PROGRAM

BEZPIECZE ŃSTWA POWODZIOWEGO

W REGIONIE WODNYM

ŚRODKOWEJ WISŁY – PROJEKT

(wersja pierwsza)

Warszawa, grudzie ń 2012 r. Status dokumentu Niniejszy dokument jest pierwsz ą wersj ą Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły , skierowan ą do przeprowadzenia procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko. Program opracowany został z upowa żnienia Ministra Spraw Wewn ętrznych i Administracji przez Jacka Kozłowskiego, Wojewod ę Mazowieckiego. Komitet Sterujący: Michał Boni, Minister Administracji i Cyfryzacji Stanisław Gawłowski, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska Ewa Mes, Wojewoda Kujawsko-Pomorski Jolanta Szołno-Koguc, Wojewoda Lubelski Jolanta Chełmi ńska, Wojewoda Łódzki Maciej Żywno, Wojewoda Podlaski Bo żentyna Pałka-Koruba, Wojewoda Świ ętokrzyski Marian Podziewski, Wojewoda Warmi ńsko-Mazurski Janusz Wi śniewski, p.o. Prezesa Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej Leszek Bagi ński, Dyrektor Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej Hanna Gronkiewicz-Waltz, Prezydent m.st. Warszawy Program opracowany przez zespół autorów pod przewodnictwem prof. dr hab. Jana Żelazo i Mateusza Balcerowicza jako koordynatora Programu . Redakcja: Katarzyna Fali ńska, Andrzej Pola ński. Zespół autorów: dr Joanna Adamczyk, Arkadiusz Augustyniak, Andrzej Baranowski, dr in ż Anna Baryła, Józef Białow ąs, Aleksander Błaszczyk, dr in ż. Małgorzata Bogucka-Szymalska, prof. dr hab. in ż. Magdalena Borys, dr in ż. Andrzej Brandyk, Barbara Cabala-Pluci ńska, Michał Ceran, dr Jarosław Chorma ński, Aleksandra Czy żewska-Lach, Tomasz Darski, prof. dr hab. in ż. Szczepan Ludwik D ąbkowski, Krzysztof D ąbrowski, Marcin Dominikowski, Witold Drowanowski, dr Anna Fogel, dr Piotr Fogel, Tomasz G ęsiak, Marian Górecki (†), Mateusz Grygoruk, Hanna Ignaciuk, prof. dr hab. in ż. Stefan Ignar, Magdalena Jarecka, prof. dr hab. Jerzy Jeznach, Wioletta Kami ńska, Kacper Kami ński, dr in ż. Ignacy Kardel, dr Adam Kiczko, prof. dr hab. in ż. Zbigniew Kledy ński, Michał Komorowski, Roman Konieczny, Andrzej Kosicki, Renata Ko śko, Agnieszka Kowaluk, Paweł Kozikowski, Izabela Krawczyk, dr in ż. Andrzej Krukowicz, dr in ż. El żbieta Kubrak, prof. dr hab. in ż. Janusz Kubrak, Emilia Kulczyk-Prus, Jacek Kuskowski, Wawrzyniec Lejman, dr in ż. Agnieszka Machowska, dr hab. Artur Magnuszewski, dr in ż. arch. Tomasz Majda, dr in ż. Anna Maksymiuk-Dziuban, Rafał Marciniak, dr in ż. arch. Małgorzata Marecka, dr Agnieszka Markowska, Paweł Meyer, prof. dr hab. Waldemar Mioduszewski, Jerzy Niedbała, Joanna Nowocie ń, dr hab. in ż. Tomasz Okruszko, Wiesław Ostaniewicz, dr in ż. Adam P. Kozioł, Konrad Paduch, Leszek Papaj, Karolina Pawlak, prof. dr hab. Edward Pierzgalski, dr hab. in ż. Zbigniew Popek, Marta Ró żak, Andrzej Rybus- Tołłoczko, prof. dr hab. Andrzej Sadurski, Małgorzata Siudak, Marek Sokołowski, dr in ż. Tomasz Sta ńczyk, Adam Sulejewski, mgr in ż. Renata Supryk, dr in ż. Daniel Szejba, dr in ż. Sylwia Szporak, Maria Szwałko, Michał Tomusiak, El żbieta Tyralska- Wojtycza, dr in ż. Sylwestr Tyszewski, dr Piotr Wałdykowski, dr in ż. Michał Wasilewicz, Stanisław Wi śniewski, Sławomir Wosi ński.

2

Szanowni Pa ństwo,

Przedkładamy do Pa ństwa rąk projekt dokumentu stanowi ący wynik wielomiesi ęcznych prac Biura Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły oraz grona ekspertów zaproszonych do współpracy przy jego opracowywaniu. Istotn ą rol ę w stworzeniu przedło żonego dokumentu mieli pełnomocnicy wojewodów z obszarów obj ętych działaniem Programu i przedstawiciele zarz ądów melioracji i gospodarki wodnej oraz KZGW i RZGW w Warszawie.

Przygotowany dokument jest równie ż wynikiem ocen zawartych w stworzonych napotrzeby Programu ekspertyzach, które powstały w oparciu o merytoryczn ą wiedz ę uznanych specjalistów z polskich uczelni oraz stowarzysze ń zrzeszaj ących urbanistów i architektów. Przedstawiony dokument jest efektem wieloetapowych prac. Obok zrealizowanych ekspertyz uwzgledniono tak że efekty warsztatów oraz spotka ń komitetu koordynuj ącego, a tak że posiedze ń zespołu ekspertów pracuj ących pod przewodnictwem prof. dr hab. Jana Żelazo.

Straty po powodzi z 2010 r. przekroczyły 11,5 mld złotych, co stanowi blisko 1% warto ści polskiego PKB. Tylko w samym w regionie wodnym Środkowej Wisły wyniosły one ponad 1,3 mld złotych. MSWiA na przełomie 2010 i 2011 roku przekazało przeszło 3 mld 200 mln złotych na usuwanie skutków powodzi, ponad 400 mln złotych zostało przekazanych na ten cel z Europejskiego Funduszu Solidarno ści, natomiast ponad 50 mln złotych z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Powód ź jest jednym z najwi ększych niebezpiecze ństw cywilizacyjnych XXI wieku. Wydatki na usuwanie jej skutków sięgaj ą znacz ącej cz ęś ci produktów krajowych poszczególnych pa ństw, za ś straty społeczne jej wyst ąpienia s ą cz ęsto nie do odtworzenia przez wiele lat. Zjawisko powodzi powoduje znacz ące koszty zarówno w krajach gospodarczo rozwini ętych, jak i tych dopiero si ę rozwijaj ących. Dlatego niektóre pa ństwa przeznaczaj ą na walk ę z tym zagro żeniem znaczne fundusze.

3 W samym tylko obszarze Amsterdamu do 2013 roku zaplanowano inwestycje przekraczaj ące kwot ę 3,2 mld euro, podobne inicjatywy były podejmowane w Niemczech po tzw. powodzi stulecia z 2002 roku. W naszym kraju, tylko na terenie województwa mazowieckiego na odbudow ę zniszczonej infrastruktury komunalnej przeznaczono 72,2 mln złotych, z czego na infrastruktur ę hydrotechniczn ą zostało przekazanych ponad 50 mln złotych. Natomiast wydatki zwi ązane z pomoc ą społeczn ą si ęgn ęły prawie 34 mln złotych.

Bior ąc pod uwag ę te ogromne zniszczenia, w 2011 roku została zgłoszona inicjatywa maj ąca na celu ograniczenie przyszłych strat wynikaj ących z niekontrolowanych wyst ąpie ń rzek. Powstał długoletni plan działa ń inwestycyjnych i społecznych, który ma słu żyć do roku 3030 ponad 14 milionom mieszka ńców regionu wodnego Środkowej Wisły. W okresie od kwietnia do pa ździernika 2011 r. tworzono ramy ogólne Programu . Sam projekt dokumentu powstał w 2012 roku, za ś jego zatwierdzenie nastapiło na posiedzeniu Komitetu Steruj ącego. W 2013 roku planowane jest przeprowadzenie prognozy oddziaływania na środowisko oraz konsultacji społecznych, za ś w 2014 roku zakładane jest opracowanie studium wykonalno ści programu i ocena ex-ante. W roku 2014 maj ą si ę odby ć konsultacje mi ędzyresortowe, których uwie ńczeniem b ędzie przedło żenie Programu Radzie Ministrów.

Głównym celem przedstawionego projektu Programu jest zminimalizowanie ryzyka powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły. Program - oprócz działa ń nietechnicznych - zawiera zadania z zakresu in żynierskich środków ochrony przed powodzi ą. Działania te obejmuj ą remonty i modernizacje wałów przeciwpowodziowych, budow ę i odbudow ę urz ądze ń hydrotechnicznych, budow ę polderów, suchych zbiorników, obiektów małej retencji i systemów melioracyjnych oraz przedsi ęwzi ęcia zwi ązane z regulacj ą rzek. Proponowane w projekcie dokumentu racjonalne wykorzystanie technicznych środków ochrony przed powodzi ą, w tym podniesienie skuteczno ści działania i efektywno ści infrastruktury przeciwpowodziowej oraz zapewnienie odpowiedniej przepustowo ści koryta rzeki i mi ędzywala, stanowi ą podstawowe elementy w ochronie przeciwpowodziowej.

Wartym podkre ślenia, a niezwykle istotnym z punktu widzenia realizowanej strategii jest tak że kwestia stałego podnoszenia świadomo ści społecznej, zarówno wła ścicieli, jak i użytkowników terenów zagro żonych powodzi ą. Z uwagi na fakt, i ż to wła śnie obywatele oraz ich dobytek pozostaj ą w centrum zainteresowania Programu , wa żne jest

4 utworzenie instytucjonalnej pomocy osobom poszkodowanym. Przedstawiony dokument powinien zabezpieczy ć w tym wzgl ędzie mieszka ńców regionu wodnego Środkowej Wisły na najbli ższe 15 lat.

Z powa żaniem, Jacek Kozłowski Wojewoda Mazowiecki

5

Obja śnienia skrótów:

DP – Dyrektywa Powodziowa GUNB – Główny Urz ąd Nadzoru Budowlanego GUS – Główny Urz ąd Statystyczny HNV – High Nature Value (obszary o wysokiej warto ści przyrodniczej) IMiGW – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej jst – jednostka samorz ądu terytorialnego KPZK – Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju KSRR – Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego KZGW – Krajowy Zarz ąd Gospodarki Wodnej MPZP – miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego MSP – małe i średnie przedsi ębiorstwa MSWiA – Ministerstwo Spraw Wewn ętrznych i Administracji NSS – Narodowa Strategia Spójno ści NSRO – Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia ONW – obszary o niekorzystnych warunkach OO Ś – ocena oddziaływania na środowisko PCZK – Powiatowe Centrum Zarz ądzania Kryzysowego PIW – Powiatowy Inspektorat Weterynarii PLW – Powiatowy Lekarz Weterynarii RDO Ś – Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska PZPW – plan zagospodarowania przestrzennego województwa RZGW – Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Warszawie RZPR – Ramowe Zintegrowane Programy Regionalne SARP – Stowarzyszenie Architektów Polskich SRK – Strategia Rozwoju Kraju SUiKZP – studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy TUP – Towarzystwo Urbanistów Polskich UE – Unia Europejska ULW – Urz ędowy Lekarz Weterynarii WCZK – Wojewódzkie Centrum Zarz ądzania Kryzysowego WINB – Wojewódzki Inspektor Nadzoru Budowlanego WLW – Wojewódzki Lekarz Weterynarii WWF – World Wildlife Fund WZiZT – decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu WZMiUW – Wojewódzki Zarz ąd Melioracji i Urz ądze ń Wodnych ZHP – Zwi ązek Harcerstwa Polskiego ZHR – Zwi ązek Harcerstwa Rzeczypospolitej

6

1. WST ĘP...... 9

1.1. CEL I UZASADNIENIE ...... 9 1.2. ZASI ĘG TERYTORIALNY , CZASOWY , STOPIE Ń SZCZEGÓŁOWO ŚCI ...... 9 1.3. RAMY PRAWNE PROGRAMU ...... 10 1.4. ZGODNO ŚĆ ZE STRATEGIAMI UNII EUROPEJSKIEJ , PA ŃSTWA I REGIONALNYMI ...... 12 1.5. METODOLOGIA PRZYGOTOWANIA PROGRAMU ...... 16 1.6. UCZESTNICY I ICH ROLE , PLAN KOMUNIKACJI ...... 20 1.7. HARMONOGRAM PRAC NAD OPRACOWANIEM PROGRAMU 2011–2014...... 22 1.8. PROPOZYCJE ZADA Ń I ICH ROLA W TRAKCIE OPRACOWYWANIA PROGRAMU ...... 22 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA REGIONU WODNEGO ŚRODKOWEJ WISŁY...... 23

2.1. UWARUNKOWANIA GEOLOGICZNE I GEOMORFOLOGICZNE ...... 23 2.2. UWARUNKOWANIA KLIMATYCZNE I POGODOWE ...... 23 2.3. CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA I OBSZARY ZALEWOWE ...... 26 2.4. WALORY PRZYRODNICZE I KULTUROWE ...... 30 2.5. UŻYTKOWANIE TERENU ...... 31 2.6. CHARAKTERYSTYKA PROCESÓW URBANIZACYJNYCH ...... 31 2.7. GOSPODARKA I INFRASTRUKTURA ...... 32 3. DIAGNOZA STANU BEZPIECZE ŃSTWA POWODZIOWEGO W REGIONIE WODNYM ŚRODKOWEJ WISŁY ...... 33

3.1. WYBRANE POWODZIE W REGIONIE WODNYM ŚRODKOWEJ WISŁY W OSTATNIM PI ĘĆ DZIESI ĘCIOLECIU...... 33 3.2. INFRASTRUKTURA PRZECIWPOWODZIOWA ...... 39 3.2.1. ISTNIEJ ĄCA INFRASTRUKTURA PRZECIWPOWODZIOWA I JEJ STAN TECHNICZNY ...... 39 3.2.2. INNA INFRASTRUKTURA HYDROTECHNICZNA SŁU ŻĄ CA OCHRONIE PRZECIWPOWODZIOWEJ ...... 46 3.3. RETENCJA ZLEWNI ...... 46 3.4. OBSZARY CHRONIONE ...... 48 3.5. GOSPODARKA PRZESTRZENNA NA OBSZARACH ZAGROŻONYCH POWODZI Ą...... 50 3.5.1. OBOWI ĄZUJ ĄCY STAN PRAWNY ODNOSZ ĄCY SI Ę DO OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ W ZAKRESIE PLANOWANIA I ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ...... 50 3.5.2. OCHRONA PRZECIWPOWODZIOWA W AKTACH PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO NA POZIOMIE PONADLOKALNYM ...... 53 3.5.3. OCHRONA PRZECIWPOWODZIOWA W AKTACH PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO NA POZIOMIE GMINY ...... 55 3.5.4. STAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO OBSZARÓW NARA ŻONYCH NA NIEBEZPIECZE ŃSTWO POWODZI ...... 56 3.6. ZARZ ĄDZANIE KRYZYSOWE ...... 59 3.6.1. ZARZ ĄDZANIE KRYZYSOWE JAKO NARZ ĘDZIE PREWENCJI ...... 59 3.6.2. SYSTEM PROGNOZOWANIA ZAGRO ŻEŃ I OSTRZEGANIA O NIEBEZPIECZE ŃSTWIE ...... 61 3.6.3. POMOC POSZKODOWANYM ...... 63 3.7. DZIAŁANIA EDUKACYJNE I KONSULTACJE SPOŁECZNE ...... 63 3.7.1. DZIAŁANIA EDUKACYJNE I INFORMACYJNE W ZAKRESIE ZAGROŻENIA POWODZIOWEGO ...... 63 3.7.2. INFORMOWANIE MIESZKA ŃCÓW OBSZARÓW NARA ŻONYCH NA NIEBEZPIECZE ŃSTWO POWODZI ...... 64 3.8. PODSUMOWANIE ...... 65 4. GŁÓWNE KIERUNKI INTERWENCJI W CELU ZMNIEJSZENIA RYZYKA POWODZIOWEGO W REGIONIE WODNYM ŚRODKOWEJ WISŁY ...... 67

4.1. CELE STRATEGICZNE I SZCZEGÓŁOWE ...... 67 4.2. TECHNICZNE (IN ŻYNIERSKIE ) ŚRODKI OCHRONY PRZED POWODZI Ą...... 69 4.2.1. ZAPEWNIENIE ODPOWIEDNIEJ PRZEPUSTOWO ŚCI KORYTA RZEKI I MI ĘDZYWALA DLA WÓD WEZBRANIOWYCH ...... 70 4.2.2. PODNIESIENIE POZIOMU SKUTECZNO ŚCI DZIAŁANIA INFRASTRUKTURY PRZECIWPOWODZIOWEJ ...... 71 4.2.3. DZIAŁANIA OGRANICZAJ ĄCE ZAGRO ŻENIE POWODZIAMI ZATOROWYMI ...... 72 4.2.4. WYKORZYSTANIE SYSTEMÓW MELIORACYJNYCH ISTOTNYCH DLA BEZPIECZEŃSTWA POWODZIOWEGO ...... 72 4.2.5. ZMNIEJSZENIE ZAGRO ŻENIA POWODZIOWEGO ZWI ĄZANE Z FUNKCJONOWANIEM ZBIORNIKÓW WODNYCH ...... 73 4.3. PROEKOLOGICZNE DZIAŁANIA DLA OCHRONY PRZED POWODZI Ą...... 74 4.3.1. PRZYRODNICZE I KULTUROWE UWARUNKOWANIA REALIZACJI INWESTYCJI W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ ...... 75

7 4.3.2. SUCHE ZBIORNIKI , POLDERY ...... 75 4.3.3. MAŁA RETENCJA ...... 76 4.4. GOSPODARKA PRZESTRZENNA NA OBSZARACH ZAGROŻONYCH POWODZI Ą...... 78 4.4.1. OGRANICZENIE OSADNICTWA NA TERENACH NARA ŻONYCH NA NIEBEZPIECZE ŃSTWO POWODZI (CAŁKOWITY ZAKAZ ZABUDOWY )...... 78 4.4.2. STOSOWANIE SZCZEGÓLNYCH WARUNKÓW LOKALIZACJI I REALIZACJI ZABUDOWY NA TERENACH ZAGRO ŻONYCH POWODZI Ą, NA KTÓRYCH OGRANICZENIE ZABUDOWY NIE JEST MO ŻLIWE LUB CELOWE (STANDARDY URBANISTYCZNE , ARCHITEKTONICZNE I TECHNOLOGICZNE )...... 79 4.4.3. INTEGRACJA DZIAŁA Ń W SFERZE PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO U ŻYTKOWNIKÓW OBSZARÓW ZAGRO ŻONYCH POWODZI Ą...... 79 4.5. WZMOCNIENIE INSTYTUCJONALNEGO SYSTEMU ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO , OSTRZEGANIA I PROGNOZOWANIA ZAGRO ŻENIA ORAZ LIKWIDACJI SKUTKÓW POWODZI ...... 80 4.5.1. PODNIESIENIE KOMPETENCJI STRUKTUR ZARZ ĄDZANIA KRYZYSOWEGO ...... 80 4.5.2. ROZWÓJ SYSTEMU OSTRZEGANIA I PROGNOZOWANIA ZAGRO ŻEŃ...... 81 4.5.3. ZWI ĘKSZENIE EFEKTYWNO ŚCI INSTYTUCJONALNEJ POMOCY POSZKODOWANYM...... 82 4.6. DZIAŁALNO ŚĆ EDUKACYJNA...... 82 4.6.1. PODNOSZENIE ŚWIADOMO ŚCI SPOŁECZNEJ NA TEMAT ISTNIEJ ĄCEGO ZAGROŻENIA I SPOSOBÓW MINIMALIZOWANIA RYZYKA ...... 82 4.6.2. PODNIESIENIE POZIOMU ŚWIADOMO ŚCI ZAGRO ŻEŃ POWODZIOWYCH I UMIEJ ĘTNO ŚCI PRZECIWDZIAŁANIA IM POPRZEZ DZIAŁANIA EDUKACYJNE I INFORMACYJNE ...... 83 4.6.3. PRZYGOTOWANIE MATERIAŁÓW INFORMACYJNO -PORADNIKOWYCH DLA MIESZKA ŃCÓW OBSZARÓW NARA ŻONYCH NA NIEBEZPIECZE ŃSTWO POWODZI ...... 84 4.7. WARIANTY ROZWI ĄZA Ń...... 84 4.7.1. WARIANTOWANIE „STRATEGICZNE ”...... 85 4.7.2. WARIANTOWANIE W GRUPACH DZIAŁA Ń INWESTYCYJNYCH ...... 89 4.7.3. WARIANTOWANIE ROZWI ĄZA Ń W POSZCZEGÓLNYCH ZLEWNIACH ...... 89 5. DZIAŁANIA I PROPOZYCJE ZADA Ń W CELU ZMNIEJSZENIA RYZYKA POWODZIOWEGO W REGIONIE WODNYM ŚRODKOWEJ WISŁY ...... 90

5.1. KRYTERIA WYBORU ZADA Ń NA LATA 2015-2020-2030...... 90 5.2. DZIAŁANIA I PROPOZYCJE ZADA Ń W UJ ĘCIU WARIANTOWYM (KLASYFIKACJA ZADA Ń)...... 91 5.3. WERYFIKACJA PROPOZYCJI ZADA Ń...... 92 6. PODSUMOWANIE STRATEGICZNEJ OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO 93

7. PODSTAWOWE ZAŁO ŻENIA SYSTEMU REALIZACJI PROGRAMU...... 94

7.1. ZARZ ĄDZANIE PROGRAMEM ...... 94 7.2. SPOSÓB MONITOROWANIA I OCENY POST ĘPÓW OSI ĄGANIA CELÓW GŁÓWNYCH I SZCZEGÓŁOWYCH ...... 96 7.3. HARMONOGRAM WDRA ŻANIA PROGRAMU ...... 97 7.4. PROJEKT UCHWAŁY RADY MINISTRÓW W SPRAWIE POWOŁANIA PEŁNOMOCNIKA RZĄDU ...... 98 8. PLAN FINANSOWY I ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU ...... 100

9. LITERATURA I ŹRÓDŁA INFORMACJI...... 101

10. SŁOWNIK POJ ĘĆ ...... 110

11. SPIS RYSUNKÓW I TABEL ...... 114

12. ZAŁ ĄCZNIKI ...... 116

8 1. WST ĘP

1.1. Cel i uzasadnienie Celem Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły (zwanym dalej Programem ) jest stworzenie zespołu operacyjnych i średniookresowych instrumentów i narz ędzi minimalizowania ryzyka powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły. Program obejmuje uzgodnione priorytetowe kierunki działa ń, których rezultatem b ędzie systematyczne podnoszenie poziomu bezpiecze ństwa obszaru zlewni z uwzgl ędnieniem istniej ących na tym terenie warto ści przyrodniczych i kulturowych. W ostatnim dziesi ęcioleciu w regionie wodnym Środkowej Wisły wyst ąpiły dwie du że powodzie, które spowodowały zagro żenie dla życia ludzi oraz spowodowały ogromne straty materialne. Szczególnie du że straty wywołała powód ź w 2010 r. Ujawniła ona słabo ści i zaniedbania istniej ącej infrastruktury przeciwpowodziowej oraz brak zintegrowanego działania ró żnych podmiotów odpowiedzialnych za gospodark ę wodn ą i bezpiecze ństwo powodziowe, wynikaj ący z nadmiernego rozproszenia kompetencji – przy jednoczesnym nieistnieniu długofalowych programów b ądź strategii minimalizowania zagro żenia powodziowego – w sytuacji stałego wzrostu tego zagro żenia ze wzgl ędu na post ępuj ące zagospodarowanie i spadek retencji w dorzeczu Wisły. Wysoko ść strat poniesionych w Polsce w skutek powodzi z 2010 r. wyniosła ponad 2,9 mld euro (11,5 mld zł). Warto ść ta stanowiła blisko 1% PKB za 2009 r., co pozwoliło przedło żyć Komisji Europejskiej wniosek o dofinansowanie likwidacji szkód powstałych podczas powodzi. Na usuwanie skutków powodzi w latach 2010 i 2011 MSWiA przekazało ł ącznie 3 mld 216 mln 293 tys. zł. Dodatkowo Polska otrzymała 105,5 mln euro (ok. 422 mln zł) pomocy finansowej z Funduszu Solidarno ści Unii Europejskiej oraz ponad 50 mln zł z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W zwi ązku z tak znacznymi wydatkami finansowymi zwi ązanymi z usuwaniem skutków kl ęsk wzrasta znaczenie systemowych działa ń podejmowanych przez rz ąd w sferze profilaktyki powodziowej. Minimalizacja ryzyka powodziowego przyczyni si ę do przyspieszenia rozwoju gospodarczego regionów, co dodatkowo uzasadnia konieczno ść realizacji kompleksowego programu ochrony przeciwpowodziowej. Do tej pory nie było programu dotycz ącego obszaru regionu wodnego Środkowej Wisły, który uwzgl ędniałby d ąż enie w dłu ższej perspektywie czasu do systemowego zwi ększenia bezpiecze ństwa powodziowego w zlewni, cho ćby tak jak to zrobiono w programach dotycz ących Odry i – od niedawna – regionu górnej Wisły. W 2011 r. stworzone zostały zało żenia ramowe programu. Po ich przyj ęciu przez Komitet Steruj ący, w 2012 r. opracowano projekt Programu , który zostanie poddany strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko (2013 r.), a nast ępnie – po przeprowadzeniu studium wykonalno ści i ocenie ex-ante (2014 r.) – przedstawiony zostanie Radzie Ministrów. Po uzyskaniu akceptacji rz ądu realizacj ę Programu przewiduje si ę na lata 2015-2030.

1.2. Zasi ęg terytorialny, czasowy, stopie ń szczegółowo ści Wisła środkowa i jej dopływy mog ą nie ść powa żne zagro żenia powodziowe, tak jak stało si ę to podczas powodzi w 2010 r. Analizowany obszar pokrywa si ę z zasi ęgiem

9 działania Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Warszawie i obejmuje w cało ści lub w cz ęś ci województwa: mazowieckie, lubelskie, podlaskie, łódzkie, kujawsko- pomorskie, śląskie, świ ętokrzyskie oraz warmi ńsko-mazurskie (1035 gmin) stanowi ące obszar działania ośmiu Wojewódzkich Zarz ądów Melioracji i Urz ądze ń Wodnych 1 (zał ącznik nr 1). Zakres czasowy Programu wynika z dokumentów strategicznych kraju dotycz ących dwóch perspektyw: • średniookresowej do 2020 r., • strategicznej do 2030 r. Tak okre ślony horyzont czasowy jest tak że zgodny z polityk ą wodn ą UE. Proponowane działania i zadania zmierzaj ące do zmniejszenia ryzyka powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły planowane s ą w układzie zlewniowym, z uwzgl ędnieniem podziału na: bezpo średni ą zlewni ę Wisły oraz zlewnie Bugu, Biebrzy, Bzury, Kamiennej, Narwi, Pilicy, Pisy, Wieprza i Wkry. Zlewnie regionu wodnego Środkowej Wisły nie le żą jedynie na obszarze Polski, dlatego cz ęść działa ń realizowanych na Bugu i Wieprzu wymaga uzgodnie ń ze stron ą ukrai ńsk ą i białorusk ą.

1.3. Ramy prawne Programu W trakcie opracowywania Programu uwzgl ędnione zostały przede wszystkim nast ępuj ące akty prawne: • dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 pa ździernika 2000 r. ustanawiaj ąca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej 2. Jest to podstawowy akt prawny UE, b ędący wynikiem wieloletnich prac zmierzaj ących do ochrony wód poprzez wprowadzenie wspólnej europejskiej polityki wodnej, opartej na przejrzystych, efektywnych i spójnych ramach legislacyjnych. Zobowi ązuje pa ństwa członkowskie do racjonalnego wykorzystywania i ochrony zasobów wodnych w my śl zasady zrównowa żonego rozwoju. • dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 pa ździernika 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarz ądzania nim 3. Jest to podstawowy akt prawny UE, okre ślaj ący zasady planowania przeciwpowodziowego, zwany Dyrektyw ą Powodziow ą. Zobowi ązuje on pa ństwa europejskie do podj ęcia działa ń umo żliwiaj ących zminimalizowanie ryzyka, które powód ź mo że stwarza ć dla ludzkiego zdrowia, środowiska przyrodniczego, działalno ści gospodarczej i dziedzictwa kulturowego oraz zarz ądzanie nim. • ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 4. Stanowi ona podstaw ę do sporz ądzania i wprowadzania dokumentów operacyjno- wdro żeniowych (programów) opracowywanych m.in. przez ministrów wła ściwych

1Drobne fragmenty regionu wodnego Środkowej Wisły wkraczaj ą tak że na obszar województw małopolskiego, podkarpackiego i wielkopolskiego, dlatego wykorzystano tak że materiały cz ąstkowe z wła ściwych dla nich Wojewódzkich Zarz ądów Melioracji i Urz ądze ń Wodnych. 2 Dz.U.UE.L.2000 Nr 327, poz. 1 Dz.U.UE-sp.15-5-275. 3 Dz. U.UE.L.2007 Nr 288, poz. 27. 4 Tekst jednolity Dz.U.2009.84.712 2010-01-01 zm. Dz.U.2009.157.1241.

10 w celu realizacji średniookresowej strategii rozwoju kraju. W przypadku ka żdego programu instytucja opracowuj ąca program przygotowuje przed jego przyj ęciem raport ex ante , zawieraj ący sporz ądzon ą z wyprzedzeniem ewaluacj ę skuteczno ści i efektywno ści realizacji programu. • ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne 5. Wdra ża ona tzw. Dyrektyw ę Powodziow ą do krajowego ustawodawstwa. Zgodnie z tym aktem prawnym prezes Krajowego Zarzadu Gospodarki Wodnej zobowi ązany jest do opracowania wst ępnej oceny ryzyka powodziowego, map zagro żenia powodziowego, map ryzyka powodziowego oraz planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy wraz z dyrektorami regionalnych zarz ądów gospodarki wodnej. Minister wła ściwy do spraw gospodarki morskiej zobowi ązany jest do wykonania wst ępnej oceny ryzyka powodziowego od strony morza i planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym od strony morza, natomiast dyrektorzy urz ędów morskich zobowi ązani s ą do opracowania map zagro żenia powodziowego oraz map ryzyka powodziowego dla obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi od strony morza. Nale ży jednak podkre śli ć, i ż działania, które b ędą zawarte w planach zarz ądzania ryzykiem powodziowym ze wzgl ędu na ich interdyscyplinarno ść b ędą wykonywane przez wiele ró żnych podmiotów, do których obowi ązków nale ży ochrona przeciwpowodziowa oraz minimalizacja skutków powodzi. Przegl ąd i aktualizacja powy ższych dokumentów realizowana jest w cyklu sze ścioletnim. W celu zapewnienia kompatybilno ści Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły i realizacji zobowi ąza ń pa ństwa w zakresie ochrony przeciwpowodziowej, powstaj ących w tym samym czasie w wyniku wdra żania Dyrektywy Powodziowej , przyj ęto zało żenie, że w Programie będą sukcesywnie uwzgl ędniane wyniki prac wdro żeniowych, o których mowa w ww. ustawie. W szczególno ści lista przedsi ęwzi ęć przewidzianych do realizacji w zakresie przedmiotowego Programu zostanie poddana weryfikacji w ramach opracowywania planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym z wykorzystaniem modeli wykonanych w projekcie pt. Informatyczny system osłony kraju przed nadzwyczajnymi zagro żeniami (ISOK). B ędą te ż proponowane pilota żowe autorskie rozwi ązania oparte na własnych analizach. • ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody 6. Ustawa ta okre śla cele, zasady i formy ochrony żywej i nieo żywionej przyrody naszego kraju. Opisuje m.in. działania, które mo żna prowadzi ć na obszarach obj ętych poszczególnymi formami ochrony przyrody, w tym prace zwi ązane z bezpiecze ństwem przeciwpowodziowym i zmieniaj ące stosunki wodne. Program bierze pod uwag ę wszystkie zapisy zwi ązane z przedmiotem opracowywanego dokumentu. • ustawa z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko 7. Opracowywanie i wdra żanie Programu b ędzie realizowane z zachowaniem wymogów powy ższej ustawy (patrz rozdz. 6). Ponadto, oprócz aktów wskazanych jako główne podstawy prawne, b ędą brane

5 Dz. U. z 2012 r. poz. 145 z pó źn. zm. 6 Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm. 7 Dz. U. z 2008 r. Nr 199, poz. 1227 ze zm.

11 pod uwag ę tak że inne akty prawne 8.

1.4. Zgodno ść ze strategiami Unii Europejskiej, pa ństwa i regionalnymi Opracowywany dokument jest zbiorem proponowanych działa ń prowadz ących do zmniejszania ryzyka powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły, spójnym z innymi dokumentami strategicznymi wymienionymi poni żej. Obecnie dokumenty planistyczne i programowe na poziomie krajowym w różnym stopniu uwzgl ędniaj ą problematyk ę bezpiecze ństwa powodziowego. W ich aktualizacji, obejmuj ącej kolejny okres finansowania przez Uni ę Europejsk ą (2014–2020), nale ży potraktowa ć tę problematyk ę priorytetowo. Wiele z tych dokumentów powstawało w połowie poprzedniej dekady i nie uwzgl ędniło narastaj ącego zagro żenia powodziowego o tak szerokim zasi ęgu, jak np. powód ź z 2010 r. Rada Ministrów przyj ęła 27 listopada 2009 r. Plan uporz ądkowania strategii rozwoju (reasumpcja decyzji z 30 kwietnia 2011 r.), który stanowi etap prac rz ądu nad uporz ądkowaniem obowi ązuj ących dokumentów strategicznych, tj. strategii i programów rozwoju, w tym programów wieloletnich. W dokumencie zaproponowano ograniczenie liczby strategii rozwoju z obecnie obowi ązuj ących 42 dokumentów do jedynie 9 nowych, zintegrowanych strategii rozwoju, realizuj ących średnio- i długookresow ą strategi ę rozwoju kraju, a stanowi ących „inne strategie rozwoju” w rozumieniu ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju. Są to nast ępuj ące dokumenty: 1. Strategia Innowacyjno ści i Efektywno ści Gospodarki, 2. Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego, 3. Strategia Rozwoju Transportu, 4. Strategia Bezpiecze ństwo Energetyczne i Środowisko, 5. Strategia Sprawne Państwo, 6. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego, 7. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie, 8. Strategia Bezpiecze ństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, 9. Strategia Zrównowa żonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa. Podstaw ą diagnostyczn ą opracowywanych strategii rozwoju jest Raport Polska 2030, przygotowany przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów w maju

8 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2012 r. poz. 647 z pó źn. zm.), omówiona szerzej w rozdziale 3.5.1; ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240, z pó źn. zm.); Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory; Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków (z pó źn. zm.); rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsi ęwzi ęć mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko ( Dz. U. Nr 213 poz. 1397); ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z pó źn. zm.); ustawa z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych (Dz. U. Nr 143 Poz. 963 z pó źn. zm.); ustawa z dnia 24 czerwca 2010 r. o szczególnych rozwi ązaniach zwi ązanych z usuwaniem skutków powodzi z 2010 r. (Dz. U. Nr 123 Poz. 835, z pó źn. zm.); ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarz ądzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590, z po źn. zm.); ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z pó źn. zm.); ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie kl ęski żywiołowej (Dz. U. Nr 62, poz. 558, z po źn. zm.); ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r., Nr 25, poz. 150 z pó źn. zm.); rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U. Nr 126, poz. 878 z pó źn. zm.); ustawa z dnia 7 listopada 2008 r. o zmianie niektórych ustaw w zwi ązku z wdra żaniem funduszy strukturalnych i Funduszu Spójno ści (Dz.U.Nr 216, poz. 1370).

12 2009 r. Powy ższe strategie b ędą stanowiły główne instrumenty realizacji Średniookresowej Strategii Rozwoju Kraju. Niniejszy Program b ędzie odnosił si ę w szczególno ści do zapisów Strategii Sprawne Państwo (omówionej poni żej) oraz Strategii Bezpiecze ństwo Energetyczne i Środowisko , której jednym z priorytetów jest racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi poprzez ograniczenie ryzyk zwi ązanych z powodziami i ich skutkami oraz przez zarz ądzanie zlewniowe. Strategicznym celem Programu jest minimalizowanie wyst ąpienia ryzyka powodziowego rozumianego jako kombinacja prawdopodobie ństwa wyst ąpienia powodzi i potencjalnych negatywnych jej skutków, a zatem dokument ten wpisuje si ę w cele strategii. Dodatkowo Program zakłada poszukiwanie przestrzeni dla Wisły i jej dopływów poprzez rozstaw wałów i budow ę suchych zbiorników oraz polderów, a tak że popraw ę retencyjno ści zlewni, czym równie ż wpisuje si ę w priorytet racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi wskazany w ramach strategii. Strategia Sprawne Pa ństwo 2011–2020 zakłada, że Polska w 2020 r. b ędzie pa ństwem o funkcjonalnej strukturze organizacyjnej, skutecznie zarz ądzanym i koordynowanym. Jednym z celów szczegółowych Programu jest szeroko rozumiana edukacja społeczno ści lokalnych zamieszkuj ących tereny nara żone na niebezpiecze ństwo wyst ąpienia powodzi, prowadz ąca do wzrostu świadomo ści społecznej na temat zjawisk naturalnych. Dodatkowo, Program zakłada budow ę efektywnego systemu zarz ądzania kryzysowego oraz prognozowania i ostrzegania, a zatem wspisuje si ę w popraw ę skuteczno ści zarz ądzania i koordynowania struktur i zada ń pa ństwa, co zapisano w strategii. Wśród wymienionych dokumentów bardzo wa żna dla realizacji Programu b ędzie Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego . Jest ona realizowana m.in. poprzez zapewnienie ładu przestrzennego – racjonalizacj ę u żytkowania przestrzeni, zapobieganie jej degradacji, wła ściwe relacje w obszarach funkcjonalnych miast, procesy urbanizacyjne zgodne z kierunkiem interwencji planowanym dla zapewnienia bezpiecze ństwa powodziowego. W ramach Programu zało żono dostosowanie sposobu gospodarowania przestrzennego do wyst ępuj ącego zagro żenia i ryzyka powodziowego poprzez promocj ę katalogu „dobrych praktyk”, zestawienie standardów urbanistycznych, architektonicznych i technologicznych. Wła ściwe gospodarowanie terenami nara żonymi na niebezpiecze ństwo powodzi jest równie ż mo żliwe dzi ęki odpowiedniemu sporz ądzaniu wojewódzkich i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Program znajduje powi ązanie tak że ze Strategi ą Zrównowa żonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa oraz jej priorytetami dotycz ącymi ochrony środowiska, bioró żnorodno ści, zmian klimatycznych – w tym priorytetem zrównowa żonego użytkowania terenów rolnych, programami rolno-środowiskowymi, ide ą obszarów NATURA 2000, obszarów o wysokiej warto ści przyrodniczej (HNV) oraz obszarów o niekorzystnych warunkach (ONW), ró żnorodno ścią biologiczn ą, działaniami adaptacyjnymi i mitygacyjnymi w rolnictwie (zwi ększenie retencji wody w środowisku, ochrona gleb, zrównowa żone stosowanie środków ochrony ro ślin, promocja praktyk sprzyjaj ących redukcji i sekwestracji gazów cieplarnianych, modernizacja pomieszcze ń inwentarskich, edukacja, upowszechnianie systemu ubezpiecze ń, wzmocnienie systemu planowania przestrzennego) synergi ą mi ędzy celami produkcyjnymi, środowiskowymi i adaptacyjnymi, pozyskiwaniem energii ze źródeł odnawialnych. Program jest spójny zarówno ze strategicznymi dokumentami opracowanymi wcze śniej

13 jak i dokumentami obowi ązuj ącymi. Strategia Rozwoju Kraju 2020 jest nadrz ędnym, wieloletnim dokumentem strategicznym dotycz ącym rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, stanowi ącym odniesienie dla innych strategii i programów rz ądowych oraz opracowywanych przez jednostki samorz ądu terytorialnego. Strategia jest podstawow ą przesłank ą dla Narodowej Strategii Spójno ści (NSS). Szczególnie wa żny dla Programu jest priorytet 2. Poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej , w ramach którego wspierane b ędą przedsi ęwzi ęcia z zakresu ochrony przed katastrofami naturalnymi i w zakresie ochrony przeciwpowodziowej, obejmuj ące modernizacj ę i odtworzenie urz ądze ń przeciwpowodziowych, a tak że rozwój małej sztucznej retencji oraz budowy polderów. Natomiast w ramach priorytetu 4. Budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpiecze ństwa przewidziano m.in. zintensyfikowanie działa ń na rzecz poprawy infrastruktury bezpiecze ństwa wewn ętrznego, w tym systemu informowania o zagro żeniach powodziowych, co jest zgodne z proedukacyjnymi zało żeniami Programu . Tym samym cele, które ma spełni ć Program , b ędą podporz ądkowane realizacji celów zawartych w strategii. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2015 (Narodowa Strategia Spójno ści) . Celem NSRO, uzgodnionym z Komisj ą Europejsk ą, jest podj ęcie i uruchomienie przedsi ęwzi ęć , które zapewni ą utrzymanie gospodarki na ście żce wysokiego wzrostu w nast ępstwie wzmocnienia konkurencyjno ści regionów i przedsiębiorstw oraz wzrost zatrudnienia przy zapewnieniu wy ższego poziomu spójno ści społecznej, gospodarczej i terytorialnej. W świetle tych zało żeń przyj ęto do realizacji trzy cele szczegółowe: utrzymanie gospodarki na ście żce wzrostu gospodarczego, wzmocnienie konkurencyjno ści regionów i przedsi ębiorstw i wzrost zatrudnienia oraz podniesienie poziomu spójno ści społecznej, gospodarczej i terytorialnej. Realizacja drugiego celu szczegółowego wymaga poprawy wizerunku Polski i jej regionów jako miejsca atrakcyjnego do inwestowania i pracy, zapewnienia dost ępno ści do sprawnie działaj ącej i bezpiecznej infrastruktury transportowej oraz kierowania środków na infrastruktur ę środowiskow ą w celu wzmocnienia synergii pomi ędzy ochron ą środowiska a wzrostem gospodarczym. Przewiduje si ę podejmowanie działa ń w celu przeciwdziałania powa żnym awariom, a tak że minimalizacji negatywnych skutków powodzi. NSRO stanowi podstaw ę 16 regionalnych programów operacyjnych i krajowych programów operacyjnych. Strategia Gospodarki Wodnej przyj ęta przez Rad ę Ministrów 13 wrze śnia 2005 r., wskazuje podstawowe kierunki i zasady realizacji idei trwałego i zrównowa żonego rozwoju w gospodarowaniu wodami, w tym zwi ększenie skuteczno ści ochrony przed powodzi ą i skutkami suszy. Działania prowadz ące do osi ągni ęcia tak zdefiniowanego celu, z którym zgodne s ą zało żenia Programu, okre ślono w sposób nast ępuj ący: • opracowanie planów ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałania skutkom suszy na obszarze kraju, • wła ściwe utrzymanie koryt rzecznych i stworzenie warunków do swobodnego spływu wód powodziowych i lodów, • zwi ększenie retencji dolinowej rzek, • stymulowanie działa ń umo żliwiaj ących zatrzymanie wody w glebie przez modernizacj ę melioracji szczegółowych, • poprawa stanu technicznego budowli hydrotechnicznych zagra żaj ących bezpiecze ństwu, w tym obowi ązkowe wykonanie robót remontowych i modernizacyjnych na podstawie monitoringu sprawności technicznej, • budowa i modernizacja urz ądze ń przeciwpowodziowych,

14 • utrzymanie rzek i zwi ązanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie technicznym, odnowienie floty lodołamaczy w celu zapewnienia swobodnego spływu wód Wisły i Odry w okresach zlodzenia, • komunalizacja wałów przeciwpowodziowych, • tworzenie systemów obowi ązkowych ubezpiecze ń maj ątku od powodzi. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020 została przyj ęta w dniu 30 grudnia 2008 r. przez Rad ę Ministrów. Dokument obejmuje obszar czterech z ośmiu województw, które w cz ęś ci s ą obj ęte Programem Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły : lubelskiego, świ ętokrzyskiego, podlaskiego i warmi ńsko-mazurskiego. Jednym z kierunków działa ń strategii jest przeciwdziałanie powodziom i zapobieganie skutkom innych katastrof naturalnych. Polityka wodna pa ństwa do roku 2030 z uwzgl ędnieniem etapu 2016 – projekt . Przygotowany w 2010 r. przez Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej projekt dokumentu zawiera opis problemów i postuluje podj ęcie niezb ędnych działa ń w ramach 3 etapów reformy w sektorze polityki wodnej pa ństwa do roku 2030, z uwzgl ędnieniem terminu wdro żenia dyrektyw UE, wyznaczonego na rok 2016. Projekt został poddany procedurze strategicznej oceny oddziaływania na środowisko i skorygowany napodstawie wyników konsultacji. S ą w nim proponowane zmiany worganizacji gospodarki wodnej, dostosowuj ące j ą do wymogów polityki wodnej UE. W stosunku do regionu wodnego Środkowej Wisły przewiduje si ę priorytetowe działania do roku 2016 z zakresu zada ń inwestycyjnych, dotycz ące zagadnie ń problemowych o znaczeniu krajowym, decyduj ących o kształtowaniu si ę fali powodziowej. S ą to:

• ekologiczne bezpiecze ństwo stopnia wodnego we Włocławku i poprawa bezpiecze ństwa powodziowego Zbiornika Włocławskiego,

• uj ściowy odcinek Bugu – poprawa bezpiecze ństwa powodziowego poprzez remont zapór bocznych, umocnienie brzegów oraz udrożnienie zamulonego koryta w rejonie uj ścia Bugu do Jeziora Zegrzy ńskiego. Jednym z celów nadrz ędnych jest ograniczenie zagro żeń wywołanych przez powodzie i susze w poł ączeniu z utrzymaniem dobrego stanu wód i zwi ązanych z nimi ekosystemów. Osi ągni ęcie tego jest mo żliwe przez realizacj ę celu strategicznego nr 3 ograniczenie negatywnych skutków powodzi i suszy oraz minimalizowanie ryzyka wyst ąpienia sytuacji nadzwyczajnych i realizacj ę jego celów operacyjnych:

• wprowadzenie polityki zarz ądzania ryzykiem powodziowym, • zwi ększenie skuteczno ści ochrony ludno ści przed powodzi ą i skutkami suszy poprzez efektywne działania o charakterze technicznym, • wzrost wykorzystania i zwi ększenie efektywno ści nietechnicznych metod ograniczania skutków powodzi i suszy, • zwi ększenie bezpiecze ństwa obiektów hydrotechnicznych. Z projektu wynika, że zmniejszenie zagro żenia powodziowego do 2016 r. mo żna osi ągn ąć przez zwi ększenie retencji przeciwpowodziowej, w tym odbudow ę retencji naturalnej, co wzi ęto pod uwag ę w Programie . W Programie wodno-środowiskowym kraju (szczególnie w zał. 5 – Lista istotnych inwestycji) zostały zebrane wył ącznie działania zmierzaj ące do utrzymania lub poprawy stanu wód, których rozpocz ęcie powinno nast ąpi ć najpó źniej do 22 grudnia 2012 r. W opracowanym dokumencie działania, których wykonanie pozwoli osi ągn ąć cele środowiskowe do 2015 r., wynikaj ą wprost z innych przyj ętych ju ż programów lub planów. B ędą one wi ęc podejmowane zgodnie z ich wewn ętrznymi harmonogramami,

15 w sposób nieobci ąż aj ący bud żetu pa ństwa żadnymi dodatkowymi kosztami. Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły 9. Ramowa Dyrektywa Wodna dopuszcza realizacj ę inwestycji maj ących wpływ na stan wód, powoduj ących zmiany w charakterystykach fizycznych jednolitych częś ci wód, je żeli cele, którym one słu żą , stanowi ą nadrz ędny interes społeczny i/lub przynosz ą korzy ści środowisku naturalnemu i społecze ństwu. Na obszarze dorzecza Wisły zidentyfikowano wiele głównych inwestycji z zakresu ochrony przeciwpowodziowej, które wzi ęto pod uwag ę w Programie. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 (KPZK) i plany zagospodarowania przestrzennego województw zostały omówione w rozdz. 3.5. Strategia ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce wraz z Planem działa ń (na lata 2006–2013) jest dokumentem Ministerstwa Środowiska z 2006 r. okre ślaj ącym cele, priorytety, zadania, podmioty uczestnicz ące w realizacji, okres realizacji i szacunkowe koszty wraz z potencjalnymi źródłami finansowania, dotycz ące obszarów wodno-błotnych. Zgodnie z Konwencj ą z Ramsar (Konwencj ą o obszarach wodno- błotnych maj ących znaczenie mi ędzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego) przedsi ęwzi ęcia maj ą dotyczy ć wszelkiego rodzaju siedlisk ekosystemów uzale żnionych od wody, zarówno siedlisk l ądowych, takich jak obszary bagienne, torfowiskowe oraz śródl ądowe wody powierzchniowe, jak i ekosystemów płytkich morskich wód przybrze żnych. Obszary wodno-błotne stanowi ą, na równi z obszarami le śnymi, podstawowe układy przyrodnicze, które podtrzymuj ą życie na Ziemi. Ich najwa żniejsze funkcje przyrodnicze, takie jak hamowanie odpływu wód podziemnych do rzek oraz retencjonowanie wód podziemnych i powierzchniowych były brane pod uwag ę w trakcie prac nad Programem . Przedmiotem Krajowej strategii ochrony i zrównowa żonego u żytkowania ró żnorodno ści biologicznej wraz z programem działa ń na lata 2007-2013 jest ró żnorodno ść biologiczna w obr ębie gatunku, pomi ędzy gatunkami oraz ekosystemami. Dokument okre śla podmioty, cele, instrumenty oraz system ewaluacji i koordynacji działa ń dotycz ących zachowania ró żnorodno ści biologicznej, a jego rozwini ęciem jest program działa ń na lata 2007-2013. W trakcie prac nad bezpiecze ństwem powodziowym wzi ęto pod uwag ę zapisy w strategii odnosz ące si ę do gospodarki wodnej i ochrony przeciwpowodziowej. Program uwzgl ędnia przy planowanych działaniach – zarówno inwestycyjnych jak i nieinwestycyjnych – ich znaczenie dla ró żnorodno ści biologicznej.

1.5. Metodologia przygotowania Programu Program opracowano z wykorzystaniem metodyki zarz ądzania projektami PRINCE2 TM . Na okres przygotowania i przeprowadzenia projektu przez ście żkę ocen i ekspertyz powołano czasow ą struktur ę organizacyjn ą, której zadaniem było opracowanie projektu Programu , przygotowanie ram słu żą cych ocenie projektu dokumentu oraz jego przedło żenie Radzie Ministrów. Zespół dysponował okre ślon ą pul ą zasobów (ludzie, sprz ęt, czas, środki finansowe) oraz był rozliczany z działa ń przez powołany w tym celu Komitet Steruj ący (zał ącznik nr 2). Program koncentruje si ę na zapewnieniu bezpiecze ństwa powodziowego w zgodzie z ochron ą środowiska poprzez wyznaczenie głównych kierunków interwencji, którymi są: infrastruktura powodziowa, gospodarka wodna, gospodarka przestrzenna oraz

9 Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, 2011, Monitor Polski nr 49, poz. 549, Warszawa .

16 edukacja przeciwpowodziowa i zarz ądzanie kryzysowe. Opracowanie Programu wymagało zintegrowanego podej ścia, w tym zaanga żowania specjalistów z wielu dziedzin (hydrologii, geologii, ekologii, finansów publicznych, planowania przestrzennego, komunikacji społecznej, zarz ądzania kryzysowego). Program wymagał tak że zebrania danych z ró żnych instytucji, reprezentuj ących wszystkie poziomy administracji publicznej i osiem regionów, dlatego został opracowany z wykorzystaniem wielu dost ępnych instrumentów wykorzystywanych w ró żnych instytucjach i dziedzinach. Program został opracowywany metod ą partycypacyjn ą (uczestnicz ącą). W toku prac nad dokumentem zapewniono udział społecze ństwa poprzez konsultacje z jednostkami samorz ądu terytorialnego oraz partnerami społecznymi i gospodarczymi. Jednostki samorz ądu terytorialnego oraz partnerzy społeczni i gospodarczy zło żyli uwagi oraz wnioski do projektu Programu przed sporz ądzeniem prognozy oddziaływania na środowisko. Konsultacje pomogły w identyfikacji konfliktów interesów zwi ązanych z projektami przewidzianymi do realizacji i umo żliwiły zebranie szczegółowych propozycji, uwag i wniosków, które zostały wykorzystane przez zespół redakcyjny Programu . Kolejne etapy konsultacji odb ędą si ę w ramach post ępowania środowiskowego z udziałem społecze ństwa (2013 r.), jeszcze przed przyj ęciem dokumentu przez Rad ę Ministrów (2014 r.), tak aby umo żliwi ć odniesienie si ę do ka żdej zmiany i aktualizacji Programu . W trakcie prac nad projektem Programu zorganizowano warsztaty w nast ępuj ących obszarach: gospodarka wodna, ochrona środowiska, gospodarka przestrzenna, społecze ństwo i zarz ądzanie kryzysowe . Celem warsztatów było wypracowanie zało żeń, do których przypisywane były działania, jakie nale ży podj ąć w ramach opracowywania Programu oraz weryfikacja i uzupełnienie zało żonych wcze śniej celów szczegółowych w ka żdym z priorytetów. W warsztatach uczestniczyli m.in. eksperci, pełnomocnicy wojewodów, przedstawiciele WZMiUW i RZGW w Warszawie, przedstawiciele wojewódzkich inspektoratów nadzoru budowlanego, przedstawiciele marszałków województw, organizacji pozarz ądowych, jednostek samorz ądu terytorialnego , parków narodowych, regionalnych dyrekcji ochrony środowiska, wojewódzkich urz ędów ochrony zabytków, inspekcji weterynaryjnych, kuratoriów o światy, wydziałów bezpiecze ństwa i zarz ądzania kryzysowego urz ędów wojewódzkich, o środków doradztwa rolniczego, inspekcji ochrony ro ślin i nasiennictwa, Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, biur planowania regionalnego, izb urbanistów, architektów i budownictwa. Przy realizacji Programu wykorzystano dost ępne opracowania, dokumentacje projektowe, materiały oraz inne informacje i dane, w tym: Studium dla potrzeb planów ochrony przeciwpowodziowej (RZGW), Wst ępn ą Ocen ę Ryzyka Powodziowego (KZGW), Map ę obszarów zagro żonych podtopieniami (PIG), Map ę podziału hydrograficznego Polski (KZGW), Baz ę Danych Ogólnogeograficznych 1:250 000 (GUGiK), Map ę Topograficzn ą 1:100 000 (GUGiK), Corine Land Cover 2006 (GIO Ś), Baz ę Danych Obiektów Topograficznych 1:10 000 (GUGiK), Numeryczny Model Terenu 1:25 000 (GUGiK), Map ę obszarów chronionych (GDO Ś), Map ę hydrogeologiczn ą 1:50 000 (PIG), materiały dotycz ące stanu technicznego wałów przeciwpowodziowych, stanu technicznego urz ądze ń hydrotechnicznych, planowanych inwestycji, obszarów problemowych w zlewni, systemów melioracji, polderów i suchych zbiorników oraz działa ń w zakresie małej retencji. Powy ższe dane posłu żyły do diagnozy stanu ochrony przeciwpowodziowej w regionie wodnym Środkowej Wisły oraz do okre ślenia

17 obszarów problemowych w poszczególnych zlewniach, na których skoncentrowane będą działania inwestycyjne. W trakcie prac nad zało żeniami Programu przeprowadzono ankiet ę – skierowan ą do 818 gmin na obszarze ośmiu województw, nt. stanu zagospodarowania obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, stopnia pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, przeznaczenia terenów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi w tych planach, lokalizacji zabudowy na terenach powodziowych nieobj ętych ww. planami, działa ń podejmowanych obecnie w gminie w celu zwi ększenia ochrony przeciwpowodziowej oraz ewentualnej potrzeby podj ęcia takich działa ń w przyszło ści. Ankieta dotyczyła obowi ązuj ących w gminach aktów planowania przestrzennego, które sporz ądzane i uchwalane były w stanie prawnym obowi ązuj ącym przed zmian ą ustawy Prawo wodne, która nast ąpiła w dniu 18 marca 2011 r. 10 i w zwi ązku z tym, odnosiła si ę do zasad funkcjonuj ących w tym stanie prawnym oraz poj ęć w nim stosowanych, tj. do obszarów bezpo średniego i potencjalnego zagro żenia powodzi ą. Współpracowano z ekspertami z wielu instytucji, m.in. z: Uniwersytetu Warszawskiego, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Politechniki Warszawskiej, Politechniki Krakowskiej, Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej, Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Warszawie, Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Pa ństwowego Instytutu Geologicznego, Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego, DHV Hydroprojektu Sp. z o.o., Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Towarzystwa Urbanistów Polskich, Izby Urbanistów, Izby Architektów, słu żb planistycznych samorz ądów wojewódzkich, w tym Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego. Wykonano 19 ekspertyz podejmuj ących problemy zwi ązane z zagro żeniem powodziowym i mo żliwo ściami jego ograniczenia. Ekspertyzy te dotyczyły m.in. utrzymania dobrych warunków przepływu w mi ędzywalu, mo żliwo ści zwi ększenia retencji zlewni, doskonalenia planowania przestrzennego w aspekcie minimalizacji zagro żenia powodziowego (tab.1.1). Tab. 1.1. Lista ekspertyz 1 Analiza mo żliwo ści zwi ększania retencji na obszarach zurbanizowanych w dorzeczu Wisły Środkowej – stan wiedzy i dalsze kierunki działa ń. 2 Analiza wariantów rozstawu wałów oraz ich wpływ na warunki przepływu wody w korycie rzeki wraz z konsekwencjami dla bezpieczeństwa powodziowego w dorzeczu Wisły Środkowej – wskazanie zakresu opracowania i aktualnego stanu wiedzy. 3 Kryteria opracowania typologii terenów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi oraz zakresu ustale ń do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które nale ży okre śla ć dla tych terenów. 4 Ocena mo żliwo ści lokalizacji suchych polderów w dorzeczu Wisły Środkowej – stan wiedzy i dalsze kierunki działa ń. 5 Ocena stanu technicznego i przydatno ści urz ądze ń przeciwpowodziowych w obszarach problemowych w dorzeczu Wisły Środkowej. 6 Analiza i okre ślenie zasad post ępowania z lud źmi ewakuowanymi z terenu zagro żenia podczas powodzi. 7 Okre ślenie zasad wyboru i wybór zada ń inwestycyjnych zgłoszonych przez Wojewódzkie Zarz ądy Melioracji i Urz ądze ń Wodnych oraz RZGW w Warszawie oraz inne instytucje. 8 Analiza wpływu ro ślinno ści na warunki przepływu wody w mi ędzywalu. Okre ślenie kryteriów ustalania miejsc przeprowadzania wycinek i usuwania nadmiaru ro ślinno ści.

10 Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo wodne oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr. 32, poz. 159).

18 9 Analiza wpływu akumulacji rumowiska w strefie oddziaływania zbiorników na bezpiecze ństwo powodziowe w regionie. Okre ślenie kryteriów wyboru miejsc przeprowadzenia prac pogł ębiarskich. 10 Standardy urbanistyczne, jako wytyczne do studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 11 Standardy architektoniczne, jako wytyczne do studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 12 Standardy technologiczne, jako wytyczne do realizacji zabudowy na terenach nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi. 13 Typologia terenów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi. 14 Program działa ń maj ących na celu podniesienie świadomo ści społecznej w zakresie zagro żeń zwi ązanych z gospodark ą przestrzenn ą na terenach zagro żonych powodzi ą i wynikaj ących z nich zasad planowania przestrzennego i budownictwa. 15 Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej zuwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost. 16 Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w regionie wodnym Środkowej Wisły. 17 Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji suchych zbiorników oraz polderów w regionie wodnym Środkowej Wisły. 18 Weryfikacja systemów melioracyjnych pod k ątem znaczenia dla bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły. 19 Wskazanie mo żliwo ści zwi ększenia rozstawu wałów w regionie wodnym Środkowej Wisły z uwzgl ędnieniem ró żnorodnych kryteriów. Źródło: opracowanie własne. Zało żono przeprowadzenie w 2013 roku pilota ży edukacyjnych. Celem tych działa ń ma by ć sprawdzenie poprawno ści dydaktycznej planowanych ście żek edukacyjnych i szkoleniowych oraz ich aktualizacja pod k ątem skuteczno ści zaj ęć . Podczas realizacji Programu w latach 2015–2030 i pó źniej planowane jest prowadzenie programów edukacyjnych w przedszkolach i szkołach, a tak że przeprowadzenie warsztatów edukacyjnych dla mieszka ńców i administracji lokalnej (jednocze śnie). Przyj ęto zasad ę aby w działaniach planowanych w Programie , szczególnie o charakterze inwestycyjnym, rozwa żono ró żne warianty rozwi ąza ń. Szerokiej prezentacji wariantów rozwi ąza ń a tak że ich ocenie słu żyć b ędą konsultacje społeczne realizowane w ramach post ępowania zwi ązanego ze strategiczn ą ocen ą oddziaływania na środowisko (2013 r.). Przyj ęto, że nadrz ędn ą zasad ą realizacji Programu będzie tworzenie warunków do zrównowa żonego rozwoju, ze szczególnym uwzgl ędnieniem ochrony obszarów obj ętych Europejsk ą Sieci ą Ekologiczn ą Natura 2000, a tak że obszarów podlegaj ących ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2009 r. nr 151 poz. 1220 z późn. zm.). Celem konsultacji jest prezentacja i ułatwienie zrozumienia propozycji zawartych w projekcie Programu , a przede wszystkim ocena jego wariantów, przygotowanych w ramach strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (2013 r.). Program Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły wymaga dokonania strategicznej oceny oddziaływania na środowisko, poniewa ż jest to program dotycz ący gospodarki wodnej, który m.in. wyznaczy ramy pó źniejszych przedsi ęwzi ęć mog ących w istotny sposób oddziaływa ć na środowisko lub mogących znacz ąco oddziaływa ć na obszary Natura 2000 (art. 46 pkt 2 ustawy z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko – Dz. U. Nr 199, poz. 1227, z pó źn. zm. – zwanej dalej „ustaw ą oo ś”).

19 1.6. Uczestnicy i ich role, plan komunikacji Program jest przygotowywany przez instytucje administracji rz ądowej wraz z partnerami samorz ądowymi, środowiskami naukowymi oraz organizacjami pozarz ądowymi i partnerami gospodarczymi pod auspicjami ministra wła ściwego do spraw administracji oraz ministra wła ściwego do spraw środowiska. We współpracy tych podmiotów nad Programem oraz poszczególnymi projektami zastosowano metod ę ekspercko-partycypacyjn ą. Pozwoliła ona na osi ągni ęcie wymiernych efektów w dąż eniu do wspólnych celów oraz przyczyniła si ę do zwi ększenia liczby podmiotów tworz ących i realizuj ących Program oraz ponosz ących odpowiedzialno ść za jego realizacj ę. Rezultat ten jest warto ści ą dodan ą projektu. Zadania osób uczestnicz ących w pracach nad dokumentem podzielono, stosownie do skali problemu, na strategiczne (dotycz ące cało ści zlewni) i regionalne (dotycz ące województw). Na poziomie strategicznym utworzono Komitet Steruj ący Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły jako organ decyzyjny, działaj ący – ze wzgl ędu na najwi ększ ą powierzchni ę zajmowan ą przez województwo mazowieckie – w przyszło ści przy Pełnomocniku Rz ądu ds. realizacji Programu. W skład Komitetu wchodz ą: wojewoda mazowiecki, jako przewodnicz ący, minister wła ściwy do spraw gospodarki wodnej, minister wła ściwy do spraw administracji oraz wojewodowie: Kujawsko-Pomorski, Lubelski, Łódzki, Podlaski, Śląski, Świ ętokrzyski, Warmi ńsko-Mazurski, Prezydent m.st. Warszawy, Prezes KZGW i Dyrektor RZGW w Warszawie. Do zada ń Komitetu nale żą: • okre ślanie zasad tworzenia Programu i jego priorytetów, • okre ślanie ram organizacyjnych prac, • akceptowanie zało żeń Programu oraz kolejnych etapów jego tworzenia i kierowanie ich do konsultacji, • okre ślanie zasad przeprowadzania strategicznej oceny oddziaływania Programu na środowisko, • zatwierdzenie projektu dokumentu programowego i wnioskowanie do Rady Ministrów za po średnictwem ministra wła ściwego ds. administrcji o jego przyj ęcie, • inicjowanie zmian i aktualizacja Programu , • stały nadzór nad tworzeniem i wdra żaniem Programu , monitoring i okresowa ocena rezultatów. Na poziomie regionalnym powołanych zostało siedmiu pełnomocników wojewodów i pełnomocnik prezydenta m.st. Warszawy ds. Programu . Reprezentuj ą oni obszar regionu wodnego Środkowej Wisły, obj ęty Programem . Pełnomocnicy tworz ą Komitet Koordynuj ący , wspierany merytorycznie przez Zespół Ekspertów z Przewodnicz ącym Zespołu Ekspertów na czele (doradzaj ący te ż Komitetowi Steruj ącemu), a logistycznie przez Biuro Programu powołane w ramach Mazowieckiego Urz ędu Wojewódzkiego w Warszawie, którym kieruje pełnomocnik Wojewody Mazowieckiego. Do zada ń Pełnomocników nale żą : • uzgodnienie koncepcji organizacji i harmonogramu prac nad zało żeniami, a nast ępnie nad projektem dokumentu Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły i przedło żenie go Komitetowi Steruj ącemu, • identyfikacja partnerów Programu i utrzymywanie z nimi kontaktu, • współdziałanie z Zespołem Ekspertów i Regionalnym Zespołem Konsultacyjnym w celu wypracowania projektu zało żeń, a nast ępnie projektu dokumentu

20 Programu dla Rady Ministrów, • przedkładanie Komitetowi Steruj ącemu projektów dokumentu w celu oceny i przyj ęcia do dalszej realizacji zało żeń, a nast ępnie przedstawianie projektu dokumentu Programu Radzie Ministrów, • utrzymywanie kontaktów z przedstawicielami Programu dla Odry-2006 i Programu ochrony przed powodzi ą w dorzeczu górnej Wisły w celu zapewnienia spójno ści dokumentów strategicznych, • nadzór prac logistycznych Biura Programu, obsługuj ącego przygotowanie i opracowanie projektu Programu i ich organizacja, • gromadzenie i udost ępnianie danych przekazywanych przez ró żne instytucje publiczne. Intencj ą twórców Programu jest zapewnienie udziału szerokiego kr ęgu partnerów samorz ądowych, społecznych i gospodarczych, którzy są zapraszani w województwach do Regionalnych Zespołów Konsultacyjnych . Przy ka żdym Pełnomocniku utworzono zespół składaj ący si ę m. in. z przedstawicieli: • WZMIUW, samorz ądów, • instytucji zarz ądzania kryzysowego, • RDOŚ, regionalnego konserwatora przyrody, • organizacji pozarz ądowych, • podmiotów zaanga żowanych w pomoc humanitarn ą, • wojewódzkiego kuratora o światy, wojewódzkiego lekarza weterynarii, wojewódzkiego ośrodka doradztwa rolniczego, inspekcji ochrony ro ślin, • nadzoru budowlanego. Spotkania Regionalnego Zespołu Konsultacyjnego organizował wła ściwy terytorialnie pełnomocnik wojewody. Zadaniem Zespołu było formułowanie rekomendacji i wniosków do projektu zało żeń dokumentu programowego, projektu strategicznej oceny oddziaływania na środowisko, a nast ępnie projektu Programu do przedło żenia Radzie Ministrów. Wyniki konsultacji zostały wykorzystane przez Biuro Programu. Zarz ądzanie projektem przygotowania Programu wspiera plan komunikacji, którego celem jest sprawna wymiana informacji pomi ędzy instytucjami zaanga żowanymi w jego tworzenie a podmiotami (mieszka ńcami i organizacjami), na które Program będzie miał bezpo średni wpływ (komunikacja zewn ętrzna). Zało żeniem dodatkowym planu jest równie ż usprawnienie wymiany informacji pomi ędzy jednostkami zaanga żowanymi w jego tworzenie i realizacj ę (komunikacja wewn ętrzna). Plan komunikacji zawiera równie ż zakres obszarów kryzysowych dla realizacji opracowania Programu . Celem obranej strategii komunikacji jest elastyczne reagowanie na wszelkie zachodz ące zmiany, a tak że mog ące si ę pojawi ć problemy, które miałyby bezpo średni wpływ na opracowanie Programu . W śród głównych adresatów działa ń, obok wymienionych mieszka ńców terenów województw obj ętych Programem oraz organizacji pozarz ądowych, znajduj ą si ę tak że szeroko poj ęte podmioty u żytkuj ące wod ę. Plan komunikacji w zało żeniu ma by ć pomocny w przedstawieniu powstałych opracowa ń, a przede wszystkim ma stanowi ć wsparcie w dokładnym przedstawieniu zainteresowanym podmiotom zada ń inwestycyjnych oraz uzasadnienia ich wyboru. Zało żenia komunikacji stawiaj ą sobie równie ż za cel wybór narz ędzi komunikacyjnych odpowiednich dla ka żdej z grup docelowych. Obok planowych spotka ń oraz ulotek, broszur i plakatów, szczególny nacisk poło żono na informowanie poprzez spotkania bezpo średnie a tak że z wykorzystaniem poczty elektronicznej oraz strony internetowej www.mazowieckie.pl.

21 1.7. Harmonogram prac nad opracowaniem Programu 2011–2014 Po przyj ęciu przez Komitet Steruj ący zało żeń Programu uruchomiono procedur ę prac nad projektem Programu , zgodnie z ustaw ą z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju i zgodnie z ustaw ą oo ś. W tabeli 1.2 przedstawiono harmonogram prac Programu oparty na analizie procedur zawartych w podobnych dokumentach operacyjnych.

1.8. Propozycje zada ń i ich rola w trakcie opracowywania Programu Z uwagi na rozproszenie kompetencji w zakresie gospodarki wodnej w Polsce, w trakcie opracowywania Programu zdecydowano si ę na zastosowanie metody pozyskiwania danych i materiałów znane z zarz ądzania projektami i tworzenia planów finansowych, oparte na logice „z góry do dołu” i „z dołu do góry”. W konstrukcji tak sprecyzowanej instytucje pełni ące rol ę poziomu centralnego wyznaczają cele i wskazuj ą metody działa ń, a instytucje z poziomu lokalnego odpowiadają za propozycje projektów i zada ń mo żliwych do wykorzystania w trakcie prac nad Programem i po jego przyj ęciu do realizacji. W tej sytuacji przepływ informacji odbywał si ę na poziomie regionalnym; w tym miejscu dochodzi równie ż do uszczegółowienia celów i okre ślenia metod, a cało ść spaja poziom ekspercki, który dokonuje weryfikacji informacji przekazywanych w obu kierunkach. Zastosowana metoda pozyskiwania danych i materiałów znalazła odzwierciedlenie w postaci propozycji zada ń dla Programu . Materiały te zostały pozyskane „z dołu do góry” dla potrzeb oszacowania wielko ści kosztów Programu , dokonania wariantowania w poszczególnych zlewniach (wraz z propozycjami zawartymi w ekspertyzach – lista wykonanych opracowa ń znajduje si ę w rozdziale 1.5) oraz dla skorelowania wkładu wszystkich uczestników w Program ie. Zgodnie z przyj ętą logik ą prac zało żono weryfikacj ę propozycji zada ń na kilku poziomach w oparciu o przepływ „z góry do dołu”. W ramach procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko zakłada si ę przeprowadzenie wariantowania dla Programu w zlewniach regionu wodnego Środkowej Wisły w roku 2013 (poziom oceny wpływu na środowisko). W ramach studium wykonalno ści i oceny ex-ante zało żono weryfikacj ę efektywno ści w roku 2014 (poziom oceny zestawiaj ącej koszty i korzy ści), a w oparciu o modele matematyczno-hydrauliczne – opracowane przez KZGW w ramach projektu „Informatycznego Systemu Osłony Kraju przez nadzwyczajnymi zagro żeniami” – weryfikacj ę priorytetyzacji działa ń w roku 2014. Efektem wy żej wymienionej metody prac „z góry do dołu” i „z dołu do góry” jest otwarta lista propozycji zada ń, która podlega ci ągłej weryfikacji w ramach opracowania i w momencie przyj ęcia Programu przez Rad ę Ministrów (2014 r.) b ędzie materiałem pomocniczym. Zadania realizowane w ramach Programu od roku 2015 b ędą natomiast podlegały procedurze oceny formalnej, strategicznej i merytorycznej (opisanej w rozdziale 5.1) i b ędą musiały wypełnia ć cel strategiczny i cele szczegółowe Programu .

22

Tab. 1.2. Harmonogram prac nad Programem. Okres projektowania i realizacji Programu Czas Zakres prac Wykonawca trwania 2011 2012 2013 2014 II III IV I II III IV I II III IV I etap: Prace przygotowawcze – opracowanie zało żeń Programu Wojewoda 1. Opracowanie projektu zało żeń Programu 4 miesi ące Mazowiecki Wojewoda 2. Konsultacje zało żeń Programu 1 miesi ąc Mazowiecki

3. Przyj ęcie zało żeń Programu 3 miesi ące Komitet Steruj ący Wojewoda 4. Uzyskanie opinii GDO Ś i GIS w ramach SOO Ś 1 miesi ąc Mazowiecki II etap: Prace projektowe – opracowanie Programu

5. Warsztaty projektowe 9 miesi ęcy Wojewodowie Wojewoda 6. Opracowanie ekspertyz 10 miesi ęcy Mazowiecki Wojewoda 7. Redakcja projektu Programu 6 miesi ęcy Mazowiecki 8. Konsultacje wojewódzkie 2 miesi ące Wojewodowie 9. Zatwierdzenie projektu Programu 1 miesi ąc Komitet Steruj ący Post ępowanie przetargowe na opracowanie Prognozy Wojewoda 10. Oddziaływania na Środowisko i konsultacje społeczne 5 miesi ęcy Mazowiecki projektu Programu w ramach SOO Ś Opracowanie Prognozy Oddziaływania na Środowisko 11. i konsultacje społeczne projektu Programu w ramach 9 miesi ęcy Wykonawca SOO Ś 12. Uzyskanie opinii GDO Ś i GIS w ramach SOO Ś 2 miesi ące Wykonawca 13. Aktualizacja projektu Programu 2 miesi ące Wykonawca 14. Przyj ęcie Programu 2 miesi ące Komitet Steruj ący Post ępowanie przetargowe na wykonanie raportu Wojewoda 15. 5 miesi ęcy ewaluacyjnego ex ante i studium wykonalno ści Mazowiecki Opracowanie raportu ewaluacyjnego ex ante i studium 16. 6 miesi ęcy Wykonawca wykonalno ści P rogramu III etap: Konsultacje i przyj ęcie Programu Przekazanie Programu do konsultacji Wojewoda 17. 1 miesi ąc mi ędzyresortowych Mazowiecki

18. Konsultacje Programu 3 miesi ące MAiC

19. Przyj ęcie Programu na mocy uchwały Rady Ministrów 3 miesi ące Rada Ministrów

2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA REGIONU WODNEGO ŚRODKOWEJ WISŁY

2.1. Uwarunkowania geologiczne i geomorfologiczne Według pogl ądów na znaczenie gł ębszego podło ża skalnego w układzie sieci rzecznej, Wisła i jej dopływy bior ą pocz ątek w Karpatach, a nast ępnie zbiegaj ą si ę w rowie przedgórskim dolin podkarpackich. Środkowy i dolny bieg rzeki jest wymuszony uło żeniem prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej i synklinorium brze żnego tworz ącego szerok ą bruzd ę, drugim elementem jest przyległy wał antyklinorium pomorsko-kujawskiego 11 . Okresem, który odegrał istotn ą rol ę w kształtowaniu głównych zało żeń rze źby terenu w okresie przedczwartorz ędowym był miocen. Na przełomie oligocenu i miocenu wypi ętrzyły si ę Karpaty, na przedpolu których powstało zapadlisko przedkarpackie. W wyniku ruchów tektonicznych wypi ętrzyła si ę małopolska cze ść wału metakarpackiego. Na południu Polski wiele współczesnych rzek wykształciło swoje przełomowe odcinki w czasie trwania trzeciorz ędowych ruchów górotwórczych - nale ży do nich np. Soła, Dunajec, Poprad. Wypi ętrzanie Wy żyn Polskich, tworz ących wał metakarpacki, dało pocz ątek małopolskiemu przełomowi Wisły. W pleistocenie dla tworzenia si ę dolin rzecznych w obszarze Ni żu Polskiego istotne było okresowe uwalnianie znacznych ilo ści wód roztopowych z czoła lodowca, a tak że dopływ wód rzecznych z południowej cz ęś ci kraju. Tworzyły si ę wówczas jeziora zastoiskowe albo formowały si ę szlaki odpływu prowadz ące równolegle do kraw ędzi lodowca na obszary nie obj ęte zlodowaceniem – zwane pradolinami. W czasie kolejnych etapów deglacjacji, gdy poło żenie kraw ędzi lodowca przesuwało si ę bardziej na północ, wody rzeczne z południa kraju przelewały si ę odcinkami przełomowymi do nast ępnej nowo powstaj ącej pradoliny. Pradoliny wraz z odcinkami przełomowymi tworz ą charakterystyczne granice wyznaczaj ące zasi ęg wy żej poło żonych obszarów- wysoczyzn. Obecnie dolina Środkowej Wisły charakteryzuje si ę niemal płaskimi wysoczyznami zbudowanymi z glin zwałowych albo piasków i żwirów wodnolodowcowych. Słaba przepuszczalno ść gruntu (retencja gruntowa), obszary bezodpływowe oraz płaski teren w regionie wodnym Środkowej Wisły sprzyjaj ą wyst ąpieniu powodzi o du żym zasi ęgu. Szczególn ą cech ą morfologiczn ą regionu wodnego Środkowej Wisły, zwi ększaj ącą zagro żenie powodziowe, jest ukształtowanie si ę w jego centralnej cz ęś ci rozległej niecki Niziny Mazowieckiej, w której centrum zbiegaj ą si ę najwi ększe dopływy Wisły, a tak że zlokalizowany jest intensywnie zagospodarowany obszar metropolitalny stolicy Polski.

2.2. Uwarunkowania klimatyczne i pogodowe Region wodny Środkowej Wisły poło żony jest w strefie klimatów umiarkowanych ciepłych, typ klimatu przej ściowy. Oznacza to, że pogoda jest zmienna i zale ży od rodzaju napływaj ących mas powietrza. Roczna suma opadów jest zró żnicowana i waha si ę w granicach 500-700 mm (rys. 1). Najmniejsze opady wyst ępuj ą w środkowym obszarze zachodniej cz ęś ci regionu. Podwy ższone sumy w granicach

11 Starkel L., 2001, Historia doliny Wisły od ko ńca zlodowacenia do dzi ś. Monografie 2, IGiPZ PAN, Warszawa.

23 600–700 mm i wi ększe zaznaczaj ą si ę na obszarach wy żynnych tego regionu wodnego. Pokrywa śnie żna w ciągu roku wyst ępuje średnio przez 80 dni i jest zró żnicowana regionalnie. Najdłu żej utrzymuje si ę w północno-wschodniej cz ęś ci regionu wodnego Środkowej Wisły, najkrócej w zachodniej 12 .

Rys. 1. Rozkład średniej rocznej sumy opadów z wielolecia 1951-2010 na tle regionu wodnego Środkowej Wisły ( źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa ). Ka żda powód ź ma swoj ą genez ę w przebiegu zjawisk atmosferycznych, takich jak: intensywno ść i wysoko ść opadu (powodzie opadowe), przebieg temperatury powietrza (powodzie zatorowe i roztopowe), kierunek i siła wiatru (powodzie sztormowe). Opady z chmur konwekcyjnych powoduj ą tzw. powodzie błyskawiczne w małych zlewniach lub tzw. powodzie miejskie 13 . Ich geneza wi ąż e si ę z pojedynczym epizodem opadowym z chmur pochodzenia konwekcyjnego, o przestrzennym zasi ęgu od 10 do 10 2 km 2 14,15 . Opady frontalne zwi ązane z przemieszczaniem si ę układów niskiego ci śnienia z powierzchniami frontu ciepłego i chłodnego daj ą opady o czasie trwania

12 Lorenc H. 2005. Atlas klimatu Polski pod redakcj ą Haliny Lorenc , IMGW, Warszawa . 13 Dobrowolski A., Ostrowski J., Kondzielski A., Zaniewska M., 2007: Historyczne i współczesne regiony wyst ępowania katastrofalnych powodzi w Polsce . [w:] J. Szkutnicki, U. Kossowska-Cezak, E. Bogdanowicz, M. Ceran (red.) Cywilizacja i żywioły . Monografie IMGW, Polskie Towarzystwo Geofizyczne, Warszawa, s. 147-156. 14 Lenart W., 1993: Opad atmosferyczny [w:] U. Soczy ńska (red.) Podstawy hydrologii dynamicznej. Wyd. UW, Warszawa, s. 101-116. 15 Suligowski R., 2004: Struktura czasowa i przestrzenna opadów atmosferycznych w Polsce . Próba regionalizacji. Prace IG A Ś Kielce, nr 12.

24 10 4 – 10 5 sekundy 16 . W przypadku mas powietrza pochodz ących znad Atlantyku, ulegaj ą one transformacji nad obszarem Europy Zachodniej, co sprawia, że opady w Polsce s ą mniejsze i słabsze pod wzgl ędem nat ęż enia. Opady frontalne mog ą by ć wzmacniane przez czynniki lokalne powoduj ące wymuszenie konwekcji np. w górach. W strefie frontu chłodnego mechanizmem fizycznym powoduj ącym powstawanie opadów z chmur konwekcyjnych jest konwergencja mezoskalowa 17 . Przed frontem chłodnym, powstaj ą układy chmur konwekcyjnych i opady. Tak że po przej ściu frontu chłodnego, na skutek chwiejnej stratyfikacji powstaj ą dogodne warunki konwekcji termicznej, tworz ące chmury daj ące kontynuacj ę opadów frontalnych. Silne opady o czasie trwania powy żej 12 godzin i zasi ęgu obszarowym 10 5 km 2, obejmuj ące najcz ęś ciej cał ą środkow ą i południow ą Polsk ę, tworz ą si ę w wyniku konwergencji atmosferycznej nad kontynentem europejskim. Porównanie najwy ższych sum opadu atmosferycznego w Polsce z warto ściami rejestrowanymi na świecie wskazuje, że krajowe maksima s ą znacznie mniejsze 18 . Ta mniejsza wydajno ść opadów w Polsce wynika z cech przej ściowego klimatu umiarkowanego i nizinnego charakteru ukształtowania powierzchni kraju. Według ró żnych prognoz, średnia roczna temperatura powietrza wzro śnie w Polsce w okresie 2011-2030 o 0,58-0,74ºC w stosunku do okresu 1971-1990. W latach 2081- 2100 zmiany temperatury b ędą prawie dwukrotnie wi ększe, wzrost średniej rocznej temperatury powietrza w tych latach wyniesie 0,94-1,16ºC w stosunku do okresu 1971- 1990. Zmiany klimatu dotycz ą tak że opadów atmosferycznych. Wg scenariuszy opracowanych dla okresu zimowego, suma opadów wzro śnie o około 5% w latach 2011-2030i 2081-2100 w stosunku do okresu 1971-1990. W sezonie letnim w okresie 2011-2030 suma opadów tak że wzro śnie w stosunku do okresu 1971-1990, natomiast w okresie 2081-2100 przewiduje si ę nieznaczny spadek opadów 19 . Ponadto wydaje si ę prawdopodobny wzrost lokalnych, krótkotrwałych opadów nawalnych wyst ępuj ących po długich okresach bezopadowych. W zwi ązku ze wzrostem temperatury i opadów prawdopodobie ństwo wyst ąpienia powodzi w regionie wodnym Środkowej Wisły będzie si ę zwi ększało. Sytuacja hydrologiczna na Wi śle, głównej rzece regionu, jest uzale żniona od przebiegu zjawisk pogodowych poza regionem, w górnej cz ęś ci dorzecza Wisły. Fala powodziowa, która powstaje w regionie wodnym Górnej Wisły, jest nast ępnie transformowana w odcinku Wisły Środkowej, który ma charakter tranzytowy. Ograniczona pojemno ść retencyjna, spowodowana obwałowaniem koryta rzeki, sprawia że do profilu wodowskazowego w Warszawie dotrze ć mo że fala z przepływem maksymalnym rz ędu 8500 m 3/s. Ta wła ściwo ść oznacza, że ograniczenie przepływu maksymalnego Wisły Środkowej w ogromnym stopniu zale ży od działa ń przeciwpowodziowych na Wi śle Górnej.

16 Sivapalan M., 2005, Pattern, Process and Function: Elements of a Unified Theory of Hydrology at the Catchment Scale . [w:] Anderson M. G. (red.) Encyclopedia of Hydrological Sciences . John Wiley & Sons. Ltd., 193-219. 17 Kupczyk E., Suligowski R., 2011, Typy opadów deszczu w terminologii hydrologicznej . Przegl ąd Geofizyczny, 3-4, 235-245. 18 Ozga-Zieli ńska M., Ozga-Zieli ński B. , 2003, Powodziogenno ść rzek jako miara zagro żenia obiektów hydrotechnicznych i ustalania stref przeciwpowodziowych . Gospodarka Wodna, 1, 10-17. 19 Limanówka D.2012, Projekt Klimat pn. Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodark ę i społecze ństwo , IMGW, Warszawa.

25 W przypadku pozostałych rzek regionu wodnego Wisły Środkowej, tj. poło żonych w jej północno-wschodniej cz ęś ci (np. Bug i Narew), oraz wi ększo ści rzek nizinnych zasilanie jest głównie przez roztopy śniegu, a odpływ okresu wiosennego jest 1,5-2 razy wy ższy od średniego odpływu rocznego. Natomiast rzeki górskie charakteryzuj ą si ę wysokimi przepływami zarówno wiosennymi jak i letnimi, przy czym zwykle odpływy letnie przekraczaj ą odpływy średnie. Na wi ększo ści rzek najwy ższe średnie odpływy miesi ęczne obserwowane s ą w marcu i kwietniu oraz w maju. Analiza rozkładu przestrzennego powodzi lokalnych w skali Polski – wykonana przez Dobrowolskiego i in.20 – wykazała, że najwi ęcej tych zdarze ń wyst ąpiło na obszarze obecnych województw: małopolskiego, podkarpackiego, śląskiego, opolskiego, dolno śląskiego, świ ętokrzyskiego i pomorskiego (rejon Żuław i Kaszub), podlaskiego, mazowieckiego (cz ęść północno-wschodnia), wi ęc głównie na obszarze kraju poni żej 51 równole żnika, gdzie wyst ępuj ą intensywne opady deszczu.

2.3. Charakterystyka hydrologiczna i obszary zalewowe Region wodny Środkowej Wisły obejmuje m.in. zlewni ę Wisły od uj ścia Sanny do Włocławka. Długo ść Wisły na odcinku od uj ścia Sanny do profilu w Korabnikach we Włocławku wynosi 388,8 km, zlewnia tego odcinka rzeki to obszar o powierzchni 121708,2 km 2 w tym w granicach Polski 101053,9 km 2. W tabeli 2.1 podano powierzchni ę zlewni cz ęś ciowych Wisły Środkowej w charakterystycznych punktach węzłowych rzeki 21 . Tab. 2.1. Powierzchnie zlewni cz ęś ciowych Wisły Środkowej w charakterystycznych punktach węzłowych. Km biegu rzeki Punkt w ęzłowy (wg szlaku Powierzchnia zlewni [km 2] żeglownego Wisły) Wisła poni żej uj ścia Sanny 295,2 51513,7 Wisła poni żej uj ścia Kamiennej 324,5 54 335,9 Wisła poni żej uj ścia Wieprza 391,8 68 231,5 Wisła poni żej uj ścia Pilicy 457,0 81 761,4 Wisła poni żej uj ścia Narwi 550,5 160 261,8 Wisła poni żej uj ścia Bzury 587,3 168 422,6 Wisła w profilu Korabniki we 684,0 173221,9 Włocławku Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa. Zlewnia Środkowej Wisły jest asymetryczna, ze zdecydowanie wi ększym udziałem obszaru poło żonego po prawej stronie rzeki. Do najwi ększych prawostronnych dopływów Wisły nale żą : Wieprz, Świder, Narew z dopływami – Bugiem, Wkr ą, Pis ą, Omulwi ą, Orzycem i Biebrz ą. Do najwi ększych lewostronnych dopływów Wisły są zaliczane: Kamienna, Radomka, Pilica, Bzura (zał ącznik nr 3). Najwi ększym prawostronnym dopływem Wisły jest rzeka Narew, która rozpoczyna swój bieg

20 Dobrowolski A., Mierkiewicz M., Ostrowski J., Sasim M., 2010, Regiony Polski najbardziej zagro żone powodziami katastrofalnymi . [w:] Magnuszewski A. (red.) Hydrologia w ochronie i kształtowaniu środowiska . Monografie Komitetu In żynierii Środowiska PAN, nr. 69, s. 55-70. 21 Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW- PIB, Warszawa.

26 na Białorusi, zbiera wody z Podlasia, z Mazur i północno-wschodniej cz ęś ci Mazowsza. Na wysoko ści Jeziora Zegrzy ńskiego do Narwi uchodzi jej najwi ększy dopływ – Bug, który rozpoczyna swój bieg na Ukrainie i przepływa przez województwa: lubelskie, podlaskie i mazowieckie, a obszar jego zlewni obejmuje również tereny na Ukrainie i Białorusi. Najwi ększym lewostronnym dopływem Wisły jest Pilica ze źródłami w województwie śląskim, przepływaj ąca przez województwa śląskie, łódzkie i mazowieckie, a obszar zlewni obejmuje równie ż fragment województwa małopolskiego 22 . Zestawienie najwi ększych bezpo średnich dopływów Wisły Środkowej przedstawiono w tabeli 2.2.

Tab. 2.2. Najwi ększe dopływy bezpo średnie Wisły Środkowej.

Poło żenie Powierzchnia zlewni Lokalizacja uj ścia do Wisły Rzeka w stosunku [km 2] do Wisły [km biegu rzeki Wisły] Kamienna lewostronny 2007,9 324,5 Ił żanka lewostronny 1127,4 340,9 Wieprz prawostronny 10415,2 391,8 Radomka lewostronny 2109,5 431,9 Pilica lewostronny 9273,0 457,0 Świder prawostronny 1309,9 492,0 Jeziorka lewostronny 975,3 493,7 Narew prawostronny 75175,2 550,5 Bzura lewostronny 7787,5 587,3 Skrwa (prawa) prawostronny 1704,0 645,5 Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa. Najwi ększe zbiorniki zaporowe zlokalizowane w regionie wodnym Środkowej Wisły to: Jezioro Zegrzy ńskie na Narwi, Zbiornik Włocławski na Wi śle, Zbiornik Sulejowski na Pilicy, Siemianówka na Narwi, Wióry na Świ ślinie, Nielisz na Wieprzu, Domaniów na Radomce. Rzeki znajduj ące si ę w regionie wodnym Środkowej Wisły nale żą do rzek o ustroju zło żonym. Charakteryzuj ą si ę zasilaniem opadowo-roztopowym z cz ęstymi wiosennymi (marzec, kwiecie ń) wezbraniami o genezie roztopowej. Wyst ępuj ące w lecie wezbrania opadowe s ą nieregularne (lipiec, sierpie ń, niekiedy czerwiec lub wrzesie ń). Czas ich trwania jest krótszy od wezbra ń wywołanych roztopami 23 . Wybrane stany i przepływy charakterystyczne dla Wisły i jej najwi ększych dopływów na obszarze omawianego regionu przedstawia tabela 2.3 i tabela 2.4. Parametry zlewni zamkni ętych profilami wodowskazowymi prezentuje tabela 2.5, natomiast przepływy o zadanym prawdopodobie ństwie przewy ższenia wraz z odpowiadaj ącymi im rz ędnymi zwierciadła wody ukazuje tabela 2.6.

22 Tam że. 23 Dynowska I., 1971, Typy re żimów rzecznych w Polsce , Prace Geograficzne Uniwersytetu Jagiello ńskiego, z. 28.

27 Tab. 2.3. Stany charakterystyczne z okresu 1951-2010 na wybranych stacjach wodowskazowych w regionie wodnym Środkowej Wisły. NNW SSW WWW Data Data L.p. Rzeka Wodowskaz wyst ąpienia wyst ąpienia [cm] NNW WWW 1 Wisła Zawichost 162 301 891 30.07.2007 06.06.2012 2 Wisła Annopol 162 345 782 07.08.1952 06.06.2010 3 Wisła Puławy 96 244 751 03.08.2007 21.05.2010 4 Wisła Dęblin 134 232 645 25.09.2003 08.06.2012 5 Wisła Gusin 18 137 528 24.11.1993 21.05.2010 6 Wisła Warszawa 68 241 787 03.09.1992 31.07.1960 7 Wisła Modlin 264 405 892 25.09.2003 22.05.2010 8 Wisła Wyszogród 218 358 791 31.08.1992 22.05.2010 9 Wisła Kępa Polska 134 272 740 01.09.1992 23.05.2010 10 Kamienna Czekarzewice 25 65 314 28.08.1992 27.07.2001 11 Wieprz Ko śmin 145 230 432 20.08.1992 06.04.2006 12 Radomka Rogo żek 134 199 420 09.08.2007 25.08.1977 13 Pilica Sulejów 105 157 377 05.07.1976 21.05.2010 14 Pilica Białobrzegi 119 167 325 11.08.1992 19.03.1965 15 Narew Ostroł ęka 29 157 597 31.07.2006 04.04.1979 16 Narew Zambski Ko ścielne 94 224 634 04.08.2006 05.04.1979 17 Bug Frankopol 43 149 521 27.07.1959 26.03.1979 18 Bug Wyszków 134 260 653 01.09.1992 28.03.1979 19 Liwiec Zaliwie 72 148 378 01.09.1973 26.03.1979 20 Liwiec Łochów 104 179 468 02.08.2006 25.03.1979 21 Wkra Borkowo 116 161 418 14.07.2006 19.03.2005 22 Bzura Sochaczew 20 67 418 19.08.2003 16.05.1962 NNW – najni ższy stan wody z wielolecia SSW – średni stan wody z wielolecia WWW – najwy ższy stan z wielolecia Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa.

Tab. 2.4. Przepływy charakterystyczne z wielolecia 1951-2010 na wybranych stacjach wodowskazowych w dorzeczu Wisły Środkowej. NNQ SSQ WWQ Data Data L.p. Rzeka Wodowskaz 3 wyst ąpienia wyst ąpienia [m /s] NNQ WWQ 07.06.1962 1 Wisła Zawichost 84.0 433 6160 26.01.1952 21.07.1970 2 Wisła Annopol 92.0 437 6200 10.01.1985 21.07.1970 3 Wisła Puławy 98.0 469 6460 27.01.1952 22.07.1970 4 Wisła Dęblin 114 507 5500 11.01.1985 21.05.2010 5 Wisła Gusin 134 563 5560 12.01.1985 21.05.2010 6 Wisła Warszawa 108 575 5940 08.12.1959 22.05.2010 7 Wisła Modlin 212 888 6860 25.09.2003 22.05.2010 8 Wisła Kępa Polska 238 932 6980 26.09.2003 23.05.2010

28 9 Kamienna Czekarzewice 1.38 8.33 113 28.07.2006 27.07.2001 10 Wieprz Ko śmin 16.7 38.5 391 23.01.2004 23.03.1979 11 Radomka Rogo żek 0.88 8.41 200 01.09.1992 25.08.1977 12 Pilica Sulejów 4.62 22.8 223 31.08.1992 21.05.2010 13 Pilica Białobrzegi 12.1 45.8 471 11.08.1992 08.02.1967 14 Narew Ostroł ęka 24.0 109 1360 11.08.1969 05.04.1979 Zambski 15 Narew 28.9 139 1460 04.08.2006 05.04.1979 Ko ścielne 16 Bug Frankopol 24.8 125 1480 09.08.1994 26.03.1979 17 Bug Wyszków 34.7 162 2400 27.08.2003 28.03.1979 18 Liwiec Zaliwie 0.13 4.08 144 09.07.2002 26.03.1979 19 Liwiec Łochów 1.02 10.9 318 02.08.2006 25.03.1979 20 Wkra Borkowo 3.64 20.3 204 14.07.2006 19.03.2005 21 Bzura Sochaczew 2.46 23.0 480 03.09.1992 16.05.1962 NNQ – najni ższy przepływ z wielolecia SSQ – średni przepływ z wielolecia WWQ – najwy ższy przepływ z wielolecia Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa.

Tab. 2.5. Parametry zlewni zamkni ętych profilami wodowskazowymi.

Zlewnia Wodowskaz Powierzchnia Km biegu Rz. zera Współrz ędne* zamykaj ący zlewni wodowskazu [km 2] [km] [m n.p.m.] X92 Y92 Wisła Zawichost 50 732 287.4 133.38 701634 330481 Wisła Annopol 51 518 299.8 130.94 699112 339415 Wisła Puławy 57 663 374.9 113.20 704593 401846 Wisła Dęblin 68 234 393.7 109.15 695824 414453 Wisła Gusin 81 786 461.5 91.74 655099 449751 Wisła Warszawa 84 857 513.3 76.08 638655 488777 Wisła Modlin 168 263 551.5 66.51 612784 508509 Wisła Wyszogród 168 635 586.9 60.28 581103 502809 Wisła Kępa Polska 168 956 606.5 57.25 565408 507802 Wisła Włocławek 172 389 679.4 41.17 504695 533010 Kamienna Czekarzewice 1 878 14.7 135.33 687931 355256 Wieprz Ko śmin 10 231 17.9 115.00 707882 416152 Radomka Rogo żek 2 060 11.3 107.65 663101 421414 Pilica Białobrzegi 8 664 45.3 111.99 634983 423003 Narew Zambski Ko ścielne 27 782 81.2 79.02 648740 545617 Bug Wyszków 39 119 34.2 81.48 666116 527529 Liwiec Łochów 2 466 17.0 95.01 681682 519417 Wkra Borkowo 5 111 18.6 75.31 612784 523089 Bzura Sochaczew 6 281 27.7 70.45 584172 485598 *- współrz ędne X,Y w układzie PUWG-92 Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa.

29

Tab. 2.6. Przepływy o zadanym prawdopodobie ństwie przewy ższenia wraz z odpowiadaj ącymi im rz ędnymi zwierciadła wody. Przepływ o prawdopodobie ństwie Rz ędna wielkiej wody o przewy ższenia prawdopodobie ństwie przewy ższenia L.p. Rzeka Wodowskaz p=10% p=1% p=0.5% p=0.2% p=10% p=1% p=0.5% p=0.2% [m 3/s] [m n.p.m.] 1 Wisła Zawichost 4772 7488 8271 9293 141.68 142.92 143.21 143.58* 2 Wisła Annopol 4736 7456 8241 9263 138.43 139.02 139.30 139.67* 3 Wisła Puławy 5636 6528 6606 6669 120.75 121.05 121.08 121.09 4 Wisła Dęblin 4716 7202 7938 8909 115.15 115.37 115.54 115.75 5 Wisła Gusin 4251 7084 8034 9374 96.47 97.21 97.42 97.68 6 Wisła Warszawa 4481 7068 7817 8796 82.52 84.09 84.40 84.82 7 Wisła Modlin 4970 7300 7968 8836 74.46 75.63 75.93 76.31 8 Wisła Kępa Polska 5045 7365 8027 8886 63.70 64.82 65.12 65.47* 9 Kamienna Czekarzewice 68.0 108 120 135 137.89 138.36 138.46 138.57 10 Wieprz Ko śmin 248 460 524 608 119.50 120.02 120.13 120.27 11 Radomka Rogo żek 100 201 232 273 111.35 111.85 111.95 112.05 12 Pilica Sulejów 170 295 331 380 169.88 170.30 170.40 170.47 13 Pilica Białobrzegi 349 580 647 734 115.32 115.54 115.59 115.64 Zambski 14 Narew 675 1343 1596 1973 83.96 85.17 85.57 86.08 Ko śc. 15 Bug Frankopol 749 1254 1403 1596 113.91 115.11 115.44 115.74 16 Bug Wyszków 1095 1994 2264 2622 87.25 88.48 88.73 89.08 17 Liwiec Łochów 181 344 390 453 99.07 99.77 99.96 100.19 18 Bzura Sochaczew 263 515 591 691 73.65 74.70 74.89 75.11 Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa. Średni czas trwania zjawisk lodowych i pokrywy lodowej na Wi śle skrócił si ę aż o połow ę w stosunku do XIX wieku. Przeci ętny termin pojawienia si ę i zaniku zjawisk lodowych przesun ął si ę o blisko dwa tygodnie. Natomiast przeci ętny termin wyst ąpienia pokrywy lodowej przesun ął si ę z ostatniej dekady grudnia na pierwsz ą dekad ę stycznia. Jest to wynik działania zarówno procesów naturalnych (zmiany klimatyczne), jak i wpływu antropogenicznego (prace regulacyjne, budowa stopni wodnych). Du że znaczenie dla czasu trwania zjawisk lodowych ma stopie ń regulacji koryta rzeki oraz lodołamanie. W przypadku rzeki nieuregulowanej, a tak że na Jeziorze Włocławskim, zjawiska lodowe wyst ępuj ą dłu żej ni ż na rzece cz ęś ciowo uregulowanej i uregulowanej 24 . RZGW w Warszawie wyznaczyło 99 rzek zagro żonych powodzi ą w regionie wodnym Środkowej Wisły, według Studium dla potrzeb ochrony przeciwpowodziowej opracowanego w latach 2004-2006. Wyznaczono zasi ęg powodzi 0,5%, 1%, 2%, 5% i 10%. Zagro żenie powodziowe wyst ępuje m.in. w dolinach nast ępuj ących rzek: Wisła, Narew, Bug, Pilica, Wieprz (zał ącznik nr 4). Według wst ępnej oceny ryzyka powodziowego, zagro żenie powodziowe w regionie wodnym Środkowej Wisły mo że wyst ąpi ć na 118 rzekach (zał ącznik nr 5). W I cyklu planistycznym (do 2013 roku) dla 56 rzek powstan ą mapy ryzyka i zagro żenia powodziowego, a do 2015 roku plany zarz ądzania ryzykiem powodziowym. Dla pozostałych rzek powy ższe mapy zostan ą wykonane w II cyklu planistycznym 25 .

2.4. Walory przyrodnicze i kulturowe

24 Mrozi ński Ł., 2006, Wieloletnia zmienno ść zlodzenia Dolnej Wisły , Gazeta Obserwatora IMGW, nr 2, s. 28-31. 25 Wst ępna Ocena Ryzyka Powodziowego, 2011, IMGW – PIB, KZGW, Warszawa.

30 W regionie wodnym Środkowej Wisły znajduje si ę 8 parków narodowych, tj.: Białowieski Park Narodowy, Biebrza ński Park Narodowy, Kampinoski Park Narodowy, Narwia ński Park Narodowy, Poleski Park Narodowy, Roztocza ński Park Narodowy, Świ ętokrzyski Park Narodowy i Wigierski Park Narodowy. Na obszarach nara żonych na niebezpieczeństwo powodzi, oznaczonych we wst ępnej ocenie ryzyka powodziowego 26 , w strefie dolin rzecznych znajduj ą si ę liczne obszary chronione sieci Natura 2000 (zał ącznik nr 12), a tak że inne formy ochrony przyrody, takie jak: parki krajobrazowe (zał ącznik nr 11), rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu (zał ącznik nr 6), jak równie ż u żytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i pomniki przyrody. Na terenach obj ętych Programem znajduje si ę wiele obiektów stanowi ących dobra kultury materialnej podlegaj ące ochronie, dobra kultury współczesnej oraz obiekty użyteczno ści publicznej i kultu religijnego, które trzeba uwzgl ędni ć w ochronie przeciwpowodziowej. Nale żą do nich m.in. zabytkowe: ko ścioły, domy, zespoły dworskie, pałacowe, klasztorne, cmentarze, muzea oraz instytucje kultury. Zabytki znajduj ą si ę głównie w du żych miastach . 2.5. Użytkowanie terenu Badany obszar jest w du żej mierze wykorzystywany rolniczo (u żytki rolne – ok. 60%, lasy – ok. 28%). Rozmieszczenie lasów jest nierównomierne. Najsilniej zalesione są strefy pojezierzy. Lesisto ść omawianego obszaru kształtuje si ę w przedziale 22–30% i jest zbli żona do średniej lesisto ści kraju – 29%. W dolinie Narwi i Biebrzy znajduj ą si ę obszary bagienne, które maj ą du że zdolno ści retencyjne. Podczas prac nad Programem wykorzystano map ę u żytkowania terenu kraju, która powstała w ramach projektu Corine Land Cover 2006 (zał ącznik nr 7). 2.6. Charakterystyka procesów urbanizacyjnych Gęsto ść zaludnienia jest do ść zró żnicowana. Waha si ę od kilkunastu osób/km² w rejonie Podlasia, Mazur czy Pojezierza Ł ęczy ńsko-Włodawskiego, do ponad 300 osób/km² w aglomeracjach miejskich. Średnio na całym obszarze (poza wi ększymi miastami) zaludnienie wynosi od 30 do 90 osób/km². Szacuje si ę, że na obszarze którego dotyczy niniejsze opracowanie mieszka około 14 mln osób. Miasta poło żone w pobli żu du żych rzek to: Warszawa (1700612 mieszka ńców) , Puławy (49941), Płock (124553), Włocławek (116783), Ostrołęka (53572), Łom ża (63203), Pułtusk (19150), Wyszków (38932), Biała Podlaska (58009.), Ostrowiec Świ ętokrzyski (73681), Starachowice (52359), Skar żysko-Kamienna (48580), Tomaszów Mazowiecki (65998), Sochaczew (38141) 27 . Według długotrwałej prognozy demograficznej GUS, obejmuj ącej lata 2008-2035, liczba ludno ści w Polsce b ędzie si ę systematycznie zmniejsza ć. Tendencja ta dotyczy równie ż województw regionu wodnego Środkowej Wisły, z niewielkim tylko zró żnicowaniem pomi ędzy nimi. Wyj ątkiem jest województwo mazowieckie, którego liczba mieszka ńców stale ro śnie w zwi ązku z rozwojem obszaru metropolitarnego wokół stolicy Polski. Nale ży zakłada ć dalszy rozwój demograficzny i ekspansj ę terytorialn ą metropolii warszawskiej. Zjawiska te maj ą i będą miały okre ślone konsekwencje dla przyszłej urbanizacji. Równie ż inne czynniki, takie jak ekonomiczne, infrastrukturalne, środowiskowe czy społeczne b ędą oddziaływały na przyszł ą sie ć

26 Tam że. 27 Stan w dniu 31 marca 2011 r. – wyniki narodowego spisu ludno ści i mieszka ń 2011 r. (GUS).

31 osadnicz ą. W konsekwencji zachodz ących obecnie procesów w ww. dziedzinach mo żna przewidywa ć wyst ępuj ące obecnie i prognozowane tendencje w zagospodarowaniu przestrzennym województw uwzgl ędnionych w Programie . Jedn ą z nich jest zachodz ąca ju ż obecnie silna polaryzacja i koncentracja rozwoju sieci osadniczej, przejawiaj ąca si ę w bardzo intensywnym rozwoju głównych o środków miejskich województw, prowadz ąca do monocentryczno ści tej sieci. W zwi ązku z tym przewiduje si ę dalszy intensywny rozwój aglomeracji miejskich, a wi ęc najwi ększych miast wojewódzkich oraz otaczaj ącej je wiejskiej sieci osadniczej. Odbywa ć si ę to b ędzie kosztem obszarów peryferyjnych poszczególnych województw, w tym równie ż mniejszych miast o znaczeniu powiatowym. Wyj ątek w tym układzie stanowi województwo świ ętokrzyskie, które reprezentuje bardziej policentryczny charakter osadnictwa. Ze wzgl ędu na bardzo wysoki i nieodpowiadaj ący rzeczywistym potrzebom, udział powierzchni gmin przewidzianych w ich studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego pod zabudow ę, mo żna równie ż prognozowa ć dalszy niekontrolowany rozwój zabudowy o charakterze chaotycznym i rozproszonym, nieodpowiadaj ący potrzebom polityki rozwoju, równie ż w aspekcie ochrony przed powodzi ą. Szczególnie niepokoj ące w tym kontek ście jest zjawisko sukcesywnej intensyfikacji zabudowy na ww. terenach poszczególnych aglomeracji, kosztem systemów przyrodniczych, uszczuplaj ącej zasoby terenów rezerwowych dla inwestycji celu publicznego oraz układów ekologicznych m.in. zwi ązanych z potrzebami ochrony przed skutkami powodzi.

2.7. Gospodarka i infrastruktura Pod wzgl ędem gospodarczym analizowany w Programie obszar jest zró żnicowany: wyst ępuj ą tu zarówno rejony typowo rolnicze, jak i du że o środki przemysłowe – Warszawa, Lublin, Białystok, Radom, Płock, Puławy, Kozienice, Włocławek i Ostroł ęka. Wzdłu ż rzek znajduj ą si ę wa żne pod wzgl ędem gospodarczym i strategicznym zakłady przemysłowe, infrastruktura społeczna i komunikacyjna. S ą to przede wszystkim szlaki komunikacyjne (autostrady, najwa żniejsze drogi krajowe, linie kolejowe, lotniska), elektrownie, uj ęcia wody, szpitale i inne obiekty wa żne ze wzgl ędu na funkcjonowanie pa ństwa. Zanieczyszczenie wód podziemnych nast ępuje na obszarze zawala w wyniku rozmycia składowisk odpadów, magazynów z chemikaliami i paliwami, oczyszczalni ścieków, cmentarzy, a tak że w nast ępstwie spływu wód z terenów przemysłowych i zurbanizowanych. Podczas powodzi zamykaniu i cz ęś ciowemu zniszczeniu ulegaj ą uj ęcia wód powierzchniowych oraz elementy ich infrastruktury technicznej (podziemnej i naziemnej).

32 3. DIAGNOZA STANU BEZPIECZE ŃSTWA POWODZIOWEGO W REGIONIE WODNYM ŚRODKOWEJ WISŁY

3.1. Wybrane powodzie w regionie wodnym Środkowej Wisły w ostatnim pi ęć dziesi ęcioleciu W regionie wodnym Środkowej Wisły wyst ępuj ą trzy typy powodzi: roztopowe, opadowe i zatorowe. Wezbraniom roztopowym spowodowanym tajaniem pokrywy śnie żnej towarzysz ą cz ęsto opady deszczu, co powoduje zwi ększenie wysoko ści wezbrania. Wielko ść i przebieg wezbrania roztopowego zale ży od ilo ści wody zgromadzonej w pokrywie śnie żnej, intensywno ści procesu topnienia (temperatura powietrza) i stopnia przemarzni ęcia gruntu. Wezbrania opadowe spowodowane są głównie intensywnymi opadami deszczu o szerokim zasi ęgu w dorzeczu górnej Wisły, ale w mniejszej skali mog ą by ć wynikiem wysokich opadów w wy żynnych cz ęś ciach dorzeczy jej dopływów (Kamienna, Wieprz, Pilica, Bug), b ądź w całych dorzeczach dopływów nizinnych (Narew, Bzura). W ich wyniku powstaj ą fale wezbraniowe, które przemieszczaj ąc si ę Wisł ą powoduj ą zagro żenie powodziowe wzdłu ż całego biegu rzeki. Skala tego zagro żenia ro śnie w przypadku nało żenia si ę wezbra ń dopływów na fal ę wezbraniow ą na Wi śle. Wezbrania zatorowe s ą spowodowane zatrzymywaniem i pi ętrzeniem śry żu w okresie zamarzania rzeki lub pi ętrzeniem kry lodowej w czasie roztopów. Ostatnio obserwuje si ę coraz wi ększ ą liczb ę wezbra ń pochodzenia mieszanego, roztopowo-opadowych 28 . Wezbranie mieszane wyst ępuje, gdy fala roztopowa zasilana jest dodatkowo opadami deszczu. Ró żnorodno ść typów wezbra ń wynika ze zło żonego charakteru zasilania zlewni – opadowego w górskiej oraz południowej cz ęś ci Polski, a roztopowego w cz ęś ci nizinnej. Wisła na omawianym odcinku ma charakter tranzytowy i przenosi oba typy wezbra ń. W regionie wodnym Środkowej Wisły przewa żaj ą wezbrania półrocza zimowego. Stanowi ą one 64% wszystkich wezbra ń i najcz ęś ciej pojawiaj ą si ę w marcu. Wezbrania letnie wyst ępuj ą przewa żnie w lipcu, nieco rzadziej w sierpniu i czerwcu (w 2010 r. w maju). Wyst ępuj ące zagro żenia powodziowe powodowane zatorami lodowymi lub śry żowymi wynikaj ą z ustroju rzecznego i lodowego analizowanych rzek. Czynnikiem sprzyjaj ącym powstawaniu zatorów jest ograniczona przepustowo ść hydrauliczna koryt rzecznych powodowana procesami sedymentacji w strefach cofkowych zbiorników, istnieniem wysp z wysok ą ro ślinno ści ą i roztokowym charakterem form korytowych (łachy, przemiały, odsypy boczne). Wi ększo ść du żych rzek regionu wodnego Środkowej Wisły ma charakter naturalny i seminaturalny. Tylko w niewielkim stopniu s ą one uregulowane. Koryta rzek są ukształtowane w sposób charakterystyczny dla rzek nizinnych o du żej dynamice. Na długich odcinkach s ą to koryta o rozwini ęciu roztokowym (warkoczowatym) – silnie rozczłonkowane oraz koryta meandruj ące. Taki typ koryt rzecznych cechuje bardzo du ża ró żnorodno ść i zmienno ść rozkładów pr ędko ści przepływu, co powoduje powstanie odsypisk, łach i wysp, które poro śni ęte s ą przerostami wiklinowymi i drzewami. W zwi ązku z tym, niektóre odcinki rzek są wyj ątkowo podatne na powstawanie zatorów śry żowych lub lodowych. Najwi ęcej miejsc zatorogennych w województwie mazowieckim znajduje si ę na Wi śle. Szczególnie predysponowany

28 Fal B. i in., 1997, Przepływy charakterystyczne głównych rzek Polskich w latach 1951-1990 , Materiały badawcze. Seria: Hydrologia i Oceanografia, nr 21, IMGW, Warszawa.

33 do powstawania zatorów śry żowo-lodowych jest odcinek Wisły od Warszawy do Zbiornika Włocławek (m.in. powiaty nowodworski i płocki) oraz uj ściowy odcinek Bugu (powiaty wołomi ński, legionowski). Na tych odcinkach zatory śry żowe i śry żowo-lodowe powstaj ą prawie w ka żdym roku. Potencjalnymi miejscami zatorogennymi s ą tak że miejsca akumulacji rumowiska rzecznego w sztucznych zbiornikach wodnych, wynikaj ące z procesu ich zamulania. Wśród miejsc szczególnie cz ęsto nara żonych na powodzie zatorowe nale ży wymieni ć odcinek Wisły od uj ścia Narwi do Płocka (ze wzgl ędu na roztokowy charakter rzeki, liczne wyspy obj ęte ró żnymi formami ochrony przyrody) i uj ściowy odcinek Bugu od Wyszkowa do Jeziora Zegrzy ńskiego. Potencjalne obszary zatorogenne znajduj ą si ę na Bugu, Narwi, Wieprzu, Kamiennej i Wi śle. Wi ększo ść powodzi na Wi śle i w jej dorzeczu, do których doszło w XIX w. została spowodowana zatorami lodowymi. Tego typu powodzie odnotowano w latach: 1817, 1839, 1845, 1846 i 1855. W XX w. wyst ąpiły one w latach 1902/1903, 1909, 1924, 1947, 1966, 1979 i 1982 29 . Problem powodzi letnich opadowych w regionie wodnym Środkowej Wisły jest tak że zwi ązany głównie z rzek ą Wisł ą. W XVIII w. odnotowano cztery wielkie powodzie. Doszło do nich w latach: 1724, 1736, 1782. W kolejnym wieku powodzie wyst ąpiły w latach: 1813, 1839, 1844, 1845, 1867, 1884. Natomiast w XX w. miały miejsce w latach: 1903, 1960 i 1962 30 . W ostatnim dziesi ęcioleciu w regionie wodnym Środkowej Wisły wystapiły dwie du że powodzie o genezie opadowej: w 2001 r. i 2010 r. Zasi ęg wyst ąpienia powodzi historycznych (zał ącznik nr 8) i parametry ich fal wezbraniowych s ą wa żne do wła ściwego planowania przedsi ęwzi ęć słu żą cych zwi ększeniu bezpiecze ństwa powodziowego. Poni żej omówiono przebieg trzech przykładowych powodzi o genezie opadowej, roztopowej i zatorowej 31 . Powód ź opadowa w maju-czerwcu 2010 roku nale żała do najwi ększych odnotowanych od pocz ątku obserwacji hydrologiczno-meteorologicznych. Spowodowana została du żymi opadami, które wyst ępowały od połowy maja. Powodem wyst ąpienia w czerwcu silnych opadów na południu Polski był rozległy i rozbudowany pionowo układ ni żowy, w obr ębie którego wykształciły si ę w krótkim czasie kolejno dwa o środki – nad W ęgrami i nad zachodni ą Ukrain ą. Sumy opadów w maju i na pocz ątku czerwca dochodziły do 500 mm. Maksymalne opady dobowe na wi ększo ści stacji wyst ąpiły 16 maja. Na południu Polski przekraczały one cz ęsto 50 mm, skrajnie dochodziły do 200 mm. W wyniku wystąpienia znacznych sum opadów nast ąpiły wzrosty stanów wody dopływów środkowej Wisły. Wisł ą przemieszczała si ę natomiast fala powodziowa powstała w górnym odcinku rzeki. Spływ wód opadowych był powolny i długotrwały. Podobny charakter miała fala wezbraniowa. Odznaczała si ę ona gwałtownym i szybkim wzrostem stanu wody oraz powolnym opadaniem. Stany wody zbli żone do maksymalnych utrzymywały si ę przez 2-3 dni, a przekroczenie stanów alarmowych od 6 do 13 dni. Kulminacja fali wezbraniowej wyst ąpiła 21 maja w Annopolu, 22 maja w Warszawie i Modlinie,

29 Kobendzina J., 1954, Powodzie na Wi śle w okolicy Warszawy , Gospodarka Wodna, z. 4. s. 156-158. Tyszka Z., 1954, Powodzie w Polsce i ochrona przed nimi w zarysie historycznym , Gospodarka Wodna, z. 4, s. 144-146. Grze ś M., 1991, Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wi śle - mechanizm i warunki , IGiPZ PAN, Warszawa, s. 184. 30 Fal B., D ąbrowski P., 2001a, Dwie ście lat obserwacji i pomiarów hydrologicznych Wisły w Warszawie-obserwacje stanów wody , Gospodarka Wodna, z. 11, s. 461-467. 31 Niedbała J. i in., dz. cyt.

34 a 23 maja w Kępie Polskiej. W drugiej połowie maja wysokie stany wody utrzymywały si ę równie ż na dopływach środkowej Wisły, a na Wieprzu i Pilicy przekroczone zostały stany ostrzegawcze i alarmowe. Opady, które wyst ąpiły w dorzeczu górnej Wisły na przełomie maja i czerwca spowodowały uformowanie si ę nast ępnej fali wezbraniowej. W regionie wodnym Środkowej Wisły nie zanotowano w tym okresie szczególnie du żych sum opadów. Dzi ęki temu, na dopływach Wisły nie wyst ąpiły kolejne wzrosty stanów, jednak przewa żnie utrzymywał si ę wysoki stan wody. Druga fala powodziowa na Wi śle stanowiła kolejne powa żne zagrożenie powodzi ą. Wynikało to m.in. z nasycenia zlewni wod ą z majowych opadów oraz uszkodze ń wałów przeciwpowodziowych na niektórych odcinkach, do których doszło w wyniku przej ścia pierwszej fali wezbraniowej. W zwi ązku ze znacznym wzrostem stanów rzek oraz długim czasem trwania przekrocze ń stanów alarmowych w dorzeczu środkowej Wisły nastapiło przerwanie wałów przeciwpowodziowych i zalanie znacznych terenów. W województwie lubelskim wały zostały przerwane łącznie na długo ści 780 m, co spowodowało zalanie około 12 000 ha. Nastapiło m.in. dwukrotne przerwanie wału w miejscowo ści Zastów Polanowski. Spowodowało to zalanie 90% powierzchni gminy Wilków, w tym około 1 600 domów mieszkalnych i gospodarstw. W województwie mazowieckim przerwany został w dniu 23 maja na odcinku 120 m wał na Wi śle w Świniarach (poni żej uj ścia Bzury). W wyniku przej ścia drugiej fali wezbraniowej nast ąpiło przerwanie wału na lewym brzegu w okolicy Kazimierza Dolnego – na granicy miejscowości Janowiec i Janowice. Charakterystyk ę fali wezbraniowej 2010 r. przedstawia tab. 3.1, natomiast hydrogram wezbrania prezentuje rys. 2.

Tab. 3.1. Charakterystyka fali wezbraniowej 2010 r. Zawichost Puławy Warszawa Kępa Polska I fala Czas trwania wezbrania 17.05 - 04.06.2010 Obj ęto ść fali [mln m3] 3906 4095 4736 6052 Stan kulminacyjny [cm] 861 751 780 740 Przepływ kulminacyjny [m 3/s] 5240 5510 5940 6980 Data kulminacji 20.05 21.05 22.05 23.05 II fala Czas trwania wezbrania 02.06 - 18.06.2010 Obj ęto ść fali [mln m 3] 3047 3065 3451 4304 Stan kulminacyjny [cm] 891 747 744 660 Przepływ kulminacyjny [m 3/s] 6000 5112 5336 5840 Data kulminacji 6.06 8.06 9.06 10.06 Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa.

35

Rys. 2. Hydrogram wezbrania 2010 r. Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa.

Powód ź roztopowa w marcu-kwietniu 1979 roku – na pocz ątku grudnia 1978 roku napływaj ące do Polski mro źne i suche powietrze ze wschodu spowodowało gł ębokie przemarzni ęcie gruntu i zlodzenie rzek. Równole żnikowy układ frontów atmosferycznych na przełomie 1978 i 1979 roku był przyczyn ą wyj ątkowo intensywnych opadów śniegu (tzw. zima stulecia). Pod koniec lutego 1979 grubo ść pokrywy śnie żnej w zlewni Narwi wynosiła 80 cm, a w zlewni Biebrzy si ęgała 120-150 cm. Zapas wody w pokrywie śnie żnej dochodził do 100-150 mm w Polsce środkowej i 200-250 mm w północno-wschodnich i wschodnich rejonach kraju. W trzeciej dekadzie marca nast ąpił wzrost temperatury powietrza i okresami wyst ąpiły obfite opady, zanikła pokrywa śnie żna, z wyj ątkiem kra ńców północno-wschodnich. W wyniku topnienia śniegu rozpocz ęło si ę wezbranie. Najszybciej wzbierały mazowieckie dopływy Narwi i Bugu, najpó źniej wezbranie kulminowało na Biebrzy. Charakterystyczny był powolny przybór, a nast ępnie gwałtowny wzrost do momentu kulminacji w pierwszych dniach kwietnia. Przepływy kulminacyjne osi ągn ęły nie 3 notowane dotychczas rozmiary: na Bugu w Wyszkowie 28 i 29 marca Q max = 2400 m /s, 3 na Narwi w Zambskach 5 kwietnia Qmax = 1460 m /s, na Narwi w Dębem 3 29 marca Q max = 3450 m /s. Różnice czasowe kulminacji wezbra ń środkowej Wisły, Narwi i Bugu sprawiły, że na Wi śle poni żej uj ścia Narwi wezbranie trwało a ż do ko ńca kwietnia, a przepływ kulminacyjny w Kępie Polskiej wyniósł 5490 m 3/s w dniu 30 marca. Wezbranie roztopowe w 1979 roku przybrało rozmiary kl ęski żywiołowej. W czasie powodzi wody roztopowe podtopiły lub zalały wiele miejscowo ści. Wskutek przerwania prawostronnego wału poni żej Pułtuska pod wod ą znalazła si ę jedna trzecia miasta. Degradacji uległa du ża ilo ść u żytków rolnych. Wyst ąpiły du że trudno ści w eksploatacji zbiornika w Dębem na Narwi. Najwy ższy zanotowany przepływ przez stopie ń wyniósł 3450 m 3/s i był równy maksymalnej przepustowo ści – zagro żone zostało bezpiecze ństwo zapory. Charakterystyk ę fali wezbraniowej 1979 r. przedstawia tab. 3.2, natomiast hydrogram wezbrania prezentuje rys. 3.

36 Tab. 3.2. Charakterystyka fali wezbraniowej 1979 r. Zawichost Puławy Warszawa Kępa Polska Czas trwania wezbrania 28.02-23.04.1979 3 Obj ęto ść fali [mln m ] 4847.73 5031.24 7255.44 13730 Stan kulminacyjny [cm] 589 575 568 670 3 Przepływ kulminacyjny [m /s] 2080 1960 2660 5490 Data kulminacji 19.03 20.03 25.03 30.03 Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przejścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa.

Rys. 3. Hydrogram wezbrania 1979 r. Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa. Powód ź zatorowo-śry żowa z 1982 roku wywołana została 50-cio kilometrowym zatorem śry żowym, którego czoło wykształciło si ę w Zbiorniku Włocławskim. Niekorzystne warunki hydrologiczno-meteorologiczne oraz płycizny i poro śni ęte wyspy w korycie Wisły przyczyniły si ę do powstania zatoru, a w konsekwencji były przyczyn ą katastrofalnej dla regionu Płocka powodzi. Okres po jakim pojawiła si ę powód ź poprzedzony był wyst ępuj ącymi na przemian ochłodzeniami i ociepleniami. W grudniu 1981 roku zanotowano obfite opady śniegu z nisk ą temperatur ą powietrza w wyniku czego na Zbiorniku Włocławskim i w korycie Dolnej Wisły utworzyła si ę pokrywa lodowa. Od 29 grudnia 1981 roku do 5 stycznia 1982 roku nast ąpiło gwałtowne ocieplenie oraz liczne opady deszczu, powoduj ąc tajanie śniegu oraz wzrost przepływu w korycie Wisły i ruszenie lodu. 6 stycznia nast ąpiło gwałtowne ochłodzenie (temperatura w Warszawie spadła o 19°C w ci ągu 15 godzin 32 ), wskutek czego zamarzł pokruszony w wyniku wcze śniejszego ocieplenia lód. Poza tym ujemna temperatura sprzyjała tworzeniu si ę śry żu. W dniach 9 i 10 stycznia na całym Zbiorniku Włocławskim była ju ż stała pokrywa lodowa z dochodz ącymi do 6 m podbitkami śry żu. Poza zjawiskami lodowymi przez odcinek płocki przeszła fala wezbraniowa. Nało żenie si ę pokrywy lodowej z fal ą przypływu spowodowało nagły wzrost stanów wody. Od 13 stycznia 1982 roku, w wyniku prac lodołamaczy od Włocławka w gór ę Wisły,

32 Zarys monografii powodzi w Polsce w 40-lecie Głównego Komitetu Przeciwpowodziowego,1988 , Główny Komitet Przeciwpowodziowy w Warszawie, Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych, Warszawa.

37 nast ąpiło powolne obni żanie si ę stanów wód 33 . Charakterystyk ę fali wezbraniowej 1982 r. przedstawia tab. 3.3, natomiast hydrogram wezbrania prezentuje rys. 4.

Tab. 3.3. Charakterystyka fali wezbraniowej 1982 r. Zawichost Puławy Warszawa Kępa Polska Czas trwania wezbrania 02.01 – 19.01.1982 Obj ęto ść fali [mln m 3] 1 224 1 126 1 432 2 892 Stan kulminacyjny [cm] 562 503 498 670 Przepływ kulminacyjny [m 3/s] 1720 1390 1710 2990 Data kulminacji 7.01 7.01 6.01 10.01 Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa.

Rys.4. Hydrogram wezbrania 1982 r. Źródło: Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW-PIB, Warszawa.

Wyst ępowanie intensywnych wezbra ń w regionie wodnym Środkowej Wisły powoduje bardzo wysokie szkody i straty powodziowe. Suma strat powodziowych w regionie wodnym Środkowej Wisły w ostatnim dziesi ęcioleciu wyniosła ponad 1,6 mld zł. Najwi ększe straty odnotowano w dolinie Wisły, najmniejsze za ś w północno- wschodniej cz ęś ci regionu wodnego Środkowej Wisły, czyli w województwie podlaskim i warmi ńsko-mazurskim. Straty po powodzi w 2001 r. i 2010 r. stanowi ą główn ą cz ęść strat powodziowych, które wyst ąpiły w ostatniej dekadzie w regionie wodnym Środkowej Wisły, z tym że powód ź w roku 2010 wyrz ądziła prawie 10-krotnie wi ększe straty ni ż powód ź w 2001 r. (tab. 3.4).

Tab. 3.4. Straty powodziowe w ostatniej dekadzie w regionie wodnym Środkowej Wisły.

Województwo 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 suma mln zł kujawsko 11,38 11,54 ------53,80 76,73 -pomorskie lubelskie 34,24 - - 0,21 0,11 0,03 - - - 242,27 271,14

33 Bobi ński E. i in., 1992, Ochrona przed powodzi ą, IMiUZ w Falentach.

38 łódzkie 0,14 - - - 3,16 - - - - 8,57 11,87 mazowieckie 28,78 ------1000,00 1028,78 podlaskie - - - -. ------śląskie b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. świ ętokrzyskie 105,15 4,36 - 0,68 1,05 1,61 24,20 4,49 23,20 52,03 216,77 warmi ńsko - - - - 0,40 - - - - - 0,40 -mazurskie Suma 168,31 4,36 0,89 4,32 1,64 24,2 4,49 23,2 1302,87 1605,69 Źródło: opracowanie własne. Przyczyn ą olbrzymich zniszcze ń i strat powstałych w wyniku powodzi s ą zarówno zjawiska naturalne, w du żej mierze stan zabudowy i zagospodarowania dolin rzecznych, a tak że stan techniczny i nieskuteczno ść istniej ącej infrastruktury przeciwpowodziowej oraz brak zintegrowanego działania ró żnych podmiotów w zarz ądzaniu fal ą powodziow ą w sytuacji kryzysowej. W celu zwi ększenia bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły wyznaczone zostały główne kierunki interwencji – s ą one przedstawione w rozdziale 4 Programu .

3.2. Infrastruktura przeciwpowodziowa

3.2.1. Istniej ąca infrastruktura przeciwpowodziowa i jej stan techniczny Ze wzgl ędu na ochron ę przeciwpowodziow ą w regionie wodnym Środkowej Wisły, najwi ększe znaczenie w śród środków technicznych maj ą wały przeciwpowodziowe. Istotne znaczenie ma tak że zbiornikowa retencja powodziowa. Rozwini ęty jest równie ż system urz ądze ń regulacyjnych i hydrotechnicznych. Urz ądzenia hydrotechniczne, obecnie funkcjonuj ące, maj ą chroni ć brzegi przed erozj ą oraz ustabilizowa ć koryta rzeczne w czasie powodzi tak, aby woda nie zagra żała przybrze żnym budowlom. Budowle hydrotechniczne (np. śluzy, jazy, zastawki) stanowi ą infrastruktur ę wspomagaj ącą w gospodarce wodnej. Sytuacje zagro żenia bezpiecze ństwa powodziowego, w tym powód ź z roku 2010, ujawniły z jednej strony słabo ści i zaniedbania istniej ącej infrastruktury przeciwpowodziowej, z drugiej za ś brak zintegrowanego działania ró żnych podmiotów odpowiedzialnych za gospodark ę wodn ą i bezpiecze ństwo powodziowe, wynikaj ący z nadmiernego rozproszenia kompetencji. Podział odpowiedzialno ści za istniej ącą infrastruktur ę przeciwpodzowiow ą pomi ędzy zarz ądców mi ędzywala, wałów oraz zawala dodatkowo komplikuje problemy wła ściwego gospodarowania na tych terenach. Długo ść wałów przeciwpowodziowych w regionie wodnym Środkowej Wisły wynosi 911,6 km (tab. 3.5). Prawie w cało ści obwałowana jest Wisła Środkowa (zał ącznik nr 9). Spo śród pozostałych rzek regionu obwałowanie maj ą tylko te wi ększe. Jest ono fragmentaryczne i chroni tereny najbardziej zurbanizowane. Wały przeciwpowodziowe – tak jak wszystkie obiekty budowlane – powinny by ć, zgodnie z ustaw ą Prawo budowlane 34 , w czasie u żytkowania poddawane przez wła ściciela (lub zarz ądc ę) kontroli okresowej, a co najmniej raz w roku – kontroli stanu technicznej sprawno ści (stanu technicznego) oraz kontroli okresowej, co najmniej raz na 5 lat – stanu sprawno ści technicznej i warto ści u żytkowej całego obiektu

34 Ustawa Prawo Budowlane, art. 62 ust.1. Dz.U. z 2010 r. Nr 243 poz. 1623 z pó źn. zm.

39 budowlanego (stanu bezpiecze ństwa) 35 . Tab. 3.5. Długo ść wałów przeciwpowodziowych regionu wodnego Środkowej Wisły (wg stanu na dzie ń 31.12.2011). Łączna długo ść obwałowa ń (km) Zlewnia w tym w klasie: Razem I II III IV Pozaklasowe Biebrza 0,4 0 0 0 0,4 0 Bug 134,3 0 120,1 1,4 12,9 0 Bzura 26,9 0 10,2 1,4 3,8 11,5 Kamienna 47,5 11,5 18,5 17,5 0,0 0,0 Narew 61,2 0 25,2 16,4 13,4 6,2 Pilica 44 0 7,7 16,0 19,2 1,2 Pisa 0 0 0 0 0 0 Wieprz 35,3 0 24,5 2,8 8,0 0 Bezp.Wisła 561,9 31,2 482,3 19,2 26,1 3,1 Wkra 0 0 0 0 0 0 Ogółem 911,6 42,7 688,5 74,7 83,8 22 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych z WZMiUW, RZGW, WINB. Prawie 15% wałów regionu wodnego Środkowej Wisły, tj. 134,6 km znajduje si ę w niedostatecznym lub złym stanie technicznym. Reszta, tj. 769,8 km wałów jest w stanie technicznym zadowalaj ącym lub dobrym. Zdecydowanie gorzej przedstawia si ę stan bezpiecze ństwa wałów przeciwpowodziowych. Ponad 43% wałów regionu wodnego Środkowej Wisły, tj. 396,3 km, ma stan mog ący zagra żać lub zagra żaj ący stanowi bezpiecze ństwa. Długo ść obwałowa ń w niedostatecznym i złym stanie technicznym albo w zbyt niskim standardzie, mog ącym zagra żać i zagra żaj ącym stanowi bezpiecze ństwa przedstawia tab. 3.6. Najdłu ższe odcinki wałów będących w najgorszym stanie technicznym i o najni ższym stanie bezpiecze ństwa rozci ągaj ą si ę wzdłu ż Wisły, stwarzaj ącej najwy ższe zagro żenie powodziowe. Szczególnie zaniedbane i nie spełniaj ące parametrów (tak że wzniesienia korony wałów) s ą obwałowania w okolicach Chmielewa, K ępy Polskiej oraz wały wsteczne niektórych dopływów Wisły (m.in. Kamienna, Zago żdżonka, Jeziorka, Bzura, Mołtawa, Słupianka).

35 Obowi ązek utrzymania w odpowiednim stanie technicznym i zapewnienie bezpiecznego u żytkowania obiektów budowlanych, w tym równie ż wałów przeciwpowodziowych, spoczywa na ich wła ścicielach i zarz ądcach. S ą oni zobowi ązani do poddawania tych obiektów okresowym kontrolom w zakresie wskazanym w art. 62 ust. 1 pkt 1, 2 Prawa budowlanego jak równie ż kontrolom bezpiecznego użytkowania (art. 62 ust. 1 pkt 4 ww. ustawy), ka żdorazowo w przypadku wyst ąpienia czynników wymienionych w art. 61 pkt 2 . Artykuł 91a Prawa budowlanego uznaje niespełnienie obowi ązku utrzymania obiektu budowlanego w nale żytym stanie technicznym za przest ępstwo zagro żone kar ą grzywny, ograniczenia wolno ści albo pozbawienia wolno ści do roku. Dobrem chronionym w tym przypadku jest nale żyty stan techniczny obiektu i bezpiecze ństwo jego u żytkowania. Natomiast w my śl art. 93 pkt 8 Prawa budowlanego niespełnianie obowi ązku przeprowadzania kontroli okresowych stanowi wykroczenie zagro żone kar ą grzywny.

40 Tab. 3.6. Długo ść obwałowa ń w niedostatecznym i złym stanie technicznym oraz w stanie mog ącym zagra żać i zagra żaj ącym stanowi bezpiecze ństwa w regionie wodnym Środkowej Wisły. Zlewnia Długo ść obwałowa ń z niedostatecznym Długo ść obwałowa ń z mog ącym zagra żać i złym stanem technicznym (km) i zagra żaj ącym stanem bezpiecze ństwa (km) Biebrza 0,4 0 Bug 0,0 3 Bzura 4,1 17,8 Kamienna 7,0 40,3 Narew 4,3 31,9 Pilica 0,5 5 Pisa 0,0 0 Wieprz 0,0 0 Wisła 118,3 298,3 Wkra 0,0 0 Ogółem 134,6 396,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych z WZMiUW, RZGW, WINB. Istotnym problemem s ą uszkodzenia wałów dokonywane przez bobry, których liczba w mi ędzywalu Wisły i pozostałych rzekach wzrosła w ostatnich latach. Na terenie mi ędzywala i na zawalu bytuje tak że wiele innych gatunków zwierz ąt kopi ących nory (lisy, jenoty czy borsuki). Wszystkie wymienione gatunki zwierz ąt mog ą przyczynia ć si ę do uszkodze ń wałów przeciwpowodziowych. Jednym z obszarów, gdzie zaobserwowano istotn ą z punktu widzenia zagro żenia powodziowego aktywno ść lisów i bobrów, jest odcinek Wisły mi ędzy Wyszogrodem a Płockiem (km 583.000-626.000). Na wskazanym odcinku zlokalizowanych jest 7 dolin o powierzchni 16,3 tys. ha, b ędących potencjalnie zagro żonych powodzi ą. Doliny te chronione s ą wałami przeciwpowodziowymi o ł ącznej długo ści 89,5 km. Podczas wezbra ń przed 2001 r. obserwowano jedynie sporadycznie nory lisie w wałach, natomiast nie było żadnych problemów zwi ązanych z penetracj ą wałów przez bobry. Pierwsze nory zaobserwowano po letnim wezbraniu w 2001 r. W latach 2001-2011 na tym odcinku Wisły wyst ąpiło 10 wezbra ń, gdzie stany wód były wy ższe ni ż 550 cm na wodowskazie w Kępie Polskiej i 640 cm na wodowskazie w Wyszogrodzie. Przy takich stanach wód pobliskie k ępy i wyspy (zlokalizowane w korycie Wisły) są zalane i panuj ą wówczas warunki sprzyjaj ące migracji bobrów i lisów w poszukiwaniu suchego schronienia. W tabeli 3.7 zestawiono ilo ść uszkodze ń spowodowanych przez bobry i lisy z uwzgl ędnieniem obj ęto ści nor. Wyst ępuje zale żno ść mi ędzy ilo ści ą nor oraz ilo ści ą i czasem trwania wezbra ń. Porównuj ąc ilo ść nor w latach 2005/2006 i 2010/2011 nale ży ponadto stwierdzi ć, że populacja bobrów szukaj ących schronienia w wałach przeciwpowodziowych podczas wysokich stanów wód zwi ększyła si ę co najmniej dziesi ęciokrotnie 36 .

36 WZMiUW w Warszawie, Oddział w Płocku, 2012.

41 Tab. 3.7. Zestawienie uszkodze ń wałów przeciwpowodziowych w latach 2001-2011 na odcinku w km 583-626 Wisły przy stanach wody wy ższych ni ż 550 w Kępie Polskiej i 640 w Wyszogrodzie. Ilo ść uszkodze ń wałów spowodowana przez bobry i lisy Ilo ść łączny czas Rok wezbra ń wezbra ń (dni) 2m 3 2-10m 3 10-20m3 >20m 3 Razem

2001 1 4 2 7 9 2005 1 4 22 33 13 0 68 2006 1 7 21 35 15 0 71 2010 6 33 674 158 20 2 854 2011 1 7 277 63 3 0 343 Razem: 10 55 996 296 51 2 1345 Źródło: Na podstawie danych WZMiUW w Warszawie, Oddział w Płocku (2012 r.). W regionie wodnym Środkowej Wisły znajduje si ę 11 zbiorników wodnych maj ących wpływ na redukcj ę fali wezbraniowej. Najwi ększe zbiorniki wodne, tj. Zbionik Włocławski i Jezioro Zegrzy ńskie, nie zostały zaprojektowane jako zbiorniki przeciwpowodziowe, dlatego te ż nie maj ą okre ślonej rezerwy powodziowej. Sumaryczna warto ść ich pojemno ści powodziowej wynosi 57,450 mln m 3 (tab. 3.8). Tab. 3.8. Wi ększe zbiorniki wodne maj ące wpływ na redukcj ę fali wezbraniowej.

Wielko ść stałej rez. Lp. Nazwa zbiornika Rzeka powodziowej Eksploatator [hm 3] 1 Sulejów Pilica 9,22 RZGW Warszawa 2 Cieszanowice Luci ąż a 1,76 WZMiUW Łód ź 3 Brody Ił żeckie Kamienna 0,86 RZGW Warszawa 4 Rejów Kamionka 0,3 WZMiUW Kielce Miejski O środek Sportu 5 Zalew Zemborzycki Bystrzyca Lubelska brak i Rekreacji Bystrzyca w Lublinie 6 Nielisz Wieprz 7,0 WZMiUW Lublin 7 Siemianówka Narew 14,4 WZMiUW Białystok Kanał Dobrzykowski, 8 Troszyn (zb. suchy) 0,51 WZMiUW Warszawa O/Płock rz. G ąbinianka

9 Domaniów Radomka 4,4 WZMiUW Warszawa O/Radom

10 Wióry Świ ślina 19,0 RZGW Warszawa

11 Jezioro Zegrzy ńskie Narew-Bug brak RZGW Warszawa 12 Zbiornik Włocławski Wisła brak RZGW Warszawa Źródło: Wisła 2020, 2007 , RZGW Warszawa, Warszawa. Znaczenie rezerwy powodziowej tych zbiorników ma charakter regionalny lub lokalny. Były one budowane jako zbiorniki wielofunkcyjne, a ochrona przed powodzi ą stanowiła jedno z zada ń. Ich główn ą funkcj ą jest wytwarzanie energii elektrycznej i zaopatrzenie w wod ę. Zatem nie mo żna ich traktowa ć jako podstawowych narz ędzi ochrony przed powodzi ą obszarów o du żej g ęsto ści zaludnienia. W zwi ązku z tym, że najwi ększe zbiorniki nie mają odpowiednio du żej stałej rezerwy powodziowej, efektywno ść pracy

42 na rzecz ochrony przeciwpowodziowej zale ży od wła ściwego zarz ądzania nimi w trakcie powodzi oraz trafno ści prognozy dopływu wody do zbiornika. W przypadku kształtowania si ę fali wezbraniowej na Wi śle Środkowej (z wyj ątkiem wezbra ń zatorowych) wi ększe mo żliwo ści wykorzystania rezerwy powodziowej w celu jej złagodzenia stwarzaj ą zbiorniki dorzecza Górnej Wisły, ni ż zbiorniki w analizowanym regionie. Dlatego skoordynowanie działa ń słu żą cych złagodzeniu wezbra ń w obu regionach wodnych nale ży prowadzi ć m.in. poprzez dostosowanie algorytmów post ępowania podanych w instrukcji gospodarowania wod ą w zbiornikach dorzecza Górnej Wisły, a szczególnie wielko ści dyspozycji odpływu w czasie powodzi. Z tego powodu kulminacja wielkiej wody w omawianym regionie wodnym zale ży tak że od stopnia realizacji Programu ochrony przed powodzi ą w dorzeczu Górnej Wisły . Du że znaczenie w ochronie przed powodzi ą ma tak że wi ększo ść obiektów zabudowy regulacyjnej najwi ększych rzek. Najwi ęcej budowli regulacyjnych w regionie wodnym Środkowej Wisły znajduje si ę na Wi śle (1167 szt.), administrowanej przez RZGW (tab. 3.9). S ą to głównie ostrogi (480 szt.) i poprzeczki (377 szt). Znajduj ą si ę one w przewa żaj ącej cz ęś ci na uregulowanych odcinkach Wisły, tj. od uj ścia Sanny (km 295) do D ęblina (km 394) oraz na odcinku warszawskim (km 498-km 520). Du ża liczba budowli regulacyjnych znajduje si ę tak że na Narwi, Bugu i Pilicy. Na pozostałych rzekach budowle te s ą ograniczone do opasek brzegowych, których zadaniem jest ochrona erozj ą.

Tab. 3.9. Budowle regulacyjne na wi ększych rzekach administrowanych przez Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Warszawie.

Rzeka Tamy Poprzeczki Ostrogi Przeta- Opaski Przejazdy Odcinki Bulwary Inne Razem równoległe mowania brzegowe i zjazdy wałów

Wisła 103 377 480 65 112 19 3 6 2 1167

Narew 33 43 286 4 78 - - 1 1 446

Bug 47 28 196 19 46 - - - - 336

Bug graniczny - - - 1 95 - - - - 96

Kamienna - - - - 94 - 1 - 7 103

Pilica 30 23 114 15 112 - - - - 294

Wieprz 2 - - - 31 - - - - 33

Świ ślina - - - - 3 - - - - 3

Pisa - - 2 - 82 - - - 3 87

Źródło: Wisła 2020, 2007 , RZGW Warszawa, Warszawa.

W regionie wodnym Środkowej Wisły jest ponad 3 tys. ró żnego rodzaju budowli hydrotechnicznych (tab. 3.10), z czego 2860 szt. (tab. 3.11) stanowi ą urz ądzenia pi ętrz ące (m.in. jazy, zastawki, małe elektrownie wodne) oraz śluzy wałowe i przepusty (zał ącznik nr 10).

43 Tab. 3.10. Budowle hydrotechniczne oraz inne obiekty w dorzeczu Środkowej Wisły administrowane przez Wojewódzkie Zarz ądy Melioracji i Urz ądze ń Wodnych.

Typ budowli Jedn. Dorzecze środkowej Wisły

Rzeki i kanały ogółem km 9163,66 Stacje pomp szt. 82

Budowle hydrotechniczne szt. 3732

Tab. 3.11. Urz ądzenia pi ętrz ące oraz śluzy wałowe i przepusty regionu wodnego Środkowej Wisły. Zlewnia Urz ądzenia pi ętrz ące (szt.) Śluzy wałowe i przepusty (szt.) Biebrza 28 7 Bug 331 255 Bzura 341 14 Kamienna 20 14 Narew 119 21 Pilica 350 28 Pisa 29 4 Wieprz 512 228 Wisła 334 161 Wkra 64 0 2128 732 Ogółem 2860 Źródło: Na podstawie danych WZMiUW, RZGW, WINB (wg stanu na dzie ń 31.12.2011 r.). Stan techniczny urz ądze ń pi ętrz ących funkcjonuj ących w regionie wodnym Środkowej Wisły jest w zdecydowanej cz ęś ci zadowalaj ący i dobry. Jedynie 4%, tj. 86 urz ądze ń, jest w niedostatecznym i złym stanie technicznym, natomiast ok. 5,5 %, tj. 40 urz ądze ń, stanowi zagrożenie dla stanu bezpiecze ństwa. Stan techniczny śluz wałowych i przepustów jest na ogół dobry. Jedynie 3 urz ądzenia tj. 2 śluzy wyst ępuj ące w zlewni Wisły – na rzece Długiej i na kanale Warszawickim oraz 1 przepust przy K ępie Piotrawi ńskiej – są w złym stanie technicznym. Stan bezpiecze ństwa śluz i przepustów jest podobny jak w przypadku urz ądze ń pi ętrz ących, tzn. stan prawie 5% (tj. 35 szt.) wszystkich śluz i przepustów regionu wodnego Środkowej Wisły jest zbyt niski i mo że zagra żać b ądź zagra ża bezpiecze ństwu (tab. 3.12). Tab. 3.12. Stan techniczny i stan bezpiecze ństwa urz ądze ń pi ętrz ących oraz śluz wałowych i przepustów regionu wodnego Środkowej Wisły. Zlewnia Urz ądzenia pi ętrz ące Urz ądzenia pi ętrz ące Śluzy i przepusty Śluzy i przepusty wałowe w niedostatecznym w mog ącym zagra żać wałowe w mog ącym zagrażać i złym stanie i zagra żaj ącym stanie w niedostatecznym i zagra żaj ącym stanie technicznym (szt.) bezpiecze ństwa (szt.) i złym stanie bezpiecze ństwa (szt.) technicznym (szt.) Biebrza 2 1 0 0 Bug 1 2 0 1 Bzura 11 6 0 5 Kamienna 0 2 0 0 Narew 6 5 0 14 Pilica 29 15 0 1

44 Pisa 11 0 0 0 Wieprz 3 0 0 0 Wisła 23 9 3 14 Wkra 0 0 0 0 Ogółem 86 40 3 35 Źródło: Na podstawie danych WZMiUW, RZGW, WINB (wg stanu na dzie ń 31.12.2011 r.). Istotnym problemem jest stan techniczny zapory wodnej we Włocławku, której budowle hydrotechniczne mog ą zagra żać bezpiecze ństwu terenów poło żonych wzdłu ż odcinka Wisły Kujawskiej. Z przeprowadzonych analiz wynika rekomendacja wskazuj ąca na konieczno ść realizacji dodatkowych działa ń o charakterze inwestycyjnym poni żej stopnia, tak aby, zapewnione zostało długofalowe bezpiecze ństwo tej budowli. Dokumentem programowym okre ślaj ącym ewentualne przedsi ęwzi ęcia zabezpieczaj ące zapor ę we Włocławku powinien by ć program bezpiecze ństwa powodziowego dla regionu wodnego Dolnej Wisły.

Budowa stopnia wodnego we Włocławku, w wyniku którego powstał Zbiornik Włocławski, przyczyniła si ę tak że do wzrostu zagro żenia powodziowego w dolinie Wisły, powy żej tego zbiornika. Zmieniły si ę warunki hydrauliczne, co spowodowało intensywn ą akumulacj ę rumowiska rzecznego w górnej cz ęś ci zbiornika i w obszarze jego wstecznego oddziaływania. Doprowadziło to do zmniejszenia przekroju poprzecznego koryta i stworzyło korzystne warunki do powstawania zatorów lodowych i śry żowych. Koryto Wisły w tym rejonie jest obwałowane. Wały przeciwpowodziowe zbudowane zostały tu głównie w drugiej połowie XX w. Ostatnia ocena stanu technicznego i stanu bezpiecze ństwa – wykonana przez Wojewódzki Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Warszawie – pokazała, że s ą to wały w dobrym stanie technicznym, niezagra żaj ące bezpiecze ństwu. Jednak intensywna akumulacja rumowiska rzecznego spowodowała znaczne podniesienie dna koryta rzeki Wisły i tym samym zmniejszenie przekroju poprzecznego. Oznacza to, iż obecna wysoko ść wałów przeciwpowodziowych jest niewystarczaj ąca. Niedostatecznie dobry stan techniczny maj ą natomiast zapory boczne zlokalizowane w górnej cz ęś ci Zbiornika Włocławskiego, co stwarza zagro żenie dla bezpiecze ństwa powodziowego.

Do tej pory nie podj ęto próby rozwi ązania problemu intensywnej akumulacji w Zbiorniku Włocławskim. RZGW w Warszawie ma jedynie zaplanowane wykonanie prac pogł ębiarskich w jego górnej cz ęś ci, o których ju ż teraz wiadomo, że nie spowoduj ą znacz ącego i długofalowego wzrostu bezpiecze ństwa przed zagro żeniem powodziowym w tym regionie. Brak jest szczegółowej analizy zastosowania innych technik ograniczaj ących ten proces, stosowanych coraz cz ęś ciej na świecie (tzw. „dokarmianie rzeki”).

W celu wła ściwego planowania i podejmowania działa ń ograniczaj ących zagro żenie powodziowe istotne jest uwzgl ędnienie szczegółowych danych. Niestety, najbardziej zagro żona okolica Płocka to rejon, w którym nie prowadzono dotychczas długofalowych bada ń terenowych i analiz w zakresie zmiany układu morfologii dna i układu koryta Wisły. Istnieje np. zbyt mało informacji, aby móc wła ściwie oceni ć tempo akumulacji rumowiska rzecznego i okre śli ć przyczyny tego zjawiska. Pomiary rz ędnych dna s ą okresowo wykonywane tylko w czaszy Zbiornika Włocławskiego. Dlatego te ż istnieje potrzeba przeprowadzenia dokładnych bada ń terenowych, polegaj ących na sondowaniu dna koryta i niwelacji zwierciadła wody. Nast ępnie

45 powinno si ę wykona ć modelowanie oraz zastosowa ć analizy uwzgl ędniaj ące m.in. morfologi ę koryta Wisły, miejsca akumulacji, czy te ż intensywno ść procesu sedymentacji.

3.2.2. Inna infrastruktura hydrotechniczna słu żą ca ochronie przeciwpowodziowej Bardzo wa żne w zabezpieczeniu przeciwpowodziowym – zwłaszcza przy ograniczeniu wyst ępowania podtopie ń na terenach rolnych – są melioracje podstawowe i szczegółowe. Ich skuteczno ść zale ży głównie od stanu technicznego i ich wła ściwego użytkowania. Często zdarza si ę, że ci ągło ść melioracji szczegółowej zostaje przerwana w wyniku niewła ściwego zagospodarowania terenu. W Polsce zmeliorowanych jest około 1800 tys. ha trwałych u żytków zielonych i około 4600 tys. ha gruntów ornych. Na terenach obj ętych Programem najwi ększa powierzchnia zdrenowanych gruntów ornych znajduje si ę w województwie mazowieckim, natomiast zdrenowanych u żytków zielonych w województwie warmi ńsko-mazurskim (tab. 3.13). Urz ądzenia wodnomelioracyjne s ą przestarzałe, zazwyczaj nieutrzymywane i nienadzorowane, dlatego nie s ą w stanie skutecznie ogranicza ć ryzyka powodzi i podtopie ń. Tabela 3.13. Powierzchnie zmeliorowanych u żytków rolnych w województwach obj ętych Programem (GUS, Rocznik statystyczny rolnictwa, stan w dniu 31 XII 2010). Ogółem Grunty orne Łąki i pastwiska

w % ogólnej Województwo powierzchni w tys. ha razem zdrenowane nawadniane razem zdrenowane nawadniane użytków rolnych

Polska 2010 6421,0 41,3 4630,5 3982,1 47,8 1790,6 400,9 365,9

kujawsko- pomorskie 462,5 42,6 390,0 347,3 4,0 72,4 7,3 7,8 lubelskie 318,0 22,6 150,8 124,2 0,3 167,1 30,3 47,3 łódzkie 473,7 47,3 400,9 384,0 0,3 72,8 10,8 15,4 mazowieckie 775,5 38,7 562,3 512,1 1,2 213,2 25,7 55,8 podlaskie 350,5 33,1 185,2 181,4 0,1 165,3 29,7 61,1 śląskie 214 44,6 159,3 144,1 0,0 54,7 19,4 3,6 świ ętokrzyskie 115,7 21,1 66,0 52,4 0,2 49,6 11,3 9,5

warmi ńsko- mazurskie 620,6 59,6 401,5 373,1 5,0 219,1 88,1 23,7 W tabeli zawarto dane dla całych powierzchni województw. Źródło: Pierzgalski E., 2012 r., Weryfikacja systemów melioracyjnych pod k ątem znaczenia dla bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły , SGGW, Warszawa. 3.3. Retencja zlewni Mo żliwo ści retencyjne zlewni wpływaj ą na kształt fali wezbraniowej i szybko ść odprowadzenia wód. Post ępuj ąca urbanizacja, systemy odprowadzenia nadmiaru wody, regulacja rzek i obwałowania zmniejszaj ą zdolno ść zlewni do retencjonowania wody, co z punku widzenia ochrony przed powodzi ą ocenia si ę jako zjawisko niekorzystne. Skutki zmniejszenia retencji zlewni s ą szczególnie widoczne na obszarach miejskich. Klasycznym przykładem jest zlewnia Potoku Słu żewieckiego (Warszawa). Zlewnia tego cieku (pow. 54,8 km 2) została w znacznej cz ęś ci zabudowana osiedlami mieszkaniowymi, co spowodowało wzrost powierzchni uszczelnionych do ok. 20-25%. Rezultatem jest gwałtowny wzrost przepływów wielkich i zwi ększenie cz ęsto ści

46 wyst ępowania fal wezbraniowych. Powoduje to lokalne zagro żenie i straty powodziowe. Świadczy to, że wskazane zmniejszenie zdolno ści retencyjnych powinno by ć zrekompensowane odpowiednimi działaniami, np. stworzeniem mo żliwo ści magazynowania nadmiaru wody. Zwi ększenie retencji sprzyja opó źnieniu odpływu wód powierzchniowych z opadów i topnienia śniegu, co zazwyczaj korzystnie wpływa na kształt fali wezbraniowej. Dlatego, w kompleksowych systemach ochrony przed powodzi ą, działaniom zwi ększaj ącym retencyjn ą zdolno ść zlewni nadaje si ę wysok ą rang ę. Działania podejmowane w celu zwi ększenia retencji mog ą by ć ró żne i dostosowane do mo żliwo ści wynikaj ących z lokalnych warunków. Jako wa żniejsze z nich nale ży wskaza ć: rozwój małej retencji, renaturyzacj ę rzek i mokradeł, zwi ększanie lesisto ści, tworzenie polderów, zwi ększenie terenów retencyjnych poprzez likwidacje obwałowa ń, zwi ększenie rozstawu wałów. Nale ży podkre śli ć, że wdro żenie rozwi ąza ń zwi ększaj ących zdolno ść retencyjn ą zlewni, mimo pozytywnego znaczenia dla ograniczenia zagro żenia powodziowego oraz cz ęsto korzystne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze, napotyka na bardzo powa żne trudno ści. S ą one bowiem prawie zawsze zwi ązane ze zmian ą sposobu u żytkowania terenu. W efekcie, nie wszystko co jest korzystne ze wzgl ędów powodziowych i środowiskowych jest mo żliwe do zrealizowania. W Programie podj ęto szerok ą analiz ę mo żliwo ści ró żnych działa ń dla zwi ększenia retencji zlewni, w tym realizacji obiektów małej retencji. Odbudowa zdolno ści retencyjnych zlewni była przedmiotem wojewódzkich Programów Małej Retencji . Obiekty małej retencj maj ą wpływ na kształtowanie si ę fali wezbraniowej (opó źnianie odpływu) w zlewniach cz ąstkowych oraz przyczyniaj ą si ę do transformacji spływu powierzchniowego w powolniejszy odpływ gruntowy – czego skutkiem jest obni żenie fali wezbraniowej i ograniczenie erozji. Dodatkowym ich zadaniem jest poprawa bilansów wodnych i łagodzenie deficytów wody przez lokalne wykorzystanie zmagazynowanej wody w gospodarce, rolnictwie i środowisku przyrodniczym (podniesienie zwierciadła wody gruntowej) w okresie suszy. W wyniku przeprowadzonych analiz, zidentyfikowano obiekty retencjonuj ące wod ę na terenie zlewni cz ąstkowych wyodr ębnionych w Programie. Bli ższą charakterystyk ę tych obiektów tzw. małej retencji przedstawiono w tab. 3.14 i 3.15. Ocenia si ę, że obiekty te mog ą zretencjonowa ć ponad 500 mln m 3 wody. Najwi ększ ą pojemno ść retencyjn ą posiadaj ą obiekty w zlewni Bugu (ok. 131 mln. m 3) i Wisły (ponad 113 mln m 3). Najmniejsze pojemno ści obiektów małej retencji oszacowano w zlewniach rzek Pisy i Kamiennej. W regionie wodnym Środkowej Wisły przewa żaj ą zbiorniki małe o przeci ętnej pojemno ści około 30 tysi ęcy m 3. Du żym udziałem w ilo ści retencjonowanej wody charakteryzuj ą si ę stawy rybne, jednak ze wzgl ędu na praktyczny brak sterowalno ści maj ą one małe znaczenie w zarz ądzaniu fal ą powodziow ą. Du żym potencjałem retencyjnym charakteryzuj ą si ę równie ż oczka wodne, starorzecza i tereny naturalnie podmokłe, jednak ze wzgl ędu na ich zasilanie głównie wodami podziemnymi maj ą one ograniczony wpływ na modyfikacj ę wezbra ń. Pełni ą one jednak istotn ą rol ę w przechwytywaniu opadu i spływu powierzchniowego, dlatego maj ą realny wpływ na bezpiecze ństwo powodziowe. W kształtowaniu odpływu z mniejszych zlewni mog ą by ć wykorzystane tak że obiekty melioracyjne. Ocenia si ę, że w istniej ących systemach melioracyjnych mo żna retencjonowa ć około 80 mln m 3 wody, co wskazuje, że mog ą one mie ć znaczenie dla bezpiecze ństwa powodziowego i powinny by ć brane pod uwag ę jako techniczny środek minimalizacji wezbra ń.

47 Nie powinny by ć tak że lekcewa żone mo żliwo ści retencyjne uzyskiwane dzi ęki realizacji innych przedsi ęwzi ęć , np. rozsuwania obwałowa ń, tworzenia polderów sterowanych i budowy wałów pier ścieniowych, nawet je żeli uzyskiwana w wyniku ich zastosowania skala redukcji fali wezbraniowej na dużych rzekach nizinnych nie jest wielka. Rozwi ązania takie zostały wzi ęte pod uwag ę przy pracach nad Programem i opisane w rozdziale 5.

Tabela 3.14. Istniej ące obiekty małej retencji w regionie wodnym Środkowej Wisły (cz. 1).

Źródło: Ignar S. i in., 2012, Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w dorzeczu Wisły środkowej z uwzgl ędnieniem retencji gruntowej , SGGW, Warszawa.

Tabela 3.15. Istniej ące obiekty małej retencji w regionie wodnym Środkowej Wisły (cz. 2).

Źródło: Ignar S. i in., 2012, Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w dorzeczu Wisły środkowej z uwzgl ędnieniem retencji gruntowej , SGGW, Warszawa.

3.4. Obszary chronione Działania ochrony przyrody realizowane są m.in. poprzez wprowadzanie form ochrony przyrody o zró żnicowanej randze, ustanowionych na mocy prawa polskiego – ustawy

48 o ochronie przyrody 37 , a wprowadzanych zgodnie z wytycznymi dyrektyw UE – dyrektywy „ptasiej” 38 oraz „siedliskowej” 39 . Obszar regionu wodnego Środkowej Wisły jest najwi ększym i najbardziej zró żnicowanym morfologicznie i krajobrazowo regionem wodnym w Polsce. Zostały na nim wyodr ębnione tereny o szczególnych walorach przyrodniczych oraz krajobrazowych, tj. parki narodowe (tab. 3.16), parki krajobrazowe (zał ącznik nr 11), rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, a tak że obszary sieci Natura 2000 (zał ącznik nr 12). Tab. 3.16. Parki narodowe w obszarze regionu wodnego Środkowej Wisły.

Powierzchnia w zasi ęgu Nazwa Parku Narodowego regionu wodnego Wisły Lokalizacja – województwo Środkowej [km 2]

Biebrza ński Park Narodowy 596,70 podlaskie Kampinoski Park Narodowy 376,37 mazowieckie, łódzkie Białowieski Park Narodowy 105,29 podlaskie Poleski Park Narodowy 97,66 lubelskie Roztocza ński Park Narodowy 76,97 lubelskie Narwia ński Park Narodowy 68,14 podlaskie Świ ętokrzyski Park Narodowy 45,20 świ ętokrzyskie Wigierski Park Narodowy 8,39 podlaskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, 2011.

Parki narodowe w regionie wodnym Środkowej Wisły zajmuj ą całkowit ą powierzchni ę ok. 1380 km 2 (ok. 1,4% powierzchni obszaru), parki krajobrazowe ok. 6200 km 2 (ok. 6% powierzchni obszaru), a 427 rezerwatów przyrody o ł ącznej powierzchni ok. 483 km 2 stanowi ok. 0,5% powierzchni obszaru. Wymienione formy s ą bardzo zró żnicowane ze wzgl ędu na wielko ść i przedmiot ochrony. Ostatni ą analizowan ą form ą ochrony przyrody s ą obszary chronionego krajobrazu, ustanawiane w drodze uchwał przez sejmiki województw. W regionie wodnym Środkowej Wisły jest ich 109 zajmuj ących ł ącznie powierzchni ę ok. 22 tys. km 2. Oprócz powy ższych form ochrony przyrody, na omawianym terenie, wyst ępuj ą tak że obszary Natura 2000, ustanowione na mocy dyrektyw unijnych – specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalnej ochrony siedlisk (SOO). Tereny te maj ą kluczowe znaczenie dla zachowania bioró żnorodno ści poprzez ochron ę rzadkich gatunków ro ślin i zwierz ąt w ich naturalnym środowisku. Sie ć Natura 2000 jest ponadto zespołem korytarzy ekologicznych, cz ęsto lokalizowanych wzdłu ż naturalnych szlaków migracyjnych zwierz ąt, jakimi niew ątpliwie s ą rzeki. W regionie wodnym Środkowej Wisły obszary specjalnej ochrony ptaków zajmuj ą powierzchni ę ok. 14,3 tys. km 2 (14% powierzchni), za ś specjalne obszary ochrony siedlisk zajmuj ą ok. 8,1 tys. km 2 (8% powierzchni). Nale ży zauwa żyć, że obszary SOO i OSO pokrywaj ą si ę cz ęś ciowo swoimi granicami, przez co faktyczne sumaryczne pokrycie regionu wodnego Środkowej Wisły obszarami Natura 2000 wynosi ok. 18%. Przedstawione dane wskazuj ą, że obszary chronione obejmuj ą znaczn ą powierzchni ę regionu obj ętego Programem . Podkre śli ć nale ży, że znaczna cz ęść obszarów

37 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z pó źn. zm. 38 Dyrektywa 2009/147/WE z 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. 39 Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory.

49 chronionych (Natura 2000, rezerwaty) położona jest w dolinach rzek, gdzie z zasady nast ępuje koncentracja działa ń dla zabezpieczenia przed powodzi ą. Mo że to stanowi ć istotne utrudnienie we wdra żaniu rozwi ąza ń uznawanych za efektywne z punktu widzenia skuteczno ści w ochronie przed powodzi ą, lecz ocenianych jako niekorzystne pod wzgl ędem oddziaływania na środowisko przyrodnicze. Utrudnienie tych działa ń mo że pot ęgowa ć niedostateczne rozpoznanie funkcjonowania środowiska na obszarach chronionych. Cz ęść obszarów Natura 2000 nie ma do chwili obecnej wła ściwie opracowanej dokumentacji i planów ochrony, natomiast cz ęść rezerwatów i siedlisk, znana z wcze śniejszych opracowa ń, nie istnieje, gdy ż dotyczyła gatunków bardzo mobilnych lub wysp w korycie Wisły. Mog ą wi ęc wyst ąpi ć np. utrudnienia z typowaniem obszarów pod zalewy wod ą – stałe (np. obiekty małej retencji) lub okresowe (np. poldery).

3.5. Gospodarka przestrzenna na obszarach zagro żonych powodzi ą

3.5.1. Obowi ązuj ący stan prawny odnosz ący si ę do ochrony przeciwpowodziowej w zakresie planowania i zagospodarowania przestrzennego System planowania przestrzennego w Polsce, na podstawie ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym jest systemem hierarchicznym realizowanym na trzech szczeblach administracji pa ństwa: • na poziomie centralnym – koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju (KPZK) oraz programy zawieraj ące zadania rz ądowe, słu żą ce realizacji inwestycji celu publicznego o znaczeniu krajowym, • wojewódzkim – plan zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW), • gminnym – studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (SUiKZP) i miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (MPZP). Hierarchiczno ść systemu planowania przestrzennego umo żliwia, co do zasady, wdro żenie ustale ń aktu wy ższego rz ędu w aktach planowania przestrzennego ni ższego rz ędu, a wi ęc polityki rz ądu wyra żonej w KPZK oraz w programach zada ń rz ądowych – na szczeblu województwa i gminy, a tak że polityki samorz ądu województwa - na szczeblu gminnym. Bezpo średni wpływ na sposób zagospodarowania obszarów zagro żonych powodzi ą ma MPZP, który jako akt prawa miejscowego, stanowi podstaw ę dla decyzji administracyjnych, w tym o pozwoleniu na budow ę. Sporz ądzenie planu miejscowego, co do zasady, nie jest obowi ązkowe. W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia si ę m.in.: wymagania ochrony środowiska, zdrowia oraz bezpiecze ństwa ludzi i mienia, co w zakresie wyst ępuj ących zagro żeń powodziowych oznacza takie planowanie przestrzenne w ramach zrównowa żonego rozwoju poszczególnych jednostek samorz ądowych oraz całego pa ństwa, które nie dopuszcza do powstawania zagro żeń powodzi ą oraz maksymalnie ogranicza skutki powodzi tam, gdzie takie niebezpiecze ństwo istnieje. Podstaw ą w zakresie uwarunkowa ń zagro żenia powodziowego dla ustale ń aktów planistycznych województwa i gminy s ą: • opracowania ekofizjograficzne – okre ślaj ące uwarunkowania przyrodnicze planowania przestrzennego,

50 • mapy zagro żenia powodziowego, mapy ryzyka powodziowego i plany zarz ądzania ryzykiem powodziowym, okre ślaj ące: szczegółowe uwarunkowania zwi ązane z zagro żeniem powodziowym, potencjalne konsekwencje istniejących zagro żeń oraz cele, potrzeby i niezb ędne działania zmierzaj ące do niwelowania skutków powodzi (rys.5).

KONCEPCJA PRZESTRZENNEGO PROGRAMY ZADA Ń RZ ĄDOWYCH ZAGOSPODAROWANIA KRAJU

OPRACOWANIE PLAN ZAGOSPODAROWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA

MAPY ZAGRO ŻENIA POWODZIOWEGO

PLAN ZARZ ĄDZANIA RYZYKIEM POWODZIOWYM

MAPY RYZYKA POWODZIOWEGO

STUDIUM UWARUNKOWA Ń I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE

MIEJSCOWYPLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZWSTRZENNEGO

Rys. 5. Schemat hierarchiczno ści systemu planowania przestrzeni ą (źródło: opracowanie własne).

W przypadku braku MPZP ustalenie zasad zabudowy i zagospodarowania terenu nast ępuje w decyzji administracyjnej o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (WZiZT). Kluczowe znaczenie dla kształtowania zagospodarowania przestrzennego na obszarach nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, zarówno w odniesieniu do MPZP jak i WZiZT, maj ą przepisy: • art. 40 ust. 1 pkt 3 ustawy Prawo wodne, który wprowadza zakaz lokalizowania na obszarach szczególnego zagro żenia powodzi ą przedsi ęwzi ęć mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko, gromadzenia ścieków, odchodów zwierz ęcych, środków chemicznych, a tak że innych materiałów, które mog ą zanieczy ści ć wody, prowadzenia odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, w tym w szczególno ści ich składowania, • art. 88l ustawy Prawo wodne, który na obszarach szczególnego zagro żenia powodzi ą wprowadza całkowity zakaz zabudowy, z mo żliwo ści ą zwolnienia z zakazu w drodze decyzji administracyjnej, wydawanej przez dyrektora RZGW. Nad wła ściwym przestrzeganiem ustawowych wymogów maj ą czuwa ć wszystkie organy administracji publicznej odpowiedzialne za planowanie przestrzenne, ale przede

51 wszystkim organ wła ściwy w sprawach ochrony przeciwpowodziowej, tj. dyrektor RZGW. Do kompetencji tego organu w zakresie planowania przestrzennego nale ży: • uzgadnianie projektów PZPW, SUiKZP oraz MPZP, je żeli odnosz ą si ę do obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, • uzgadnianie projektów decyzji WZiZT (w przypadku braku MPZP) dla obszarów szczególnego zagro żenia powodzi ą (w przypadku wydania odst ępstwa od zakazu zabudowy), • zwalnianie z zakazu zabudowy na obszarach szczególnego zagro żenia powodzi ą, ustanowionego w art. 88l ustawy Prawo wodne, je żeli zabudowa ta nie utrudni ochrony przed powodzi ą. Decyzja taka mo że stanowi ć podstaw ę dla dopuszczenia zabudowy w aktach planistycznych, a wi ęc równie ż w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz w decyzji WZiZT. Na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomo ściami budowa oraz utrzymywanie obiektów i urz ądze ń słu żą cych ochronie środowiska, zbiorników i innych urz ądze ń wodnych słu żą cych zaopatrzeniu w wod ę, regulacji przepływów i ochronie przed powodzi ą, a tak że regulacja i utrzymywanie wód oraz urz ądze ń melioracji wodnych, będących własno ści ą Skarbu Pa ństwa lub jednostek samorz ądu terytorialnego, stanowi cel publiczny. Dzi ęki temu realizacj ę budowli przeciwpowodziowych poprzedza uproszczona procedura administracyjna, polegaj ąca na wydaniu jednej decyzji administracyjnej uprawniaj ącej do rozpocz ęcia robót budowlanych. Ponadto na potrzeby inwestycji celu publicznego funkcjonuje w polskim prawie instytucja wywłaszczenia nieruchomo ści, która w szczególnych sytuacjach umo żliwia pozyskanie na rzecz jednostek samorz ądu terytorialnego lub Skarbu Pa ństwa gruntów niezb ędnych dla ich realizacji. Tak że obiekty budowlane zniszczone w wyniku powodzi mogą w procesie odbudowy korzysta ć z uproszczonej ście żki post ępowania administracyjnego. Umo żliwia to ustawa o szczególnych zasadach odbudowy, remontów i rozbiórek obiektów budowlanych zniszczonych lub uszkodzonych w wyniku działania żywiołu 40 . Poza nielicznymi wyj ątkami, remont takich obiektów nie wymaga nawet zgłoszenia wła ściwemu organowi administracji architektoniczno – budowlanej, a odbudowa niewielkich domów – pozwolenia na budow ę. Jednak w bardzo wielu przypadkach odbudowa na terenach ju ż raz dotkni ętych powodzi ą nara żona jest na ponowne ryzyko wyst ąpienia takiego żywiołu, a wi ęc wzgl ędy praktyczne, w Tym ekonomiczne, powinny przemawia ć za niedopuszczczeniem do ponownej ich zabudowy. Brak jest jednak odpowiednich regulacji prawnych w tym zakresie. Narz ędziem takim mo że by ć obecnie wył ącznie MPZP. Podsumowuj ąc nale ży uzna ć, że lokalizacja zabudowy na obszarach nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, zarówno w trybie MPZP, odzwierciedlającej stan prawny oraz polityk ę przestrzenn ą w zakresie ochrony przeciwpowodziowej poszczególnych szczebli administracji pa ństwa, jak i w trybie decyzji administracyjnej, wydawanej na podstawie przepisów prawa, powinna gwarantowa ć przestrzeganie przynajmniej najbardziej podstawowych – z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej – warunków zabudowy i zagospodarowania terenu na obszarach zagro żonych powodzi ą. Hierarchiczny system planowania przestrzennego ma bardzo istotne znaczenie w kontek ście nieadministracyjnych zasi ęgów obszarów zagro żenia powodzi ą oraz

40 Dz. U. Nr 84, poz. 906 z pó źn. zm.

52 wobec faktu, że wprawdzie powód ź i jej skutki maj ą wymiar przede wszystkim lokalny, to jednak rozwi ązanie problemów powodziowych, w znacz ącym stopniu jest mo żliwe na poziomie ponadlokalnym, a nawet ponadregionalnym. Tylko zintegrowana polityka przestrzenna, w odniesieniu do całego systemu powi ązanych ze sob ą uwarunkowa ń odpowiadaj ących za zagro żenie powodzi ą, mo że przynie ść oczekiwane rezultaty w miejscu, w którym to zagro żenie wyst ępuje. Przepisy prawa w odniesieniu do obszarów o najwy ższym stopniu zagro żenia powodziowego wprowadzaj ą całkowity zakaz zabudowy, który w ka żdym z wy żej wymienionych trybów realizacji zabudowy musi by ć respektowany. Wprawdzie dopuszczone zostało odst ępstwo od wspomnianego zakazu, ale wydawane jest ono w drodze decyzji przez dyrektora RZGW, który dodatkowo uzgadnia warunki zagospodarowania i zabudowy terenu, okre ślone w wojewódzkich i gminnych aktach planistycznych oraz w decyzjach WZiZT wydawanych w sytuacji braku MPZP. Brak jest natomiast szczegółowych przepisów prawa z zakresu warunków kształtowania zabudowy i konstrukcji budynków, które dedykowane byłyby sytuacji zagro żenia powodziowego. Wymogi w tym zakresie mog ą by ć jedynie przedmiotem ustale ń MPZP. Brak obowi ązku sporz ądzania planu miejscowego dla obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi sprawia, że uchwalenie dla nich planu, a tym samym wdro żenie kompleksowej i dostosowanej do specyficznych uwarunkowa ń powodziowych polityki przestrzennej, zale żne jest wył ącznie od woli gminy i dostrze żenia przez jej władze zagro żeń zwi ązanych z powodzi ą oraz skuteczno ści planu, jako efektywnego narz ędzia do przeciwdziałania tym zagro żeniom.

3.5.2. Ochrona przeciwpowodziowa w aktach planowania przestrzennego na poziomie ponadlokalnym Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK) Tematyka przeciwdziałania zagro żeniom powodziowym jest obecna w akcie planowania przestrzennego, sporz ądzanym na najwy ższym poziomie administracji pa ństwa, tj. w KPZK. Zawiera ona uwarunkowania zarówno przyrodniczo- środowiskowe, jak i społeczno-gospodarcze zjawisk powodziowych i w tym szerokim kontek ście, przyjmuj ąc za cel zrównowa żony rozwój kraju, formułuje priorytety i po żą dane działania, a tak że model docelowy, który nale ży osi ągn ąć przy ich zastosowaniu i wdro żeniu. Jako główne cele w zakresie ochrony przeciwpowodziowej wymienia zwi ększenie naturalnej i sztucznej retencji wód oraz zwi ększenie poziomu technicznej ochrony przeciwpowodziowej. W zakresie gospodarki przestrzennej wskazuje na działania realizuj ące ten cel, zwi ązane głównie z ograniczeniem zainwestowania obszarów zagro żonych powodzi ą i ich renaturalizacj ą oraz wprowadzeniem odpowiednich standardów zarówno urbanistycznych, jak i technicznych zabudowy tam, gdzie jej wyeliminowanie nie jest mo żliwe. Dokument ujmuje ochron ę przeciwpowodziow ą w znacznie szerszym kontek ście, tj. zarz ądzania zasobami wodnymi kraju i przywracania, na ile to mo żliwe, równowagi pomi ędzy działaniami człowieka i naturalnym ekosystemem, zwi ązanym z zasobami wodnymi. Dokonuje on oceny obecnej sytuacji zagro żeń i ochrony przed powodzi ą, wskazuje cele ogólne oraz odnosz ące si ę do gospodarki przestrzennej, w tym do planowania przestrzennego, które realizowane powinny by ć na wszystkich szczeblach administracji pa ństwa, a wi ęc m.in. w aktach planowania przestrzennego, sporz ądzanych na poziomie wojewódzkim i gminnym.

53 Oceniaj ąc obecne i przyszłe zagro żenie powodziowe KPZK zwraca uwag ę na konsekwencje nast ępuj ących zmian klimatycznych i przewiduje m.in. eskalacj ę wielko ści i cz ęstotliwo ści zagro żenia powodziowego, prowadz ącą do ogólnego wzrostu zagro żenia powodziowego, wskutek nasilenia zjawisk lodowych prowadz ących do powstawania zatorów. Dokument wskazuje cele, które słu żą osi ągni ęciu wła ściwego poziomu ochrony i realizowane b ędą przez nast ępuj ące działania: • niezb ędne inwestycje infrastrukturalne, • nietechniczne metody spowolnienia odpływu wód wezbraniowych i opadowych z obszaru zlewni rzek wylewaj ących, przez wykorzystywanie wła ściwo ści buforowych niektórych ekosystemów i struktur przestrzennych, • uwzgl ędnienie w planach zagospodarowania przestrzennego wszystkich szczebli granic obszarów przedstawionych na mapach zagro żenia powodziowego i mapach ryzyka powodziowego oraz odpowiednich działań technicznych i nietechnicznych zmniejszaj ących ryzyko szkód powodziowych, w tym ustale ń okre ślonych w planach zarz ądzania ryzykiem powodziowym, • wprowadzenie do zasad planowania w dolinach rzek, wyznaczonych we wst ępnej ocenie ryzyka powodziowego, wymaganej przez ustaw ę Prawo wodne, wszystkich wniosków i zalece ń wynikaj ących z planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym, w tym: - zakazów lub ogranicze ń zabudowy dolin rzecznych zagro żonych powodzi ą i obszarów zagro żonych podtopieniami, wł ączaj ąc zakazy i ograniczenia trwałego zainwestowania terenów o szczególnym zagro żeniu powodziowym oraz potwierdzonej zdolno ści retencyjnej przyrodniczych struktur przestrzennych, - ogranicze ń u żytkowania rolniczego i wskaza ń dotycz ących zarz ądzania przestrzeni ą między wałami przeciwpowodziowymi, • wprowadzenie standardów zabudowy wspieraj ących odporno ść na zagro żenia naturalne, obejmuj ące tak że zwi ększenie wykorzystania wód opadowych na terenach zurbanizowanych i zmniejszenie ich odpływu do kanalizacji. Plany zagospodarowania przestrzennego województw (PZPW) Plany zagospodarowania przestrzennego województw, znajduj ących si ę w regionie wodnym Środkowej Wisły, nie traktuj ą w równym stopniu dogł ębnie i wnikliwie tematyk ę powodziow ą. Nie jest to zwi ązane wył ącznie z ró żnym stopniem zagro żeń powodziowych wyst ępuj ących na terenie danego województwa, lecz tak że z ró żną szczegółowo ści ą uj ęcia tematu. Nie wszystkie plany wojewódzkie formułuj ą w tym zakresie niezb ędne kierunki działa ń, które stanowiłyby wi ążą ce wytyczne dla planów miejscowych, podobnie jak nie wszystkie plany wskazuj ą konkretne działania, które, jako zadania samorz ądu województwa o charakterze ponadlokalnym, mogłyby by ć realizowane przez samorz ąd. Obowi ązuj ące PZPW powstały przed przyj ęciem KPZK, wi ęc dopiero ich nowelizacja będzie mogła w pełni uwzgl ędni ć przyj ęte kierunki polityki przestrzennej, w tym w zakresie ochrony przeciwpowodziowej. Niemniej nale ży stwierdzi ć, że pomimo zaistnienia tego faktu, w najbardziej ogólnej warstwie ustale ń zarówno KPZK, jak i PZPW, dokumenty te s ą ze sob ą spójne i wskazuj ą na te same kierunki działa ń niezb ędnych do zwi ększenia bezpiecze ństwa powodziowego.

54 3.5.3. Ochrona przeciwpowodziowa w aktach planowania przestrzennego na poziomie gminy O ile, stosownie do przepisów prawa, kształtowanie polityki przestrzennej na poziomie krajowym i wojewódzkim, jest obowi ązkowe, o tyle obligatoryjno ść planowania przestrzennego na poziomie lokalnym odnosi si ę tylko do SUiKZP, które maj ą jedynie po średnie przeło żenie na faktyczne zagospodarowanie przestrzeni. Dokumentem, który jako akt prawa miejscowego przes ądza o mo żliwo ści i zasadach zagospodarowania terenu jest MPZP. Plan ten jest jednak fakultatywny i w tym sensie,od postrzegania go jako efektywnego narz ędzia gospodarki przestrzennej przez władze gmin zale ży czy zostanie wł ączony do systemu ochrony przed powodzi ą i skutkami powodzi, czy te ż nie. Jak pokazuj ą wyniki opisanej poni żej ankiety, przeprowadzonej w śród gmin regionu wodnego Środkowej Wisły, stanowczo zbyt rzadko jest on wykorzystywany w tym celu, a nawet – w skrajnych przypadkach – poprzez usankcjonowanie zabudowy na terenach zagro żonych powodzi ą mo że skutecznie i trwale utrudnia ć ochron ę tych terenów przed powodzi ą. W celu pozyskania bezpo średniej informacji o stosowanej lokalnie polityce przestrzennej w zakresie ochrony przed powodzi ą, w tym o zasadach zabudowy terenów zagro żonych powodzi ą, w maju 2011 r. została rozesłana ankieta skierowana do organów wykonawczych gmin le żą cych w regionie wodnym Środkowej Wisły (wójtów, burmistrzów i prezydentów miast), która dotyczyła: • stopnia pokrycia MPZP obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi (bezpo średnio i potencjalnie), • przeznaczenia terenów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi w tych planach, • lokalizacji zabudowy na terenach nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, nie obj ętych ww. planami (tj. w drodze decyzji WZiZT), • podejmowanych działa ń w gminie w celu zwi ększenia ochrony przeciwpowodziowej, • ewentualnej potrzeby podj ęcia takich działa ń w gminie. Podsumowanie wyników ankiety pozwala stwierdzi ć, że planowanie przestrzenne nie jest postrzegane w gminach jako istotne narz ędzie eliminacji zagro żenia powodziowego. Niewiele ponad połowa gmin, z tych które potwierdziły wyst ępowanie obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, posługuje si ę takim narz ędziem gospodarki przestrzennej. Niepokój wzbudza stosunkowo du ży procent gmin (wi ęcej ni ż połowa) w śród tych, które posiadaj ą MPZP dla obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, które przyznały, że w planach przeznacza te obszary pod zabudow ę. A ż blisko 70% z powy ższych gmin potwierdziło, i ż odnosi si ę to do terenów bezpo średniego zagro żenia powodzi ą, a wi ęc takich, dla których, zgodnie z przepisami prawa (ustawa Prawo wodne) obowi ązywał całkowity zakaz lokalizowania zabudowy. Zabudowie podlegaj ą równie ż tereny nie obj ęte planami, na których lokalizacja odbywa si ę w drodze decyzji WZiZT. Potwierdziła to 1/3 gmin, które wykazały posiadanie terenów zagro żonych powodzi ą. Równie ż blisko 1/3 ww. gmin raportuje tak ą sam ą sytuacj ę w odniesieniu do terenów bezpo średniego zagro żenia powodzi ą. Nale ży pami ęta ć, że odbywa si ę to w opisanym wcze śniej stanie prawnym, zgodnie z którym zarówno decyzje lokalizacyjne, jak i MPZP podlegaj ą uzgodnieniu z organem wła ściwym w sprawach ochrony przeciwpowodziowej, tj. dyrektorem RZGW. Wyniki ankiety pokazuj ą wi ęc, że wbrew nakazom ustawowym, projekty planów, w których

55 dopuszczono zabudow ę na terenach bezpo średniego zagro żenia powodzi ą, zostały uzgodnione przez ten organ. Procentowy udział poszczególnych działa ń w gminach, słu żą cych zwi ększaniu bezpiecze ństwa powodziowego, wskazuje na brak środków finansowych na ten cel, poniewa ż tylko niespełna 40% gmin, posiadaj ących zabudowane tereny nara żone na niebezpieczestwo powodzi, wykazało, że podejmuje działania w kierunku zabezpiecze ń technicznych, a a ż 70% powy ższych gmin realizuje działania stosunkowo najmniej kosztochłonne, czyli akcje u świadamiaj ące. Niecałe 50% ww. gmin podejmuje działania w ramach realizacji polityki przestrzennej, przez co nale ży rozumie ć ustanawianie stosownych ogranicze ń w zagospodarowaniu przestrzennym w SUiKZP i MPZP. Powy ższe skłania do konkluzji, że w gospodarce przestrzennej, w zakresie ochrony przeciwpowodziowej, nie jest w wystarczaj ącym stopniu stosowane skuteczne narz ędzie jakim jest planowanie przestrzenne, co wymaga podj ęcia działa ń maj ących na celu podniesienie świadomo ści wszystkich podmiotów wpływaj ących na zagospodarowanie przestrzenne, zarówno przez wskazanie faktycznego znaczenia planowania przestrzennego, dla ochrony przeciwpowodziowej, jak i wskazanie dobrych praktyk w tej sferze.

3.5.4. Stan zagospodarowania przestrzennego obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi Wnioski z analizy struktury osadniczej na obszarach nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi Osadnictwo od pocz ątku dziejów nieodł ącznie zwi ązane było z dorzeczami rzek, stanowi ących źródło wody pitnej i użytkowej oraz szlaki transportowe. Dlatego wszystkie najwi ększe o środki osadnicze poło żone s ą nad najwi ększymi rzekami. W obszarach nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi dominuj ą dwa podstawowe typy struktury osadniczej o nast ępuj ącej charakterystyce: • ośrodki miejskie (o wysokiej intensywno ści zabudowy) – pocz ątkowo ich zabudowa uwzgl ędniała warunki fizjograficzne, w tym ukształtowanie terenu i zwi ązane z tym niebezpiecze ństwo cyklicznych powodzi. Stopniowy rozwój poprzez presj ę na intensyfikacj ę zabudowy, powodował degradacj ę kryterium przydatno ści osadniczej terenów nadrzecznych. To z kolei wymusiło stosowanie innych, ni ż dobór przestrzeni, środków osi ągania bezpiecze ństwa powodziowego, takich jak: budowa wałów przeciwpowodziowych, regulacja rzek i melioracja w terenach zagro żonych powodzi ą. W wyniku tego ponoszone były i s ą ogromne środki na zapewnienie bezpiecze ństwa powodziowego najwi ększych o środków miejskich. Intensywne osadnictwo na tych terenach i zwi ązane z tym wzgl ędy społeczno-gospodarcze wymuszaj ą stosowanie głównie technicznych środków zabezpieczenia, uwzgl ędniaj ących współczesny poziom techniki, zarówno w odniesieniu do urz ądze ń przeciwpowodziowych, takich jak wały, jak i konstrukcji i technologii materiałowej budynków oraz nowoczesnych rozwi ąza ń zwi ązanych z mo żliwo ściami chłonnymi i organizacj ą terenów zielonych na obszarach zurbanizowanych. Z powy żej opisanych wzgl ędów zakres stosowania narz ędzi ochrony w sferze organizacji przestrzeni na terenach o środków miejskich o du żej intensywno ści zabudowy, ze wzgl ędu na swoj ą specyfik ę, jest znacznie utrudniony i podlega odr ębnym zasadom, ni ż wła ściwy dla terenów o innym charakterze,

56 • ośrodki wiejskie (o niskiej intensywno ści zabudowy) – pomimo znacz ąco mniejszej presji na intensyfikacj ę zabudowy ich struktura przestrzenna nie została skoordynowana z ochron ą przeciwpowodziow ą i charakteryzuje si ę chaotyczno ści ą i rozproszeniem zabudowy. Jest to efektem wieloletnich zaniedba ń i ignorowania zagro żenia powodziowego, zarówno przez jednostki władzy, jak i wła ścicieli terenów znajduj ących si ę w obszarze zagro żenia powodziowego. Zarówno z uwarunkowa ń stanu ochrony przeciwpowodziowej, zawartych w KPZK i PZPW, jak i z ustale ń MPZP oraz z rzeczywistego obrazu zagospodarowania obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi wynika, że brak kontroli nad kształtowaniem si ę struktury osadniczej, w kontek ście omawianych zagro żeń, wpłyn ął bardzo destrukcyjnie na aktualne mo żliwo ści ochrony przeciwpowodziowej. W zwi ązku ze znaczn ą trwało ści ą istniej ącej struktury przestrzennej, podstawowym środkiem ochrony stosowanej na tych terenach równie ż są środki techniczne, które jednak generuj ą powa żne koszty finansowe osi ągni ęcia wła ściwego standardu bezpiecze ństwa. Społeczno-gospodarczy aspekt gospodarki przestrzennej na terenach zagro żonych powodzi ą Zabudowa obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi uwarunkowana jest nast ępuj ącymi czynnikami: • ekonomiczny – stosunkowo niskie ceny gruntów: Paradoksalnie tereny te z powodu ograniczonych warunków u żytkowania i obni żonej przydatno ści w osadnictwie s ą atrakcyjne cenowo, a co za tym idzie cz ęsto po żą dane i poszukiwane na rynku nieruchomo ści, wła śnie dla celów osadnictwa, • ekonomiczny – niskie koszty u żytkowania: Dotyczy to głównie o środków miejskich, które skupiaj ą wokół siebie zarówno funkcje mieszkaniowe, jak i usługowe i produkcyjne. Zwi ązanie miejsca pracy z miejscem zamieszkania generuje du żą oszcz ędno ść ekonomiczn ą i czasow ą. Istotne znaczenie ma te ż dost ępno ść wszelkiego rodzaju produktów, usług, infrastruktury technicznej i społecznej, która na plan dalszy spycha bezpieczeństwo powodziowe i zwi ększa opłacalno ść poniesionych, ewentualnych kosztów jego zapewnienia, • ekonomiczny – skutki finansowe wprowadzania ogranicze ń zabudowy: Wprowadzona do systemu planowania przestrzennego zasada ponoszenia skutków prawnych (w tym finansowych), niemal całkowity ci ęż ar tego zobowi ązania nało żyła na gmin ę, równie ż w sytuacjach, w których zobowi ązanie to nie wynika z prowadzonej przez gmin ę polityki przestrzennej, lecz jest uwarunkowane prawnie lub wynika z interesu publicznego, reprezentowanego przez organy administracji publicznej, włączonej w proces planowania na poziomie gminnym. Skutki te coraz cz ęś ciej, w dominuj ącym stopniu, brane s ą pod uwag ę przy podejmowaniu decyzji przestrzennych. Władze gmin, obawiaj ąc si ę skutków finansowych, wynikaj ących z deprecjacji obszarów zalewowych, do poniesienia których byłyby zobowi ązane, podobnie jak skutków politycznych, zwi ązanych ze sprzeciwem wła ścicieli terenów niezainteresowanych spadkiem warto ści ich nieruchomo ści, przeznaczaj ą tereny zagro żone powodzi ą w MPZP pod zabudow ę. Brak jest przy tym podstaw do stwierdzenia, aby w takim przypadku analizowane były przyszłe skutki finansowe, które ponosi ć b ędą bud żety gmin oraz ich mieszka ńcy w wyniku wyst ąpienia na takich terenach powodzi. Brak równie ż podstaw do stwierdzenia, że aspekt ten ma jakikolwiek

57 wpływ na rodzaj dopuszczonej na tych terenach zabudowy 41 , • estetyczny – atrakcyjno ść krajobrazowa: Dotyczy to terenów o najbardziej zbli żonym do pierwotnego i naturalnego krajobrazie nizinnym wzdłu ż szlaków wodnych, a wi ęc obszarów słabo zaludnionych i nieznacznie zmienionych gospodarczo we wschodniej cz ęś ci regionu wodnego środkowej Wisły i rzek takich jak Bug i Narew. Atrakcyjny krajobraz powoduje przydatno ści takich terenów dla celów wypoczynku i rekreacji, • społeczny – brak tradycji społecze ństwa obywatelskiego: Niska (uwarunkowana historycznie) świadomo ść społeczna w zakresie praw i obowi ązków publicznych jednostki oraz zasad relacji władza-obywatel wpływa na słabe wł ączanie si ę jednostek w nurt spraw publicznych i powoduje ogranicza ich faktyczny wpływ na rozstrzygni ęcia w sferze publicznej. Udział w procesach planistycznych cz ęsto w dalszym ci ągu postrzegany jest głównie jako mo żliwo ść ochrony interesów jednostki i powoduje brak zainteresowania sprawami publicznymi i społecznymi. To z kolei jest przyczyn ą niewystarczaj ącej presji na władze gminy w kierunku rzetelnego, profesjonalnego i kompleksowego rozwi ązywania problemów ogółu wspólnoty, w tym m.in. wynikaj ących z zagro żenia powodziowego, poprzez racjonaln ą gospodark ę przestrzenn ą. Natomiast ze strony władz samorz ądowych brak jest właściwego zrozumienia problemu i uznania jego wagi dla funkcjonowania społeczno ści lokalnej w kontek ście interesu publicznego. Efektywno ść stosowanych w ramach gospodarki przestrzennej instrumentów słu żą cych ochronie przed powodzi ą i skutkami powodzi W ramach prowadzonej w przeszło ści polityki pa ństwa w zakresie ochrony przed powodzi ą, realizowane były głównie działania techniczne. Zgodnie z aktualnymi dokumentami strategicznymi zarówno pa ństwa, jak i poszczególnych regionów, są to działania nie tylko niewystarczaj ące, ale w wielu przypadkach niepo żą dane. Zarówno w scentralizowanym systemie gospodarki przestrzennej, jak i po jego demokratyzacji nie podj ęto na poziomie krajowym, ani na poziomie lokalnym, działa ń zmierzaj ących do stworzenia i wdro żenia kompleksowego systemu instrumentów, które wraz ze środkami technicznymi oraz społecznymi gwarantowałyby zminimalizowanie strat powodziowych. Ani wi ęc planowanie przestrzenne, ani gospodarka nieruchomo ściami nie zostały w zadowalaj ącym stopniu wprz ęgni ęte w ochron ę przed powodzi ą. Równie ż na poziomie lokalnym planowanie przestrzenne nie było i nie jest instrumentem ochrony przed powodzi ą i zapobiegania skutkom powodzi. W wielu gminach, w których zagro żenie powodziowe jest powa żne, nie ustanowiono kompleksowych zasad ich zagospodarowania, a nawet je żeli to uczyniono, to w bardzo wielu przypadkach nie w celu ograniczenia ich zabudowy, a przez to ochrony przed powodzi ą, lecz po to, by odpowiedzie ć na potrzeby inwestycyjne. Uzgadnianie projektów SUiKPZ oraz MPZP przez organ powołany do zapewnienia wła ściwych warunków ochrony przeciwpowodziowej (dyrektor RZGW) okazuje si ę by ć bardzo nieskutecznym instrumentem prawnym. Zasada ta odnosi si ę zarówno do

41 Z przeprowadzonej ankiety wynika, że tereny zagro żone powodzi ą przeznaczane s ą na cele mieszkaniowe, usługowe i produkcyjne, w tym równie ż na cele, które w przypadku wyst ąpienia powodzi, generowa ć b ędą nie tylko straty finansowe, ale równie ż powa żne szkody dla środowiska.

58 lokalizacji zabudowy w trybie aktu planowania przestrzennego, jak i w trybie decyzji administracyjnej, których projekty s ą uzgadniane przez ten organ. Zgodnie z intencj ą obowi ązuj ących przepisów, obligatoryjna forma uzgodnienia tych aktów, w poł ączeniu z polityk ą realizowan ą przez ten organ, powinny umo żliwia ć takie zagospodarowanie przestrzeni, które spełnia wymogi ochrony przeciwpowodziowej. Jak pokazuje analiza osadnictwa oraz skutków powodzi na terenach wzdłu ż koryt rzek w regionie wodnym Środkowej Wisły, instrument ten nie przyniósł oczekiwanego rezultatu. Faktem, który równie ż bardzo negatywnie wpływa na mo żliwo ści ochrony przed powodzi ą jest brak standardów urbanistycznych i technicznych dotycz ących konstrukcji i technologii materiałowej budynków w sytuacji, gdy nie jest mo żliwe ograniczenie zabudowy terenów narażonych na niebezpiecze ństwo powodzi. Znacz ąco zwi ększa to straty materialne w wyniku powodzi. Stworzenie takich standardów jest uwarunkowane szczegółow ą delimitacj ą poszczególnych typów terenów, w zale żno ści od nasilenia zjawisk powodziowych. Nie ukształtował si ę równie ż mechanizm praktyczny, który skłaniałby samych zainteresowanych do korzystania z katalogu przydatnych pod tym k ątem dobrych praktyk w zakresie architektury, zasad posadowienia budynków i stosowanych materiałów budowlanych. Za niekorzystny z punktu widzenia ochrony przed powodzi ą nale ży uznać tryb odbudowy zniszczonych w czasie powodzi budynków bez szczegółowej weryfikacji przydatno ści terenu do jego zabudowy oraz wymogu stosowania zabezpiecze ń technicznych przed mo żliwymi w przyszło ści podobnymi zjawiskami. Brak równie ż systemowych narz ędzi, które umo żliwiałyby przeniesienie siedlisk w bezpieczne miejsca. Ocena ta nie wynika z bezpo średniego monitoringu działania w praktyce mechanizmu prawnego, lecz z teoretycznej analizy jego funkcjonowania.

3.6. Zarz ądzanie kryzysowe

3.6.1. Zarz ądzanie kryzysowe jako narz ędzie prewencji Na przełomie ostatnich lat jeste śmy świadkami szybkiego rozwoju cywilizacyjnego, jednak wraz z nim do świadczamy stopniowego zwi ększania ryzyka wyst ąpienia zagro żeń naturalnych, technicznych czy te ż ekologicznych. Nieodpowiedzialne zagospodarowanie przestrzeni, szybki rozwój techniki i przemysłu powoduj ą ofiary w ludziach, wpływaj ą na degradacj ę środowiska naturalnego i du że straty materialne w wyniku wyst ąpienia katastrof naturalnych, np. powodzie. Jednym z zada ń administracji publicznej jest przygotowanie i organizacja działa ń zwi ązanych z przeciwdziałaniem zagro żeniom, których celem jest wcze śniejsze przewidywanie mo żliwo ści ich wyst ąpienia, okre ślenie potencjalnych rozmiarów oraz skutków, a w przypadku ich wyst ąpienia jak najszybsze reagowanie 42 . Ustawa o zarz ądzaniu kryzysowym zobowi ązuje organy administracji publicznej do podj ęcia działa ń w momencie wyst ąpienia zagro żenia. Wojewodowie, jako przedstawiciele Rady Ministrów, koordynuj ą działania podejmowane przez organy administracji publicznej i wykonuj ą je przy pomocy komórek organizacyjnych wła ściwych w sprawach zarz ądzania kryzysowego oraz słu żb zespolonych, inspekcji i stra ży. Organem pomocniczym wojewodów przy realizacji zada ń z tego obszaru s ą

42 Działania administracji zwi ązane z obowi ązkiem utrzymania porz ądku publicznego i bezpiecze ństwa obywateli oraz zapewnienie ochrony przeciwpo żarowej i przeciwpowodziowej opisano szczegółowo w ustawie o zarz ądzaniu kryzysowym (Dz.U. z 2007 r., Nr 89, poz 590 z pó źn. zm.)

59 wojewódzkie zespoły zarz ądzania kryzysowego. Ustawa o zarz ądzaniu kryzysowym nakłada na administracj ę publiczn ą zarówno rz ądow ą jak i samorz ądow ą obowi ązek planowania kryzysowego, którego celem jest zapewnienie społecze ństwu z danego obszaru ochrony przed skutkami zagro żeń powodowanych siłami natury lub działalno ści ą człowieka. Jednym z takich dokumentów jest plan zarz ądzania kryzysowego, który składa si ę z nast ępuj ących cz ęś ci: • planu głównego, • procedur reagowania kryzysowego, • zał ączników funkcjonalnych planu głównego. W poszczególnych elementach planu zawarty został m.in. katalog zagro żeń wraz z okre śleniem prawdopodobie ństwa ich wyst ąpienia (w tym mapy ryzyka i zagro żenia powodziowego), a tak że procedury działania wojewódzkich centrów zarz ądzania kryzysowego w czasie stanów nadzwyczajnych. Plan m. in. charakteryzuje zagro żenie powodziowe konkretnych terenów, zawiera ocen ę ryzyka wyst ąpienia tego zagro żenia na podstawie uwarunkowa ń geograficznych i danych historycznych oraz wskazuje miejsca szczególnie niebezpieczne. Dobra znajomo ść stanu technicznego wałów i urz ądze ń hydrotechnicznych, terenów chronionych oraz obszarów zagro żonych zalaniem umo żliwia stworzenie planu ewakuacji oraz ocen ę ewentualnych strat. Zostaj ą ustalone sposoby ewakuacji z poszczególnych rejonów, a ka żdy rejon ma okre ślone zast ępcze miejsca zakwaterowania ludno ści. Ponadto plan ma pomóc w okre śleniu rozmiarów potencjalnego zagro żenia, wskaza ć zadania poszczególnych organów i jednostek administracji publicznej podczas prowadzenia akcji ratowniczej zapewniaj ące wła ściwe współdziałanie (głównie w zakresie ł ączno ści, opieki medycznej, ewakuacji, pomocy społecznej, alarmowania i ostrzegania), u ści śli ć zasady współdziałania na szczeblu gminy lub powiatu oraz wyznaczy ć ramy i zasady zwracania si ę o pomoc do słu żb szczebla wojewódzkiego, a tak że ujednolici ć zasady prowadzenia działa ń ratowniczych przez ró żne słu żby. Znacz ącym problemem planowania w zarz ądzaniu kryzysowym jest brak lub co najmniej bardzo ograniczone wzajemne powi ązanie planów opracowywanych na szczeblu gminnym, powiatowym i wojewódzkim, zwłaszcza obszarów w jednej zlewni mog ącej stwarza ć realne zagro żenie powodziowe. Problem ten polega na braku lub ograniczonej wymianie informacji pomi ędzy poszczególnymi jednostkami o przemieszczaj ącym się zagro żeniu oraz zamkni ętej w ramach danej jednostki alokacji sił i środków w fazie reagowania kryzysowego. Jest to przykład, że istniej ące obecnie mechanizmy koordynacji przy tworzeniu planów s ą niewystarczaj ące. Kolejnym elementem wymagaj ącym uregulowania jest kwestia rozwi ąza ń dotycz ących ewakuacji zwierz ąt z terenów zagro żonych. W obecnym systemie nie okre ślono jakie słu żby i w jakich warunkach mog ą dokonywa ć ewakuacji. Brakuje tak że rozwi ąza ń wskazuj ących co robi ć ze zwierz ętami po ewakuacji oraz jakie powinny by ć w tym zakresie działania słu żb weterynaryjnych. Ponadto brakuje pomocy dla wła ścicieli gospodarstw odci ętych przez wody powodziowe niewymagaj ących ewakuacji. Do świadczenia z powodzi 2010 r. wskazuj ą, że po ewakuacji zwierząt rolnicy byli w pocz ątkowym okresie pozbawieni jakiegokolwiek wsparcia w pozyskaniu karmy i paszy czy ocenie dobrostanu itp. Dodatkowym problemem był równie ż brak stosowania si ę mieszka ńców do wezwa ń i polece ń słu żb ratowniczych. W wyniku tego, podj ęte działania ewakuacyjne nosiły znamiona chaotycznych i charakteryzowały si ę brakiem spójno ści. Niezb ędne zatem wydaje si ę okre ślenie i dopracowanie w trakcie

60 ćwicze ń odpowiednich procedur w tym zakresie. W trakcie i po powodzi w 2010 r. w województwie mazowieckim uruchomione zostały dora źnie działania zespołów w składzie: inspektor weterynarii, inspektor inspekcji sanitarnej, inspektor budowlany i pracownik socjalny. Zespoły te dokonywały w ka żdym gospodarstwie ogl ędzin i oceny w zakresie konieczno ści pomocy na rzecz poszkodowanych. Niestety nie jest to rozwi ązanie systemowe przewidziane w obecnym systemie zarz ądzania kryzysowego. Co wi ęcej mieszka ńcy terenów, z których ust ępowała wielka woda sami decydowali o powrocie do gospodarstw. Nie konsultowali tych decyzji z odpowiednimi słu żbami. W wi ększo ści przypadków ich gospodarstwa i domostwa wymagały posprz ątania i odka żenia. Ludzie oraz zwierz ęta nie powinni przebywa ć w takich warunkach sanitarnych. W zwi ązku z tym zasadnym wydaje si ę, by w ramach okre ślenia i dopracowania procedur na sytuacj ę wyst ąpienia powodzi, okre śli ć równie ż działania i zadania w zakresie powrotu ludzi i zwierz ąt do gospodarstw. Poza obszarem planowania, istotnym działaniem podtrzymuj ącym i wzmacniaj ącym zdolno ść do skutecznego i efektywnego reagowania w sytuacjach kryzysowych spowodowanych powodzi ą s ą ćwiczenia i szkolenia. Słu żą one nie tylko weryfikacji i udoskonalaniu planów, ale równie ż pozwalaj ą na lepsze poznanie i popraw ę komunikacji pomi ędzy uczestnikami reagowania w obliczu sytuacji kryzysowych. O ile na poziomie powiatu starosta, maj ąc w zakresie oddziaływania kilka gmin, poprzez ćwiczenia powiatowe jest w stanie regularnie doskonali ć zdolno ść do współdziałania, to na poziomie województwa, z uwagi na znaczn ą liczebno ść powiatów oraz nisk ą cz ęstotliwo ść i formuł ę ćwicze ń wojewódzkich nie jest to mo żliwe. Jeszcze wi ększym problemem jest ćwiczenie współpracy mi ędzy województwami, gdy ż dotychczas ćwiczenia ponadwojewódzkie odbywały si ę jedynie w ramach zagadnie ń obronnych. Jednym z wa żnych wniosków wyci ągni ętych z powodzi 2010 r. jest potrzeba organizowania regularnych ćwicze ń zorientowanych na zagro żenia powodziowe i przeprowadzanych w śród powiatów i województw poło żonych wzdłu ż rzek nios ących ryzyko powodzi. Maj ąc powy ższe na uwadze Program powinien wprowadzi ć uzupełniaj ące metody uzgadniania planów zarz ądzania kryzysowego i planów operacyjnych ochrony przed powodzi ą, które pozwol ą na skoordynowanie wymiany informacji i efektywne użycie sił i środków wzdłu ż głównych rzek regionu wodnego Środkowej Wisły. Ponadto w Programie poło żono nacisk na zdobywanie wiedzy z zakresu nauk o zarz ądzaniu, ci ągłe doskonalenie i podnoszenie kompetencji oraz świadomo ści i podejmowanie działa ń zwi ązanych z zarz ądzaniem wiedz ą o lokalnych zagro żeniach i bezpiecze ństwie. Celem prowadzenia tych działa ń jest usprawnienie funkcjonowania wszystkich uczestników systemu zarz ądzania oraz tworzenie nowych ram współdziałania mających wpływ na zwi ększenie stanu przygotowania organów administracji publicznej i społecze ństwa do przeciwdziałania sytuacjom kryzysowym.

3.6.2. System prognozowania zagro żeń i ostrzegania o niebezpiecze ństwie Istniej ący system identyfikacji zagro żeń hydrometeorologicznych jest niepełny i w znacznym stopniu nie odpowiada obecnym potrzebom słu żb zarz ądzania kryzysowego. W zakresie wykrywania intensywnych opadów i burz głównym problemem jest niedostateczna osłona radarów meteorologicznych północno-wschodniej Polski. Problemy wynikaj ące z tej sytuacji to:

61 • niska jako ść danych ze wschodniej cz ęś ci obszaru zasi ęgu radaru, co wynika z braku mo żliwo ści korygowania danych poprzez zestawienie z danymi innych radarów, • całkowity brak informacji radarowej dla północnych kra ńców województwa podlaskiego, • całkowity brak informacji radarowej na wschód od granicy pa ństwa na odcinku województw podlaskiego i cz ęś ciowo warmi ńsko-mazurskiego, co nie pozwala na wykrycie opadów i burz nadchodz ących z tego kierunku zanim jeszcze wejd ą na teren kraju, • całkowity brak informacji dla znacznych cz ęś ci województwa mazowieckiego (ł ącznie z Warszaw ą), podlaskiego i warmi ńsko-mazurskiego w przypadku awarii lub wył ączenia konserwacyjnego radaru w Legionowie. W zakresie identyfikacji i monitorowania rozwoju zagro żenia powodziowego kluczow ą rol ę odgrywaj ą wodowskazy. Niestety ich sie ć jest dalece niewystarczaj ąca (szczególnie na Bugu, Narwi i Wi śle mi ędzy D ęblinem a Warszaw ą). Ponadto wiele istniej ących wodowskazów nie nale ży do IMGW, a dane z nich nie s ą odczytywane w trybie ci ągłym i nie s ą dost ępne w czasie bie żą cym dla słu żb zarz ądzania kryzysowego (wodowskazy WZMiUW, RZGW i samorz ądów). Sytuacja taka utrudnia śledzenie przemieszczania si ę fali wezbraniowej i nie pozwala na szybk ą identyfikacj ę tworz ącego si ę zatoru lodowego. Wodowskazy nie s ą wystarczaj ącym narz ędziem do rzetelnej oceny stanu zagro żenia wzdłu ż koryt rzecznych oraz na obszarach ju ż zalanych. Równie istotny jest cz ęsty monitoring powierzchni wody, zwłaszcza w okresie zagro żenia zatorowego. Naziemne obserwacje nie s ą wystarczaj ące, za ś u życie samolotów lub klasycznych śmigłowców zbyt kosztowne. Rozwi ązaniem mogłyby by ć bezzałogowe, niewielkie śmigłowce wyposa żone w kamer ę lub aparat fotograficzny. Dzi ęki takiemu narz ędziu poprawiłaby si ę ilo ść i jako ść informacji niezb ędnych np. do oceny potrzeb ewakuacji, działa ń saperskich na lodzie czy koordynowania akcji ratowniczej. Zagro żenia powodziowe w 2010 r. wykazały, że centra zarz ądzania kryzysowego na szczeblu powiatu i województwa (PCZK, WCZK) maj ą problemy ze sprawnym przepływem i rzetelno ści ą informacji przekazywanej mi ędzy tymi dwoma szczeblami. Ponadto, WCZK nie radziło sobie z szybk ą i poprawn ą analiz ą pozyskiwanych informacji, co znacznie utrudniało i zmniejszało efektywno ść podejmowanych działa ń na szczeblu wojewódzkim. Przyczyn tego stanu było wiele, za jedn ą z najpowa żniejszych mo żna uzna ć niewydolno ść obecnych narz ędzi u żywanych w komunikacji mi ędzy PCZK a WCZK oraz zbyt słabe wsparcie informatyczne WCZK w zakresie agregowania i przetwarzania danych oraz procesu decyzyjnego. Rozwi ązaniem tegu typu problemów mogłyby by ć aplikacje informatyczne całkowicie standaryzuj ące komunikacj ę mi ędzy szczeblami powiatu i województwa oraz aplikacje prezentuj ące aktualn ą baz ę sił i środków w skali województwa oraz wspomagaj ące prac ę i proces podejmowania decyzji. Kolejnym wyzwaniem, przed którym stoj ą podmioty zarz ądzania kryzysowego jest osi ągni ęcie mo żliwo ści bie żą cej wymiany informacji pomi ędzy WCZK. W tym celu nale żałoby zbudowa ć interfejs, dzi ęki któremu mo żliwa byłaby wymiana aktualnych informacji o zagro żeniach oraz o dost ępnych siłach i środkach mo żliwych do u życia równie ż w ramach wzajemnej pomocy.

62 3.6.3. Pomoc poszkodowanym Zagro żenie bezpiecze ństwa powodziowego w 2010 r. w regionie wodnym Środkowej Wisły oraz działania władz pa ństwowych i samorz ądowych, słu żb, organizacji pozarz ądowych oraz wielu instytucji w sytuacji pojawienia si ę wielkiej wody ujawniły braki w zakresie opracowania systemu i procedur niesienia pomocy poszkodowanym. Sytuacja w szczególno ści uwypukliła problemy natury organizacyjnej na poziomie gminy. Podstawowym problemem był brak koordynacji akcji niesienia pomocy humanitarnej na szczeblu lokalnym. Brak procedur w tym zakresie wprost przekładał si ę na chaotyczno ść i przypadkowo ść prowadzonych działa ń. Niejednokrotnie zaanga żowanie i dobra wola władz lokalnych były warunkami niesienia pomocy. Dodatkowo akcj ę utrudniało nieprzygotowanie odpowiednich punktów zbierania i dystrybucji darów, a tak że brak szybkiego i sprawnego przepływu informacji pomi ędzy darczy ńcami, organizacjami pozarz ądowymi, władzami lokalnymi a odbiorcami pomocy. Na szczeblu regionalnym równie ż nie wypracowano odpowiednich procedur spajaj ących wszystkie strony akcji pomocowej. W efekcie brakowało jednego punktu informacji zbieraj ącego potrzeby, dystrybuuj ącego środki, przekazuj ącego informacje i prowadz ącego działania logistyczne. Niedostateczna współpraca pomi ędzy wojewódzkimi zespołami zarz ądzania kryzysowego i organizacjami pozarz ądowymi odznaczała si ę niewystarczaj ącym przepływem informacji oraz brakiem odpowiedniej i szybkiej redystrybucji środków pomocowych. Opisana sytuacja dotyczyła równie ż organizacji pozarz ądowych. Instytucje powołane w celu niesienia pomocy poszkodowanym nie potrafiły wystarczaj ąco sprawnie współpracowa ć zarówno ze słu żbami pa ństwowymi, jak i pomi ędzy sob ą. Wszelkie podejmowane działania miały charakter rozproszony i nieskoordynowany. W szczególno ści wyst ępowały problemy komunikacyjne, które wprost przekładały si ę na niewła ściwe rozdysponowanie środków pomocowych b ędących w dyspozycji przedstawicieli organizacji. Nie przygotowano równie ż odpowiednich działa ń w zakresie udzielenia mieszka ńcom pomocy psychologicznej. Destrukcyjna siła wielkiej wody doprowadziła do sytuacji kryzysowej i strat nie tylko w zakresie materialnym, ale równie ż w ludzkim wymiarze. Słu żby, władze lokalne oraz organizacje pozarz ądowe nie były przygotowane do udzielenia cho ćby minimalnej pomocy w tym zakresie. Wszelkie działania podejmowano w reakcji na zaistniał ą sytuacj ę w oparciu o zorganizowane ad hoc zespoły psychologów.

3.7. Działania edukacyjne i konsultacje społeczne

3.7.1. Działania edukacyjne i informacyjne w zakresie zagro żenia powodziowego Braki w opracowaniu i wdro żeniu systemowych działa ń edukacyjnych dotycz ących bezpiecze ństwa powodziowego przekładaj ą si ę wprost na nieprzygotowanie mieszka ńców terenów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi w regionie wodnym Środkowej Wisły na wypadek wyst ąpienia takiego zagro żenia. Sytuacja ta wpływa na zachowanie ludzi podczas powodzi – jak to miało miejsce w 2010 r. – oraz zwi ększa ryzyko prowadzenia ewakuacji i działa ń z zakresu zarz ądzania kryzysowego. Działania edukacyjne powinno si ę kierowa ć do wielu grup docelowych, pocz ąwszy

63 od dzieci i młodzie ży (edukacja szkolna), kontynuuj ąc przez mieszka ńców (materiały informacyjno-poradnikowe oraz szkolenia), a ko ńcz ąc na poziomie władz lokalnych (szkolenia). Celem takiego wyboru adresatów jest jak najszersze dotarcie do mieszka ńców terenów nara żonych na niebezpiecze ństwo wyst ąpienia powodzi, zwi ększenie świadomo ści obywatelskiej oraz wykształcenie poczucia współodpowiedzialno ści za stan bezpiecze ństwa na tych obszarach. Powód ź z 2010 r. ujawniła braki w ka żdym ze wskazanych zakresów. Prowadzone w szkołach zaj ęcia „Edukacja dla bezpiecze ństwa” w wymiarze po jednej godzinie lekcyjnej w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej na pewno nie zaspokajaj ą potrzeb edukacji powodziowej w szkołach. Brak kompleksowych zaj ęć na terenach zagro żonych wielk ą wod ą powoduje nieprzygotowanie mieszka ńców – w tym w szczególno ści dzieci i młodzie ży – na wypadek wystąpienia wielkiej wody. Dotychczas równie ż nie wypracowano oraz nie rozpowszechniono w odpowiednim stopniu materiałów edukacyjnych. Niewielkie wzmianki o powodziach w podr ęczniku szkolnym „Édukacja dla bezpiecze ństwa” nie odpowiadaj ą na wyst ępuj ące potrzeby. Dodatkowo sytuacj ę utrudnia fakt braku przygotowania kadr do prowadzenia zaj ęć dotycz ących edukacji z zakresu bezpiecze ństwa powodziowego. Kadra pedagogiczna nie jest wła ściwie przygotowana i nie mo że wzi ąć odpowiedzialno ści za przekazanie wiedzy z omawianego zakresu dzieciom i młodzie ży. Równie ż lokalne społeczno ści nie s ą przygotowane do prowadzenia wspólnych działa ń i skupiania uwagi na wspólnym rozwi ązywaniu problemów. Wyst ępuj ące antagonizmy, tak że w zakresie zagospodarowania przestrzennego, cz ęsto uniemo żliwiaj ą kompromis i wspólne działanie. Jak pokazał przykład roku 2010 liderzy lokalni tak że nie byli przygotowani na wypadek wyst ąpienia powodzi. Brakuje przede wszystkim szkole ń pozwalaj ących na zastosowanie wła ściwej reakcji na wypadek wyst ąpienia sytuacji kryzysowej organizowanych dla osób odpowiedzialnych za kształtowanie opinii i postaw w lokalnych środowiskach i społeczno ściach. W śród mieksza ńców wyst ępuje równie ż niska świadomo ść potrzeb ewakuacji i wypracowania niezb ędnych procedur ewakuacji inwentarza i dobytku. Brak opracowania odpowiednich materiałów informacyjno-edukacyjnych wprost przekłada si ę na niewła ściwe przygotowanie liderów i mieszka ńców na wypadek wielkiej wody. Powód ź z 2010 r. ujawniła siln ą potrzeb ę wypracowania mo żliwego do zastosowania na terenach zagro żonych wielk ą wod ą systemu działa ń edukacyjnych i informacyjnych.

3.7.2. Informowanie mieszka ńców obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi Podobnie jak odpowiednia edukacja i przekazywanie wiedzy, tak i działania informacyjne na terenach nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi mog ą si ę przeło żyć na minimalizowanie skutków wyst ąpienia tego zjawiska. Sytuacja z roku 2010 pokazała braki w tym zakresie. Nie przygotowano odpowiednich materiałów informacyjnych oraz nie przeszkolono słu żb na wypadek wyst ąpienia powodzi. Podczas wielkiej wody w 2010 r. na terenie regionu wodnego Środkowej Wisły prowadzono działania informacyjne na terenach dotkni ętych żywiołem, polegaj ące na opracowaniu i dystrybucji ulotek przezaczonych dla mieszka ńców. Zawierały one informacje m.in. na temat zasad zachowania podczas powodzi, mo żliwej pomocy ze strony władz, prowadzonej akcji pomocy humanitarnej i odbudowie zniszczonych domostw i gospodarstw rolnych. Materiały te jednak opracowywano i dystrybuowano w odpowiedzi na wyst ępuj ące zagro żenie.

64 Wydaje si ę, że wła ściwe przygotowanie ulotek, przeszkolenie słu żb i władz lokalnych z procedur ich dystrybucji przed wyst ąpieniem powodzi oraz odpowiednie kampanie informacyjne w śród społeczno ści lokalnych s ą warunkiem koniecznym przygotowania społecze ństwa na wypadek wyst ąpienia sytuacji kryzysowej. Przede wszystkim nale ży opracowa ć zestawy minimalnych materiałów informacyjnych, napisanych j ęzykiem przyst ępnym i wła ściwym dla grup docelowych. Nast ępnie trzeba wyposa żyć wła ściwe słu żby w odpowiedni ą ilo ść materiałów oraz przeszkoli ć ich przedstawicieli na wypadek prowadzenia akcji powodziowej. Nie mo żna równie ż zapomnie ć o szerokich kampaniach informacyjnych, których celem powinien by ć wzrost świadomo ści społecznej w zakresie bezpiecze ństwa powodziowego.

3.8. Podsumowanie Podstaw ą opracowania kierunków interwencji w celu zmniejszenia ryzyka powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły s ą konkluzje wynikaj ące z przeprowadzonej diagnozy aktualnego stanu. Niezb ędne jest wdro żenie rozwi ąza ń przyjaznych środowisku, polegaj ących na zwi ększeniu skuteczno ści zarz ądzania fal ą powodziow ą poprzez bardziej efektywne wykorzystanie retencji istniej ących zbiorników wodnych oraz zwi ększenie retencji zlewni, w tym rozwój małej retencji. W tym celu nale ży tak że wykorzysta ć wysok ą retencj ę naturaln ą w województwach północno-wschodnich skoncentrowan ą na obszarach chronionych, pami ętaj ąc jednak o pokryciu du żej powierzchni terenów formami ochrony przyrody w całym omawianym regionie wodnym. Nale ży równie ż racjonalnie wykorzysta ć techniczne środki ochrony przed powodzi ą (środki in żynierskie), w tym podnie ść skuteczno ść działa ń i efektywno ść infrastruktury przeciwpowodziowej oraz zapewni ć odpowiedni ą przepustowo ść koryta rzeki i mi ędzywala, gdy ż stanowi ą one podstawowy element w systemie ochrony przed powodzi ą. Prowadz ąc te działania powinno si ę uwzgl ędni ć przesłanki wynikaj ące z: wyst ępowania ró żnych form powodzi, wpływu sytuacji w regionie wodnym Górnej Wisły na bezpiecze ństwo w zlewni środkowego biegu rzeki, silnego zabudowania terenów i wyst ępowania g ęstej infrastruktury technicznej, a tak że dominacji wałów przeciwpowodziowych jako formy ochrony przed powodzi ą. Nie mo żna tak że zapomnie ć o wdro żeniu sytemu działa ń nietechnicznych, w tym dostosowaniu zagospodarowania obszarów nadrzecznych do poziomu zagro żenia powodziowego. Nale ży stwierdzi ć, że w zagospodarowaniu przestrzennym obszaru regionu wodnego Środkowej Wisły zaistniał szereg zjawisk, które utrudniaj ą i – ze wzgl ędu na ich trwało ść – będą równie ż w przyszło ści utrudnia ć ochron ę przed powodzi ą. Nale ży do nich zaliczy ć przede wszystkim zabudowanie dolin rzecznych, odbywaj ące si ę bez koordynacji z wyst ępowaniem i stopniem zagro żenia powodziowego. Spowodował to brak ukierunkowanej przestrzennie polityki państwa w tym zakresie, szczegółowych wytycznych na poziomie regionalnym, opieraj ących si ę na zdelimitowanych obszarach, które powinny by ć chronione przed zabudow ą oraz brak wła ściwej polityki przestrzennej na poziomie lokalnym. Do stanu takiego przyczyniła si ę równie ż zawodno ść nadzoru nad ochron ą przeciwpowodziow ą w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Odwrócenie tego zjawiska mo że przynie ść oczekiwane rezultaty prawie wył ącznie na terenach, które nie zostały jeszcze zabudowane, o ile obszary tego wymagaj ące zostan ą zdelimitowane i zostan ą pokonane towarzysz ące temu mechanizmy społeczno- gospodarcze zwi ązane z presj ą antropogeniczn ą i skutkami finansowymi ogranicze ń

65 w ich zagospodarowaniu. Dodatkowo sytuacj ę pogarsza brak stosowania w praktyce, uwzgl ędniaj ących warunki powodziowe, rozwi ąza ń architektonicznych i technologii budownictwa. Nie zostało to wymuszone przez stan prawny, jak te ż przez mechanizmy pozaprawne. Wzmocnienia wymaga tak że instytucjonalny system zarz ądzania kryzysowego, ostrzegania i prognozowania zagro żenia oraz likwidacji skutków powodzi. Ograniczony zasi ęg działania radarów meteorologicznych oraz niewystarczaj ąca sie ć, uzupełniaj ących si ę danymi, wodowskazów prowadzi do ograniczonych mo żliwo ści detekcji, ostrzegania i zarz ądzania w sytuacji wyst ąpienia kryzysu. Nie nale ży równie ż zapomina ć o szerokiej edukacji prowadz ącej do zwi ększenia świadomo ści społeczno ści lokalnych o zagro żeniach powodziowych, uwarunkowaniach bezpiecze ństwa powodziowego i zachowaniach w okresie zagro żenia. Niska świadomo ść społeczna, brak zorganizowanej pomocy instytucjonalnej poszkodowanym, brak procedury w zakresie ewakuacji (w tym tak że zwierz ąt) oraz niewystarczaj ąca edukacja przeciwpowodziowa dzieci, młodzie ży i liderów lokalnych, prowadz ą do nieprzygotowania mieszka ńców terenów nara żonych na wyst ąpienia powodzi na to zjawisko. Nale ży wspomnie ć, że działania wymagaj ące uzgodnie ń ze stron ą ukrai ńsk ą i białorusk ą b ędą obejmowały zadania dotycz ące regulacji Bugu i Wieprza, współpracy w zakresie zarz ądzania kryzysowego oraz współpracy w zakresie ostrzegania i prognozowania. Powy ższe skłania do wniosku, że istniej ące środki techniczne (stan infrastruktury przeciwpowodziowej i niewystarczaj ące nakłady finansowe na jej utrzymanie), problem zagospodarowania przestrzennego na obszarach zagro żonych powodzi ą oraz udział społecze ństwa i zarz ądzanie kryzysowe nie s ą wystarczaj ące aby zapewni ć bezpiecze ństwo mieszka ńców analizowanego terenu. Na podstawie przeprowadzonej diagnozy stanu istnieje konieczno ść podj ęcia działa ń w celu zmniejszenia ryzyka powodziowego. W zwi ązku z tym w rozdziale 4 przedstawiono główne kierunki interwencji, natomiast w rozdziale 5 zaprezentowano propozycje działa ń i zada ń zaplanowane do 2030 r.

66 4. GŁÓWNE KIERUNKI INTERWENCJI W CELU ZMNIEJSZENIA RYZYKA POWODZIOWEGO W REGIONIE WODNYM ŚRODKOWEJ WISŁY

4.1. Cele strategiczne i szczegółowe Celem strategicznym Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły jest stworzenie zespołu operacyjnych i średniookresowych instrumentów i narz ędzi minimalizowania ryzyka powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły, rozumianego jako kombinacja prawdopodobie ństwa wyst ąpienia powodzi i potencjalnych negatywnych jej skutków dla życia i zdrowia ludno ści, środowiska przyrodniczego, dziedzictwa kulturowego oraz działalno ści gospodarczej. W opracowaniu Programu kierowano si ę zasadami zakładaj ącymi, że: • proponowane działania powinny mie ć charakter kompleksowy, obejmuj ąc zarówno działania techniczne jak i nietechniczne, a tak że powinny odpowiada ć intencjom przedstawionym w Dyrektywie Powodziowej . Powinny uwzgl ędnia ć równie ż inne programy działa ń utworzone w celu ograniczenia zagro żenia powodziowego, w tym Program ochrony przed powodzi ą w dorzeczu górnej Wisły . Zagro żenie powodziowe w regionie wodnym Środkowej Wisły w du żej mierze zale ży od tego, co dzieje si ę na górnej cz ęś ci tej rzeki. Powodzie letnie, które wyst ępuj ą w tej cz ęś ci dorzecza, maj ą cz ęsto swoje źródło w dorzeczu poło żonym powy żej. Dlatego Program Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły uwzgl ędnia – we wszystkich kierunkach interwencji – działania, które zostan ą podj ęte w ramach realizacji Programu ochrony przed powodzi ą w dorzeczu górnej Wisły , • przygotowanie Programu powinno by ć procesem maksymalnie „uspołecznionym”. W jego opracowanie powinny by ć zaanga żowane: administracja rz ądowa, samorz ądowa oraz instytucje zajmuj ące si ę gospodark ą i infrastruktur ą wodn ą na poziomie lokalnym, ponadlokalnym i regionalnym. Z tego wzgl ędu w przygotowaniu Program u wykorzystywane zostały tzw. metody „z góry na dół” i „z dołu do góry”, a przedstawione propozycje działa ń s ą efektem optymalizacji rozwi ąza ń zgłaszanych przez ró żne strony. Do tak okre ślonego celu dostosowano organizacj ę pracy nad przygotowaniem Programu , w ramach której odbyły si ę liczne posiedzenia Komitetu Koordynuj ącego, zespołu ekspertów, spotkania warsztatowe i konsultacje, • Program powinien uwzgl ędnia ć potrzeby ochrony środowiska przyrodniczego i zasobów kulturowych. Problemy te s ą rozwa żane i uwzgl ędniane przy analizie zagro żenia powodziowego (w kontek ście strat w środowisku, które mog ą wyst ąpi ć w wyniku potencjalnych powodzi), poszukiwaniu tzw. przyjaznych środowisku rozwi ąza ń, które maj ą zmniejszy ć ryzyko powodziowe oraz przy wprowadzaniu do rozwi ąza ń technicznych elementów zmniejszaj ących niekorzystne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze.

67 Jako najwa żniejsze cele szczegółowe Programu nale ży wskaza ć43 : • wdro żenie rozwi ąza ń przyjaznych środowisku (nazywanych niekiedy „rozwi ązaniami proekologicznymi”), polegaj ących na zwi ększeniu skuteczno ści zarz ądzania fal ą powodziow ą poprzez bardziej efektywne wykorzystanie retencji istniej ących zbiorników wodnych oraz zwi ększenie retencji zlewni, w tym rozwój małej retencji, • racjonalne wykorzystanie technicznych środków ochrony przed powodzi ą ( środków in żynierskich), w tym podniesienie skuteczno ści działania i efektywno ści infrastruktury przeciwpowodziowej oraz zapewnienie odpowiedniej przepustowo ści koryta i mi ędzywala, gdy stanowi ą one podstawowy element w systemie ochrony przed powodzi ą, • wdro żenie systemu działa ń nietechnicznych, w tym dostosowanie zagospodarowania obszarów nadrzecznych do poziomu zagro żenia powodziowego; • wzmocnienie instytucjonalnego systemu zarz ądzania kryzysowego, ostrzegania i prognozowania zagro żenia oraz likwidacji skutków powodzi, • szeroka edukacja prowadz ąca do zwi ększenia świadomo ści społeczno ści lokalnych o zagro żeniach powodziowych, uwarunkowaniach bezpiecze ństwa powodziowego i zachowaniach w okresie zagro żenia. Miernikiem w zakresie realizacji celu dotycz ącego zwi ększenia skuteczno ści zarz ądzania fal ą powodziow ą oraz retencji w regionie wodnym b ędzie: • wzrost pojemno ści polderów i suchych zbiorników liczony w mln m 3, • wzrost obj ęto ści wody zretencjonowanej w obiektach małej retencji i innych obiektach, liczony w mln m 3. Miernikiem w zakresie realizacji celu dotycz ącego wzrostu efektywno ści infrastruktury przeciwpowodziowej oraz przepustowo ści koryta i równiny zalewowej b ędzie: • wska źnik poprawy stanu technicznego i bezpiecze ństwa infrastruktury przeciwpowodziowej (ilo ść urz ądze ń w dobrym stanie technicznym i nie zagra żaj ącym bezpiecze ństwu w stosunku do wszystkich urz ądze ń), • długo ść koryt rzecznych o niezb ędnej (wymaganej) przepustowo ści, liczony w kilometrach długo ści rzeki, • wzrost pojemno ści retencji powodziowej w istniej ących zbiornikach wodnych, liczony w mln m 3. Miernikiem w zakresie realizacji celu dostosowania zagospodarowania obszarów nadrzecznych do poziomu zagro żenia powodziowego b ędzie stopie ń pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, w których obszary te obj ęto zakazem zabudowy lub ograniczeniami w zabudowie. Miernikiem w zakresie realizacji celu dotycz ącego wzmocnienia instytucjonalnego systemu zarz ądzania kryzysowego, ostrzegania i prognozowania zagro żenia oraz likwidacji skutków powodzi b ędzie: • procent wojewódzkich i powiatowych centrów zarz ądzania kryzysowego obj ętych co roku ćwiczeniami koordynuj ącymi prowadzenie akcji ratunkowej na wypadek wyst ąpienia powodzi, • procent gmin, w których przygotowano i prze ćwiczono prowadzenie akcji ewakuacyjnej na obszarach bezpo średniego zagro żenia powodzi ą,

43 Patrz: zał ącznik nr 29.

68 • liczba punktów obserwacji wodowskazowych obj ętych systemem ci ągłego pomiaru poziomu lustra wody. Miernikiem w zakresie realizacji celu dotycz ącego zwi ększenia świadomo ści bezpiecze ństwa powodziowego w śród społeczno ści lokalnych oraz wzmocnienia działa ń instytucjonalnych b ędzie: • procent szkół i przedszkoli na obszarach zagro żenia powodziowego, w których zrealizowano programy edukacyjne w ka żdym kolejnym roku realizacji Programu , • procent gmin, w których przeprowadzono warsztaty dla liderów lokalnych, • procent gmin, w których przygotowano i udost ępniono materiały informacyjno- poradnikowe dla mieszka ńców obszarów nara żonych na bezpiecze ństwo powodzi dostosowane do potrzeb grupy docelowej i do specyfiki tych obszarów w danej gminie.

4.2. Techniczne (inżynierskie) środki ochrony przed powodzi ą Techniczne (in żynierskie) środki ochrony przed powodzi ą nale żą do najstarszych systemów zabezpieczaj ących przed wodami wielkimi i są dotychczas najcz ęś ciej i najszerzej stosowane. Mo żna w nich wyró żni ć działania zmniejszaj ące wysoko ść fali wezbraniowej (tzw. środki ochrony czynnej), do których nale żą : poldery, suche zbiorniki, zbiorniki retencyjne, obiekty małej retencji, retencyjne przysposobienie zlewni 44,45 ; oraz działania wpływaj ące na bezpieczne odprowadzenie wód wezbraniowych (tzw. środki ochrony biernej), do których nale żą : wały przeciwpowodziowe, regulacje rzek, kanały ulgi, przeciwdziałania tworzeniu si ę zatorów oraz osłona hydrometeorologiczna i prognozowanie. Specyfika hydrograficzna oraz warunki topograficzne regionu wodnego Środkowej Wisły spowodowały, że dominuj ącym systemem ochrony przed powodzi ą na tym terenie s ą środki techniczne. S ą to głównie obwałowania przeciwpowodziowe (łącznie z niezb ędn ą infrastruktur ą) oraz zapewnienie odpowiedniej przepustowo ści korytom rzek poprzez ich regulacj ę. W przypadku realizowania tzw. biernej ochrony przed powodzi ą, czyli bezpiecznego odprowadzenia wód wielkich, s ą to rozwi ązania skuteczne dla okre ślonego poziomu gwarancji bezpiecze ństwa i rozwi ązania nie posiadaj ące racjonalnej alternatywy. Nie da si ę bowiem retencjonowa ć na obszarach nizinnych (region wodny Środkowej Wisły) tak du żej objęto ści wody jak ą dostarczaj ą du że fale wezbraniowe. St ąd te ż stan techniczny tych środków in żynierskich, które pełni ą istotne role w systemie ochrony przed powodzi ą, powinien gwarantowa ć ich funkcjonowanie zgodne z ustalonymi zało żeniami. Projekt powinien zatem dokona ć analizy stanu technicznego istniej ącej infrastruktury przeciwpowodziowej i przedstawi ć stosowne działania. W zwi ązku z tym w ramach in żynierskich środków ochrony przed powodzi ą przeprowadzono nast ępuj ące analizy: stanu infrastruktury przeciwpowodziowej, wpływu ro ślinno ści w mi ędzywalu na warunki przepływu wody 46 , akumulacji rumowiska w zbiornikach wodnych 47 , zagro żeń powodziami

44 Ciepielowski A., Mosiej K. (red.), 1992, Ochrona przed powodzi ą, IMiUZ w Falentach. 45 Zarys monografii powodzi w Polsce w 40-lecie Głównego Komitetu Przeciwpowodziowego, 1988 , Główny Komitet Przeciwpowodziowy w Warszawie, Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych, Warszawa. 46 Kubrak J., 2012, Analiza wpływu ro ślinno ści na warunki przepływu wody w mi ędzywalu. Okre ślenie kryteriów ustalania miejsc przeprowadzenia wycinek i usuwania nadmiaru ro ślinno ści , Warszawa. 47 Magnuszewski A., 2012, Analiza wpływu akumulacji rumowiska w strefie oddziaływania zbiorników na bezpiecze ństwo powodziowe w regionie. Okre ślenie kryteriów wyboru miejsc przeprowadzenia prac pogł ębiarskich , Warszawa.

69 zatorowymi 48 , mo żliwo ści zwi ększenia rozstawu wałów 49 , mo żliwo ści wykorzystania systemów melioracyjnych 50 .

4.2.1. Zapewnienie odpowiedniej przepustowo ści koryta rzeki i mi ędzywala dla wód wezbraniowych Niedostateczna przepustowo ść koryta rzeki skutkuje wzrostem stanów wody i mo że powodowa ć zalewanie terenów dolinowych. Niedostateczna przepustowo ść mi ędzywala mo że doprowadzi ć do przelania si ę wody ponad koron ą wału. Je śli przepustowo ść koryta rzeki jest niewystarczaj ąca do bezpiecznego przeprowadzenia przepływów miarodajnych, jej zwi ększenie mo żna uzyska ć poprzez: • regulacj ę koryta, • obwałowanie doliny, • likwidacj ę utrudnie ń (nadmiernych oporów przepływu) w mi ędzywalu, • podniesienie poziomu korony wału. Regulacja rzek oraz obwałowania powoduj ą w znacznym stopniu niekorzystne oddziaływania na środowisko przyrodnicze. Z tych wzgl ędów działania te powinno si ę realizowa ć jedynie w sytuacjach, gdy nie ma innych mo żliwo ści zapewnienia zabezpieczenia przed wielkimi wodami. W celu zwi ększenia przepustowo ści koryt obwałowanych rzek zaleca si ę zwi ększenie rozstawu wałów. Rozwi ązanie to ma ponadto wpływ na warunki przepływu wody i prowadzi tak że do zwi ększenia retencji dolinowej. W skali całego odcinka rzeki uzyskany efekt polega na spowolnieniu pr ędko ści propagacji fali wezbraniowej. Z ekologicznego punktu widzenia metoda zwi ększenia rozstawu wałów jest korzystna, gdy ż zwi ększa retencj ę dolinn ą oraz poprawia warunki siedliskowe lasów ł ęgowych. Z hydraulicznego i hydrologicznego punktu widzenia jest to metoda mało efektywna, szczególnie w środkowym i dolnym biegu rzeki. Maksymalne mo żliwe obni żenie fali powodziowej na Wi śle w jej środkowym biegu w wyniku zwi ększenia rozstawu wałów osi ąga rz ąd kilku centymetrów.51 Ponadto jest to przedsi ęwzi ęcie bardzo kosztowne, gdy ż przy jego realizacji nale ży uwzgl ędni ć, oprócz kosztów zwi ązanych z budow ą nowego wału, równie ż koszty zwi ązane z wykupem gruntów, przesiedleniem ludno ści lub wypłat ą ewentualnych odszkodowa ń po przej ściu fali powodziowej dla wła ścicieli ziemi zamieszkuj ących dany teren. W Program ie przeprowadzono analiz ę mo żliwo ści zwi ększenia rozstawu wałów i skutków hydrologicznych takich działa ń w regionie wodnym Środkowej Wisły (ekspertyza pn: Wskazanie mo żliwo ści zwi ększenia rozstawu wałów w regionie wodnym Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem ró żnorodnych kryteriów )52 . Wa żną kwesti ą w kształtowaniu przepustowo ści koryt rzecznych jest wpływ ro ślinno ści znajduj ącej si ę w korycie rzeki i na terenie zalewowym na opory przepływu. Wg oceny GUNB rosn ące na wałach i w mi ędzywalu krzewy czy wr ęcz drzewa (cz ęsto znacznych

48 Kosicki A., 2012, Wpływ zjawisk lodowych na zagro żenie powodziowe i działania ograniczaj ące to zagro żenie w regionie wodnym Środkowej Wisły , Warszawa. 49 Cabala-Pluci ńska B. i in., 2012, Wskazanie mo żliwo ści zwi ększenia rozstawu wałów w regionie wodnym Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem ró żnorodnych kryteriów , Raszyn. 50 Pierzgalski E. i in., 2012, Weryfikacja systemów melioracyjnych pod k ątem znaczenia dla bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Wisły Środkowej , Warszawa. 51 Magnuszewski A., 2011, Analiza wariantów rozstawu wałów oraz ich wpływ na warunki przepływu wody w korycie rzeki wraz z konsekwencjami dla bezpiecze ństwa powodziowego w dorzeczu Wisły Środkowej – wskazanie zakresu opracowania i aktualnego stanu wiedzy , Warszawa. 52 Cabala-Pluci ńska B. i in., dz. cyt.

70 rozmiarów) utrudniaj ą przej ście wezbrania. W roku 2010 z tej wła śnie przyczyny poziom zwierciadła wody powodziowej Wisły mógł by ć wy ższy o ok. 1-2 m, a czas przej ścia fali powodziowej znacznie si ę wydłu ży53 . Rozwój ro ślinno ści powoduje wzrost oporów przepływu, co mo że powodowa ć spi ętrzenie wody i istotne zmniejszenie przepustowo ści jej koryta. Wysoka ro ślinno ść zagra ża bezpiecze ństwu powodziowemu na terenie zalewowym wpływajac na warunki przepływu wody. W celu zmniejszenia zagro żenia powodziowego konieczne jest utrzymywanie koryt przepływu wielkich wód w odpowiednim stanie oraz niedopuszczanie do nadmiernego rozwoju ro ślinno ści na tych obszarach, a w skrajnych przypadkach dokonywanie usuni ęcia ro ślinno ści, która powoduje utrudnienia w bezpiecznym odprowadzeniu wody. Program przewiduje działania zwi ązane zutrzymaniem wymaganej przepustowo ści mi ędzywala a podstawy kwalifikacji miejsc ingerencji przedstawia ekspertyza pn. Analiza wpływu ro ślinno ści na warunki przepływu wody w mi ędzywalu. Okre ślenie kryteriów ustalania miejsc przeprowadzania wycinek i usuwania nadmiaru ro ślinno ści 54 .

4.2.2. Podniesienie poziomu skuteczno ści działania infrastruktury przeciwpowodziowej Istotnym działaniem w dąż eniu do zmniejszenia ryzyka powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły jest podniesienie poziomu skuteczno ści infrastruktury przeciwpowodziowej. Konieczne jest przywrócenie sprawno ści technicznej wałów przeciwpowodziowych uszkodzonych w czasie powodzi, budowa nowych wałów tam gdzie s ą niezb ędne, poprawa stanu technicznego wałów o niezadowalaj ących parametrach technicznych oraz umo żliwienie efektywnego wykorzystania istniej ących budowli hydrotechnicznych i utrzymanie ich w dobrym stanie. W regionie wodnym Środkowej Wisły najwi ększe znaczenie w śród technicznych środków ochrony przed powodzi ą maj ą wały przeciwpowodziowe. Całkowita długo ść wałów przeciwpowodziowych wynosi 911, 6 km. Ocenia si ę, że długo ść wałów przeciwpowodziowych jest wystarczaj ąca, cho ć zgłaszane są potrzeby dalszej ich rozbudowy, natomiast na ponad połowie długo ści wymagaj ą one modernizacji (tab. 4.1). Do roku 2030 planuje si ę wykonanie 218,9 km nowych wałów przeciwpowodziowych. Jednak z uwagi na hydrologiczne i przyrodnicze skutki obwałowa ń ich realizacja wymaga wnikliwej analizy. Tab. 4.1. Długo ść nowych i wymagaj ących przebudowy wałów przeciwpowodziowych regionu wodnego Środkowej Wisły (wg stanu na dzie ń 31.12.2011). Zlewnia Długo ść obwałowa ń wymagaj ących przebudowy (km) Długo ść nowych obwałowa ń (km) Biebrza 0,4 0 Bug 99,6 81,7 Bzura 2,9 0 Kamienna 32,3 13,9 Narew 33,7 2 Pilica 4,95 39,1 Pisa 0 0 Wieprz 24,7 34,9

53 Stan bezpiecze ństwa budowli pi ętrz ących wod ę w Polsce za rok 2010, 2011, GUNB, Warszawa. 54 Kubrak J., dz. cyt.

71 Wisła 330,6 47,3 Wkra 0 0 Ogółem 511,25 218,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WZMiUW i RZGW w Warszawie. Wa żną rol ę w ochronie przed powodzi ą spełniaj ą pozostałe obiekty hydrotechniczne – pompownie, śluzy, budowle pi ętrz ące, umocnienia i budowle regulacyjne itp. Skuteczno ść ich działania jest ści śle zwi ązana ze stanem technicznym, który w wielu przypadkach, jak wykazuje monitoring stanu budowli, jest niezadowalaj ący, a cz ęsto nawet zagra żaj ący bezpiecze ństwu 55 . Problemy techniczne urz ądze ń przeciwpowodziowych wynikaj ą głównie z niewystarczaj ącego zakresu przeprowadzonych napraw, post ępuj ącego procesu starzenia si ę infrastruktury chroni ącej przed powodzi ą oraz zniszcze ń obiektów przeciwpowodziowych na skutek negatywnego działania fal wezbraniowych. Poprawa stanu technicznego istniej ących urz ądze ń infrastruktury przeciwpowodziowej jest niezb ędna ze wzgl ędu na potrzeb ę podniesienia poziomu bezpiecze ństwa powodziowego. Wiele obiektów hydrotechnicznych wymaga modernizacji. Istnieje także konieczno ść budowy nowych urz ądze ń.

4.2.3. Działania ograniczaj ące zagro żenie powodziami zatorowymi Podstaw ą działa ń prewencyjnych ograniczaj ących zagro żenie powodziami zatorowymi jest likwidacja miejsc zatorogennych. Można to uzyska ć poprzez przeprowadzenie robót pogł ębiarskich, prac regulacyjnych (m.in. udro żnienia koryt poprzez usuwanie przemiałów czy powalonych drzew), usuwanie nadmiaru lub niewła ściwie usytuowanej ro ślinno ści oraz łamanie lodu. Sytuacja ta dotyczy w szczególno ści Zbiornika Włocławskiego oraz odcinków koryta Wisły poni żej i powy żej zbiornika. Termin rozpocz ęcia lodołamania uzale żniony jest od warunków atmosferycznych, rodzaju zjawisk lodowych na Wi śle powy żej zbiornika, prognozowanego terminu ruszenia lodów, spodziewanych wezbra ń oraz wyst ępuj ących i prognozowanych temperatur. Prowadzenie lodołamania na Zbiorniku Włocławskim jest ograniczone przez szereg czynników, m. in. przez gł ęboko ść wody, nat ęż enie przepływu, wła ściwo ści fizyczne zlodzenia, warunki meteorologiczne. Analiz ę zjawisk lodowych oraz zwi ązanych z tym zagro żeń przedstawia ekspertyza pn. Wpływ zjawisk lodowych na zagro żenie powodziowe i działania ograniczaj ące to zagro żenie w regionie wodnym Środkowej Wisły 56 .

4.2.4. Wykorzystanie systemów melioracyjnych istotnych dla bezpiecze ństwa powodziowego Działanie systemów melioracyjnych, zgodnie z art. 70 ust. 1 Prawa wodnego, polega na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolno ści produkcyjnej gleby, ułatwienia jej uprawy oraz na ochronie u żytków rolnych przed powodziami 57 . Rola tych systemów jest jednak znacznie szersza, gdy ż w rzeczywisto ści wpływaj ą one na kształtowanie obiegu wody w zlewniach lokalnych, przez co cz ęść systemów melioracyjnych mo że by ć wykorzystana w celu zmniejszenia zagro żenia powodziowego.

55 Stan bezpiecze ństwa budowli pi ętrz ących wod ę w Polsce za rok 2011, dz. cyt. 56 Kosicki A., dz. cyt. 57 Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r . Prawo wodne , tj. Dz. U. 2012 Nr 145.

72 Systemy melioracyjne z punktu widzenia bezpiecze ństwa powodziowego rozpatrywa ć mo żna w dwóch aspektach: • odprowadzenie nadmiaru wody z podtopionego (zalewanego) terenu (systemy melioracyjne projektowane), • zatrzymanie okresowe wody w czasie jej nadmiaru i spowolnienie odpływu z obiektu do rzeki, gdy wyst ępuj ą tam wysokie stany wody. Pierwsza funkcja jest ogólnie akceptowana i wła ściwie utrzymane systemy spełniaj ą tę rol ę w sposób zadowalaj ący. Drug ą funkcj ę mo żna uzna ć za nowe podej ście do gospodarowania rolniczymi zasobami wodnymi. Dobrze funkcjonuj ące obiekty melioracyjne mog ą sprzyja ć zwi ększeniu retencyjno ści zlewni, która pozytywnie wpływa na ochron ę przeciwpowodziow ą. Istnieje mo żliwo ść wykorzystania działa ń melioracyjnych do odprowadzania nadmiaru wody ze zlewni oraz do ograniczania spływu. W Programie przeprowadzono analiz ę funkcjonowania systemów melioracyjnych i wskazano obiekty, które maj ą znaczenie dla bezpiecze ństwa powodziowego. Podstaw ą wyboru była ocena wielokryterialna zaprezentowana w ekspertyzie pn. Weryfikacja systemów melioracyjnych pod k ątem znaczenia dla bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły 58 . Warunkiem wykorzystania systemów melioracyjnych do ograniczenia zagro żenia powodziowego jest dobry stan techniczny oraz wła ściwa eksploatacja. Aby osi ągn ąć ten cel konieczne jest utrzymanie systemów melioracyjnych i urz ądze ń (m.in. budowle pi ętrz ące, kanały, zbiorniki, budowle regulacyjne, rowy, studzienki, przepusty) w nale żytej sprawno ści technicznej, poprzez ich konserwacje i naprawy. Zniszczone zastawki i przepusty, niedro żne studzienki, czy zamulone i zaro śni ęte rowy melioracyjne mog ą by ć czynnikiem zwi ększaj ącym zagro żenie powodziowe.

4.2.5. Zmniejszenie zagro żenia powodziowego zwi ązane z funkcjonowaniem zbiorników wodnych Zbiorniki retencyjne spełniaj ą istotn ą rol ę w ochronie przeciwpowodziowej, poniewa ż akumuluj ą nadmiary wód opadowych i roztopowych oraz powoduj ą spłaszczenie fali wezbraniowej i przesuni ęcie czasu kulminacji. Oprócz funkcji przeciwpowodziowej zbiorniki wodne wykorzystywane s ą w rybactwie, rolnictwie, przemy śle, turystyce i rekreacji. Głównym problemem w wykorzystaniu zbiorników wodnych w celu ograniczania zagro żenia powodziowego jest zapewnienie odpowiedniej pojemno ści na retencjonowanie nadmiaru wody. Działanie zbiorników jest efektywne wtedy, gdy pojemno ść rezerwy powodziowej pozwala na zredukowanie przepływów wielkich wód do warto ści bezpiecznych dla terenów poło żonych poni żej zbiornika. Mo żliwo ści zbiorników na terenie regionu wodnego Środkowej Wisły, s ą pod tym wzgl ędem skromne i daleko niewystarczaj ące. Istotnym problemem w prawidłowym funkcjonowaniu zbiorników wodnych jest tak że akumulacja rumowiska rzecznego oraz niezadowalaj ący stan techniczny stopni wodnych i urz ądze ń hydrotechnicznych, co zwi ększa niebezpiecze ństwo wyst ąpienia awarii a w efekcie ryzyko powodziowe. Akumulacja rumowiska w górnej cz ęś ci zbiorników powoduje zmniejszenie przepustowo ści hydraulicznej i wzrost poziomu wody, co mo że w konsekwencji prowadzi ć do wzrostu zagro żenia powodziowego w regionie. Powa żnie zwi ększa tak że niebezpiecze ństwo tworzenia zatorów.

58 Pierzgalski E. i in., dz. cyt.

73 Utrzymanie przepustowo ści koryta rzecznego w strefie oddziaływania sztucznego zbiornika wodnego powinno by ć jednym ze stałych zada ń eksploatacyjnych. W regionie wodnym Środkowej Wisły istnieje potrzeba monitorowania akumulacji rumowiska rzecznego na zbiorniku włocławskim, zegrzy ńskim i sulejowskim. Niezb ędne są w tych obiektach prace pogł ębiarskie, w tym makroniwelacja i bagrowanie, które pozwalaj ą skoncentrowa ć przepływ i osi ągn ąć gł ęboko ść tranzytow ą niezb ędn ą do spływu śry żu i lodu, a tak że u życia lodołamaczy w warunkach zagro żenia zatorem. Inne metody walki z sedymentacj ą rumowiska rzecznego powy żej stopnia wodnego, w tym tzw. dokarmianie rzeki, czyli przerzucanie osadów poni żej stopnia wodnego, są ci ągle w fazie eksperymentów badawczych i obecnie oceniane jako mało efektywne. Na potrzeby Programu opracowano ekspertyz ę oceniaj ącą wpływ akumulacji rumowiska na bezpiecze ństwo powodziowe ( Analiza wpływu akumulacji rumowiska w strefie oddziaływania zbiorników na bezpiecze ństwo powodziowe w regionie. Okre ślenie kryteriów wyboru miejsc przeprowadzenia prac pogł ębiarskich 59 ).

4.3. Proekologiczne działania dla ochrony przed powodzi ą W ramach przyjaznych środowisku działa ń dla ochrony przed powodzi ą, szczególnie istotne jest zwi ększenie skuteczno ści zarz ądzania fal ą powodziow ą, obejmuj ące wpływ na kształtowanie si ę fali oraz jej transformacj ę. Zwi ększenie skuteczno ści ochrony ludzi przed powodzi ą, a tak że ograniczenie przemieszczania zagro żenia na tereny poło żone w ni ższym biegu rzek mo że nast ępowa ć poprzez zwi ększenie pojemno ści rezerw powodziowych w zlewniach, w tym budow ę systemów retencji technicznej, odbudow ę retencji naturalnej oraz podejmowanie innych zabiegów zwi ększaj ących retencj ę w zlewni. Wa żny jest te ż rozwój retencji wód opadowych na obszarach obj ętych procesem urbanizacji. Na potrzeby Programu przeprowadzono analiz ę mo żliwo ści zwi ększenia retencji dolinowej w suchych zbiornikach i polderach (ekspertyza pn. Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji suchych zbiorników oraz polderów w dorzeczu Wisły Środkowej 60 ), retencji mi ędzywala poprzez zwi ększenie rozstawu wałów (ekspertyza pn. Wskazanie mo żliwo ści zwi ększenia rozstawu wałów w regionie wodnym Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem ró żnorodnych kryteriów 61 ) oraz zwi ększenie retencji zlewni poprzez budow ę obiektów małej retencji i wykorzystanie (renaturyzacj ę) obszarów chronionych (ekspertyza pn. Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w dorzeczu Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem retencji gruntowej 62 ). We współczesnych działaniach na rzecz ochrony przed powodzi ą kładzie si ę du ży nacisk na działania maj ące na celu zwi ększanie retencji w zlewni. S ą one oceniane jako bardzo korzystne w aspekcie ochrony środowiska przyrodniczego. Obok wykorzystania retencji zbiorników istotne jest przywracanie naturalnych terenów zalewowych, stwarzanie dla rzek nowych miejsc do kontrolowanych zalewów (tzw. „room for the river”), renaturyzacj ę siedlisk podmokłych czy zalesianie zlewni i samych dolin rzecznych. Działania te s ą wymieniane w wielu wysokiej rangi dokumentach jako zalecane do wdra żania w ochronie przeciwpowodziowej, jako uzupełnienie najbardziej

59 Magnuszewski A., dz. cyt. 60 Cabala-Pluci ńska B. i in., 2012, Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji suchych zbiorników oraz polderów w regionie wodnym Środkowej Wisły , Integrated Engineering Sp. z o.o., Raszyn. 61 Cabala-Pluci ńska B. i in., dz. cyt. 62 Ignar S. i in., 2012, Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w dorzeczu Wisły środkowej z uwzgl ędnieniem retencji gruntowej , SGGW, Warszawa.

74 powszechnych środków – wałów i du żej retencji zbiornikowej. Maj ą one jednak w porównaniu z tymi drugimi środkami t ę zalet ę, że s ą zgodne ze współczesnymi standardami ekorozwoju. Bezpo średni wpływ tych działa ń na zwi ększenie bezpiecze ństwa powodziowego jest jednak cz ęsto trudny do ustalenia, bowiem musz ą by ć one uwzgl ędnione w kompleksowym systemie zabezpieczenia powodziowego.

4.3.1. Przyrodnicze i kulturowe uwarunkowania realizacji inwestycji w zakresie ochrony przeciwpowodziowej Działania z zakresu ochrony przeciwpowodziowej muszą w pierwszej kolejno ści mie ć na wzgl ędzie dobro ludno ści, ale powinny one uwzgl ędnia ć równie ż inne aspekty – przede wszystkim uwarunkowania przyrodnicze (rozumiane jako przedmioty utworzenia form ochrony przyrody) jak i kulturowe (rozumiane jako przedmioty ochrony obiektów i kompleksów zabytkowych). Działania przeciwpowodziowe nie powinny obni żać warto ści przyrodniczych i kulturowych zlewni, czy wr ęcz uniemo żliwia ć ich wykorzystywania w tym zakresie. Specjalnymi wzgl ędami przy realizacji inwestycji przeciwpowodziowych nale ży otoczy ć obszary chronione szczególnie nara żone na zmiany stosunków wodnych, których zalanie b ądź osuszenie mo że spowodowa ć utrat ę walorów, dla których ochrony zostały powołane. Równie ż obiekty cenne kulturowo, zwłaszcza zabytki nieruchome, które mog ą szczególnie ucierpie ć w wyniku wyst ąpienia powodzi, znajd ą si ę pod szczególn ą ochron ą.

4.3.2. Suche zbiorniki, poldery Miejscem gromadzenia wód powierzchniowych mog ą by ć poldery zalewowe i suche zbiorniki. Zwi ększaj ą one retencj ę doliny, co powoduje spłaszczenie fali wezbraniowej i przesuni ęcie czasu kulminacji. Przekłada to si ę na zmniejszenie gro źby wyst ąpienia powodzi w miejscu, gdzie mogłaby ona spowodowa ć du że straty osobowe i materialne. W tabeli 4.2 przedstawiono wykaz istniej ących polderów i suchych zbiorników w regionie wodnym Środkowej Wisły.

Tab. 4.2. Wykaz istniej ących polderów i suchych zbiorników na terenie regionu wodnego Środkowej Wisły.

Pow. Lp Nazwa Miejscowo ść Gmina Powiat Województwo Rzeka [ha] 1 Polder Rybitwy Rybitwy Józefów Opole Lubelskie Wy żnica 360 Polder 2 Siemianówka Narewka Hajnowski Podlaskie Prosty Rów 396 Siemianówka 3 Polder Cisówka Cisówka Michałowo Białostocki Podlaskie Cisówka 318 4 Polder Budy Budy Michałowo Białostocki Podlaskie Zb. Siemianówka 218 5 Polder Babia Góra Babia Góra Narewka Hajnowski Podlaskie Zb. Siemianówka 344 6 Polder Bachury Bachury Michałowo Białostocki Podlaskie Łuplanka 84 7 Polder Konowały Konowały Choroszcz Białostocki Podlaskie Kanał A 500

8 Suchy zbiornik Słupno Słupno Płocki Mazowieckie Słupianka - Troszyn Polski, Kanał Troszy ński Suchy Zbiornik Wymy śle Nowe, 9 Gąbin Płocki Mazowieckie (Dobrzykowski) i 420 Troszyn Piaski, Wi ączemin Gąbinianka (Nida) Nowy, Sady Źródło: Cabala-Pluci ńska B. i in., 2012, Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji suchych zbiorników oraz polderów w regionie wodnym Środkowej Wisły , Integrated Engineering Sp. z o.o., Raszyn.

75 Optymalnymi miejscami do tworzenia polderów i suchych zbiorników są miejsca spełniaj ące szereg okreslonych kryteriów, takich jak: • du ża pojemno ść retencyjna na zawalach, • korzystne warunki topograficzne, geologiczne i geomorfologiczne, • słabe wykorzystanie gospodarcze terenu, • słabo rozwini ęta infrastruktura techniczna. Skutecznym elementem ochrony przeciwpowodziowej s ą zwłaszcza poldery sterowane, daj ące mo żliwo ść kontrolowania przepływu wód wezbraniowych. Aktualnie wykonywane poldery daj ą mo żliwo ść sterowania zalewem dzi ęki wykorzystaniu systemu wałów i upustów, które mog ą by ć zamykane b ądź otwierane, zale żnie od potrzeb. Tworzenie polderów było ju ż wielokrotnie tematem opracowa ń obejmuj ących region wodny Środkowej Wisły. Zamierzenia te nie zostały jednak zrealizowane. Budowa polderów, jako czynnik zwi ększaj ący retencj ę doliny, jest zalecana we współczesnym podej ściu do ochrony przed powodzi ą. Podkre śla si ę, że budowa polderów mo że w znacz ącym zakresie uwzgl ędni ć potrzeby środowiska przyrodniczego. Podobn ą rol ę mog ą spełni ć działania polegaj ące na zwi ększeniu rozstawu wałów lub zlikwidowaniu (rozebraniu) wałów, które chroni ą tereny o małym znaczeniu gospodarczym (np. mokradła, du że obszary ekstensywnie wykorzystywanych łąk). Realizacja polderów oraz zwi ększenia rozstawu wałów lub ich likwidacji mo że napotka ć na powa żne ograniczenia lub utrudnienia. Jest to zwi ązane przede wszystkim z trudno ściami w pozyskaniu terenu pod poldery, gdy ż wi ąż e si ę to z ograniczeniami w gospodarczym wykorzystaniu tych terenów. Wpływa to na wysokie koszty wykupu oraz wysiedle ń, je śli teren jest zagospodarowany. Podobnych trudno ści mo żna oczekiwa ć w działaniach zmierzaj ących do rozbiórki lub zwi ększenia rozstawu wałów. Wnikliwej analizy wymaga tak że skuteczno ść oddziaływania polderu na ograniczenie zagro żenia powodziowego, co zwi ązane jest z jego wpływem na transformacj ę fali wezbraniowej. Warunkiem skuteczno ści polderów i działa ń zwi ązanych z przebudow ą linii obwałowa ń jest uzyskanie pojemno ści retencyjnej, która mo że znacz ąco wpłyn ąć na redukcj ę wezbrania. Jako ilustracj ę tego problemu mo żna wskaza ć, że pojemno ść fal wezbraniowych wyst ępuj ących na Wi śle Środkowej si ęga ć mo że kilku mld m 3, podczas gdy pojemno ści polderów ocenia si ę zazwyczaj na kilka do kilkunastu mln m 3. W tych warunkach wpływ polderu na transformacj ę fali wezbraniowej b ędzie mało dostrzegalny. Wpływ ten wzrasta je śli istnieje mo żliwo ść budowy całego systemu obiektów zwi ększaj ących pojemno ść retencyjn ą. Na potrzeby Programu opracowano ekspertyz ę pt. Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji suchych zbiorników oraz polderów w dorzeczu Wisły Środkowej 63 , w której podj ęto szerok ą analiz ę mo żliwo ści budowy polderów, a tak że ekspertyz ę pt.: Wskazanie mo żliwo ści zwi ększania rozstawu wałów w regionie wodnym Środkowej Wisły z uwzgl ędnieniem ró żnorodnych kryteriów 64 . Opracowania te analizuj ą mo żliwo ści lokalizacyjne polderów i suchych zbiorników oraz zwi ększenia rozstawu wałów w dolinach rzek analizowanych w Programie .

4.3.3. Mała retencja Zwi ększenie zdolno ści retencyjnych zlewni, poprzez rozwój małej retencji, ograniczonych na skutek działalno ści człowieka (procesy urbanizacyjne, przekształcanie ekosystemów le śnych i łąkowych na potrzeby rolnictwa), jest wa żnym

63 Cabala-Pluci ńska B. i in., Analiza wielokryterialna … 64 Cabala-Pluci ńska B. i in., Wskazanie mo żliwo ści…

76 elementem ochrony i kształtowania zasobów wodnych. Mała retencja i obiekty melioracyjne mog ą zwi ększa ć potencjalne zdolno ści retencyjne zlewni, ale jest to tzw. retencja niesterowalna. Mała retencja spełnia istotn ą rol ę w poprawie warunków gospodarowania na obszarach rolnych, le śnych i zurbanizowanych. Stanowi ona równie ż istotny element niezb ędny dla zachowania i poprawy stanu środowiska. Działania wchodz ące w zakres małej retencji przyczyniaj ą si ę do ochrony jako ści wód, poprawy bilansu wodnego w zlewni, wzbogacaj ą środowisko przyrodnicze oraz mog ą wpływa ć na obni żenie stanu zagro żenia wielkimi wodami. Niezmiernie istotnym jest równie ż fakt, że mała retencja jest wa żnym elementem wdra żania Ramowej Dyrektywy Wodnej , w szczególno ści w zakresie osi ągania dobrego stanu jako ściowego i ekologicznego wód powierzchniowych i podziemnych. Do najwa żniejszych zalet małej retencji zaliczy ć mo żna 65 : • obni żenie wielko ści fal wezbraniowych oraz zwi ększenie przepływów ni żówkowych, • zaspokojenie potrzeb ekosystemów wodnych oraz popraw ę stanu środowiska przyrodniczego w wyniku podwy ższenia poziomu wód gruntowych, • zwi ększenie zasilania warstw wodono śnych, co powoduje wzrost zasobów wód podziemnych, • zaspokojenie niektórych celów gospodarczych, np. zbiorniki wodne mog ą by ć wykorzystane jako uj ęcia wód przeciwpo żarowych, k ąpieliska, ekstensywne stawy rybne, uj ęcia wód do nawodnie ń, wodopoje dla dzikich zwierz ąt, • popraw ę walorów przyrodniczych, zwi ększenie biologicznej ró żnorodno ści ekosystemów, • ochron ę wód powierzchniowych przed zanieczyszczeniem, zatrzymywanie zawiesin, oczyszczanie wód deszczowych szczególnie ze zwi ązków biogennych (azotu i fosforu). Mała retencja wywiera du ży wpływ na obieg wody w zlewni, a tym samym ma wpływ na bezpiecze ństwo powodziowe. Obiekty małej retencji s ą szczególnie efektywne w obni żaniu fali wezbraniowej na ciekach o du żych przepływach chwilowych, co w regionie wodnym Środkowej Wisły b ędzie dotyczyło przede wszystkim zlewni zurbanizowanych, gdzie wyst ępuj ą wysokie przepływy chwilowe wynikaj ące ze spływu powierzchniowego po powierzchniach słabo przepuszczalnych b ądź nieprzepuszczalnych. Mog ą one by ć równie ż z powodzeniem lokalizowane w zlewniach rolniczych i le śnych, jednak wówczas ich ilo ść musi by ć wi ększa. Na potrzeby Programu opracowano ekspertyz ę pt. Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w dorzeczu Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem retencji gruntowej 66 , w której dokonano oceny obiektów małej retencji w aspekcie ochrony przed powodzi ą (zał ącznik nr 25). Obiekty małej retencji wpływaj ą na popraw ę struktury bilansu wodnego zlewni w wyniku zmniejszenia udziału szybkiego odpływu powierzchniowego na rzecz znacznie wolniejszego odpływu gruntowego, co powoduje obni żenie przepływów maksymalnych i podniesienie przepływów ni żówkowych. Zmiany te wpływaj ą wi ęc na popraw ę warunków środowiskowych, przy czym ich skuteczno ść zale ży od tego na ile zró żnicowane s ą to obiekty i w jakim stopniu tworz ą rozproszony system

65 Mioduszewski W., 2008, Mała retencja w lasach elementem kształtowania i ochrony zasobów wodnych [w:] Studia i materiały centrum edukacji przyrodniczo le śnej z. 2/2008. 66 Ignar S. i in., dz. cyt.

77 retencjonowania wód bezpo średnio w miejscach powstawania odpływu powierzchniowego. Nale ży równie ż pami ęta ć, że wzrost ryzyka powodzi w zlewniach zurbanizowanych dotyczy przede wszystkim zlewni mniejszych rzek płyn ących przez tereny zabudowane, a zwłaszcza zlewni rowów melioracyjnych, które były projektowane w innych celach, ale w wyniku ekspansji zabudowy na terenach podmiejskich cz ęsto zacz ęły przejmowa ć funkcj ę odbiornika ścieków opadowych 67 .

4.4. Gospodarka przestrzenna na obszarach zagro żonych powodzi ą Rola gospodarki przestrzennej w zapobieganiu powodziom i ich skutkom powinna by ć znacznie wi ększa ni ż dotychczas. Wła ściwa gospodarka przestrzenna, czyli organizacja przestrzeni, jest kluczem do rozwi ązania wielu problemów zwi ązanych z omawianymi zagro żeniami, których nie mo żna pokona ć w żaden inny sposób. Nawet wysokorozwini ęta technologia nie jest w stanie samodzielnie zapewni ć wła ściwego i oczekiwanego poziomu bezpiecze ństwa. Wraz ze wzrostem nasilenia zagro żenia powodziowego widoczna staje si ę zawodno ść technicznych zabezpiecze ń, które bez wsparcia innymi instrumentami ochrony nie gwarantują opanowania żywiołu. Istotnym aspektem tego problemu s ą koszty utrzymania wspomnianych zabezpiecze ń, które rosn ą wraz ze wzrostem stopnia zagro żenia powodzi ą i zaanga żowania wysokiej technologii wspomagaj ącej działania zabezpieczaj ące. Czynniki te musz ą by ć brane pod uwag ę przy wyborze kierunków podejmowanych działa ń. Współistnienie człowieka z natur ą nie mo że polega ć wył ącznie na siłowym i bezwzgl ędnym podporz ądkowaniu elementów natury celom i dąż eniom człowieka. Współistnienie to wymusza równie ż zrozumienie i pewne ust ępstwa ze strony człowieka na rzecz praw natury i temu słu żyć powinna gospodarka przestrzenna. Powinna ona zapewnia ć organizacj ę przestrzeni znajduj ącej si ę wzdłu ż koryt rzecznych tak, by realizacja i ochrona celów rozwoju społeczno-gospodarczego społecze ństwa uwzgl ędniała równocze śnie uwarunkowania przyrodnicze i środowiskowe tej przestrzeni. Jest to spójne z najszerzej rozumianym kierunkiem rozwoju społecze ństwa, wskazywanym w strategicznych dokumentach krajowych i unijnych, a okre ślanym jako rozwój zrównowa żony.

4.4.1. Ograniczenie osadnictwa na terenach nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi (całkowity zakaz zabudowy) Priorytetem warunkuj ącym realizacj ę powy ższego celu b ędzie delimitacja obszarów obj ętych zagro żeniem powodziowym, których dotychczasowy niski stopie ń zainwestowania, przy jednocze śnie wysokim stopniu zagro żenia powodzi ą lub niewspółmiernie wysokich kosztach zastosowania zabezpiecze ń technicznych, predestynuje do obj ęcia całkowitym zakazem zabudowy. Stworzona w oparciu o powy ższe kryteria charakterystyka terenów zagro żonych skutkami zalewania ma za zadanie wskazanie typów terenów, do których b ędą mogły by ć przyporz ądkowane (w aktach planowania przestrzennego szczebla wojewódzkiego i gminnego) odpowiednie standardy urbanistyczne, uwzgl ędniaj ące tak że całkowity zakaz zabudowy 68 . Charakterystyka zaproponowana w ramach Programu – ze wzgl ędu na szeroki zakres kryteriów wyłaniania poszczególnych typów terenów – stanowi ć mo że opracowanie uzupełniaj ące w stosunku do dokumentów tworzonych na podstawie ustawy Prawo wodne, takich jak mapy zagro żenia powodziowego, mapy ryzyka powodziowego i plany zarz ądzania ryzykiem powodziowym. Mo że ona stanowi ć w ten

67 Popek Z., 2011, Analiza mo żliwo ści zwi ększania retencji na obszarach zurbanizowanych w dorzeczu Wisły Środkowej – stan wiedzy i dalsze kierunki działa ń, Warszawa. 68 Patrz: zał ącznik nr 21.

78 sposób materiał pomocniczy dla samorz ądu województwa i samorz ądu gminnego, który zobowi ązany jest nie tylko uwzgl ędnia ć w sporz ądzanych przez siebie aktach planowania przestrzennego granice i ustalenia ww. dokumentów, ale równie ż prowadzi ć własn ą polityk ę przestrzenn ą m.in. w odniesieniu do obszarów problemowych.

4.4.2. Stosowanie szczególnych warunków lokalizacji i realizacji zabudowy na terenach zagro żonych powodzi ą, na których ograniczenie zabudowy nie jest mo żliwe lub celowe (standardy urbanistyczne, architektoniczne i technologiczne) Cz ęść terenów zagro żonych skutkami zalewania nie musi lub nie mo że podlega ć restrykcyjnemu zakazowi zabudowy. Odnosi si ę to do obszarów, na których przewidywana wysoko ść wody powodziowej nie jest du ża i wystarczaj ącym środkiem zaradczym jest zastosowanie wła ściwych standardów urbanistycznych 69 (warunki zagospodarowania terenu, w tym lokalizacji zabudowy), architektonicznych 70 (warunki kształtowania zabudowy) i technologicznych 71 (warunki posadowienia budynków, rodzaje bezpiecznych materiałów budowlanych i ich zastosowanie). Re żimowi takiemu powinny równie ż podlega ć obszary, na których zastosowanie takich wymaga ń nie jest wprawdzie wystarczaj ące do zniwelowania zagro żenia powodziowego, ale wprowadzenie całkowitego zakazu zabudowy nie jest mo żliwe ze względów społeczno-gospodarczych i zastosowanie szczególnych zasad urbanistycznych, architektonicznych i budowlanych mo że znacz ąco wpłyn ąć na zmniejszenie powstałych w wyniku powodzi strat. Priorytetem w odniesieniu do opisanych przypadków staje si ę wi ęc stworzenie takich standardów, maj ących charakter zbioru dobrych praktyk, które będą mogły mie ć zastosowanie zarówno w odniesieniu do wojewódzkich jak i gminnych aktów planowania przestrzennego (PZPW, SUiKZP oraz MPZP) i za ich po średnictwem będą miały wpływ na zagospodarowanie przestrzenne obszarów obj ętych tymi aktami. Równolegle powinny zosta ć podj ęte działania w kierunku upowszechnienia wspomnianych dobrych praktyk, poprzez dystrybucj ę materiałów informacyjnych i podr ęczników dobrych praktyk, realizacj ę programów edukacji przeciwpowodziowej i szkole ń przeciwpowodziowych oraz prowadzenie wortalu internetowego. W ten sposób b ędą mogły by ć wykorzystane bezpo średnio przez osoby zainteresowane realizacj ą zabudowy na zagro żonych terenach 72 .

4.4.3. Integracja działa ń w sferze planowania przestrzennego użytkowników obszarów zagro żonych powodzi ą Rozwi ązywanie problemów ochrony przeciwpowodziowej odbywać si ę powinno na wszystkich szczeblach planowania przestrzennego. Szczególn ą rol ę odgrywa oczywi ście poziom lokalny, najbli ższy istniej ącym problemom, a wi ęc poziom, na którym wiedza o uwarunkowaniach przyrodniczych, środowiskowych, społecznych i gospodarczych zjawiska jest najbardziej szczegółowa. Jednak że racjonalna i skuteczna ochrona przed powodzi ą nie powinna ogranicza ć si ę do nieskoordynowanych i zaledwie cz ęś ciowych działa ń realizowanych przez poszczególne jednostki w ramach podziału administracyjnego na poszczególne gminy. Zjawiska powodziowe, cho ć wyst ępuj ą lokalnie, maj ą cz ęsto charakter regionalny i krajowy, a nawet mi ędzynarodowy. Dlatego niektóre problemy, zwi ązane z tym zjawiskiem, nie mog ą by ć rozwi ązywane wył ącznie

69 Patrz: zał ącznik nr 22. 70 Patrz: zał ącznik nr 15. 71 Patrz: zał ącznik nr 14. 72 Patrz: zał ącznik nr 26 (karty zada ń nr: 2, 9, 12, 13, 14, 15).

79 na poziomie lokalnym. Rol ą administracji województwa i pa ństwa powinno by ć rozwi ązywanie strategicznych problemów gospodarki przestrzennej, niemo żliwych do rozwi ązania na poziomie lokalnym. W zakresie ochrony przed powodzi ą ma to bardzo istotne znaczenie ze wzgl ędu na rozległy (i nie sprz ęż ony z granicami administracyjnymi) obszar zagro żeń powodziowych, obecnych na znacznych odcinkach rzek i ich dorzeczy, obejmuj ących nierzadko teren kilku województw, jak ma to miejsce w przypadku Wisły. Wymaga to więc skorelowanych i interaktywnych działa ń na wszystkich szczeblach administracji pa ństwowej. Oczywista potrzeba globalnego i kompleksowego traktowania tematu wymusza zintegrowane działania zarówno na lokalnych i regionalnych (wojewódzkich) poziomach zarz ądzania przestrzeni ą, jak i na najwy ższym poziomie, ujmuj ącym cało ść problematyki powodziowej i kształtuj ącym polityk ę pa ństwa w tym zakresie.

4.5. Wzmocnienie instytucjonalnego systemu zarz ądzania kryzysowego, ostrzegania i prognozowania zagro żenia oraz likwidacji skutków powodzi

4.5.1. Podniesienie kompetencji struktur zarz ądzania kryzysowego Zarz ądzanie kryzysowe jest dziedzin ą interdyscyplinarn ą, której istot ą s ą procesy informacyjno-decyzyjne wynikaj ące z działa ń wymagaj ących stałego dostosowywania posiadanych sił i środków do dynamicznie zmieniaj ących si ę warunków, których prawidłowa realizacja ma na celu redukcj ę ryzyka wyst ąpienia zdarzenia o charakterze kryzysowym lub minimalizacj ę jego skutków. Dlatego w całym procesie tak istotne znaczenie przypisuje si ę zdolno ści adaptowania si ę struktur zarz ądzania kryzysowego do zachodz ących zmian dotycz ących zarówno powstałych zdarze ń, jak i kreowanych w ich wyniku oczekiwa ń społecznych. Maj ąc na uwadze fakt, że ka żda sytuacja kryzysowa jest odmienna, zró żnicowana i zło żona, a realizacja zada ń z zakresu zarz ądzania kryzysowego wymaga podejmowania trafnych i racjonalnych decyzji, struktury zarz ądzania kryzysowego powinny opiera ć si ę na osobach potrafi ących działa ć i my śle ć kreatywnie oraz wielow ątkowo umo żliwiaj ąc tym samym rozwi ązywanie problemów zarówno jednostkowych, jak i globalnych. Osi ągniecie tego celu mo żliwe jest poprzez stwarzanie osobom tworz ącym wy żej wymienione struktury warunków i mo żliwo ści do uczestnictwa w szkoleniach ukierunkowanych na rozwijanie przez nich kompetencji niezb ędnych do wykonywania zada ń bie żą cych oraz wynikaj ących z przyj ętych planów. W zwi ązku z tym oraz ze wzgl ędu na do świadczenia po powodzi z roku 2010 w ramach Programu proponuje si ę szereg działa ń zmierzaj ących do podniesienia kompetencji pracowników struktur zarz ądzania kryzysowego w regionie wodnym Środkowej Wisły m.in. poprzez wspólne ćwiczenia, seminaria, konferencje i publikacje. Ponadto, powód ź z 2010 r. wskazała np. potrzeb ę uregulowania działa ń w zakresie ochrony zwierz ąt gospodarskich i domowych. Proponuje si ę zatem utworzenie punktów kontaktowych, które b ędą miały za zadanie koordynacj ę ewakuacji zwierz ąt z terenów zagro żonych oraz współprac ę z innymi słu żbami. Po ka żdej sytuacji kryzysowej, po której zostały uszkodzone domy mieszkalne lub zabudowania gospodarskie nale ży tak że powoływa ć zespoły do spraw oceny skutków powodzi. W ich skład wchodziliby przedstawiciele nast ępuj ących słu żb73 : • Pa ństwowej Inspekcji Sanitarnej, • Pa ństwowego Inspektoratu Nadzoru Budowlanego,

73 Patrz: zał ącznik nr 19.

80 • pracownik lokalnego o środka pomocy społecznej, • Policji lub Pa ństwowej Stra ży Po żarnej.

4.5.2. Rozwój systemu ostrzegania i prognozowania zagro żeń Jednych z podstawowych elementów stanowi ących podstaw ę okre ślania i tworzenia struktur zarz ądzania kryzysowego jest szybka i precyzyjna identyfikacja oraz ocena zagro żenia, które mo że wyst ąpi ć. Wła ściwie przeprowadzona analiza i ocena pozwoli na skuteczne skoordynowanie działa ń polegaj ących na wykorzystaniu sił i środków niezb ędnych do wyeliminowania lub redukcji prawdopodobie ństwa wyst ąpienia zagro żenia b ądź ograniczenia strat i przej ęcia kontroli. Na wła ściw ą identyfikacj ę oraz rzeteln ą ocen ę zagro żeń hydrologicznych, a tak że na działania zwi ązane z szybkim informowaniem ludno ści znajduj ącej si ę na zagro żonym obszarze znacz ący wpływ ma mi ędzy innymi: • rozwijanie narz ędzi słu żą cych do wykrywania ekstremalnych zjawisk pogodowych, a zwłaszcza intensywnych opadów i burz, • zwi ększanie liczby sieci wodowskazów na głównych rzekach, • poprawa jako ści i dost ępno ści danych generowanych na istniej ących wodowskazach, • tworzenie efektywnych kosztowo narz ędzi do bie żą cego monitorowania sytuacji z powietrza nad rzekami i obszarami dotkni ętymi powodzi ą. Maj ąc na uwadze powy ższe, nale ży zauwa żyć, że kolejnym elementem wpływaj ącym na zwi ększenie efektywno ści zapobiegania i reagowania na zagro żenia hydrologiczne w regionie wodnym Środkowej Wisły b ędzie uzupełnienie sieci radarów meteorologicznych o urz ądzenie zlokalizowane na obszarze północno-wschodniego rejonu Polski (województwo podlaskie lub województwo warmi ńsko-mazurskie lub województwo mazowieckie). Wybór ostatecznej lokalizacji radaru musi zosta ć poprzedzony wieloaspektow ą analiz ą obejmuj ącą kwestie takie jak specyfika pracy radaru, która zwi ązana jest z zapewnieniem zdolno ści do niezakłóconych pomiarów, mo żliwo ści pozyskania gruntów oraz wszystkich wymaganych prawem zezwole ń legalizuj ących umiejscowienie stacji radaru meteorologicznego. Skuteczny rozwój systemu ostrzegania i prognozowania zagro żeń powinien by ć wsparty przez system odczytów telemetrycznych dost ępnych w ramach aplikacji „Hydromonitor”, udost ępnianej przez IMGW na potrzeby WCZK, do którego powinny by ć wł ączone wodowskazy obj ęte zarz ądem WZMiUW i RZGW, zwłaszcza zlokalizowane wzdłu ż Zbiornika Włocławskiego. Jest to szczególnie uzasadnione z racji zagro żenia wynikaj ącego z tworz ących si ę w tym rejonie zatorów lodowych. Zwi ększenie skuteczno ści tych działa ń, a co za tym idzie poprawa bezpiecze ństwa powodziowego, w du żej mierze uzale żniona b ędzie od mo żliwo ści rozwoju sieci posterunków wodowskazowych poprzez budow ę nowych wodowskazów. Praca WCZK w zakresie bie żą cego monitoringu wód oraz działa ń podejmowanych w momencie wyst ąpienia zagro żenia hydrologicznego powinna by ć wsparta przez śmigłowce bezzałogowe wyposa żone w kamer ę (pasmo widzialne i podczerwone) i aparat fotograficzny. Dzi ęki nim mo żliwe b ędzie pozyskiwanie danych o powierzchni rzek lub rozlewisk powodziowych przy minimalnym nakładzie kosztów. Rozwój systemu ostrzegania i prognozowania zagro żeń powinien by ć uzale żniony nie tylko od działa ń zwi ązanych z rozwojem zaplecza technicznego, wa żnym elementem tego procesu powinno by ć stałe podnoszenie kompetencji i kwalifikacji osób odpowiedzialnych za realizacj ę powierzonych im zada ń. W ramach Programu nale ży

81 wypracowa ć wspólne standardy szkoleniowe dla słu żb i samorz ądów ró żnych województw, a tak że przeprowadza ć cykliczne gry symulacyjne, których celem b ędzie nabywanie nowych i doskonalenie dotychczasowych umiej ętno ści w zakresie zarz ądzania kryzysowego.

4.5.3. Zwi ększenie efektywno ści instytucjonalnej pomocy poszkodowanym Bior ąc pod uwag ę do świadczenia z 2010 r. Biuro Programu we współpracy z wojewodami b ędzie aktywizowa ć organizacje pozarz ądowe oraz wspiera ć w powołaniu federacji organizacji pozarz ądowych by od 1 stycznia 2015 r. w ka żdej gminie regionu wodnego Środkowej Wisły powoła ć spo śród pracowników samorz ądu koordynatora pomocy humanitarnej. Osoba ta powinna si ę cieszy ć powszechnym zaufaniem społeczno ści, zatem kieruj ąc si ę wyborem nale ży zwróci ć uwag ę na jej autorytet, umiejętno ść pracy w grupie i zdolno ść wła ściwego reagowania w sytuacjach zagro żenia. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta powołuj ąc koordynatora nie powinien zwi ększa ć obci ąż eń po stronie bud żetu jednostki, ani nie nakłada ć dodatkowych stałych obowi ązków na pracownika gminy. Zadaniem koordynatora pomocy humanitarnej powinno by ć odpowiednie przygotowanie si ę na wypadek wyst ąpienia powodzi, uzyskane poprzez uczestnictwo dwa razy w ci ągu roku w szkoleniu (organizowanym przez powołanie m.in. w tym celu federacji organizacji pozarz ądowych), poznanie zasobów gminy (m.in. materialnych, sprz ętowych, magazynowych, wolontariackich, z zakresu do świadcze ń współpracy z organizacjami pozarz ądowymi) 74 .

Biuro Programu we współpracy z wojewodami b ędzie aktywizowa ć organizacje pozarz ądowe oraz wspiera ć w powołaniu federacji organizacji pozarz ądowych od 1 stycznia 2015 r. na szczeblu wojewódzkim w województwach regionu wodnego Środkowej Wisły – przede wszystkim w celu koordynacji pomocy humanitarnej podczas działa ń w sytuacjach kryzysowych. Ich zadaniem byłaby stała współpraca z Wojewódzkimi Centrami Zarz ądzania Kryzysowego. Ponadto federacje te m.in.: prowadziłby szkolenia, zbierały informacje o zasobach poszczególnych organizacji pozarz ądowych i je aktualizowały, a przede wszystkim zbierały informacje o stanie potrzeb poszkodowanych osób (w przypadku wyst ąpienia sytuacji kryzysowej) od gminnych koordynatorów pomocy humanitarnej oraz koordynowały rozdzielenie pomocy humanitarnej m.in. poprzez wskazanie miejsc, do których powinna zosta ć skierowana pomoc. W oparciu o do świadczenia 2010 r. nale ży tak że stworzy ć standardy i procedury udzielania pomocy psychologicznej dla osób poszkodowanych. Niezb ędnym jest posiadanie w ka żdym województwie regionu wodnego Środkowej Wisły odpowiednio przeszkolonego i gotowego do szybkiej mobilizacji zespołu psychologów wspieraj ących poszkodowanych i ratowników w trakcie akcji ratowniczej oraz po jej zako ńczeniu.

4.6. Działalno ść edukacyjna

4.6.1. Podnoszenie świadomo ści społecznej na temat istniej ącego zagro żenia i sposobów minimalizowania ryzyka W sytuacji, w której niedostateczna wiedza społeczna w zakresie zagro żenia powodzi ą

74 Patrz: zał ącznik nr 16.

82 (i jej skutków) oraz w zakresie instrumentów gospodarki przestrzennej, przeciwdziałaj ących tym zagro żeniom, prowadzi do powa żnego zwi ększenia tego zagro żenia (presja społeczna na regulowanie rzek, zabudowę terenów zalewowych itp.), a w konsekwencji do du żych strat materialnych, a nawet zagro żenia zdrowia i życia ludzi, jednym z głównych instrumentów ochrony przeciwpowodziowej wydaje si ę podnoszenie świadomo ści społecznej w tym zakresie. Działanie to powinno dotyczy ć zarówno władz publicznych (w tym szczególnie lokalnych), do zada ń których nale ży kształtowanie polityki przestrzennej i stanowienie aktów prawa miejscowego, jak i wszystkich obecnych oraz przyszłych u żytkowników terenów zagro żonych powodzi ą. Jak wynika z przeprowadzonej ankiety stosowanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jako narz ędzia ograniczania zagro żenia powodzi ą, jest niewystarczaj ące. Dlatego podniesienie świadomości władz lokalnych, odpowiedzialnych za jego sporz ądzenie i uchwalenie, zwłaszcza w sytuacji, gdy jest ono fakultatywne, powinno t ę sytuacj ę zmieni ć. Równie ż wiedza samych mieszka ńców terenów zagro żonych ma ogromne znaczenie. Mog ą oni poprzez presj ę na władze gminy, w procesie tworzenia aktów planistycznych, wpływa ć na wła ściwe w tym zakresie kształtowanie polityki przestrzennej. Upowszechniona wiedza o mo żliwych do zastosowania w rozwi ązaniach architektonicznych zasadach posadowienia i konstrukcji budynków (i używanych materiałach budowlanych) mo że pozytywnie wpływa ć na podwy ższenie bezpiecze ństwa powodziowego nawet bez stosowania przymusu prawnego 75 .

4.6.2. Podniesienie poziomu świadomo ści zagro żeń powodziowych i umiej ętno ści przeciwdziałania im poprzez działania edukacyjne i informacyjne W ramach działa ń okre ślonych w Programie zostan ą przeprowadzone obowi ązkowe zaj ęcia edukacji przeciwpowodziowej w przedszkolach, szkołach podstawowych, gimnazjach oraz szkołach ponadgimnazjalnych w gminach, na których terenie wyst ępuj ą obszary zagro żone powodzi ą. W trakcie całego cyklu nauczania zakłada si ę przeprowadzenie z uczniami pi ęciu bloków zaj ęć przeciwpowodziowych (dwa w szkole podstawowej i po jednym w przedszkolu, gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej). Sposób przekazywania tre ści b ędzie dostosowany do poziomu edukacyjnego dzieci. Zaj ęcia edukacyjne b ędą prowadzone przez organizacje pozarz ądowe wyłonione w otwartym konkursie ofert. Szkolenia organizacji będzie prowadzi ć Biuro Programu. W wybranych gminach, głównie na terenach bezpo średnio zagro żonych powodzi ą, przewiduje si ę prowadzenie warsztatów dla liderów lokalnych. Wst ępnie zało żono, że w grupie tej powinni si ę znale źć : przedstawiciel urz ędu gminy zajmuj ący si ę zarz ądzaniem kryzysowym, sołtysi zagro żonych miejscowo ści, przedstawiciel Ochotniczej Stra ży Po żarnej, przedstawicielka koła gospody ń wiejskich (je śli jest), przedstawiciele innych lokalnych organizacji pozarządowych, przedstawiciel lokalnych mediów, nauczyciele, ksi ęż a. Powinni to by ć ludzie ch ętni do pracy, otwarci i pełni ący w lokalnych społeczno ściach aktywne role (lokalnych liderów) lub posiadający autorytet. W szkoleniach tych zostan ą ponadto wprowadzone wszelkie elementy wspieraj ące edukacj ę przeciwpowodziow ą. Ponadto, w ramach działa ń Programu winny zosta ć przeprowadzone kampanie informacyjne na terenach nara żonych na niezbeczpiecze ństwo powodzi. Docelowo działania te nale ży skierowa ć w stosunku do wybranych grup docelowych.

75 Patrz: zał ącznik nr 26 (karty zada ń nr: 2, 9, 12, 13, 14, 15).

83 Wyselekcjonowano kilka z przykładowych grup docelowych. Do takich zaliczono m.in. rolników (w zakresie szkole ń dotycz ących ewakuacji, w tym inwentarza i dobytku) oraz liderów lokalnych (w zakresie zarz ądzania sytuacj ą kryzysow ą). Dopuszcza si ę tak że okre ślenie kolejnych grup odbiorców kampanii informacyjnych na etapie realizacji Programu w miar ę wykonania i ewaluacji zało żonych działa ń oraz pojawienia si ę potrzeb szkoleniowych i informacyjnych.

4.6.3. Przygotowanie materiałów informacyjno-poradnikowych dla mieszka ńców obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi W ramach Programu przewiduje si ę opracowanie, przygotowanie i kolportowanie (w miar ę potrzeb) m.in. materiałów informacyjnych, w tym ulotek i broszur na temat zachowa ń przeciwpowodziowych w nast ępuj ących obszarach: weterynaria, ewakuacja ludno ści i zwierz ąt, ochrona ro ślin i nasiennictwa oraz sanitarny, farmaceutyczny i tym podobnych. Ulotki i broszury powinny zawiera ć ogólne instrukcje (pisane prostym i zrozumiałym j ęzykiem) okre ślaj ące zasady post ępowania w wymienionych obszarach tematycznych oraz dane kontaktowe do odpowiednich słu żb i inspekcji. W celu opracowania materiałów warto skorzysta ć z do świadcze ń roku 2010. Materiały opisane powy żej powinny by ć dostosowane do obszarów, w których zakłada si ę ich wykorzystanie. Ponadto, przewiduje si ę realizacj ę kampanii społecznych i informacyjnych wspieraj ących wszelkie działania zmierzaj ące do podnoszenia świadomo ści mieszka ńców w regionie wodnym Środkowej Wisły. Materiały w formie broszur i ulotek powinny by ć dostarczone do wszystkich gospodarstw domowych, zakładów i obiektów u żyteczno ści publicznej, tak by były dost ępne dla wszystkich osób z terenów zagro żonych zalaniem. Ich celem jest dostarczenie instrukcji post ępowania dostosowanej do specyfiki konkretnego miejsca (z adresem miejsc zbiórek ewakuacyjnych, przydatnymi telefonami itp.). Dostarczenie do domu w formie druku jest konieczne, gdy ż umieszczenie informacji w internecie lub dystrybucja elektroniczna nie b ędą skuteczne je śli w zwi ązku z powodzi ą odci ęty zostanie dost ęp do energii elektrycznej.

4.7. Warianty rozwi ąza ń Z uwagi na bardzo du że znaczenie gospodarcze i społeczne oraz szerokie oddziaływanie (zabezpieczenie przed zagro żeniami, gospodarowanie przestrzeni ą, warunki hydrologiczne i przyrodnicze i in.) Program powinien by ć opracowany z uwzgl ędnieniem ró żnych wariantów rozwi ąza ń. Jednocze śnie nale ży podkre śli ć, że ze wzgl ędu na bardzo du ży zasi ęg terytorialny oraz ró żnorodno ść mo żliwych do zastosowania środków i działa ń zmniejszaj ących zagro żenie powodziowe, wariantowanie Programu jest bardzo trudne. Mnogo ść mo żliwych rozwi ąza ń szczegółowych w poszczególnych zlewniach regionu wodnego Środkowej Wisły rozszerza zakres i liczb ę wariantów potencjalnych rozwi ąza ń koncepcyjnych do poziomu uniemo żliwiaj ącego przeprowadzenie prawidłowej i efektywnej analizy wariantów i wyboru propozycji optymalnej. Z tych wzgl ędów analizy wariantowe przeprowadzono w ró żnych fazach opracowywania Programu oraz w ró żnych grupach proponowanych działa ń, a tak że na poziomie poszczególnych zlewni regionu wodnego Środkowej Wisły. Analizy uwzgl ędniły: • wariantowanie „strategiczne” – w celu wyboru scenariusza (kierunku) działa ń proponowanych w Programie , bior ące pod uwag ę uwarunkowania wynikaj ące

84 z Dyrektywy Powodziowej i wymaga ń zwi ązanych z zapewnieniem odpowiedniego poziomu bezpiecze ństwa, • wariantowanie w grupach działa ń inwestycyjnych – w celu wskazania przydatno ści poszczególnych inwestycji proponowanych w poszczególnych grupach działa ń, • wariantowanie rozwi ąza ń w analizowanych zlewniach – w celu wskazania optymalnego rozwi ązania w poszczególnych zlewniach regionu wodnego Środkowej Wisły.

4.7.1. Wariantowanie „strategiczne” We wst ępnej fazie pracy nad Projektem Programu rozwa żono 4 scenariusze post ępowania (scenariusze kierunkowe planowanych działa ń) dla zmniejszenia zagro żenia powodziowego. W rozwa żaniach tych przyj ęto, że w ka żdej sytuacji (w ka żdym scenariuszu projektu Programu ) konieczna jest racjonalizacja gospodarki przestrzennej na obszarach zagro żonych, kierunkowa edukacja oraz doskonalenie systemu organizacji i zarz ądzania (tab. 4.3). Podstaw ą rozwa żań było kryterium skali poprawy sytuacji w zakresie bezpiecze ństwa powodziowego oraz kryterium potrzeb finansowych niezb ędnych dla realizacji planowanych działa ń. Jako główne opcje działa ń obj ętych Programem rozpatrywano: • Czy istniej ą uzasadnione przesłanki do opracowania Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły – co mo żna sprowadzi ć do zasadniczego pytania, czy mo żliwe jest pozostawienie stanu istniej ącego? Stanowisko w tej kwestii okazało si ę jednoznaczne i jednomyślne. Program o przedstawionym wy żej celu strategicznym powinien by ć opracowany i wdro żony. Świadczy ć o tym mo że argument, że mimo prowadzenia ró żnych działa ń zagro żenia powodziowe wyst ępuj ą ci ągle, a tylko w ostatnich latach w wyniku powodzi na obszarze regionu wodnego Środkowej Wisły społecze ństwo i gospodarka narodowa ponosz ą bardzo du że straty (wysoko ść strat w 2010 r. wyniosła 1302,87 mln zł). Jest to scenariusz atrakcyjny finansowo z uwagi na ograniczenia nakładów na działania o charakterze „in żynierskim”. Jednak że scenariusz taki nie zyska akceptacji społecznej z uwagi na obecne zagro żenie powodziami i stan infrastruktury technicznej. • Program b ędzie obejmował tylko remont, modernizacj ę oraz uzupełnienie istniej ących technicznych środków ochrony przed powodzi ą (obwałowania, regulacje rzek, urz ądzenia ochrony przed powodzi ą), jako działa ń maj ących dominuj ące znaczenie w ochronie przed powodzi ą na obszarze regionu wodnego Środkowej Wisły. Działania z tego zakresu s ą najcz ęś ciej artykułowane przez społecze ństwo jako „zadania najpilniejsze do realizacji po do świadczeniach ostatnich powodzi”. Taki zakres Programu mógłby w wielu przypadkach doprowadzi ć do poprawy bezpiecze ństwa powodziowego, jednak że nie odpowiada to intencjom Dyrektywy Powodziowej , która jako kierunek post ępowania wskazuje „zarz ądzanie ryzykiem powodziowym”, co oznacza, że same środki techniczne są działaniem niewystarczaj ącym. Działania z zakresu ochrony przed powodzi ą powinny mie ć charakter systemowy, co mo żna osi ągn ąć jedynie poprzez przygotowanie kompleksowych propozycji w układzie zlewniowym. Jest wi ęc oczywiste, że Program obejmuj ący tylko techniczne środki ochrony przed powodzi ą (mimo że korzystniejszy ze wzgl ędu na nakłady

85 i mo żliwo ści realizacji) jest niekompletny i nie spełnia współczesnych wymaga ń. • Dla zmniejszenia zagro żenia powodzi ą w regionie wodnym Środkowej Wisły podj ęte zostan ą działania nietechniczne oraz techniczne, ale jedynie te, które zaliczy ć mo żna do działa ń przyjaznych środowisku, okre ślanych tak że jako „proekologiczne działania przeciwpowodziowe”. Zaliczy ć do nich nale ży głównie działania zwi ększaj ące retencj ę zlewni i doliny poprzez renaturyzacj ę terenów zalewowych (likwidacja wałów przeciwpowodziowych lub zwi ększenie ich rozstawu, rozwój małej retencji, wykorzystanie istniej ących obiektów melioracyjnych, poldery zalewowe i in.). W celu dokonania oceny mo żliwo ści zmniejszenia zagro żenia powodziami poprzez wykorzystanie tych działa ń, wykonano na potrzeby Programu nast ępuj ące ekspertyzy: Wskazanie mo żliwo ści zwi ększenia rozstawu wałów w regionie wodnym Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem ró żnorodnych kryteriów, Weryfikacja systemów melioracyjnych pod k ątem znaczenia dla bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły, Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji suchych zbiorników oraz polderów w dorzeczu Wisły Środkowej, Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w dorzeczu Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem retencji gruntowej. Analiza wyników ekspertyz wskazuje jednoznacznie, że zastosowanie jedynie tej grupy działa ń nie zapewni na oczekiwanym poziomie bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły. • Program b ędzie obejmował wykorzystanie ró żnych środków ochrony przed powodzi ą: niezb ędnych działa ń technicznych, działa ń przyjaznych środowisku, a tak że ró żnorodnych działa ń nietechnicznych, w tym racjonalizacj ę gospodarowania przestrzeni ą zagro żon ą powodziami. Taka struktura Programu sprawi, że b ędzie to propozycja rozwi ąza ń kompleksowych i systemowych wychodz ąca naprzeciw oczekiwaniom Dyrektywy Powodziowej , nawi ązuj ąca do wizji Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w zakresie ochrony przed powodzi ą i stanowi ąca podstawy zarz ądzania ryzykiem powodziowym w regionie wodnym Środkowej Wisły. Dyskusje i analizy prowadzone w pocz ątkowym etapie prac nad opracowaniem Programu jednoznacznie wykazały, że powinien on zosta ć opracowany zgodnie z tymi zało żeniami. Na podstawie analizy skutków wskazanych wy żej scenariuszy (tab. 4.3) nasuwa si ę jednoznaczny ogólny wniosek, że Program powinien obejmowa ć działania zarysowane w czwartym scenariuszu. Współczesne działania z zakresu ochrony przed powodzi ą powinny przewidywa ć zastosowanie ró żnorodnych środków (technicznych i nietechnicznych), uwzgl ędnia ć interesy środowiska przyrodniczego i zmierza ć do zarz ądzania ryzykiem powodziowym (zgodnie z Dyrektyw ą Powodziow ą). Zaznaczy ć nale ży, że w niektórych wyodr ębnionych zlewniach lub w zlewniach cz ąstkowych (zlewnie wyodr ębnione w Programie ) mo żliwa i uzasadniona b ędzie realizacja innych scenariuszy (ni ż 4 przedstawione), a podstaw ą ich wyboru powinna by ć szczegółowa analiza sytuacji na poszczególnych obszarach. Analiza mo żliwych scenariuszy Programu oraz wybór scenariusza rekomendowanego nie wyczerpuje procedury analizy wariantów, istotnej dla opracowania i wdro żenia Programu . Z tego wzgl ędu przeprowadzone zostan ą dalsze analizy w celu wyboru

86 rozwi ąza ń optymalnych. W analizach tych istotn ą rol ę odgrywa specyfika Programu , polegaj ąca na tym, że obejmuje on bardzo du ży obszar o zró żnicowanych warunkach hydrologicznych i przyrodniczych, a tak że o zró żnicowanym potencjale gospodarczym i zagro żeniach powodziowych. Zatem potrzeby działa ń prowadz ących do wzrostu bezpiecze ństwa powodziowego i mo żliwo ści rozwi ąza ń na analizowanym terenie b ędą ró żne. Zró żnicowanie to dotyczy tak że poszczególnych wyodr ębnionych zlewni. Zakładane cele: strategiczny i szczegółowe mog ą by ć realizowane przez ró żne grupy działa ń (głównie z grupy środków technicznych i działa ń przyjaznych środowisku), w których mog ą by ć ró żne i liczne rozwi ązania. W tych warunkach nie jest mo żliwe przedstawienie wariantów rozwi ąza ń alternatywnych całego Programu , gdy ż wy żej wymienione uwarunkowania daj ą mo żliwo ść tworzenia bardzo du żej liczby wariantów, których skutki dla bezpiecze ństwa powodziowego mog ą by ć podobne (np. zró żnicowanie wariantów poprzez wybór ró żnych obiektów małej retencji, polderów, parametrów wału przeciwpowodziowego itp.). Opracowuj ąc Program przyj ęto jednak zało żenie, że z uwagi na szeroki zakres mo żliwych działa ń (zarówno kierunków jak i sposobów rozwi ąza ń), a tak że ró żnorodno ść skutków poszczególnych działa ń – przeprowadzenie stosownej analizy wariantowej jest niezb ędne. Analiza ta przeprowadzona zostanie na poziomie wyodr ębnionych zlewni w grupach proponowanych działa ń technicznych oraz przyjaznych środowisku. Propozycje działa ń zwi ązanych z obwałowaniami, przepustowo ści ą rzek, budow ą polderów, zwi ększeniem rozstawu wałów, rozwojem małej retencji poddane zostały analizie wielokryterialnej z uwzgl ędnieniem m.in. kryteriów hydrologicznych, gospodarczych i środowiskowych 76 . Pozwoliło to dokona ć podziału proponowanych działa ń inwestycyjnych na grupy o zró żnicowanej preferencji realizacji, co umo żliwi wyodr ębnienie ró żnych wariantów realizacji tych zamierze ń. W poszczególnych zlewniach podj ęto tak że analizy porównawcze ró żnych wariantów rozwi ąza ń prowadz ących do zmniejszenia zagro żenia powodziowego, np. modernizacji obwałowa ń w zestawieniu z mo żliwo ści ą zmniejszenia kulminacji fali wezbraniowej poprzez wzrost retencji zlewni i doliny. Tab. 4.3. Charakterystyka mo żliwych scenariuszy Programu . Scenariusz Udział działa ń w scenariuszu Racjonalizacja Działania Działania Działania planowania edukacyjne techniczne przyjazne przestrzennego i organizacyjne środowisku 1 TAK TAK NIE NIE 2 TAK TAK TAK NIE 3 TAK TAK NIE TAK 4 TAK TAK TAK TAK Źródło: opracowanie własne. Tab. 4.4. Mocne i słabe strony rozpatrywanych scenariuszy. Scenariusz Mocne strony Słabe strony Scenariusz 1 • małe nakłady finansowe • nie podnosi si ę poziomu - pozostawienie stanu (głównie na prace bezpiecze ństwa w zakresie istniej ącego utrzymaniowe) ochrony przed powodzi ą • akceptacja przedstawicieli i mo że on zosta ć obni żony ochrony przyrody (brak wskutek dalszej działa ń ingeruj ących w dekapitalizacji infrastruktury

76 Patrz: zał ącznik nr 27.

87 środowisko o cennych • mo żliwo ść wyst ępowania zasobach przyrodniczych) du żych strat i szkód powodziowych • brak akceptacji społecznej (mieszka ńców terenów zagro żonych) Scenariusz 2 • podniesienie stopnia • du ża ingerencja - działania techniczne bezpiecze ństwa w środowisko przyrodnicze (modernizacja i powodziowego poprzez i mo żliwo ść jego degradacji rozbudowa popraw ę parametrów • wysokie koszty realizacji infrastruktury technicznych budowli, i utrzymania infrastruktury przeciwpowodziowej) urz ądze ń technicznych technicznej słu żą cej ochronie i realizacj ę nowej przed powodzi ą infrastruktury – tam gdzie jest • zawodno ść technicznych niezb ędna a tak że poprzez systemów ochrony przed zapewnienie odpływu wód powodzi ą, mog ąca wielkich powodowa ć znacz ący wzrost • spełnienie licznych strat i szkód powodziowych postulatów ludno ści • rozwi ązania nie w pełni z terenów dotkni ętych spełniaj ą zalecenia skutkami powodzi lub Dyrektywy Powodziowej obszarów zagro żonych dotycz ące zarz ądzania powodziami ryzykiem powodziowym Scenariusz 3 • stosunkowo małe koszty • ograniczona skuteczno ść - działania przyjazne z uwagi na ograniczenie ochrony przed powodzi ą, środowisku inwestycji systemów brak mo żliwo ści osi ągni ęcia technicznych zadowalaj ącego stopnia • działania zbie żne z intencj ą bezpiecze ństwa Dyrektywy Powodziowej • trudno ści w realizacji • akceptacja przyrodników (pod niektórych działa ń (poldery, warunkiem, że w inwestycjach zwi ększenie rozstawu uwzgl ędnione zostan ą wałów, renaturyzacja dolin) wymagania ochrony przyrody) • brak mo żliwo ści zarz ądzania ryzykiem powodziowym zgodnie z Dyrektyw ą Powodziow ą Scenariusz 4 • rozwi ązanie zgodne • du że nakłady finansowe - działania Dyrektyw ą Powodziow ą i długi czas realizacji ró żnorodne, umo żliwiaj ące „zarz ądzanie • trudno ści w realizacji kompleksowe, ryzykiem powodziowym” niektórych działa ń (poldery, w układzie • stworzenie kompleksowego zwi ększenie rozstawu wałów, zlewniowym systemu ochrony przed rozbiórka wałów, powodzi ą daj ącego mo żliwo ść renaturyzacja dolin) dostosowania systemu do • ograniczenia stopnia zagospodarowania w wykorzystaniu terenów zagro żonych i sposobie u żytkowania z uwzgl ędnieniem warunków terenów zagro żonych przyrodniczych powodziami • akceptacja społeczna proponowanych rozwi ąza ń w zakresie bezpiecze ństwa powodziowego oraz ingerencji w środowisko przyrodnicze Źródło: opracowanie własne.

88 4.7.2. Wariantowanie w grupach działa ń inwestycyjnych Podstawy metodyczne wariantowania w grupach działa ń inwestycyjnych opracowano w nast ępuj ących ekspertyzach wykonanych na potrzeby Programu : • Analiza wpływu ro ślinno ści na warunki przepływu wody w mi ędzywalu. Okre ślenie kryteriów ustalania miejsc przeprowadzania wycinek i usuwania nadmiaru ro ślinno ści 77 , • Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w dorzeczu Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem retencji gruntowej 78 , • Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji suchych zbiorników oraz polderów w dorzeczu Wisły Środkowej 79 , • Wskazanie mo żliwo ści zwi ększenia rozstawu wałów w regionie wodnym Wisły Środkowej80 , • Weryfikacja systemów melioracyjnych pod k ątem znaczenia dla bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Wisły Środkowej 81 , • Analiza wpływu akumulacji rumowiska w strefie oddziaływania zbiorników na bezpiecze ństwo powodziowe w regionie. Okre ślenie kryteriów wyboru miejsc przeprowadzania prac pogł ębiarskich 82 . Kryteria zastosowane w analizie wariantowej w poszczególnych grupach działa ń inwestycyjnych były zró żnicowane i dostosowane do specyfiki tych działa ń. Jednak we wszystkich przypadkach uwzgl ędniały skuteczno ść wpływu na zmniejszenie zagro żenia powodziowego, problemy środowiska przyrodniczego oraz realno ść realizacji. Uwzgl ędniono tak że uwagi przedstawione przez pełnomocników poszczególnych wojewodów oraz uwagi i sugestie zgłaszane podczas konsultacji wojewódzkich 83 .

4.7.3. Wariantowanie rozwi ąza ń w poszczególnych zlewniach Podstaw ą analizy wariantów rozwi ąza ń w poszczególnych zlewniach s ą: • propozycje zada ń inwestycyjnych zgłoszone do realizacji w poszczególnych zlewniach (zgłoszone przez poszczególne RZGW, WZMiUW oraz inne instytucje), • analizy wykonane na podstawie wielokryterialnej oceny przedstawionej w kartach zgłosze ń, • listy zada ń wskazanych w ekspertyzach opracowanych na potrzeby Programu , • wnioski z konsultacji wojewódzkich. Stosowne propozycje, z uwzgl ędnieniem analizy wariantowej w poszczególnych zlewniach, przedstawiono w rozdziale 5 Programu .

77 Kubrak J., dz. cyt. 78 Ignar S. i in., dz. cyt. 79 Cabala-Pluci ńska B. i in., Analiza wielokryterialna… 80 Cabala-Pluci ńska B. i in., Wskazanie mo żliwo śc… 81 Pierzgalski E. i in., dz. cyt. 82 Magnuszewski A., dz. cyt. 83 Tabel ę uwag do wersji roboczej projektu Programu opublikowano na stronie internetowej www.mazowieckie.pl.

89 5. DZIAŁANIA I PROPOZYCJE ZADA Ń W CELU ZMNIEJSZENIA RYZYKA POWODZIOWEGO W REGIONIE WODNYM ŚRODKOWEJ WISŁY

5.1. Kryteria wyboru zada ń na lata 2015-2020-2030 W celu zmniejszenia ryzyka powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły zaproponowano w Programie wst ępn ą list ę propozycji działa ń nietechnicznych zwi ązanych z planowaniem przestrzennym, edukacj ą i zarz ądzaniem kryzysowym (zał ącznik nr 26) oraz propozycji działa ń technicznych, takich jak regulacja rzek, modernizacja i budowa urz ądze ń ochrony przed powodzi ą (zał ącznik nr 27). Wymienione zał ączniki zawieraj ą zestawienie zada ń w formie tabelarycznej oraz kart zada ń. Propozycje zada ń uj ęto według wzoru karty zadania, w której zawarto krótk ą charakterystyk ę działania, jego zakres rzeczowy i stopie ń przygotowania, planowany termin realizacji, koszty realizacji oraz efekty realizacji. Ka żde zadanie zostało ponadto poddane ocenie wielokryterialnej pod k ątem znaczenia hydrologicznego, społecznego, środowiskowego, kulturowego, gospodarczego i technicznego. Na podstawie tej oceny propozycje zada ń w obr ębie zlewni zakwalifikowano do trzech klas (patrz rozdział 5.2): I – z najwy ższ ą punktacj ą – inwestycje najpilniejsze do realizacji; II – z umiarkowan ą ilo ści ą punktów – inwestycje średnio pilne i III – z najni ższ ą punktacj ą – inwestycje do realizacji w ostatniej kolejno ści. propozycje zada ń inwestycyjnych przedstawiono w podziale zlewniowym, wydzielaj ąc nast ępuj ące grupy: wały, urz ądzenia wodne, obiekty małej retencji, melioracje, suche zbiorniki i poldery oraz regulacja rzek. Lista proponowanych zada ń słu ży ocenie oszacowania wielko ści kosztów Programu , dokonania wariantowania w poszczególnych zlewniach oraz dla skolerowania wkładu wszystkich uczestników w Program ie. Zgodnie z przyj ętą logik ą prac zało żono weryfikacj ę propozycji zada ń na kilku poziomach w oparciu o przepływ informacji „z góry do dołu” i „z dołu do góry”. Lista propozycji zada ń podlega ci ągłej weryfikacji w ramach opracowania i w momencie przyj ęcia Programu przez Rad ę Ministrów (2014 rok) b ędzie materiałem pomocniczym. Po przyj ęciu Programu przez Rad ę Ministrów propozycje zada ń – po ich formalnym zgłoszeniu do realizacji przez wnioskodawców – zostan ą poddane ocenie formalnej, strategicznej i merytorycznej z wykorzystaniem sukcesywnie pozyskiwanych od wykonawców materiałów opracowywanych dla poszczególnych zlewni w ramach Dyrektywy Powodziowej . W wyniku oceny powstan ą, sporz ądzone przez Biuro Programu, plany roczne zada ń inwestycyjnych i nieinwestycyjnych. Poni żej opisano szczegółowy sposób przeprowadzenia oceny. I. Oceny formalnej zada ń dokona Biuro Programu wraz z Pełnomocnikami ds. realizacji Programu. Zadanie zostanie zakwalifikowane do kolejnej oceny pod warunkiem jego zlokalizowania w obszarze strategicznej interwencji. W stosunku do zada ń inwestycyjnych dodatkowo ocenie formalnej b ędzie podlega ć stan zaawansowania procesu przygotowawczego w oparciu o: • studium wykonalno ści, • ocen ę oddziaływania na środowisko, • projekt budowlany wraz z opiniami, uzgodnieniami, pozwoleniami i innymi dokumentami, wymaganymi przepisami szczególnymi,

90 • decyzj ę o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, • pozwolenie na budow ę – w przypadku mo żliwo ści rozpocz ęcia prac w ci ągu 3 lat. II. Oceny strategicznej zada ń dokona Biuro Programu wraz z Pełnomocnikami ds. realizacji Programu . B ędzie si ę ona opiera ć na badaniu: • wpływu zadania na realizacj ę celów okre ślonych w Programie , w tym celów szczegółowych dla poszczególnych zlewni, • ci ągło ści przedsi ęwzi ęcia, • dost ępno ści środków finansowych, • oddziaływania na środowisko naturalne i kolizji z obszarami chronionymi, • stanu zaawansowania procesu przygotowawczego, • stopnia zgodno ści zadania z materiałami opracowywanymi dla poszczególnych zlewni w ramach Dyrektywy Powodziowej . III. Oceny merytorycznej zada ń dokonają przedstawiciele Rady Programu, bior ąc pod uwag ę: • wpływ zadania na realizacj ę celów szczegółowych Programu wraz z ocen ą wypełnienia mierników przypisanych do poszczególnych celów, • przygotowanie organizacyjne, techniczne i finansowe do realizacji zadania przez wnioskodawc ę, • mo żliwo ść finansowania zadania z innych źródeł, spoza Programu , • zgodno ść zadania ze strategiami krajowymi i europejskimi w zakresie wykonania celów Programu , • ocen ę zdolno ści wnioskodawcy do wypełnienia mierników wskazanych w zadaniu oraz przeprowadzenia ewaluacji działania. Po zako ńczeniu trzech etapów oceny zada ń pod wzgl ędem ww. kryteriów nast ępuje priorytetyzacja i pogrupowanie zada ń w ramach Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły na cztery kategorie: kategoria A – przedsi ęwzi ęcia najwa żniejsze, przygotowane do realizacji i mo żliwe do sfinansowania, kategoria B – przedsi ęwzi ęcia mniej wa żne, przygotowane do szybkiej realizacji i mo żliwe do sfinansowania, kategoria C – przedsi ęwzi ęcia najwa żniejsze, nieprzygotowane do realizacji, ale mo żliwe do sfinansowania, kategoria D – przedsi ęwzi ęcia pozostałe, których szybka realizacja nie jest ani wystarczaj ąco uzasadniona, ani mo żliwa.

5.2. Działania i propozycje zada ń w uj ęciu wariantowym (klasyfikacja zada ń)

Ka żde z propnowanych zada ń poddano ocenie wielokryterialnej pod k ątem znaczenia hydrologicznego, społecznego, środowiskowego, kulturowego, gospodarczego i technicznego. Na podstawie tak uzyskanych ocen zadania w obr ębie zlewni zakwalifikowano do trzech nast ępuj ących klas (zał ącznik nr 28): I – z najwy ższ ą punktacj ą – inwestycje najpilniejsze do realizacji, II – z umiarkowan ą ilo ści ą punktów – inwestycje średnio pilne, III – z najni ższ ą punktacj ą – inwestycje do realizacji w ostatniej kolejno ści. W wyniku ww. klasyfikacji nale ży zrealizowa ć w regionie wodnym Środkowej Wisły w pierwszej kolejno ści 274 zadania inwestycyjne (klasa I), w drugiej kolejno ści 327 zada ń (klasa II), natomiast w trzeciej kolejno ści 207 zada ń (klasa III).

91 5.3. Weryfikacja propozycji zada ń Brak map zagro żenia powodziowego i map ryzyka powodziowego, które uwzgl ędniałyby zagro żenia wyst ępuj ące tak że poza dolinami wi ększych rzek, był słab ą stron ą w procesie opracowywania Programu . Mapy takie ułatwiłyby wybór priorytetowych inwestycji technicznych. Opracowanie ww. map pozwoli na dostosowanie priorytetów działa ń. Po opracowaniu prognozy oddziaływania na środowisko i konsultacjach społecznych lista zaproponowanych zada ń w Programie zostanie zweryfikowana za pomoc ą modelowania matematyczno-hydraulicznego w ramach opracowywania przez Krajowy Zarz ąd Gospodarki Wodnej planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym. KZGW przeprowadzi powyższ ą weryfikacj ę z wykorzystaniem modeli hydraulicznych opracowanych w ramach projektu „Informatyczny System Osłony Kraju przez nadzwyczajnymi zagro żeniami”.

92 6. PODSUMOWANIE STRATEGICZNEJ OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO

Po przeprowadzeniu strategicznej oceny oddziaływania na środowisko – zgodnie z ustaw ą z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko – w Programie zostanie zamieszczone podsumowanie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko, w tym wyniki prognozy oddziaływania na środowisko i wyniki konsultacji społecznych skutków realizacji Programu . W przypadku wskazania na przewidywane wyst ąpienie negatywnego transgranicznego oddziaływania na środowisko, dalsze post ępowanie w tym zakresie wynika z ratyfikowanej przez Polskę w 2012 r. Konwencji o ocenach oddziaływania na środowisko w kontek ście transgranicznym, sporz ądzonej w Espoo 25 lutego 1991 r.

93 7. PODSTAWOWE ZAŁO ŻENIA SYSTEMU REALIZACJI PROGRAMU

7.1. Zarz ądzanie Programem Pełnomocnikiem Rz ądu ds. Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły b ędzie Wojewoda Mazowiecki. Nadzór nad działalno ści ą Pełnomocnika b ędzie sprawował Prezes Rady Ministrów, natomiast nad wła ściwym kierunkiem realizacji zada ń Programu czuwa ć b ędzie Komitet Steruj ący, jako ciało opiniodawczo-doradcze Pełnomocnika Rz ądu. W skład Komitetu Steruj ącego wejd ą: minister wła ściwy do spraw środowiska, minister wła ściwy do spraw gospodarki wodnej, minister wła ściwy do spraw administracji publicznej oraz wojewodowie: kujawsko-pomorski, lubelski, łódzki, mazowiecki, podlaski, śląski, świ ętokrzyski, warmi ńsko-mazurski, a tak że prezes KZGW, Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska, Prezydent m.st. Warszawy, dyrektor RZGW w Warszawie. Pracami Komitetu Steruj ącego b ędzie kierowa ć Prezydium. Do zada ń Komitetu Steruj ącego nale żeć b ędzie: • zatwierdzanie wniosków kierowanych do Rady Ministrów w sprawach zmian b ądź aktualizacji Programu , • zatwierdzanie rocznych planów działania wraz z wykazami zada ń oraz rocznych planów rzeczowo-finansowych, • zatwierdzanie rocznych sprawozda ń z realizacji Programu, • inicjowanie prac nad zmianami i aktualizacjami Programu oraz okre ślanie ich kierunku, • monitoring głównych zada ń Programu oraz dokonywanie okresowych przegl ądów i ocen stanu realizacji Programu, • inicjowanie przygotowania i opiniowanie projektów aktów prawnych zwi ązanych z realizacj ą zada ń Programu . Program b ędzie wdra żany przez wyodr ębnion ą jednostk ę – Jednostk ę Realizuj ącą Program (JRP) zwan ą Biurem Programu, działaj ącą w strukturze Mazowieckiego Urz ędu Wojewódzkiego w Warszawie. Zarz ądzanie Programem b ędzie finansowane z bud żetu Wojewody Mazowieckiego i w oparciu o jedn ą z wybranych metodyk zarz ądzania stosowanych w administracji publicznej (np. w oparciu o metodyk ę PRINCE2 TM ). Biuro Programu powstanie w okresie trzech miesi ęcy od ustanowienia Programu . Do zada ń Biura Programu nale żeć b ędzie: • przygotowywanie wniosków kierowanych do Rady Ministrów w sprawach zmian b ądź aktualizacji Programu , • opracowanie rocznych planów działania wraz z wykazem zada ń oraz rocznych planów rzeczowo-fiansowych, • opracowanie rocznych sprawozda ń z realizacji Programu , • przygotowanie zmian i aktualizacji Programu , • bie żą cy przegl ąd i ocena realizacji Programu , w tym opiniowanie wykonywanych zada ń, • przygotowanie projektów aktów prawnych zwi ązanych z realizacj ą Programu , • obsługa administracyjno-prawna Programu , w tym opracowanie szczegółowego harmonogramu realizacji działa ń oraz procedur współpracy z instytucjami zaanga żowanymi w realizacj ę Programu ,

94 • obsługa organizacyjno-administracyjna Komitetu Steruj ącego, Rady Programu i Koordynatora Programu, w tym organizacja cyklicznych spotka ń, • współpraca z instytucjami realizuj ącymi poszczególne zadania, udost ępniaj ącymi środki finansowe, organizacjami pozarz ądowymi i partnerami społeczno-gospodarczymi oraz instytucjami mi ędzynarodowymi, • przekazywanie i rozliczanie dotacji na zadania Programu , • przegl ąd nowych inicjatyw i programów dotycz ących bezpiecze ństwa powodziowego w kraju i na świecie oraz korelowanie ich z Programem , w tym uczestnictwo w konferencjach, sympozjach i innych spotkaniach, • bie żą ca analiza danych i aktualizacja bazy danych Programu , • udost ępnianie danych zainteresowanym jednostkom: samorz ądowym, badawczym, organizacjom pozarz ądowym i społecznym, działaj ącym na rzecz bezpiecze ństwa powodziowego, • prowadzenie aktywnej polityki informacyjnej oraz nawiązywanie i budowanie relacji z otoczeniem celem kształtowania pozytywnego odbioru Programu . Na czele Biura Programu sta ć b ędzie Koordynator Programu, który podlega ć b ędzie bezpo średnio Pełnomocnikowi Rz ądu. Do zada ń Koordynatora Programu nale żeć będzie m.in.: • koordynacja prac Programu , w tym w szczególno ści kierowanie Biurem Programu oraz współpraca z Rad ą Programu, • koordynacja przygotowywania wniosków kierowanych do Rady Ministrów w sprawach zmian b ądź aktualizacji Programu , • koordynacja opracowywania rocznych planów działania wraz z wykazami zada ń oraz rocznych planów rzeczowo-finansowych, • koordynacja opracowywania rocznych sprawozda ń z realizacji Programu , • nadzór nad przygotowywaniem zmian i aktualizacji Programu , • nadzór nad bie żą cym przegl ądem i ocen ą stanu realizacji Programu , • koordynacja przygotowywania projektów aktów prawnych zwi ązanych z realizacj ą zada ń Programu , • koordynacja zada ń zwi ązanych ze współprac ą z instytucjami zaanga żowanymi w realizacj ę Programu , • współpraca z instytucjami rz ądowymi, samorz ądowymi i badawczymi oraz innymi, do kompetencji których nale ży realizacja zada ń w zakresie zbie żnym z Programem , • współpraca z instytucjami przekazuj ącymi środki finansowe na realizacj ę Programu, • nadzór nad przekazywaniem i rozliczaniem dotacji na zadania Programu , • koordynacja budowania relacji z otoczeniem i koordynacja dział ąń zwi ązanych z polityk ą informacyjn ą Programu . Przy Pełnomocniku Rz ądu działa ć b ędzie Rada Programu zło żona z ekspertów, sprawuj ąca rol ę doradcz ą oraz nadzor merytoryczny nad realizacj ą Programu . W skład Rady wejd ą eksperci, którzy maj ą wiedz ę, kompetencje i do świadczenie w zakresie bezpiecze ństwa powodziowego lub w zakresie inwestycji wymienionych w Programie . W realizacji zada ń Koordynator Programu b ędzie ści śle współpracował z Rad ą. W skład Rady wejd ą osoby powołane przez Pełnomocnika Rz ądu. Rada b ędzie

95 si ę zbiera ć na wniosek Komitetu Steruj ącego lub Pełnomocnika Rz ądu lub – w wyj ątkowych sytuacjach – Koordynatora Programu. Rada b ędzie obradowa ć pod przewodnictwem Przewodnicz ącego Rady Programu, wybranego przez Pełnomocnika Rz ądu spo śród członków Rady. Do zada ń Rady nale żeć b ędzie: • doradzanie Pełnomocnikowi Rz ądu i Koordynatorowi Programu przy podejmowaniu kluczowych decyzji zwi ązanych z realizacj ą Programu , • merytoryczna ocena zada ń, projektów i wyboru rozwi ąza ń wariantowych Programu , • okresowa ocena efektów realizacji Programu , • nadzór nad interdyscyplinarnym charakterem Programu , w tym w szczególności propozycje wykorzystania w realizacji Programu materiałów badawczych i ekspertyz. Role: Pełnomocnika Rz ądu, Komitetu Steruj ącego, Koordynatora Programu, Biura Programu, Rady Programu i Pełnomocników ds. realizacji Programu zostan ą opisane zgodnie z wybran ą metodyk ą zarz ądzania projektami. Celem sprawnej realizacji Programu członkowie Komitetu Steruj ącego mog ą powoła ć Pełnomocników ds. realizacji Programu , którzy wejd ą w skład Komitetu Koordynuj ącego. Komitet Koordynuj ący b ędzie si ę zbierał na wniosek Koordynatora Programu, który b ędzie przewodniczył jego obradom. Biuro Programu (na czele z Koordynatorem) zostanie przeszkolone z wybranej metodyki zarz ądzania projektami w ci ągu 6 miesi ęcy od ustanowienia Programu . Wybrany system zarz ądzania, zgodny z metodyk ą, zostanie wdrożony – przy wsparciu odpowiedniego systemu informatycznego – w ci ągu 12 miesi ęcy od ustanowienia Programu . Biuro Programu b ędzie realizowało i rozliczało poszczególne zadania przy wsparciu wybranej metodyki.

7.2. Sposób monitorowania i oceny post ępów osi ągania celów głównych i szczegółowych Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego (KSRR) przewiduje powstanie jednolitego systemu monitorowania na poziomie kraju i jednostek terytorialnych. Baza b ędzie zawiera ć wska źniki odnosz ące si ę do celów głównych i szczegółowych, istotnych w kontek ście diagnozowania, monitorowania i ewaluacji społeczno-gospodarczego oraz przestrzennego rozwoju kraju i jego regionów, subregionów, ro żnych typów obszarów wiejskich oraz obszarów miejskich. Baza b ędzie skonstruowana na podstawie ustale ń strategii i będzie podstaw ą do monitorowania kontraktów terytorialnych oraz realizacji celów KSRR. Zgodnie z art. 17 ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 84 , w toku prac nad Programem wypracowano sposób monitorowania i oceny stopnia osi ągania celu głównego Programu (omówiony w rozdziale 4), z wykorzystaniem metod zastosowanych w Programie dla Odry – 2006 i Programie ochrony przed powodzi ą w dorzeczu górnej Wisły 85 . Punktem wyj ścia do definiowania mierników był schemat logiki interwencji, stosowany powszechnie do opracowywania programów i przedsi ęwzi ęć . System monitorowania

84 tj. Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 712. 85 Sformułowanie wska źników ewaluacji Programu oparte b ędzie na Przewodniku po metodach ewaluacji – Wska źniki monitoringu i ewaluacji, opracowanym przez Dyrekcj ę Generaln ą ds. Polityki Regionalnej Komisji Europejskiej (Dokument roboczy nr 2, 2006). Wykorzystany zostanie tak że Podr ęcznik ewaluacji efektów projektów infrastrukturalnych, wydany w 2009 r. przez Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

96 zawiera: • opis podmiotów odpowiedzialnych za monitoring, • zestaw wska źników mierz ących cel główny i cele szczegółowe, • opis sposobu zbierania danych do wska źników, • opis sposobów i cz ęstotliwo ści przedstawiania wyników monitoringu, • opis systemu sprawozdawczo ści, • zasady przyszłych aktualizacji Programu . Mierniki zdefiniowano na trzech poziomach: produktu, rezultatu i oddziaływania (zał ącznik nr 29)86 . Po przyj ęciu Programu przez Rad ę Ministrów ocena post ępu realizacji celów strategicznych b ędzie dokonywana przez Komitet Steruj ący (funkcja monitoruj ąca).

7.3. Harmonogram wdra żania Programu Maj ąc na uwadze przyj ęte w krajowych dokumentach strategicznych ramy czasowe oraz perspektywy finansowe Unii Europejskiej, a także ze wzgl ędu na konieczno ść hierarchizacji zada ń wpisanych do Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły, w rozdziale 5 Programu opisano propozycje list zada ń – ujęte według wzoru karty zadania – mo żliwych do zrealizowania w trzech perspektywach czasowych: do 2016, 2020 i 2030 roku. W szczególno ści we wskazanym okresie planuje si ę: do 2016 r.: zako ńczenie rozpocz ętych zada ń inwestycyjnych i nieinwestycyjnych oraz rozpocz ęcie prac studialnych, przedprojektowych i projektowych do zada ń inwestycyjnych planowanych w kolejnych latach. Tym samym powinny zosta ć zrealizowane najpilniejsze z punktu widzenia zagrożenia powodziowego zadania zapewnienia bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Środkowej Wisły, do 2020 r.: aktualizacj ę Programu zwi ązan ą ze sporz ądzeniem do grudnia 2015 roku przez KZGW planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym opracowanych na podstawie map zagro żenia powodziowego i map ryzyka powodziowego 87 (szczegółowy harmonogram aktualizacji Programu powinien zosta ć opracowany i przedstawiony do zatwierdzenia przez Pełnomocnika Rz ądu do ko ńca 2015 roku); przegl ąd i aktualizacj ę listy zada ń inwestycyjnych i nieinwestycyjnych; w przypadku istotnych zmian ponowne przeprowadzenie procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko, do 2030 r.: aktualizacj ę Programu zwi ązan ą z aktualizacj ą wst ępnej oceny ryzyka powodziowego, map zagro żenia powodziowego i map ryzyka powodziowego oraz planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym, jednak nie rzadziej ni ż co 6 lat (szczegółowy harmonogram aktualizacji Programu powinien zosta ć opracowany i przedstawiony do zatwierdzenia przez Pełnomocnika Rz ądu do ko ńca 2024 roku); przegl ąd i aktualizacj ę listy zada ń inwestycyjnych i nieinwestycyjnych;

86 Wraz z przyj ęciem projektu Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły przez Rad ę Ministrów przewiduje si ę sporz ądzenie „Opracowania wska źników ewalucji Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły oraz matrycy jego ewaluacji”. 87 Zgodnie z Dyrektyw ą 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 pa ździernika 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarz ądzania nim. Dz.U. L 288/27 z 6.11.2007.

97 w przypadku zmian ponowne przeprowadzenie pełnej procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko. Wraz z przyj ęciem Programu przez Rad ę Ministrów – analogicznie do stosowanych przez instytucje zarz ądzaj ące programami operacyjnymi procedur identyfikacji potencjalnych projektów – propozycje zada ń po ich formalnym zgłoszeniu do realizacji przez wnioskodawców wskazane w rozdziale 5 Programu zostan ą poddane ocenie formalnej, strategicznej i merytorycznej. W wyniku oceny powstan ą, sporz ądzone przez Biuro Programu, plany roczne zada ń inwestycyjnych i nieinwestycyjnych. Szczegółowy sposób przeprowadzenia oceny opisano w rozdziale piątym Programu . Plany roczne zada ń inwestycyjnych i nieinwestycyjnych b ędą podlegały opracowaniu zgodnie z harmonogramem zaproponowanym przez Biuro Programu i zatwierdzonym przez Pełnomocnika Rz ądu. W pracach nad ich sporz ądzeniem b ędą uczestniczyli przedstawiciele Rady Programu (która dokona oceny merytorycznej) oraz Biura Programu (przeprowadzi ocen ę formaln ą i strategiczn ą) wraz z Pełnomocnikami ds. realizacji Programu .

7.4. Projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie powołania Pełnomocnika Rz ądu

ROZPORZ ĄDZENIE RADY MINISTRÓW

z dnia ...

w sprawie ustanowienia Pełnomocnika Rz ądu do spraw Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły

oraz opracowywania preliminarza wydatków Na podstawie art. 10 ust. 1 i 4 ustawy na realizacj ę Programu; z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów zarz ądza si ę, co nast ępuje: 6) przygotowywania planów finansowo- rzeczowych oraz harmonogramu działa ń § 1. 1. Ustanawia si ę Pełnomocnika Rz ądu podejmowanych w ramach Programu; do spraw Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły, zwanego 7) podejmowania działa ń zmierzaj ących dalej „Pełnomocnikiem". do pozyskiwania pozabud żetowych środków finansowych na realizacj ę Programu ze źródeł 2. Pełnomocnikiem jest Wojewoda Mazowiecki. krajowych i zagranicznych; § 2. Pełnomocnika upowa żnia si ę 8) analizowania i oceniania rozwi ąza ń prawnych do podejmowania działa ń w zakresie: i ekonomicznych z dziedzin zwi ązanych z realizacj ą Programu; 1) koordynowania realizacji zada ń „Programu 9) inicjowania kontroli przebiegu realizacji Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie inwestycji i projektów Programu; Wodnym Środkowej Wisły", zwanego dalej „Programem"; 10) realizacji innych zada ń powierzonych przez Rad ę Ministrów lub Prezesa Rady Ministrów, 2) współpracy z mi ędzynarodowymi organizacjami zwi ązanych z Programem oraz i instytucjami, a tak że współpracy ze zrównowa żonym rozwojem w regionie mi ędzyrz ądowej w zakresie problematyki wodnym Środkowej Wisły. zrównowa żonego rozwoju regionu wodnego Środkowej Wisły; § 3. 1. Nadzór nad działalno ści ą Pełnomocnika sprawuje Prezes Rady Ministrów. 3) współpracy w zakresie środków pochodz ących z funduszy wspólnotowych; 2. Pełnomocnik przedstawia Radzie 4) współpracy z instytucjami rz ądowymi, samorz ą- Ministrów analizy, oceny i wnioski zwi ązane dowymi oraz innymi podmiotami finansuj ącymi z zakresem jego zada ń oraz coroczne sprawozdania Program; ze swojej działalno ści. Coroczne sprawozdania z działalno ści Pełnomocnik składa do ko ńca 5) opracowywania projektów dokumentów pierwszego kwartału roku nast ępnego niezb ędnych do okre ślenia w ustawie po ka żdym roku kalendarzowym działalno ści. bud żetowej środków na realizacj ę Programu

98 3. Pełnomocnik informuje Prezesa Rady 2) inicjowanie i monitorowanie działalno ści Ministrów o wszystkich zagro żeniach realizacji zwi ązanej z realizacj ą zada ń Programu; zada ń, o których mowa w § 2. 3) ocena stanu realizacji zada ń Programu oraz pro- § 4. 1. W toku wykonywania zada ń ponowanie kierunków ich realizacji; Pełnomocnik współdziała z wła ściwymi ministrami, 4) opiniowanie i inicjowanie projektów aktów kierownikami urz ędów centralnych, wojewodami prawnych zwi ązanych z realizacj ą zada ń i innymi organami administracji rz ądowej oraz Programu; z organami samorz ądu terytorialnego i organizacjami pozarz ądowymi. 5) ocena wyników konsultacji społecznych przy realizacji Programu oraz poszczególnych zada ń 2. Organy administracji rz ądowej przewidzianych w Programie. są obowi ązane do współdziałania i udzielania pomocy Pełnomocnikowi w realizacji jego zada ń, 4. Komitet działa na podstawie uchwalonego w szczególno ści przez udost ępnianie mu wszelkich przez siebie regulaminu pracy zatwierdzonego przez ś niezb ędnych informacji. ministra wła ciwego do spraw administracji publicznej. 3. Projekty aktów prawnych oraz innych dokumentów rz ądowych, dotycz ących zada ń, 5. Pracami Komitetu kieruje Pełnomocnik. o których mowa w § 2, podlegaj ą zaopiniowaniu przez Pełnomocnika. § 8. Obsług ę merytoryczn ą, organizacyjno-praw- § 5. Pełnomocnik jest upowa żniony ną, techniczn ą i kancelaryjno-biurow ą Pełnomocnika do wnoszenia, za zgod ą Prezesa Rady Ministrów, zapewnia Mazowiecki Urz ąd Wojewódzki opracowanych przez siebie projektów dokumentów w Warszawie z bud żetu własnego. rz ądowych, wynikaj ących z zakresu jego działania, do rozpatrzenia przez Rad ę Ministrów. § 9. Rozporz ądzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. § 6. W zakresie niezb ędnym do realizacji jego zada ń Pełnomocnik mo że:

1) powoływa ć zespoły do opracowania okre ślonych zagadnie ń; 2) zleca ć przeprowadzenie ekspertyz, opinii, aplikacji projektów, studiów opłacalno ści i wykonalno ści, prac projektowych oraz innych opracowa ń. § 7. 1. W celu realizacji Programu, jako ciało opiniodawczo-doradcze Pełnomocnika, powołuje si ę Komitet Steruj ący „Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły", zwany dalej „Komitetem".

2. W skład Komitetu wchodz ą:

1) minister wła ściwy do spraw środowiska; 2) minister wła ściwy do spraw gospodarki wodnej; 3) minister wła ściwy do spraw administracji publicznej; 4) wojewodowie: kujawsko–pomorski, lubelski, łódzki, mazowiecki, podlaski, śląski, świ ętokrzyski, warmi ńsko-mazurski; 5) prezes Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej; 6) Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska; 7) prezydent m.st. Warszawy; 8) dyrektor Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Warszawie. 3. Do zada ń Komitetu nale ży:

1) opiniowanie projektów dokumentów, prelimina- rzy wydatków oraz planów rzeczowo- finansowych, o których mowa w § 2 pkt 5 i 6;

99 8. PLAN FINANSOWY I ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU

Podstaw ą przygotowania zało żeń finansowania Programu jest wykaz propozycji zada ń, które zostały wyłonione na etapie jego opracowywania. Zadania podzielono na dwa bloki: zadania inwestycyjne (obejmuj ące m.in. obszar prac budowlano-monta żowych) i zadania nieinwestycyjne (m.in. sfera edukacji społecze ństwa i liderów lokalnych oraz sfera kształtowania wła ściwych postaw społeczno ści lokalnych wobec zagro żeń). Dla ka żdego zadania okre ślone zostan ą wła ściwe źródła finansowania oraz jednostki odpowiedzialne za ich realizacj ę. Na obecnym etapie opracowywania Programu mo żna wskaza ć nast ępuj ące przyszłe źródła finansowania Programu i jego poszczególnych zada ń: • bud żet pa ństwa, • bud żety jednostek samorz ądu terytorialnego, • fundusze celowe narodowego oraz wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej, funduszy ochrony gruntów rolnych i innych pa ństwowych funduszy celowych, • fundusze europejskie (w szczególno ści programy operacyjne sektorowe i regionalne oraz programy wspólnej polityki rolnej a tak że programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej), • mi ędzynarodowe instytucje finansowe (np. Europejski Bank Inwestycyjny, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Bank Światowy), • środki prywatne (fundacje, firmy prywatne, w szczególno ści wykorzystuj ące zasoby wodne, banki komercyjne itp.). Istotne znaczenie dla projektowanego monta żu finansowego maj ą zało żenia nowej perspektywy finansowej UE na lata 2014-2020, zgodnie z któr ą środki wspólnotowe będą stanowiły uzupełnienie środków krajowych (pochodz ących z bud żetu pa ństwa, bud żetu jednostek samorz ądów terytorialnych, środków prywatnych jak i środków pochodz ących z innych źródeł zagranicznych) dla realizowanych projektów. Maj ąc powy ższe na uwadze, celem nadrz ędnym z punktu widzenia realizacji Programu oraz projektowanej in żynierii jego finansowania b ędzie przeprowadzenie dokładnej analizy mo żliwo ści finansowania wyłonionych projektów – mi ędzy innymi w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, Sektorowych Programów Operacyjnych, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz ze środków Banku Światowego, Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Banku Rozwoju Rady Europy. Dokładne przeprowadzenie analizy umo żliwi wła ściwe zaplanowanie alokacji środków z poszczególnych źródeł w całym prognozowanym okresie, ponadto pozwoli na wyznaczenie najlepszego rozwi ązania dla wykorzystania środków krajowych. W celu oszacowania realnych kosztów realizacji Programu, powy ższa analiza musi by ć przeprowadzona tak że pod k ątem wielko ści środków bud żetu pa ństwa, które w przypadku pozyskania po życzki z mi ędzynarodowych instytucji finansowych b ędą przeznaczone na jej obsług ę i spłat ę.

100 9. LITERATURA I ŹRÓDŁA INFORMACJI

Spis literatury: ACHREM E., GIERSZEWSKI P., 2007, Zbiornik Włocławski, Inspekcja Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. ALTINAKAR M. S., KIEDRZY ŃSK A. E. MAGNUSZEWSKI A., 2006, Modeling of inundation patterns at Pilica river floodplain, Poland . [w:] Climate Variability and Change-Hydrological Impacts (Proceedings of the Fifth FRIEND World Conference held at Havana, Cuba, November 2006), IAHS Publ. 308, s. 579-585. ALTINAKAR M. S., CZERNUSZENKO W., ROWI ŃSKI P., WANG S.Y. (red.), 2005, Computational Modeling for the Development of Sustainable Water Resources Systems in Poland , Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc. E-5 (387); s. 239-260. Atlas posterunków wodowskazowych dla potrzeb Pa ństwowego Monitoringu Środowiska , 1996, Pa ństwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa. BABI ŃSKI Z., GRZE Ś M ., 1995, Monografia hydrologiczna zbiornika stopnia wodnego Włocławek, Prace Geograficzne nr 30, IGiPZ PAN, Warszawa; s. 79. Badania sedymentacji i aktualizacja pojemno ści – Zbiornik Wodny Sulejów , 2008, IMGW, Warszawa. Badania zamulenia koryta Pilicy w rejonie strefy cofkowej - Zbiornik Wodny Sulejów , 2011, IMGW, Warszawa. BARTNIK A., JOKIEL P., 2010, Maksymalne przepływy i odpływy w Polsce w latach 1951- 2006 [w:] Magnuszewski A. (red.) Hydrologia w ochronie i kształtowaniu środowiska. Monografie Komitetu In żynierii Środowiska PAN, nr. 69, s. 43-53. BARTNIK A., JOKIEL P., 2012, Indeksy powodziowo ści (Francou-Rodiera) i indeksy wysokiej wody w Karpatach i na nizinach, w przekroju wieloletnim, Gospodarka Wodna, 5, s. 204-208. BOGUCKA-SZYMALSKA M., MAGNUSZEWSKI A., 2007, Zastosowanie modelu NCCHE2D do oceny warunków sedymentacji w Jeziorze Włocławskim , Prace i Studia Geograficzne UW, T. 38, s. 105-116. BRA ŃSKI J., 1968, Zm ącenie wody i transport rumowiska unoszonego w rzekach polskich , Prace PIHM, z. 95; s. 49-67. BRA ŃSKI J., SKIBI ŃSKI J., 1968, Udział rumowiska wleczonego w ogólnej masie rumowiska rzecznego transportowanego w korycie środkowej i dolnej Wisły , Wiadom. Słu żb. Hydrolog. i Meteorolog., t. IV, z. 3-4; s. 13-23. BRA ŃSKI J., BANASIK K., 1996, Sediment yields and denudation rates in Poland [in:] Erosion and Sediment Yeld: Global and Regional Perspectives (Proceedings of the Exeter Symposium, July 1996), IAHS Publ. no. 236. BRETSCHNEIDER H., SCHULZ A.,1985, Anwendung von Fließformeln bei naturnahem Gewässerausbau , DVWK - Schriften, Heft 72. CIEPIELOWSKI A., MOSIEJ K. (red.), 1992, Ochrona przed powodzi ą, IMiUZ w Falentach. DĄBKOWSKI SZ., 1971, Prognoza zamulania zbiorników dolinowych na przykładzie zbiornika Włocławek na rzece Wi śle, Praca doktorska na Wydz. Melioracji Wodnych SGGW- AR. DAGANOWSKI A. M., MALINIK V. N., 2004, Gidrosfera Zemli , Gidrometeoizdat, Sankt- Petersburg.

101 DOBROWOLSKI A., MIERKIEWICZ A., OSTROWSKI J., SASIM M., 2010, Regiony Polski najbardziej zagro żone powodziami katastrofalnymi. [w:] Magnuszewski A. (red.) Hydrologia w ochronie i kształtowaniu środowiska. Monografie Komitetu In żynierii Środowiska PAN , nr. 69, ss.55-70

DOBROWOLSKI A., OSTROWSKI J., KONDZIELSKI A., ZANIEWSKA M., 2007: Historyczne i współczesne regiony wyst ępowania katastrofalnych powodzi w Polsce . [w:] J. Szkutnicki, U. Kossowska-Cezak, E. Bogdanowicz, M. Ceran (red.) Cywilizacja i żywioły . Monografie IMGW, Polskie Towarzystwo Geofizyczne, Warszawa, s. 147-156. Dorzecze Wisły – monografia powodzi maj-czerwiec 2010 , 2011, Maciejewski M.,. Ostojski M., Walczykiewicz. T. (red.), IMGW, Warszawa. DVWK – MERKBLÄTTER 220, 1991, Hydraulische Berechnung von Fließgewässern , DK 551.51/54 Fließgewässer, DK 532.543 Hydraulik, DVWK - Merkblätter 220/1991, Kommis- sionsvertrieb Verlag Paul Parey, Hamburg und Berlin. DYNOWSKA I., 1971, Typy re żimów rzecznych w Polsce , Prace Geograficzne Uniwersytetu Jagiello ńskiego, z. 28. FAL B. i in., 1997, Przepływy charakterystyczne głównych rzek Polskich w latach 1951-1990 , Materiały badawcze. Seria: Hydrologia i Oceanografia, nr 21, IMGW, Warszawa. FAL B., 2004, Maksymalne przepływy rzek polskich na tle warto ści zaobserwowanych w ró żnych rzekach świata. Gospodarka Wodna, 5, s. 188-192. FAL B., D ĄBROWSKI P., 2001, Dwie ście lat obserwacji i pomiarów hydrologicznych Wisły w Warszawie-obserwacje stanów wody, Gospodarka Wodna, z. 11, s. 461-467. GORZKOWSKA A., 2011, Procesy sedymentacji w Jeziorze Zegrzy ńskim, Zakład Hydrologii WGSR UW. GRZE Ś M., 1991, Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wi śle – mechanizmy i warunki , IGiPZ PAN, Warszawa. GUNB, 2012, Stan bezpiecze ństwa budowli pi ętrz ących wod ę w Polsce za rok 2011 , Warszawa. GUNB, 2011, Stan bezpiecze ństwa budowli pi ętrz ących wod ę w Polsce za rok 2010, Warszawa. HAGER W. H., 1992, Fließformeln in Rauhgerinnen. Wasserwirtschaft , Wassertechnik, Dez. 1992, s.381-384. Hydronimy. Nazewnictwo geograficzne Polski , 2006, T. I, Główny Urz ąd Geodezji i Kartografii, Warszawa. HYDROPROJEKT, 2010, Projekt budowlany i wykonawczy przebudowy dwóch zapór bocznych Zbiornika Włocławskiego: zapory w Nowym Duninowie, zapory Jordanów-Tokary-Radziwie oraz makroniwelacji w czaszy – poprzedzony koncepcją programowo przestrzenn ą ze studium wykonalno ści – pow. Płock i pow. Włocławek , Warszawa. IGNAR S., 1993, Metodyka obliczania przepływów wezbraniowych w zlewniach nieobserwowanych , Rozprawy Naukowe i Monografie, Wyd. SGGW, Warszawa. IMGW, 1986, Atlas hydrologiczny Polski. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej , Warszawa. IMGW, 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost , Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, maszynopis ekspertyzy, wersja druga, Warszawa. KAISER W., 1984, Fließwiderstandsverhalten in Gerinnen mit durchströmten UFERGEHÖLZEN , Wasserbau - Mitteilungen der TH Darmstadt.

102 KARDEL I., KUPCZYK P., MIODUSZEWSKI W., MITRASZEWSKA-OSTAPOWICZ A., OKRUSZKO T., PCHAŁEK M., 2011, Mała retencja. Planowanie, realizacja, eksploatacja. Poradnik Polskiego Komitetu Globalnego Partnerstwa dla Wody , Wyd. BIGRAF, Warszawa. KLOZE J., 1992, Weryfikacja zdolno ści retencyjnych du żych zbiorników wodnych Centralnego Regionu Wodno-Gospodarczego, Przedsi ęwzi ęcie Badawcze PONT pt. Proekologiczna gospodarka wodna w zakresie zaopatrzenia w wod ę na obszarze Centralnego Regionu Wodno- Gospodarczego (pod kierunkiem M.J. Gromca), t. 3. IMGW. Warszawa 1992. KOBENDZINA J., 1954, Powodzie na Wi śle w okolicy Warszawy , Gospodarka Wodna, z. 4. s. 156-158. TYSZKA Z., 1954, Powodzie w Polsce i ochrona przed nimi w zarysie historycznym , Gospodarka Wodna, z. 4, s. 144-146. GRZE Ś M., 1991, Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wi śle - mechanizm i warunki , IGiPZ PAN, Warszawa, s. 184. KOSICKI A., SAKOWICZ M.,2004, Stopie ń Wodny D ębe , Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Warszawie, Zakład Energetyczny Warszawa – Teren S.A. Krajowa baza danych pokrycia terenu CLC2006. KUBRAK E., 2005, O obliczaniu przepustowo ści koryt , Przegl ąd Naukowy In żynieria i Kształtowanie Środowiska, Nr 1 (31), s. 29-38. KUBRAK E., 2007, Rozkłady pr ędko ści wody w korytach otwartych z elementami symuluj ącymi ro ślinno ść , Praca doktorska na Wydziale In żynierii i Kształtowania Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. KUBRAK J., 1998, Hydraulika techniczna, Wydawnictwo SGGW w Warszawie, s. 378. KUBRAK J., KOZIOŁ A., 2001, Wyniki oblicze ń pr ędko ści w przekroju dwudzielnym z drzewami w terenie zalewowym , Przegl ąd Naukowy Wydziału Melioracji i In żynierii Środowiska, z.23, s.3-11. KUBRAK J., NACHLIK E. (red.), 2003, Hydrauliczne podstawy obliczania przepustowo ści koryt rzecznych, Wydawnictwo SGGW w Warszawie, s. 317. KUPCZYK E., SULIGOWSKI R., 2011, Typy opadów deszczu w terminologii hydrologicznej . Przegl ąd Geofizyczny , 3-4, 235-245. KZGW,2011, Mapa obszarów na których wyst ąpienie powodzi jest prawdopodobne. Wst ępna ocena ryzyka powodziowego , Krajowy Zarz ąd Gospodarki Wodnej, Warszawa. LENART W., 1993: Opad atmosferyczny [w:] U. Soczy ńska (red.) Podstawy hydrologii dynamicznej . Wyd. UW, Warszawa, s. 101-116. ŁAJCZAK A., 1995, Studium nad zamulaniem wybranych zbiorników zaporowych w dorzeczu Wisły , Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej PAN Zeszyt 8, Wydawnictwo Naukowe PW, Warszawa. ŁAJCZAK A., 1999, Współczesny transport i sedymentacja materiału unoszonego w Wi śle i głównych dopływach , Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, Zeszyt 15, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. LEHMANN B., BERNHART H., NESTMANN F., 2005, Hydraulik naturnaher Fließßgewässer , Universität Karlsruhe (TH) Institut für Wasser und Gewässerentwicklung. LIMANÓWKA D., 2012, Projekt Klimat pn. Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodark ę i społecze ństwo , IMGW, Warszawa. LINDNER K., 1982, Der Strömungswiderstand von Pflanzenbeständen , Mitteilungen Leichtweiss - Institut für Wasserbau, Heft 75, Technische Universität Braunschweig. LORENC H., 2005, Atlas klimatu Polski pod redakcj ą Haliny Lorenc , IMGW, Warszawa . MACEK S., 1993, 20 lat eksploatacji zbiornika wodnego Sulejów. Gospodarka Wodna , 12, s. 274-275.

103 MAGNUSZEWSKI A., KIEDRZY ŃSKA E., WAGNER I., ZALEWSKI M., 2007, Numerical modeling of material fluxes on the floodplain wetland of the Pilica River, Poland . [w:] Okruszko T., Maltby E., Szatyłowicz J., Świ ątek D., Kotowski W. (red.) Wetlands: Monitoring, Modelling and Management. Taylor and Francis. London; s. 205-210. MAGNUSZEWSKI A., KIEDRZY ŃSKA E., WAGNER-ŁOTKOWSKA I., ZALEWSKI M., 2005, Immobilizing of sediments in a lowland river floodplain [w:] Altinakar M.S., Czernuszenko W., Rowi ński P., Wang S.Y. (red.) Computational Modeling for the Development of Sustainable Water Resources Systems in Poland. Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc. E-5 (387), s. 239-260. MAGNUSZEWSKI A., MORAN S., YU G., 2010, Modelling lowland reservoir sedimentation conditions and the potential environmental consequences of dam removal: Wloclawek Reservoir, Vistula River, Poland [w:] Kazimierz Banasik, Arthur J. Horowitz, Philip N. Owens, Mike Stone & Des E. Walling (red.) Sediment Dynamics for a Changing Future. IAHS Publication 337, s. 345- 352. Mapa Geologiczna Polski w skali 1:500 000, Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Mapa obszarów zagro żonych podtopieniami w Polsce , 2007, Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MARZOLF, G. R., ROBERTSON, D. M., 2005, Reservoirs. In: Encyclopedia of Hydrological Sciences (red. M. G. Anderson). John Wiley & Sons. Ltd, New York, USA. MICHNA A., 2003, 30 lat eksploatacji zbiornika wodnego Sulejów, Gospodarka Wodna, 12, s. 503- 506. MIODUSZEWSKI W., 2008, Mała retencja w lasach elementem kształtowania i ochrony zasobów wodnych [w:] Studia i materiały centrum edukacji przyrodniczo le śnej, z. 2/2008. MOIN P., KIM J., 1997, Superkomputery zmagaj ą si ę z turbulencj ą, Świat Nauki, s. 48-54. MROZI ŃSKI Ł., 2006, Wieloletnia zmienno ść zlodzenia Dolnej Wisły , Gazeta Obserwatora IMGW, nr 2, s. 28-31. Narodowy Spis Ludno ści i mieszka ń 2011 r. , Główny Urz ąd Statystyczny. NAUDASCHER E., 1992, Hydraulik der Gerinne und Gerinnebauwerke , Springer-Verlag, Wien, 2. Aufl. NUDING A., 1991, Fließwiderstandsverhalten in Gerinnen mit Ufergebüsch , Wasserbau- Mitteilungen der TH Darmstadt, Heft 35. OZGA-ZIELI ŃSKA M., OZGA-ZIELI ŃSKI B., 2003, Powodziogenno ść rzek jako miara zagro żenia obiektów hydrotechnicznych i ustalania stref przeciwpowodziowych. Gospodarka Wodna, 1, 10-17. PASCHE E., 1984, Turbulenzmechanismen in naturnahen Fließgewässern und die Möglichkeit ihrer mathematischen Erfassung , Mitteilungen, Institut für Wasserbau und Wasserwirtschaft, RWTH Aachen, Heft 52. PAWŁOWSKI B., 2011, Lodowe wypełnienie koryta dolnej Wisły zim ą 2010 r, Gospodarka Wodna, 4, s. 149-153. PIG 2007, Mapa obszarów zagro żonych podtopieniami w Polsce, Informator Pa ństwowej Słu żby Hydrogeologicznej, Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PIO Ś 1996, Atlas posterunków wodowskazowych dla potrzeb Pa ństwowego Monitoringu Środowiska , Pa ństwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa-Katowice. Plan batymetryczny koryta Bugu na odcinku km 0-12, 2011 , O środek Kontroli Technicznej Zapór IMGW, Katowice. Podr ęcznik ewaluacji efektów projektów infrastrukturalnych , wydany w 2009 r. przez Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

104 POPEK Z., 2006, Warunki ruchu rumowiska wleczonego w małej rzece nizinnej , Rozpawy naukowe i monografie, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Program małej retencji dla województwa warmi ńsko-mazurskiego na lata 2006-2015 , BpiDT „Hydroprojekt” Sp. z o.o., Gda ńsk, 2000. Przewodnik po metodach ewaluacji: Wska źniki monitoringu i ewaluacji , opracowanym przez Dyrekcj ę Generaln ą ds. Polityki Regionalnej Komisji Europejskiej (Dokument roboczy nr 2, 2006). RICKERT K., 1986, Der Einfluss von Gehölzen auf das Abflussverhalten in Fliessgewässern. Mitteilungen , Institut für Wasserwirtschaft, Hydrologie und Landwirtschaftlichen Wasserbau der Universität Hannover, Heft 61. RITTERBACH E., 1991, Wechselwirkungen zwischen Auenökologie und Fließgewässerhydraulik und Möglichkeiten der integrierenden computergestützten Plannung. Mitteilungen für Wasserbau und Wasserwirtschaft, Rheinish-Westfälische Technische Hochschule Aachen. RODIER J. A., ROCHE M., 1984, World Catalogue of Maximum Observed Floods, IAHS Publ. no. 143. SCHIECHTL H.M., STERN R., 2002, Naturnaher Gewässerstrukturen , Grundlagen, Leitbilder, Planung. Karlsruhe (Mitteilungen des Instituts für Wasserwirtschaft und Kulturtechnik der Universität Karlsruhe. SHIONO K., KNIGHT D.W., 1991, Turbulent open-channel flows with variable depth across the channel , Journal of Fluid Mechanics, Vol. 222, s. 617-646. SIVAPALAN M., 2005, Pattern, Process and Function: Elements of a Unified Theory of Hydrology at the Catchment Scale . [w:] Anderson M. G. (red.) Encyclopedia of Hydrological Sciences . John Wiley & Sons. Ltd., 193-219. SKIBI ŃSKI J., 1976, Próba ilo ściowej oceny intensywno ści transportu rumowiska wleczonego w rzekach środkowej Polski, Zeszyty Naukowe SGGW AR, Warszawa, nr. 74. SKIBI ŃSKI J., 1985, Charakterystyka morfologiczna Wisły na odcinku Modlin-Włocławek oraz zmiany powstałe w ukształtowaniu dna w wyniku spi ętrzenia wody w Zbiorniku Włocławskim [w:] W. Majewski (red.) Powód ź zatorowa na Wi śle w rejonie Zbiornika Włocławek w zimie 1982 r., Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa; s. 35-49. SKIBI ŃSKI J., CIEPIELOWSKI A., D ĄBKOWSKI L., MORDZI ŃSKI S., WINIARCZYK H, 1967, Badanie rumowiska rzecznego w strefie wtórnej cofki projektowanego zbiornika wodnego w okolicy m. Sulejowa na rz. Pilicy, Katedra Budwonictwa Wodnego SGGW, Warszawa (maszynopis). STACHY J., FAL B., DOBRZY ŃSKA I. HOŁDAKOWSKA J., 1996, Wezbrania rzek polskich w latach 1951-1990 , cz. II. Gospodarka Wodna, 10, s. 296-301. STARKEL L., 2001, Historia doliny Wisły od ko ńca zlodowacenia do dzi ś. Monografie 2, IGiPZ PAN, Warszawa. SULIGOWSKI R., 2004: Struktura czasowa i przestrzenna opadów atmosferycznych w Polsce . Próba regionalizacji. Prace IG A Ś Kielce, nr 12. ŚLIWI ŃSKI W., 2006, Badania sedymentacji na Zbiorniku Włocławek w km 620,5-635,5 . Wisła 2020, 2007 , RZGW Warszawa, Warszawa. WI ŚNIEWSKI B., 1972, Prognozowanie zamulania zbiorników wodnych na przykładzie du żego zbiornika nizinnego , Informator Projektanta, Komunikat Informacyjny Centralnego Biura Studiów i Projektów Budownictwa Wodnego Hydroprojekt, nr 1. World Catalogue of Maximum Observed Floods., 2003, Hershy R. (red.) IAHS Publ. 284. Wallingford.

105 Wst ępna Ocena Ryzyka Powodziowego , 2011, IMGW – PIB, KZGW, Warszawa. WU W., WANG S.S.Y., JIA Y., 2000, Nonuniform sediment transport in alluvial rivers, Journal of Hydraulic Research IAHR, vol. 3, no. 6. Zarys monografii powodzi w Polsce w 40-lecie Głównego Komitetu Przeciwpowodziowego ,1988, Główny Komitet Przeciwpowodziowy w Warszawie, Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych, Warszawa. ŻBIKOWSKI A., ŻELAZO J., 1992, Ochrona środowiska na terenach zalewowych , Gospodarka wodna 11, s. 252- 255. ŻELAZO J. , 1992, Ro ślinno ść w in żynierii rzecznej, Gospodarka wodna, 5, s. 104-106. ŻELAZO J., POPEK Z., 2002, Podstawy renaturyzacji , Wydawnictwo SGGW. Źródła internetowe: BIP – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ochrona Ro ślin, Informacje Bran żowe, http://www.bip.minrol.gov.pl/DesktopDefault.aspx?TabOrgId=633&LangId=0, 24.10.2012 r. Główny Inspektorat Ochrony Ro ślin i Nasiennictwa, Sposób post ępowania ze środkami ochrony ro ślin, które uległy uszkodzeniu podczas powodzi, http://piorin.gov.pl/cms/upload/Sposob_postep_ze_sor.pdf, 24.10.2012 r. Akty prawne: Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków (z pó źn. zm.); Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory ; Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 pa ździernika 2000 r. ustanawiaj ąca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityk wodnej (Dz.U.UE.L.2000 Nr 327, poz. 1 Dz.U.UE-sp.15-5-275); Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 pa ździernika 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarz ądzania nim (Dz. U.UE.L.2007 Nr 288, poz. 27); Dyrektywa 2009/147/WE z 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa ; Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z pó źn. zm.); Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (tj. Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z pó źn. zm.); Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tj. Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z pó źn. zm.); Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r . Prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2012 r. Nr 145, poz. 2019); Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie kl ęski żywiołowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 62, poz. 558 z po źn. zm.); Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie opracowa ń ekofizjograficznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 155, poz.1298); Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717 z pó źn. zm.); Rozporz ądzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 czerwca 2004 r. w sprawie wymaga ń dotycz ących tre ści etykiety-instrukcji stosowania środka ochrony ro ślin. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tj. Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220

106 z pó źn. zm.); Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 126, poz. 878 z późn. zm.); Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (t.j. Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 712 z pó źn. zm.) Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarz ądzaniu kryzysowym (Dz.U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590 z po źn. zm.); Ustawa z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2008 r. Nr 199, poz. 1227 z pó źn. zm.); Ustawa z dnia 7 listopada 2008 r. o zmianie niektórych ustaw w zwi ązku z wdra żaniem funduszy strukturalnych i Funduszu Spójno ści (Dz. U. z 2008 r. Nr 216, poz. 1370); Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 157, poz. 1240 z pó źn. zm.); Ustawa z dnia 24 czerwca 2010 r. o szczególnych rozwi ązaniach zwi ązanych z usuwaniem skutków powodzi z 2010 r. (Dz. U. z 2012 r. Nr 123, poz. 835 z pó źn zm.); Ustawa z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych (Dz. U. z 2010 r. Nr 143 Poz.963); Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsi ęwzi ęć mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko ( Dz. U. z 2010 r. Nr 213, poz. 1397); Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy Prawo wodne oraz innych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 32, poz. 159); Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły , 2011, Monitor Polski nr 49, poz. 549, Warszawa.

Spis ekspertyz:

Borys M., 2011 , Ocena stanu technicznego i przydatno ści urz ądze ń przeciwpowodziowych w obszarach problemowych w dorzeczu Wisły Środkowej, Falenty .

Borys M., 2012, Ocena proponowanych w dorzeczu Wisły Środkowej działa ń dotycz ących mordernizacji wałów przeciwpowodziowych.

Borys M., D ąbkowski S. L., Kledy ński Z., Magnuszewski A., Mioduszewski W., Sadurski A., 2012, Okre ślenie zasad wyboru i wybór zada ń inwestycyjnych zgłoszonych przez Wojewódzkie Zarz ądy Melioracji i Urz ądze ń Wodnych oraz RZGW w Warszawie oraz inne instytucje, Warszawa.

Cabala-Pluci ńska B. i in., 2012, Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji suchych zbiorników oraz polderów w regionie wodnym Środkowej Wisły , Integrated Engineering Sp. z o.o., Raszyn.

Cabala-Pluci ńska B. i in., 2012, Wskazanie mo żliwo ści zwi ększenia rozstawu wałów w regionie wodnym Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem ró żnorodnych kryteriów , Integrated Engineering Sp. z o.o., Raszyn.

Dąbkowski S. L., 2012, Ocena działa ń planowanych w Programie Bezpiecze ństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej w zakresie spójno ści z Dyrektyw ą Powodziow ą.

Fogel P. i in., 2012, Program działa ń maj ących na celu podniesienie świadomo ści społecznej

107 w zakresie zagro żeń zwi ązanych z gospodark ą przestrzenn ą na terenach zagro żonych powodzi ą i wynikaj ących z nich zasad planowania przestrzennego i budownictwa, Warszawa.

Gęsiak T., 2012, Standardy architektoniczne, jako wytyczne do studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, Warszawa. Ignar S. i in., 2012, Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w dorzeczu Wisły środkowej z uwzgl ędnieniem retencji gruntowej , SGGW, Warszawa. Kledy ński Z., 2012, Obiekty hydrotechniczne w Programie Bezpiecze ństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej – ocena i weryfikacja.

Kledy ński Z., Lejman W., 2012, Standardy technologiczne, jako wytyczne do realizacji zabudowy na terenach nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, Warszawa .

Kosicki A., 2012, Wpływ zjawisk lodowych na zagro żenie powodziowe i działania ograniczaj ące to zagro żenie w regionie wodnym Środkowej Wisły , Warszawa.

Kubrak J. i in., 2012, Analiza wpływu ro ślinno ści na warunki przepływu wody w mi ędzywalu. Okre ślenie kryteriów ustalania miejsc przeprowadzenia wycinek i usuwania nadmiaru ro ślinno ści , SGGW, Warszawa.

Kulczyk-Prus Emilia. 2012, Analiza i okre ślenie zasad post ępowania z lud źmi ewakuowanymi z terenu zagro żenia podczas powodzi, Warszawa.

Magnuszewski A., 2011, Analiza wariantów rozstawu wałów oraz ich wpływ na warunki przepływu wody w korycie rzeki wraz z konsekwencjami dla bezpiecze ństwa powodziowego w dorzeczu Wisły Środkowej – wskazanie zakresu opracowania i aktualnego stanu wiedzy , Warszawa.

Magnuszewski A., 2012, Analiza wpływu akumulacji rumowiska w strefie oddziaływania zbiorników na bezpiecze ństwo powodziowe w regionie. Okre ślenie kryteriów wyboru miejsc przeprowadzenia prac pogł ębiarskich , UW, Warszawa.

Magnuszewski A., 2012, Ocena jako ści danych hydrologicznych wykorzystywanych w Programie Bezpiecze ństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej, Warszawa

Majda T. i in., 2011, Kryteria opracowania typologii terenów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi oraz zakresu ustale ń do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które nale ży okre śla ć dla tych terenów, Warszawa .

Majda T. i in., 2012, Typologia terenów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi , Warszawa.

Majda T., Mirecka M., 2012 , Standardy urbanistyczne, jako wytyczne do studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego , Warszawa.

Maksymiuk A. i in., 2011 , Ocena mo żliwo ści lokalizacji suchych polderów w dorzeczu Wisły Środkowej – stan wiedzy i dalsze kierunki działa ń, Hydroprojekt Sp. z o.o., Warszawa.

Mioduszewski W., 2012, Rola małej retencji i systemów melioracyjnych w Programie Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły – ocena i weryfikacja

108 Niedbała J. i in., 2012, Okre ślenie warunków przej ścia wielkich wód w rzekach regionu wodnego Wisły Środkowej z uwzgl ędnieniem wielko ści przepływów charakterystycznych w profilu Zawichost, IMGW, Warszawa .

Paduch K., 2012, Sposób monitorowania i oceny post ępów osi ągania celów głównych i szczegółowych Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły, Warszawa .

Pierzgalski E. i in., 2012, Weryfikacja systemów melioracyjnych pod k ątem znaczenia dla bezpiecze ństwa powodziowego w regionie wodnym Wisły Środkowej , SGGW, Warszawa.

Popek Z., 2011, Analiza mo żliwo ści zwi ększania retencji na obszarach zurbanizowanych w dorzeczu Wisły Środkowej – stan wiedzy i dalsze kierunki działa ń, Warszawa.

Sadurski A., 2012, Analiza, ocena i weryfikacja propozycji Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły w aspekcie warunków hydrogeologicznych.

109 10. SŁOWNIK POJ ĘĆ

Akty planowania przestrzennego – dokumenty z zakresu planowania przestrzennego sporz ądzane i przyjmowane przez organy samorz ądowe (gminne i wojewódzkie) i rz ądowe (minister wła ściwy do spraw rozwoju regionalnego i Rada Ministrów) okre ślaj ące polityk ę przestrzenn ą gminy, województwa i pa ństwa, takie jak: studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, plan zagospodarowania przestrzennego województwa i koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju (vide ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym).

Bagrowanie – usuwanie warstwy osadów dennych i cz ęś ci przybrze żnej z koryta rzeki, prace pogł ębiarskie. Decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu – decyzja ustalaj ąca warunki zabudowy i zagospodarowania terenu, wydawana w przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta (vide ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym).

Inwestycja celu publicznego – działania o znaczeniu lokalnym (gminnym) i ponadlokalnym (powiatowym, wojewódzkim), a tak że krajowym (obejmuj ącym równie ż inwestycje mi ędzynarodowe i ponadregionalne), bez wzgl ędu na status podmiotu podejmuj ącego te działania oraz źródła ich finansowania, stanowi ące realizacj ę celów, o których mowa w art. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami.

Jaz – budowla utrzymuj ąca stałe spi ętrzenie wody o wysoko ści pi ętrzenia do 15 m w rzece lub kanale (jaz stały) lub reguluj ąca jej przepływ (jaz ruchomy) zamkni ęciem np. w postaci zasuw.

Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju (KPZK) – akt planowania przestrzennego okre ślaj ący uwarunkowania, cele i kierunki zrównowa żonego rozwoju kraju oraz działania niezb ędne do jego osi ągni ęcia, sporz ądzany przez ministra wła ściwego do spraw rozwoju regionalnego i przyjmowany przez Rad ę Ministrów (vide ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.

Mała retencja – działania techniczne i nietechniczne zmierzaj ące do wydłu żenia czasu obiegu wody w zlewni, w szczególno ści magazynowanie wody w zbiornikach o pojemno ści do 5 mln m 3, w stawach, oczkach wodnych, dolinach rzecznych i obszarach mokradłowych oraz w korytach rzek i systemach melioracyjnych wyposa żonych w urz ądzenia pi ętrz ące.

Mapy ryzyka powodziowego – mapy sporz ądzane przez Prezesa Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej dla obszarów wyznaczonych na mapach zagro żenia powodziowego. Przedstawiaj ą szacunkow ą liczb ę mieszka ńców, którzy mog ą by ć dotkni ęci powodzi ą oraz rodzaje działalno ści gospodarczej wykonywanej na tych obszarach a tak że instalacje mog ące, w razie wyst ąpienia powodzi, spowodowa ć znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako cało ści. Mapy przedstawiaj ą tak że wyst ępowanie: uj ęć wody, stref ochronnych uj ęć wody lub obszarów ochronnych zbiorników wód śródl ądowych, k ąpielisk, obszarów Natura 2000, parków narodowych oraz rezerwatów przyrody, a w uzasadnionych

110 przypadkach tak że obszary, na których mog ą wyst ąpi ć powodzie, którym towarzyszy transport du żej ilo ści osadów i rumowiska, potencjalne ogniska zanieczyszcze ń wody (vide ustawa Prawo wodne).

Mapy zagro żenia powodziowego – mapy sporz ądzane przez Prezesa Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej dla obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, wskazanych we wst ępnej ocenie ryzyka powodziowego. Przedstawiaj ą zasi ęg powodzi o ró żnym prawdopodobie ństwie, gł ęboko ść wody lub poziom zwierciadła wody oraz – w uzasadnionych przypadkach – pr ędko ść przepływu wody lub nat ęż enie przepływu wody (vide ustawa Prawo wodne).

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego – akt planowania przestrzennego stanowi ący równocze śnie akt prawa miejscowego, ustalaj ący przeznaczenie terenów, w tym dla inwestycji celu publicznego oraz sposoby ich zagospodarowania i zabudowy. Jest sporz ądzany przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta i przyjmowany przez rad ę gminy/miasta (vide ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). Mi ędzywale – cz ęść doliny pomi ędzy lini ą brzegow ą rzeki a wałem przeciwpowodziowym. Monta ż finansowy – opracowanie wskazuj ące źródła finansowania projektu i okre ślaj ące ich udział procentowy w realizacji całego przedsi ęwzi ęcia. Obszar zalewowy – teren poło żony bezpo średnio wzdłu ż rzeki, stanowi ący cze ść doliny rzecznej, zalewany w okresach wezbra ń i powodzi, gdy ilo ść wody prowadzonej przez rzek ę przekracza pojemno ść jej koryta.

Obszary szczególnego zagro żenia powodzi ą: • obszary, na których prawdopodobie ństwo wyst ąpienia powodzi jest wysokie i wynosi raz na 10 lat, • obszary, na których prawdopodobie ństwo wyst ąpienia powodzi jest średnie i wynosi raz na 100 lat, • obszary, mi ędzy lini ą brzegu a wałem przeciwpowodziowym lub naturalnym wysokim brzegiem, w który wbudowano tras ę wału przeciwpowodziowego, a tak że wyspy i przymuliska, o których mowa w art. 18, stanowi ące działki ewidencyjne, • pas techniczny w rozumieniu art. 36 ustawy z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej wyznaczone na mapach zagro żenia powodziowego, sporz ądzanych przez Prezesa Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej (vide ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne). Opracowanie ekofizjograficzne – dokumentacja sporz ądzana na potrzeby studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa. Charakteryzuje poszczególne elementy przyrodnicze na obszarze obj ętym studium lub planem i ich wzajemne powi ązania (vide ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym).

Organizacje pozarz ądowe – zgodnie z ustaw ą z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalno ści po żytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. tj. 2010 Nr 234 poz. 1536 z pó źn. zm.) organizacjami pozarz ądowymi s ą, nie b ędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałaj ące w celu osi ągni ęcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadaj ące osobowo ści

111 prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa – akt planowania przestrzennego okre ślaj ący uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju województwa oraz działania niezb ędne do jego osi ągni ęcia. Plan sporz ądzany jest przez marszałka województwa i przyjmowany przez sejmik województwa (vide ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym).

Plany zarz ądzania ryzykiem powodziowym – plany sporz ądzane przez Prezesa Krajowego Zarz ądu Gospodarki Wodnej dla obszarów dorzeczy oraz dla regionów wodnych, na podstawie map zagro żenia powodziowego oraz map ryzyka powodziowego. Zawieraj ą map ę obszaru dorzecza, na której s ą zaznaczone obszary nara żone na niebezpiecze ństwo powodzi oraz mapy zagro żenia powodziowego, a tak że mapy ryzyka powodziowego wraz z opisem wniosków z analizy tych map, opis celów zarz ądzania ryzykiem powodziowym, katalog działa ń słu żą cych osi ągni ęciu celów zarz ądzania ryzykiem powodziowym, z uwzgl ędnieniem ich priorytetu (vide ustawa Prawo wodne). Polder – teren depresyjny, który jest sztucznie chroniony wałami przed otaczaj ącymi wodami, odwadniany za pomoc ą kanałów.

Powód ź – zgodnie z Dyrektyw ą Powodziow ą jest to czasowe pokrycie wod ą terenu, który normalnie nie jest pokryty wod ą. Definicja ta obejmuje powodzie wywołane przez rzeki, potoki górskie, śródziemnomorskie okresowe cieki wodne oraz powodzie sztormowe na obszarach wybrze ża, natomiast mo że nie uwzgl ędnia ć powodzi wywołanych przez systemy kanalizacyjne. Powodzie mog ą powodowa ć wysiedlenia osób i szkody w środowisku naturalnym, powa żnie hamowa ć rozwój gospodarczy oraz zagrażać działalno ści gospodarczej, a nawet powodowa ć ofiary śmiertelne.

Pozwolenie wodnoprawne – decyzja wydawana na wniosek zainteresowanego ustalająca cel i zakres korzystania z wód oraz warunki wykonywania uprawnienia, a tak że obowi ązki niezb ędne ze wzgl ędu na ochron ę zasobów środowiska, interesów ludno ści i gospodarki (vide ustawa Prawo wodne). Przepływ – obj ęto ść wody przepływaj ąca w jednostce czasu przez okre ślony przekrój poprzeczny cieku.

Przepust – przewód rurowy słu żą cy do przepuszczania wody pod drog ą, lini ą kolejow ą, kanałem lub innymi budowlami.

Region Wodny Środkowej Wisły – cz ęść dorzecza Wisły obejmuj ąca odcinek od uj ścia rzeki Sanny (koło Annopola) do Korabników we Włocławku (684 km biegu Wisły), którego podział wynika z rozporz ądzenia Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2002 r. (Dz. U. Nr 232, poz. 1953) w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy, przyporz ądkowania zbiorników wód podziemnych do wła ściwych obszarów dorzeczy, utworzenia regionalnych zarz ądów gospodarki wodnej oraz podziału obszarów dorzeczy na regiony wodne.

Stan wody – wysoko ść zwierciadła wody w przekroju cieku, w zbiorniku wodnym lub studni pomiarowej wzgl ędem przyj ętego umownie.

Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy – akt planowania przestrzennego okre ślaj ący polityk ę przestrzenn ą gminy, w tym lokalne

112 zasady zagospodarowania przestrzennego. Akt ten sporz ądzany jest przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta i przyjmowany przez rad ę gminy (miasta) (vide ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym).

Śry ż – kryształki lodu, tworz ące si ę w wodzie rzek po jej ochłodzeniu si ę nieco poni żej 0°C. Wezbranie – wysoki stan wody w rzece, wywołany zwi ększonym zasileniem koryta podczas opadów lub roztopów, a tak że spi ętrzeniem wody spowodowanym zatorem lodowym lub podwy ższeniem bazy drena żu w uj ściowym odcinku rzeki podczas sztormu. Wst ępna Ocena Ryzyka Powodziowego – dokument planistyczny, którego celem jest wyznaczenie obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, czyli obszarów, na których istnieje znacz ące ryzyko powodziowe lub obszaów, na których wyst ąpienie du żego ryzyka jest prawdopodobne.

Zlewnia – cało ść obszaru, z którego wody spływaj ą do jednego punktu danej rzeki (jeziora, bagna itp.) lub jej fragmentu.

113 11. SPIS RYSUNKÓW I TABEL

Rys. 1. Rozkład średniej rocznej sumy opadów z wielolecia 1951-2010 na tle dorzecza Środkowej Wisły ...... 24 Rys. 2. Hydrogram wezbrania 2010 r...... 36 Rys. 3. Hydrogram wezbrania 1979 r...... 37 Rys. 4. Hydrogram wezbrania 1982 r...... 38 Rys. 5. Schemat hierarchiczno ści systemu planowania przestrzenią...... 51

Tab. 1.1. Lista ekspertyz...... 18 Tab. 1.2. Harmonogram prac nad Programem...... 23 Tab. 2.1. Powierzchnie zlewni cz ęś ciowych Wisły Środkowej w charakterystycznych punktach w ęzłowych ...... 26 Tab. 2.2. Najwi ększe dopływy bezpo średnie Wisły Środkowej ...... 27 Tab. 2.3. Stany charakterystyczne z wielolecia 1951-2010 na wybranych stacjach wodowskazowych w regionie wodnym Środkowej Wisły...... 28 Tab. 2.4. Przepływy charakterystyczne z wielolecia 1951-2010 na wybranych stacjach wodowskazowych w regionie wodnym Środkowej Wisły...... 28 Tab. 2.5. Parametry zlewni zamkni ętych profilami wodowskazowymi ...... 29 Tab. 2.6. Przepływy o zadanym prawdopodobie ństwie przewy ższenia wraz z odpowiadaj ącymi im rz ędnymi zwierciadła wody ...... 30 Tab. 3.1. Charakterystyka fali wezbraniowej 2010 r...... 35 Tab. 3.2. Charakterystyka fali wezbraniowej 1979 r...... 37 Tab. 3.3. Charakterystyka fali wezbraniowej 1982 r...... 38 Tab. 3.4. Straty powodziowe w ostatniej dekadzie w regionie wodnym Środkowej Wisły ...... 38 Tab. 3.5. Długo ść wałów przeciwpowodziowych regionu wodnego Środkowej Wisły (wg stanu na dzie ń 31.12.2011)...... 40 Tab. 3.6. Długo ść obwałowa ń z niedostatecznym i złym stanem technicznym oraz mog ącym zagra żać i zagra żaj ącym stanem bezpiecze ństwa w regionie wodnym Środkowej Wisły...... 41 Tab. 3.7. Zestawienie uszkodze ń wałów przeciwpowodziowych w latach 2001-2011 w km 583-626 Wisły przy stanach wody wy ższych ni ż 550 w Kępie Polskiej i 640 w Wyszogrodzie...... 42 Tab. 3.8. Wi ększe zbiorniki wodne maj ące wpływ na redukcj ę fali wezbraniowej ...... 42 Tab. 3.9. Budowle regulacyjne na wi ększych rzekach administrowanych przez Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Warszawie ...... 43 Tab. 3.10. Budowle hydrotechniczne oraz inne obiekty w dorzeczu Środkowej Wisły administrowane przez Wojewódzkie Zarz ądy Melioracji i Urz ądze ń Wodnych...... 44 Tab. 3.11. Urz ądzenia pi ętrz ące oraz śluzy wałowe i przepusty regionu wodnego Środkowej Wisły ...... 44 Tab. 3.12. Urz ądzenia pi ętrz ące oraz śluzy wałowe i przepusty regionu wodnego Środkowej Wisły ze stanem technicznym i stanem bezpiecze ństwa...... 44 Tab. 3.13. Powierzchnie zmeliorowanych u żytków rolnych w województwach obj ętych Programem (GUS, Rocznik statystyczny rolnictwa, stan w dniu 31 XII 2010)...... 46

114 Tab. 3.14. Istniej ące obiekty małej retencji w regionie wodnym Środkowej Wisły (cz. 1)...... 48 Tab. 3.15. Istniej ące obiekty małej retencji w regionie wodnym Środkowej Wisły (cz. 2)...... 48 Tab. 3.16. Parki Narodowe w obszarze regionu wodnego Środkowej Wisły...... 49 Tab. 4.1. Długo ść nowych i wymagaj ących przebudowy wałów przeciwpowodziowych regionu wodnego Środkowej Wisły (wg stanu na dzie ń 31.12.2011)...... 71 Tab. 4.2. Wykaz istniej ących polderów i suchych zbiorników na terenie regionu wodnego Środkowej Wisły…..……………………………………………...75 Tab. 4.3. Charakterystyka mo żliwych scenariuszy Programu...... 87 Tab. 4.4. Mocne i słabe strony rozpatrywanych scenariuszy...... 87

115 12. ZAŁ ĄCZNIKI

Zał ącznik nr 1. Poło żenie regionu wodnego Środkowej Wisły.

Zał ącznik nr 2. Schemat organizacyjny Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły .

Zał ącznik nr 3. Sie ć hydrograficzna regionu wodnego Środkowej Wisły.

Zał ącznik nr 4. Mapa obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi w regionie wodnym Środkowej Wisły ( wg Wst ępnej Oceny Ryzyka Powodziowego ).

Zał ącznik nr 5. Mapa obszarów zalewowych regionu wodnego Środkowej Wisły (wg Studium dla potrzeb ochrony przeciwpowodziowej RZGW).

Zał ącznik nr 6. Mapa obszarów chronionych regionu wodnego Środkowej Wisły.

Zał ącznik nr 7. Mapa typów pokrycia terenu w regionie wodnym Środkowej Wisły (CLC 2006).

Zał ącznik nr 8. Mapa znacz ących powodzi historycznych w regionie wodnym Środkowej Wisły.

Zał ącznik nr 9. Wały przeciwpowodziowe w regionie wodnym Środkowej Wisły.

Zał ącznik nr 10. Urz ądzenia hydrotechniczne w regionie wodnym Środkowej Wisły.

Zał ącznik nr 11. Parki Krajobrazowe w obszarze regionu wodnego Wisły Środkowej.

Zał ącznik nr 12. Obszary Natura 2000 w regionie wodnym Środkowej Wisły. Zał ącznik nr 13. Działania dotycz ące środków ochrony ro ślin maj ące wpływ na bezpiecze ństwo powodziowe – odnosz ące si ę do rolników i innych posiadaczy środków ochrony ro ślin, osób przeprowadzaj ących szkolenia w zakresie środków ochrony ro ślin oraz pracowników Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Ro ślin i Nasiennictwa. Zał ącznik nr 14. Zestaw dobrych praktyk w formie standardów technologicznych dla terenów zagro żonych powodzi ą. Zał ąć znik nr 15. Zestaw dobrych praktyk w formie standardów architektonicznych dla terenów zagro żonych powodzi ą. Zał ącznik nr 16. Analiza i okre ślenie zasad post ępowania z lud źmi ewakuowanymi z terenu zagro żenia podczas powodzi. Zał ącznik nr 17a. Szkolenie dla nauczycieli edukacji powodziowej. Zał ącznik nr 17b. Wspieranie systemu edukacji przez szkoły (i nie tylko). Zał ącznik nr 17c. Jak sobie radzi ć z powodzi ą. Materiały dydaktyczne dla nauczycieli. Zał ącznik nr 18. Działania w zakresie zarz ądzania kryzysowego. Zał ącznik nr 19. Program bezpiecze ństwa Środkowej Wisły w aspekcie ochrony

116 zdrowia zwierz ąt. Zał ącznik nr 20a. Nie dajmy zaskoczy ć si ę powodzi. Zał ącznik nr 20b. Szkolenie edukacji przeciwpowodziowej. Zał ącznik nr 21. Charakterystyka terenów zagro żonych skutkami zalewania. Zał ącznik nr 22. Zestaw dobrych praktyk w formie standardów urbanistycznych dla terenów zagro żonych powodzi ą.

Zał ączniki nr 23. Analiza wpływu akumulacji rumowiska w strefie oddziaływania zbiorników na bezpiecze ństwo powodziowe w regionie. Okre ślenie kryteriów wyboru miejsc przeprowadzenia prac pogł ębiarskich. Zał ącznik nr 24. Analiza wpływu ro ślinno ści na warunki przepływu wody w mi ędzywalu. Okre ślenie kryteriów ustalania miejsc przeprowadzania wycinek i usuwania nadmiaru ro ślinno ści.

Zał ącznik nr 25. Analiza wielokryterialna mo żliwo ści realizacji obiektów małej retencji w dorzeczu Wisły środkowej z uwzgl ędnieniem retencji gruntowej.

Zał ącznik nr 26. Lista zada ń nieinwestycyjnych.

Zał ącznik nr 27. Lista zada ń inwestycyjnych.

Zał ącznik nr 28. Klasyfikacja zada ń inwestycyjnych.

Zał ącznik nr 29. Sposób monitorowania i oceny post ępów osi ągania celów głównych i szczegółowych Programu Bezpiecze ństwa Powodziowego w Regionie Wodnym Środkowej Wisły.

117