wykonywanie dokumentacji konserwatorskiej; opracowanie programu prac konserwatorskich i restauratorskich; wykonanie projektu budowlanego zgodnie z przepisami Prawa budowlanego; sporz ądzenie projektu odtworzenia kompozycji wn ętrz; zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku; stabilizacj ę konstrukcyjn ą cz ęś ci składowych zabytku lub ich odtworzenie w zakresie niezb ędnym dla zachowania tego zabytku; odnowienie lub uzupełnienie tynków, okładzin architektonicznych albo ich całkowite odtworzenie, z uwzgl ędnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki; odtworzenie zniszczonej przynale żno ści zabytku, je żeli odtworzenie to nie przekracza 50% oryginalnej substancji tej przynale żno ści; odnowienie lub całkowite odtworzenie okien, w tym o ścieżnic i okiennic, zewn ętrznych odrzwi i drzwi, wi ęź by dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych; modernizacj ę instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, które posiadaj ą oryginalne, wykonane z drewna cz ęś ci składowe i przynale żno ści; wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; uzupełnienie narysów ziemnych dzieł architektury obronnej oraz zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach krajobrazowych; działania zmierzaj ące do wyeksponowania istniej ących, oryginalnych elementów zabytkowego układu parku lub ogrodu; zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych niezb ędnych do wykonania wskazanych powy żej prac i robót przy zabytku, a tak że zakup i monta ż instalacji przeciwwłamaniowej oraz przeciwpo żarowej i odgromowej – dotacje udzielane w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Dziedzictwo kulturowe” (priorytety 1: Rewaloryzacja

58 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

zabytków nieruchomych i ruchomych ; priorytet 4: Ochrona zabytków archeologicznych i priorytet 6: Ochrona zabytkowych cmentarzy ); d) podmioty uprawnione do wyst ępowania o dotacj ę: • osoby fizyczne posiadaj ące tytuł prawny do zabytku wynikaj ący z prawa własno ści, u żytkowania wieczystego, trwałego zarz ądu, ograniczonego prawa rzeczowego albo stosunku zobowi ązaniowego, • jednostki samorz ądu terytorialnego spełniaj ące warunek w zakresie tytułu prawnego do zabytku jak wy żej, • inne jednostki organizacyjne spełniaj ące warunek w zakresie tytułu prawnego do zabytku jak wy żej; 2) Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków a) dane adresowe: Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków Wojewódzki Urz ąd Ochrony Zabytków ul. Goł ębia 2 61–834 Pozna ń, b) witryna internetowa: http://www.wosoz.bip-i.pl/public, c) dotacje udzielane na zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku; stabilizacj ę konstrukcyjn ą cz ęś ci składowych zabytku lub ich odtworzenie w zakresie niezb ędnym dla zachowania tego zabytku; odnowienie lub uzupełnienie tynków, okładzin architektonicznych albo ich całkowite odtworzenie, z uwzgl ędnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki; odtworzenie zniszczonej przynale żno ści zabytku, je żeli odtworzenie to nie przekracza 50% oryginalnej substancji tej przynale żno ści; odnowienie lub całkowite odtworzenie okien, w tym o ście żnic i okiennic, zewn ętrznych odrzwi i drzwi, wi ęź by dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych; modernizacj ę instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, które posiadaj ą oryginalne, wykonane z drewna cz ęś ci składowe i przynale żno ści; wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; uzupełnienie narysów ziemnych dzieł architektury obronnej oraz zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach krajobrazowych; działania zmierzaj ące do wyeksponowania istniej ących, oryginalnych elementów zabytkowego układu parku lub ogrodu, a tak że zakup i monta ż instalacji przeciwwłamaniowej oraz przeciwpo żarowej i odgromowej; d) podmioty uprawnione do wyst ępowania o dotacj ę: • osoby fizyczne posiadaj ące tytuł prawny do zabytku wynikaj ący z prawa własno ści, u żytkowania wieczystego, trwałego zarz ądu, ograniczonego prawa rzeczowego albo stosunku zobowi ązaniowego, • jednostki samorz ądu terytorialnego spełniaj ące warunek w zakresie tytułu prawnego do zabytku jak wy żej, • inne jednostki organizacyjne spełniaj ące warunek w zakresie tytułu prawnego do zabytku jak wy żej; 3) Marszałka Województwa Wielkopolskiego a) dane adresowe: Marszałek Województwa Wielkopolskiego Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego

59 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

Departament Kultury pl. Wolno ści 18 61–739 Pozna ń, b) witryna internetowa: http://www.bip.umww.pl, c) dotacje udzielane na prace wyszczególnione w pkt 1 lit. c; d) podmioty uprawnione do wyst ępowania o dotacj ę: • organizacje pozarz ądowe w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalno ści po żytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96 poz. 873 z pó źniejszymi zmianami), • osoby prawne i jednostki organizacyjne działaj ące na podstawie przepisów o stosunku Pa ństwa do Ko ścioła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolno ści sumienia i wyznania, je żeli ich cele statutowe obejmuj ą prowadzenia działalno ści po żytku publicznego, • stowarzyszenia jednostek samorz ądu terytorialnego, prowadz ące działalno ść pożytku publicznego, • jednostki organizacyjne podległe organom administracji publicznej lub przez nie nadzorowane; 4) Ministerstwo Spraw Wewn ętrznych i Administracji Departament Wyzna ń Religijnych oraz Mniejszo ści Narodowych i Etnicznych Wydział Funduszu Ko ścielnego a) dane adresowe: Ministerstwo Spraw Wewn ętrznych i Administracji Departament Wyzna ń Religijnych oraz Mniejszo ści Narodowych i Etnicznych Wydział Funduszu Ko ścielnego ul. Batorego 5 02–591 Warszawa, b) witryna internetowa: http://www.mswia.gov.pl, c) dotacje udzielane na remonty i konserwacj ę obiektów sakralnych o warto ści zabytkowej w zakresie wykonywania podstawowych prac zabezpieczaj ących obiekt (w szczególno ści remonty dachów, stropów, ścian i elewacji, osuszanie i odgrzybianie, izolacja, remonty i wymiana zu żytej stolarki okiennej i drzwiowej, instalacji elektrycznej, odgromowej, przeciwłamaniowej, przeciwpo żarowej itp.); nie finansuje si ę remontów i konserwacji obiektów towarzysz ących (dzwonnic wolnostoj ących, krzy ży), ruchomego wyposa żenia (obrazów, ikonostasów, stalli, epitafiów, szaf i naczy ń liturgicznych, instrumentów muzycznych i dzwonów) oraz otoczenia świ ątyni, a tak że stałych elementów wystroju wn ętrz (polichromii, fresków, witra ży i posadzek), d) podmioty uprawnione do wyst ępowania o dotacj ę: • osoby prawne Ko ścioła Rzymskokatolickiego, • osoby prawne innych ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych działaj ących na podstawie ustaw o stosunku Pa ństwa do ko ściołów oraz zwi ązków wyznaniowych, • osoby prawne ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych wpisanych do rejestru ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych, o którym mowa w art. 30 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolno ści

60 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BABIAK NA LATA 2010–2013

sumienia i wyznania (Dz. U. z 2005 r., Nr 231 poz. 1965 z pó źniejszymi zmianami). Ponadto istniej ą mo żliwo ści pozyskiwania środków finansowych ze źródeł zewn ętrznych na zadania inwestycyjne i społeczne do współfinansowania z funduszy krajowych i zagranicznych Unii Europejskiej.

Uwaga: W/w źródła finansowania s ą wskazówk ą dla u żytkowników obiektów zabytkowych i przedstawicieli władz samorz ądowych, w jakich instytucjach mo żna pozyskiwa ć środki na ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami.

61