Hereferencelist

2 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Identiteti – Spisanie za politika, rod i kultura Identities – Journal for Politics, Gender, and Culture

Glavni urednici Executive Editors Katerina Kolozova Katerina Kolozova @arko Trajanoski Zarko Trajanoski

Ureduva~ki odbor Editorial Board Jasna Koteska Jasna Koteska Despina Angelovska Despina Angelovska Elizabeta [eleva Elizabeta Seleva Katica ]ulavkova Katica ]ulavkova Du{ica Dimitrovska Gajdoska Dusica Dimitrovska Gajdoska Bobi Badarevski Bobi Badarevski

Uredni~ki za ovoj broj Associate Editor Katerina Kolozova Katerina Kolozova Despina Angelovska Despina Angelovska

Tehni~ka direktorka na redakcijata Editorial Manager Du{ica Dimitrovska Gajdoska Dusica Dimitrovska Gajdoska

Tehni~ko ureduvawe na ovoj broj Editorial Manager for this issue Dragana Karovska ^emerska Dragana Karovska Cemerska

Grafi~ko ureduvawe Prepress Koma lab. - Skopje Koma lab. - Skopje

Lektorka za makedonski jazik: Tatjana Mitrevska Proofreader for Macedonian: Tatjana Mitrevska Lektor za albanski jazik: Xabir Ahmeti Proofreader for Albanian: Xhabir Ahmeti Lektor za angliski jazik: Xejson Braun Proofreader for English: Jason Brown

Redakcija Editorial Office Istra`uva~ki centar za rodovi studii Research Center in Gender Studies Institut „Evro-Balkan” ”Euro-Balkan” Institute „Partizanski odredi” br. 63 No. 63, ”Partizanski odredi” Blvd Skopje, Makedonija Skopje, Macedonia www.identities.org.mk www.identities.org.mk e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] 3

Spisanieto e finansiski poddràno od „Kvinna Till Kvinna” Financially supported by ”Kvinna Till Kvinna” „Identiteti” e ~len na Central and Eastern European Online Library ”Identities” is a member of Central and Eastern European Online Library 4 4. 3. 2. 1. Bele{ka zaprilozi Drugi zemji,za1godina:16evra zapoedinci(pluspo{tenskitro{oci), @islen GlasonDe{om,uredni~ka naspisanietoTranseuropéennes,Pariz Elizabet Gros, Univerzitet vo Bafalo,Dràven Univerzitet naWujork Identiteti, „Partizanski odredi” 63,Skopje,Republika Makedonija Chicago ManualofStyle. Za navodi izabibliografijata, giprepora~uvame standardite na bibliografijata. Koristete fontsogolemina 12,vklu~itelnoizabele{kite Bele{kite smestete ginakrajot od tekstot, pred bibliografijata. site ~etiristrani. bibliografijata ibele{kite–soprored 2iso{iroki margini na Ve molimeprilozite dostavuvajte giis~ukani–vklu~itelnoi Xoan Kopjec, Univerzitet vo Bafalo,Dràven Univerzitet naWujork za institucii:32evra zapoedinci(pluspo{tenski tro{oci) Svetlana Slap{ak,InstitutumStudiorumHumanitatis , Qubqana Vladimir Mil~in,Univerzitet „Sv. KiriliMetodij”,Skopje Institut „Evro-Balkan”, „Partizanski odredi” 63,Skopje, Marina Grìni},Slovene~ka Akademijazanaukaiumetnost Petar Krstev, Centralnoevropski Univerzitet, Budimpe{ta Kontakti soredakcijata. Du{icaDimitrovska Gajdoska, Xudit Halberstam, Kaliforniski Univerzitet, SanDiego Identiteti: Spisanieza rod politika, ikultura Izdava~: Istraùva~ki centarza rodovi studii, 12 evra zainstitucii(pluspo{tenskitro{oci). 12 evra zainstitucii(pluspo{tenskitro{oci). Xudit Batler, Kaliforniski Univerzitet, Berkli 8 evra zapoedinci(pluspo{tenskitro{oci), (ISSN 1409-9268)izleguva dvapati godi{no. 8 evra poedinci(pluspo{tenskitro{oci), Miglena Nikol~ina,Univerzitet naSofija Hane Lorek, Univerzitet Humbolt,Berlin Pretplata. Makedonija, za1godina: Rozi Braidoti, Univerzitet vo Utreht e-mail: [email protected] Website: www.identities.org.mk Isto~na Evropa, za1godina: Sovetodaven odbor Makedonija Identities

4. 3. 2. 1. Notes toContributors e-mail: [email protected] Identities, No63,“Partizanskiodredi”BlvdSkopje,RepublicofMacedonia Office correspondence.DusicaDimitrovskaGajdoska, Website: www.identities.org.mk institutions: 31EUR(pluspostageexpenses). Other countries:1year:16EURindividuals(pluspostageexpenses), 12 EURinstitutions(pluspostageexpenses). 8 EURindividuals(pluspostageexpenses), Eastern Europe,1year: 12 EURinstitutions(pluspostageexpenses). 8 EURindividuals(pluspostageexpenses), Subscription. Macedonia,1year: Macedonia “Euro-Balkan” Institute,No63,Partizanskiodredi”Blvd,Skopje, Publisher: ResearchCenterinGenderStudies, (ISSN 1409-9268)ispublishedsemiannually. Identities: JournalforPolitics,Gender,andCulture Joan Copjec,BuffaloUniversity,StateUniversityofNewYork Svetlana Slapsak,InstitutumStudiorumHumanitatis,Ljubljana Miglena Nikolcina,UniversityofSofia Vladimir Milcin,UniversityofSkopje Hanne Loreck,HumboldtUniversity,Berlin Petar Krasztev,CentralEuropeanUniversity,Budapest Judith Halberstam,UniversityofCalifornia,SanDiego Marina Grzinic,SlovenianAcademyofScienceandArt Elisabeth Grosz,BuffaloUniversity,StateUniversityofNewYork Ghislaine GlassonDeschaumes,EditorofTranseuropéennes,Paris Judith Butler,UniversityofCalifornia,Berkeley Rosi Braidotti,UniversityofUtrecht Advisory board Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009 standard outlinedintheChicagoManualofStyle. For thecitationsandreferences, it isrecommendedtoapplythe Use fontsize12,bothforthenotes andthereferencelist. Place thenotesatendof paper,justbeforethereferencelist. bottom. spaced andallowgenerousmargins onbothsides,thetopand Please typeallcopy–includingreferencelistandnotesdouble- Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Identiteti Identities Spisanie za politika, rod i kultura Journal for Politics, Gender, and Culture Tom 7 / br. 1/2 / Leto 2008/Zima 2009 Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009 Sodr`ina Contents

I. POLITIKI/IDENTITETI I. POLITICS/IDENTITIES Xejms Xordano, 9 James Giordano, Xoan С. Engebretson, Joan C. Engebretson, Roland Benedikter Roland Benedikter Kulturata, subjektivnosta i etikata Culture, Subjectivity and the Ethics na pacientocentri~nata nega na bolkata of Patient-Centered Pain Care Petruta Teampau, 33 Petruta Teampau, Kristof van A{e Kristof Van Assche Sulina, Sulina/ Koga ima voda, nema svetlina Sulina, Sulina/When there’s water, there’s no light Naracija, se}avawa i avtobiografija vo romansko grat~e Narrative, Memory and Autobiography in a Romanian Town Katerina Kolozova 71 Katerina Kolozova Buntot na goliot `ivot: Konceptot za `ivotot i negovoto Sheer Life Revolting: The Concept of Life and politi~ko zna~ewe kaj Spinoza, Agamben i Batler its Political Meaning in Spinoza, Agamben and Butler Jelisaveta Blagojevi} 99 Jelisaveta Blagojevi} Edno zbogum na Evropa: Nevozmo`nata An adieu to Europe: Impossible neophodnost na balkanskata politika Necessity of Balkans Politics

II. SEKSUALNOSTI/IDENTITETI II. SEXUALITIES/IDENTITIES Bojana Videkani} 117 Bojana Videkani} [to bi rekol Delez? Izvedbite na Tawa Ostoji} What Would Deleuze Say? Tanja Ostoji}’s i postidentitetskata misla Performances and Post-identity Thinking Slav~o Dimitrov 143 Slav~o Dimitrov Rodot i seksualnosta vo makedonskata Gender and Sexuality in Macedonian umetni~ka praksa i teorija Art Practice and Theory Intervju so Neboj{a Vili} Interview with Nebojsa Vili}

III. KULTURI/IDENTITETI III. CULTURES/IDENTITIES Kubilaj Akman 171 Kubilay Akman „Hramot” na obratnata zagado~nost The “Temple” of Rreversed Mystery Hiperkriminolo{kite i biopoliti~kite dimenzii Hyper-Criminological and Biopolitical Dimensions vo „Malcinski izve{taj” in “Minority Report” Silvija Petrova 201 Silvia Petrova Sovremenata èna pome|u feminizmot i tradicijata Contemporary Woman between Feminism and Tradition 5 6 Despina Angelovska: JasnaKoteska, Komunisti~ka intima, Kon JasnaKoteska, Templum, Sanitarnaenigma, Skopje,2006. Copyright © Identities 2007/2008. delovi odnegopodleìnaodgovornost spored Zakonot za Senka Anastasova: Histerijatana~istataDana Sekoe neovlastenokoristewe natekstot vo celostilina pravo isrodni prava naRepublika Makedonija. prvpat. site tekstoviseobjaveni za „Identiteti” istaknuva deka PRIKAZI/OSVRTI Templum, Skopje,2008. Site prava se zadràni.

251 235 permission ofthe publisher. nic, mechanical, photocopying,recordingorotherwise, withoutaprior retrieval system,ortransmitted, inanyformorbymeans,electro review, nopartofthispublication maybereproduced,storedina for thequotationofshortpassages forthepurposesofcriticismand Copyright ©Identities2007/2008 . Allrightsreserved.Except Towards JasnaKoteska, Sanitarnaenigma,Templum, Skopje,2006. Senka Anastasova:CleanDana'sHysteria REVIEWS Templum, Skopje,2008. Despina Angelovska:JasnaKoteska, Komunisti~ka intima, for thefirsttime. that allthearticlesarepublished “Identities” wishestounderscore -

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009 7

8 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Џејмс James Џордано, Кулtураtа, субјекtивносtа Giordano, Culture, Subjectivity Џоан S. и еtикаtа на Joan S. and the Ethics Енгебреtсон, пациенtоценtричнаtа Engebretson, of Patient-Centered Роланд Roland Бенедикtер нега на болкаtа Benedikter Pain Care

Живоtна средина и кулtура, Environment and Culture, медиум и форум Medium and Forum

Дури и начинот на кој крајниоt научен редукциони- Even the most scientifically reductionist view of the зам го гледа поединецоt, оtкрива дека ние сме комп individual reveals that we are complex systems nested лексни сисtеми укоtвени во комплексни сисtеми.1 within complex systems.1 These interactions within and Овие инtеракции во рамкиtе на системите и помеѓу among systems are based and depend upon numerous нив се базирааt врз бројни варијабли на нашаtа/ variables of our (internal and external) environment(s). нашиtе (инtерна/ни и ексtерна/ни) средина/ If we define ethics as a system of moral decision making, средини. Докол ку ја дефинираме еtикаtа како then it becomes clear that these decisions ultimately сисtем на морално одлучување, tогаш сtанува јасно affect the situation(s) of managing our activities and дека, конечно, овие одлуки влијааt врз сосtојбаtа/ relationships with others in our environment (in essence, сосtојбиtе на раководењеtо со нашиtе дејсtвија и our being in the world).2 Given that ecology literally врски со другиtе во нашаtа средина (или сушtински, means a “…a study or system of wisdom and reasoning нашеtо биtисување во свеtоt).2 Со оглед на tоа дека about the interrelation of organisms in their environment значењеtо на tерминоt екологија е буквално „... or place of inhabitance,”3 Owen Flanagan’s description изучување или сисtем на мудросt и расудување за of ethics as “human ecology” takes on considerable меѓусебнаtа поврзаносt на организмиtе во нивнаtа relevance and importance.4 средина или месtо кое го населувааt“,3 описоt на Овен Фланеген (Owen Flanagan) за еtикаtа како „човечка екологија“ е од голема релеванtносt и значење.4

За да се присtапи до еtичкиtе прашања и разниtе To approach the ethical issues, and various systems and сисtеми и tехники коишtо се корисtаt за разгледу techniques used to address and resolve these issues, вање овие прашања и нивно разрешување, tогаш then - pro Flanagan - it is crucial to recognize the effect 9 – про Фленеган – клучно е да се признае ефекtоt of “environment” upon persons’ situations and actions 10 и (/или) мес време исtо едно во лица на однесувања и вредносtи препозна особини, маtеријални споделени „...низа поддржува размислаtа за при операtивна помалку е не дефиниција оваа дека на коноtации за резервирана експеримен е обично додека и однесува на „...медиум за развој на живио форум и век и развој биопсихосоцијален за медиум е кулtураа разаt преку осознавања и однесувања. На овој начин, зачувувааt во однос на срединиtе), кои може да се из одредени карак биолошки одразува и воспос tавува кулtураа дека ао географски како медицинаtа „кул на „кулtураа“ (наспроtи предизвикува ги ги кои да мора феномено медицина пракtична ефек на 1) секоја препознае еtикаа дека за докажуваме размисла есеј овој Во нивоа. „кул врз, на ефек почиtуваа ги разрешување да мора прашања) за tие прис tапи иденtификуваа еtички се (и прашања да обид секој Tака, о ниво, на најосновноtо На tието би поединецот. на димензии биопсихосоцијалниt е на инtерак во сила значајна како кул tураа на почиtување налага Ова околносtие. како tа средина на опфа гледањеtо не исклучи го еtикаа да за може размислување живо t-све едно зборови, нивниоt други t сочинуваа го кои човекови врз „срединаtа“ на а време на tнос а“ – од биолошки од – tураа“ ии карак tливи искусување и t ли ме tални tо“. tор на неговио tоа шtо и како „кул 5 ) и 3) и пациен tсвоо), на tураа“ Оваа дефиниција правилно оtкрива tерис James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter и временските и социјални tе tе, вз насtано, врз кул tураа на tие д, оа а е м предвид има се да мора tоди, и tураа кул просtоро, tо, се и развивааt се (шtо tики к, нее сtавови, знаење, tики, tерис н бла 2 разлики 2) болка; на tо t израз и манифес ји дејс tвија и сосtојби tе одредување tивноо е до опшtесвени до tе tураа“ ангажира и кул t маtеријал“, tура морални t ои. Со t(ови). е на и на tие tација. се tа tе tе 6

behaviors of people in a common place and(/or) time.” and(/or) place common a in people of behaviors and values attitudes, knowledge, features, characteristic “culture” how and engages and sustains “…the set of shared material traits, what considering when operative less no is definition this methods, that mind to experimental borne usually be must it of while connotations and for material,” reserved living of development interactively the level, basic At most determining being. persons’ in of dimensions force biopsychosocial important an as culture of appreciation and an mandates This circumstance. culture place, time, by the embodied as for environment regard a exclude cannot words, ethics other of In consideration life-world(s). their constitute that and manifestation. and biopsychosocial for expression its for vector medium and forum a and development, a is culture way, this In that can be expressed through cognitions and behaviors. (that characteristics develop, and are preserved biological in response to environments), particular reflects establishes and culture that reveals rightly definition This variances affect these cultural dynamics. We posit that posit We dynamics. cultural these affect variances of “culture” the (versus patienthood), and medicine 3) how geographic, of social and “culture” temporal the by evoked are that distinctions the 2) pain; of experience 1) recognize and phenomenon event, also the upon culture must of effects the medicine pain of ethics an of consideration practical any that argue we essay this In biological tosociallevels. must appreciate the effects of, and upon “culture” – from issues) these resolving to approaches ethical (and issues Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare refers to a “…medium for the for “…medium a to refers culture 6 Thus, any attempt to identify moral identify to attempt any Thus, 5 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

варијации влијааt врз овие кулtурни динамики. one cannot extricate persons from “culture,” and any Нашеtо tврдење е дека личностите не може да attempt to define issues, problems, values, potential се одвојувааt од „кулtураtа“, а секој обид да се solutions and consequences that affect individuals дефинирааt прашањаtа, проблемиtе, вредносtиtе, and groups must frame this calculus within a cultural поtенцијалниtе решенија и последициtе кои влијааt context, at least to some extent, otherwise it will likely врз поединциtе и групиtе, мора да ја врами и оваа be unrealistic. пресмеtка во кулtурен конtексt, барем до извесен сtепен, инаку најверојаtно ќе биде нереалисtична.

Кулtурни ефекtи врз болкаtа: Cultural Effects upon Pain: Насtан, искусtво и значење Event, Experience, and Meaning

Дури и кога болкаtа се смета само за невропсихолош- Even if pain is solely considered as a neurophysiological ки насtан, претпоставените ефекtи на кулtураtа не event, the putative effects of culture cannot be ignored. може да се игнорирааt. Анtрополошки, односоt поме Anthropologically, the relationship between culture ѓу кулtураtа и екологијаtа чесtо се смеtа за заемен.7 and ecology is often considered to be reciprocal.7 Many Многу факtори од живоtнаtа средина (на пример, environmental factors (eg. - geographical boundaries географскиtе граници и ограничувања, климаtа, and limitations, climate, survival and salutogenic преживувањеtо и салуtогенскиtе каракtерисtики) characteristics) have been shown to effect genomic покажаа дека имааt влијание врз геномскиtе фрек frequencies, and the expression of particular phenotypes венции и изразувањеtо на одредени феноtипови во in aggregate groups of people. Selective pressures yielded агрегатски групи на луѓе. Селекtивниtе приtисоци elimination of certain genotypes in favor of others, предизвикаа елиминација на одредени геноtипови expressing phenotypes that (through environmental, во однос на други, исtакнувајќи феноtипови кои (низ epigenetic modification) fortified these variations. These еколошка, епигенеtска модификација) ги зацврсtија factors provided the basis for developmental trajectories овие варијации. Овие факtори ја создадоа основаtа that would 1) maximize the success of environmental за развојни tраекtории кои 1) би го намалиле успе interactions, 2) tend to produce predispositions to хоt на инtеракцииtе во живоtнаtа средина, 2) relatively common geno- and phenotypic patterns имаат тенденција да создадат предиспозиции за within defined regions that reflect this survivability, релаtивно вообичаени гено- и феноtипни шеми во and 3) therefore be sustained and fortified within рамкиtе на дефинирани реони кои ја рефлекtирааt these environmental niches. Environment affects оваа преживливосt, и 3) поради tоа, би се одржале physiological development, maturation and function, и зајакнале во рамкиtе на овие ниши на живоtнаtа promotes particular phenotypes, and ultimately may средина. Живоtнаtа средина влијае врз психолош shape common functions of certain phenotypic groups.8 киоt развој, зреењеtо и функцијаtа, унапредува Put more colloquially, nature is expressed via nurture,9

одредени феноtипи, а конечно, може да обликува and common factors within the nurturing environment 11 заеднички функции на одредени феноtипни групи.8 can affect patterns of neurologic activity and/or structure 12 до и изразување. вањеtо чувс на болкаtа, врз и влијааt соодвеtно, нејзиноtо кои искусување однесување tо и нервни навањеtо на развојоt t измена го да кул на влијанија биопсихосоцијалниtе о и аоеуао ког најочекувано, ни и tво, искус (прагови, болка на живо влијание на на влијанијаtа tвиелни чувс диференцијално се семејс нарушу на спек tрално укажува како вање болкаtа на tеризација и кајпоединциtевогрупи соединувааt“; се поttик, споделуваа t кои „...неврони невролошка на ја овозможува на Анализи tе домени. гене биопсихосоцијалниtе во ефек цениме ги да инtерак и арбиtрарни помеѓу нив. границиtе врз дека влијааt внаtрешна предвид да смислено имајќи притоа за Притоа, и а но поединци, средини, на групи кулtури „однегувааt“ да tурно кул може средини живо tние начин, овој На с ирзв преку изразува се негување, природаtа кажано, Попросто филогене ефек одредени (изложенос предизвикувааt кои нервни на момен предиспозиции геноtипские определени разјасни колеги неговите на и (Mogil) Могил на Рабоtа одлики. психолошки е нвран чвчо искус човечко универзално е болкаtа дека ви бхвоан манифес бихевиорални / tивни tски сеиа кул и средина живоtнаа на tие ипи кои феноtипи и геноtипи на низи) - (t.е. tва tние живо на одговор како развивааt се tе и епигене и tе tски 9 а која tа средина во факtори заедничкиtе и пв болка. tипови сеиа е донекаде се средина надворешнаtа и tа tе и онtогене tаа нега може да влијаат врз обрасците и/или сtрук и/или акtивнос tа James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter а врз поединциtе врз кулtураа на tие а еа м опшtоприфаени има дека tоа виаиа и поtврдија ги влијанија tские сеиа а изразување за средина tнаа ви а оее ио, мора нивоа, повеќе на tивни 11 Нашаtа tски tе поединци). tе шеми врз одредени ирзвњ на) изразување и t м, соз сисtеми, tе tации). ква карак tековна мо tураа е супсtраи tе .е. – (t.е. tура 10 на tураа

12,13

за tи Tака, tву tво, tо/ же trsod, xeine ad ot iey cognitive/ likely manifestations). most behavioral and to experience, ofpain sensitive (thresholds, expression differentially the for are influence(s) environmental that phenotypes and that there are putative families (i.e.- clades) of genotypes suggests disorder spectrum a as pain of characterization hsooia tat. h wr o Mgl n his pain. of types certain of) and expression and Mogil (susceptibility to rise give can that substrates of neural to predispositions genotypic work on light shed has The colleagues certain traits. of patterns physiological ontogenetic and phylogenetic culture on and environment of effects the validated have influences epigenetic and genetic of Analyses domains. the appreciate biopsychosocial must across individuals we on culture of then effects levels, of number interactive a and on arbitrary somewhat are environment external and internal between boundaries the that mind of groups meaningfully affect environments. Moreover, keeping in “culture” can to and to, response in develop cultures and environments individuals, way, this In individuals andingroupsofindividuals). (i.e.- “…neurons that fire together wire together”; both in ontos n bhvos ht fet h snain of sensation the pain, itsexperienceandexpression,respectively. affect that behaviors and cognitions systems, neural of development the alter can culture of influences biopsychosocial experience, human universal Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare 12,13 hs wie an s a is pain while Thus, 10 11

Our ongoing Our Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Tаквиtе дисtинкции се анегдоtски забележани ушtе Such distinctions have been anecdotally noted since од времеtо на анtикаtа.14 Сtудијаtа на Зборовски antiquity.14 Zborowski’s classic, yet methodologically (Zborowski), која преtсtавува класика, иако со (if not philosophically) flawed study of pain thresholds, меtодолошки (ако не и философски) пропусtи за perceptions, and responses in various ethnic groups праговиtе на болка, перцепцииtе и реакцииtе на was nonetheless important in that it shed light upon одредени еtнички групи, сепак беше значајна бидеј the possibility that various cultures could be susceptible ќи разјасни некои моменtи во однос на можносtа to biopsychosocial influences that affect pain.15 Several разниtе кулtури да се подложни на биопсихосоци subsequent studies revealed differences in sensitivity to, јални влијанија кои осtавааt белег врз болкаtа.15 and expression of pain between various ethnic, social, Неколку подоцнежни сtудии оtкрија разлики во and geographically distributed groups.16-18 But it is чувсtвиtелносtа на болка, и изразувањеtо на бол important to heed A.L. Kroeber’s warning not to confuse ката кај разниtе еtнички, социјално и географски “culture” with “a culture,” as the latter is connotatively дисtрибуирани групи.16-18 Но, важно е да се внимава prejudicial.19 Rather, we must consider “culture” as на предупредувањеtо на А.Л. Кроебер (A.L. Kroeber) presciently described by E.B. Tylor over a century ago да не се мешааt поимиtе „кулtура“ и „една кулtура“, as being a “…complex whole” that can dynamically бидејќи втората носи конотативни предрасуди.19 shape almost all aspects of human experience.20 Culture Наспроtи tоа, „кулtураtа“ tреба да ја мислиме, како - as a complex whole - gives rise to identifiable groups шtо предвидувачки ја опишува Е.Б. Tејлор (E.B. Tylor) that cluster together based upon geographic isolation, пред повеќе од еден век, како „...комплексна целина“ niche occupation, physiological functions, kin selection, која динамично може да ги обликува речиси сиtе and social characteristics and activities. It is these аспекtи на човековоtо искусtво.20 Кулtураtа - како biospychosocial effects and artifacts that promote and комплексна целина – прави просtор за групи кои sustain beliefs, knowledge, and the resultant behaviors може да се иденtификувааt и кои заедно формирааt of individuals, and the groups to which they belong. класtери врз основа на географска изолација, These socio-cultural characteristics can determine основна дејносt, физиолошки функции, роднинска accepted interpersonal roles, and modes of action and селекција и социјални каракtерисtики и акtивносtи. expression that can affect how the sensation of pain may Tокму овие биопсихосоцијални ефекtи и арtефакtи be perceived, interpreted, communicated and treated.21 ги промовирааt и одржувааt верувањаtа, знаењеtо и оttаму произлезениtе однесувања на поединциtе и групиtе на кои им припаѓааt. Овие социокулtурни каракtерисtики може да ги определат прифаtените меѓучовечки улоги и начини на дејсtвување и изразување, кои може да влијааt врз tоа како може да биде сфаtено, tолкувано, комуницирано и tреtирано чувсtвување болка.21 13 14 оеу чувс помеѓу клиничари и болка искус начини ефек предвид конtекс поширок овој во Tокму клиничариtе: Знаење,верувањаисtварносt Кулtурниtе ориенtациинапациенtиtеи пиаао о слика во прикажано е ниан кмнкцј мжм д ја поврзаносt на да меѓусебна инtеракција: можеме боромејска како сфаtиме комуникација поtенцијална Оваа социо- на сtрана од кулtурни притеснета tички семан и ефек о рефлек го можнос да се искомуницира со другиtе. сtрадање субјекtивноо за обид му во комуникација на да може принудува искусување нејзиноtо болкаtа јазикоt, на пркоси додека Исtо, пациенtо. на овој живо tен све дека 2) и деконсtруира, за го болкаtа како уtврди се да tо, пациен на свеt живоtнио 1) разбере се да е на сtепено на сфаќање целосно и а у рои а јазикоt. на пркоси му живо да деконс tруира и пациенtие ги на да пласираше може Scarry) болкаtа дека (Elaine Скери Елејн како искус како чувс во невропсихолошко рефлек ги болкаtа на Субјекtивноса и влијание социокул когниtивни шtо во, а неврокогни а tво, н оа кмнкцј е семио е комуникација оваа на tивноса (улоги улогаtа и tво , пациенtскоо болкаtа, на разбирање на tе з мѓсбо ангажирање. меѓусебно за tа ро о виаи, сфаtенио влијание, под tурно tе капацииограничувања. tо живеено на tво а заеднички на сtепено и tира tо врзболкаасеобичноконекс н болка tа. на значењеtо и tвувањео tри (ефек tо t е нераскинливо врзан за кулtураа консtрук tе James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter tе домени, чие односно вкрс tо процесирање на болкаtа како и еирчн однос реципрочен Посtои tе. tивноо б. 1, бр. tа врз кулtураа на tие) tело. за медицинаtа на tе) ) се значењаtа) (t.е. tи олкување на болкаtа на tолкување 28,29 мора да ги земеме ги да мора t боромејска tакваа 23-25 ие ефек tие Ние Со оглед на оглед Со ира разлики tира tврдиме дека 30 иденtие t ао шtо Како и, важно tи, tуални. 27 чи и tочки tврдење о за Но, tување ички tички tие tоа tа tе 26 22

identity and impact of pain are often contextual. perceived the influenced, socio-culturally are meanings) ufrn t others. to suffering compels communication well, in experience an attempt to its communicate As subjective language, defy culture. may pain patient’s while is the life-world to this bound that inextricably 2) and pain, by been deconstructed has the it how 1) determine to understand patient to the of important life-world is it effects, these of the lived body. lived the neurocognitive interpretation of pain as an experience of neurophysiological processing of pain as a sensation, and ie ad ey language. defy and lives patients’ deconstruct can pain that claimed has Scarry eainhp ewe te esto ad enn of meaning and pain. of sensation the role(s) between reciprocal the a relationship is There and clinician. the and patienthood, pain, medicine pain understanding of of experience ways the on culture of effect(s) the consider must we that context broader this in is It Knowledge, BeliefsandRealities Cultural OrientationsofPatientsandClinicians: neato o 1 pi, ) h pi ptet ad ) the 3) and patient, pain the 2) pain, 1) of interaction f omnlt ad h psiiiis o mutual for possibilities the extent and engagement. the commonality both reflects of intersection relative whose a domains as three of communication interplay the interaction: potential Borromean this conceive can We constrained bysocio-culturalcapacitiesandlimitations. semantically and semiotically is communication this of Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare 22 The subjectivity of pain reflects distinctions in distinctions reflects pain of subjectivity The 30 As shown in Figure 1, such a Borromean a such 1, Figure in shown As 23-25 Given that cognitive constructs (i.e.- constructs cognitive that Given 28,29 We opine that the effectiveness effectiveness the that opine We 27 u t fly rs te extent the grasp fully to But 26 Elaine Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Слика 1: Боромејски приказ на односот на пациентот, клиничарот и болката и нејзиното третирање. БОЛКАTА И Секој круг претставува сфера која ја претставува НЕЈЗИНОTО повеќедимензионалноста на одреден ентитет. За пациентот и клиничарот, ја претставува севкупноста на нивните TРЕTИРАЊЕ односни животни светови, вклучително и културата, искуството, верувањата, знаењето и ставовите. За болката и нејзиното третирање, сферата ги рефлектира објективните ентитети и нејзиниот пресек со пациентот и клиничарот го претставува субјективното (индивидуалното и културното) карактеризирање на оваа објективност. Степенот на порамнетост помеѓу пациентот, клиничарот, болката, PACIENT KLINI^AR нејзиното третирање, зависат од споделеноста на верувањата, знаењето, искуствата и очекувањата. Секое и/или сите може да бидат повлијаени од страна на културата, или поединечно, или заедно.

PAIN Figure 1: A Borromean depiction of the relationship of patient, clinician, and pain and its treatment(s). Each one of the rings AND ITS represents a sphere that constitutes the multi-dimensionality TREATMENT of the particular entity. For patient and clinician, it represents the totality of their respective life-worlds, inclusive of culture, experience, beliefs, knowledge and attitudes. For pain and its treatment, the sphere reflects the objective entities, and its intersection with the patient and clinician represents the subjective (individual and cultural) characterization of this objectivity. The extent of alignment between patient, clinician, PATIENT CLINICIAN pain, and its treatment depend upon commonality of beliefs, knowledge, experience and expectations. Each and/or all can be affected by culture, either individually, or together.

испреплеtеносt на 1) болкаtа, 2) пациенtоt со болка и clinician, dictates both the patient’s and the clinician’s 3) клиничароt ги дикtира сtавовиtе и дејсtвијаtа на attitudes and activities. Clearly, the patient and clinician пациенtоt и на клиничароt. Јасно е дека пациенtоt bring their respective cultural influences and effects to и клиничароt ги покажувааt нивниtе соодветни the fore within the fabric of the clinical encounter. In this

кулtурни влијанија и ефекtи во рамкиtе на клинич way, both maintain and manifest beliefs, knowledge, and 15 коtо случување. На овој начин, и двајцаtа одржувааt attitudes about the nature and meaning of pain, disease, и манифесtирааt верувања, знаење и сtавови кон illness, personhood, and responsibility. Beliefs should 16 мр д с геа ао а социо-кул на како гледа се сила, да мора наtа медици на сtаво однесување, и јазик и вреднос tи, дури значења, ви, дефинирани на низа својаtа Со попречаt боромејска или засилаt ја да може клиничарот на и н д с врв заи а е разбере, се да наше шtо значи верува се да - Авгусtин не личнос сопсtвенаа природаtа и значењеtо на болка tа, зараза е а а исполни ранливо), ја да болкаtа гоправи кое на лицеtо лекување и негување е tа медицина добра на улогаtа колку грижа. еманципирачка асиме на обезбедување намали ранливос ја на да намалување е t клиничаро на задачиtе од една дека Веруваме ациенt. асиме - клиничар биопсихосоцијалниtе од медицина. со верувања ускладени се не да доза може и знаење“ значиtелна „народно на содржаt да може верувања овие ги бои нашиtе па познавателни нашиtе води ги и дозволува ден вокул вгнез пациенtо врз влијае и се субјек tивно изразува болка на насtан објекtивнио како не ја разбира едносtавно како објекt, ; да го парафразираме го да t; минимизираа се да tреба 33 .е. – (t.е. задача декларирана својаtа од сtрана tа мќ одв и е одржува се и создава моќ нејзинаtа а вз о с бзр еписtемологија базира се кои врз tа уализирање на све на концепtуализирање лично tо tура. огаш е важно за клиничаро за важно е tогаш 32 tа динамиканамедицинскио ака, конечно, верувања конечно, Tака, tолкувања на живоtо. 34

James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter

. Верувањаtа одговорносtа. и t преку пациенtо на tа и в односоt во tрии а на пациенtот на tа 31 tуку да разбере За пациентот, а да болка tа t t однос. луа се tолкува, tа, болесtа, со tријаа к, до Tака, еки и tеки ги tо tурна на tа tака colors our interpretations of life. of interpretations our colors of the world allows and guides our ways of knowing, and to understand, such that our individual conceptualization not be minimized; to paraphrase Augustine, to believe is affects theculturally-nestedpatient. and in, expressed by, interpreted subjectively is pain of understand simply not pain as object, but to understand to how the objective event clinician the for important is it then pain), by vulnerable made person the healing and treating (i.e.- is task professed its of good the medicine fulfill to pain if So, care. of provision empowering the through patient the of vulnerability the decreasing by asymmetry this lessen of to is clinician the one of tasks the that believe We relationship. the clinician-patient in asymmetries biopsychosocial by, upheld is and the epistemology of medicine is based. which upon beliefs the with consonant be not may and knowledge,” “folk considerable incorporate may beliefs n ee lnug ad eair, eiie ut be must force, socio-cultural medicine a as viewed behaviors, and language even and With its defined set of values, attitudes, beliefs, meanings the Borromeandynamicsofmedicalrelationship. of patient and clinician can ultimately enhance or disrupt Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare 33 31 and its power creates, power its and For the patient, these patient, the For 34 32 Thus, the beliefs Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Болкаtа како субјекtивна „креација” Pain as Subjective “Creation” во меѓусебнаtа игра меѓу сtварноtо, in the Interplay between the Real, имагинарноtо и симболноtо the Imaginary and the Symbolic

Tоа шtо долго време беше поtценувано во главната What has been long underestimated in mainstream струја на медицинаtа е tокму оваа субјекtивна medicine is exactly this subjective dimension within димензија во рамкиtе на „насtаноt“ на болка the “event” of pain - especially in its close ties to inter- – особено во нејзинаtа тесни врски со инtер subjective, culturally pre-formative patterns. It is the субјекtивните, кулtурно пре-формаtивниtе шеми. “subjectivity of pain” or “pain as the intimate subject” Токму „субјекtивносtа на болкаtа“ или „болкаtа на that has to be investigated in greater depth if patient- инtимниоt субјекt“ tреба подлабоко да се испиtува за centered pain care is to make further progress toward пациенtоценtричнаtа нега на болкаtа да напредува a truly “subjective-objective” paradigm - not only in понаtаму кон висtински „субјекtивно-објекtивна“ practice, but also in its philosophical and scientific парадигма – не само во пракса, tуку и во нејзиниtе foundations.35 In order to achieve such progress, the философски и научни основи.35 За да се посtигне double etymological sense of the term “subject” has to be tаков напредок, двојнаtа еtимолошка смисла на considered in its value for the concrete “event” of pain: tерминоt „субјекt“ мора да се мисли низ нејзинаtа 1) pain as the ontological “basis” (i.e.- from the Latin, вредносt за конкреtниоt „насtан“ на болка: 1) sub-jectum, passive) of the ill subject, and at the same болкаtа како онtолошка „база“ (t.е. – од Лаtински, time 2) the “submission” (i.e.- Latin, sub-iacere, active) sub-jectum, пасив) на болниоt субјекt, и во исtо of the subject. време 2) „потчинувањето“ (t.е. sub-iacere, акtив) на субјекtоt.

Како шtо има забележано францускиоt психоана As the French psychoanalyst Jacques Lacan has noted, лиtичар Жак Лакан (Jacques Lacan), искусtвоtо the subject’s experience seems indivisible from patterns на субјекtоt се чини нераскинливо од шемиtе of unconscious “interpretation” that are “rooted” на несвесноtо „tолкување“ кои се вкоренеtи во in its sensitivity and (self-)perception by cultural неговаtа чувсtвеносt и (себе) перцепција од сtрана predispositions.36 There seems to exist, in fact, a second, на кулtурниtе предиспозиции.36 Се чини дека even more narrowly conceived “Borromean knot” посtои, всушносt, вtор, ушtе поtесен „боромејски involved in the overall event of pain at the subjective јазол“ вклучен во целиоt насtан околу болкаtа level: the constitutive interaction and mutual relationship на субјекtивно ниво: сушtинскаtа меѓуигра и between patterns of imagination and symbolization that заемниоt однос помеѓу шемиtе на имагинацијаtа и decisively contribute, if not create, the “real” event of симболизацијаtа кои секако придонесувааt, ако и не pain. Both the imaginary and the symbolic order form го создавааt, „сtварниоt“ насtан на болкаtа. И редоt the unconscious “basis” of the subject that experiences

на имагинацијаtа и tој на симболикаtа ја формирааt pain, and at the same time, both “submit” the experience 17 несвеснаtа „основа“ на субјекtоt којшtо ја искусува of pain to largely meta-personal cultural laws. 18 некои поскорешни „посtмодерни“ присtапи додадоа tврдиме дека мора на да се земе еtика предвид похолисtичка пациенtоценрична во вредносt одлучувачка има да како чини се која болка tа на „сtварноса“ на Но, не е ниtу само една tа, ниtу само другаtа димензија лекување. резул t самио измени до начин, соодвеtен на одвива и конtролира се доколку неа, врз влијае да начин, „насtани“ сонувачки на само болка на опфаќа не и одразува не субјекtо позна е поодамна перцепција искусување врз влијае - „сtварно“ онtолошко сопсtвено неговоtо на царсtвоо во „инtегрирање“ на „преговарање“ со искус кул до се разликувааt од поединец до поединец и од кул tура пример, во облик на слики, јазик или однесување кои „конкре кулtура наследенаtа субјек како на тоа зборови, други Со ме искус два и време, исtо во и болкаtа, на рационалнос tа на 19-tио и 20- „модерни од произлегува медицинаtа димензии. две овие на ивни физички основи и поtекла). и основи физички објекtивни – чес кои – нејзиниtе и болкаtа на реално имагинарно помеѓу непропорционалнос tие на во кои главнаtа кри ушtе се сtреми кон примена на дуалисtички tаперсонални кул ина во голема мерка мерка голема во нависtина на болка на tвоо ура, а кои може да бида да може кои а tура, „елаборирање“ субјекtивноо помеѓу (t.е. tо зци з искусување за tизации“ ривдв рсо на распон произведува tо рана, веќе сtрана, друга Од болка. самаtа на tо James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter дк личнаtа дека tо tичка продукtивнос е анализа tа а. Поскоро, ние Поскоро, болкаtа. на нега tа tурни закони. а и на процесот на процесот на и болесtа на tа к на еtика Tрадиционалнаtа мж д го да може шtо мерка tаа tвоо и како обид за негово видени како форми како видени t уку може и акtивно и може tуку а го „подложувааt“ го tа - на - болкаtа на tо о не се совпаѓаа t се не tо tио век и за дијалек сликовносt “ концепtи tе“ симболички 37,38 tе модели tика Сепак, tоа сè и tа о и tо tа на

tis f eiie r drvd rm h “modern” the from derived are concepts of 19 medicine traditional of The ethics considered. be must that dimensions the is it that posit we Rather, care. pain patient-centered of ethics holistic more a in value the decisive of of be dimension to seems other singularly that pain the of “reality” nor one neither is it But respective healingprocess. extent the the and illness to the of outcome very the alter may it that enacted, and if it, controlled influence actively appropriately also can but way, dreamlike a in pain of “events” the embodies and mirrors only not personal the that known long been has and the it hand, other the On itself. pain of experience perception the influences - “real” ontological own its of realm the into it “integrate” to attempt an as and experience the be with “negotiation” all of forms can as seen and culture to culture to from individual and individual from vary which behavior, or language, images, of form the in example for – culture pain of experience inherited subject’s of array the an produces how words, other In el o te yblc s en te eiie dimension decisive the being as symbolic the of realm added a third dimension to this constitutive dualism: have the approaches “postmodern” recent more However, ujcie eaoain o pi ad t – fe not often – its and corresponding - objective physical bases and pain origins). of the “elaboration” between (i.e. subjective real the and imaginary the between main disproportions the of the analysis the is productivity critical which in models dualistic apply to tend still Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare th and 20 symbolic th century rationality and therefore imagery cnrtztos o the of “concretizations” dialectic f h subject the of of these two these of 37,38 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009 tреtа димензија на овој сушtински дуализам: for the subjective “incarnation” of pain.39 Such a view сфераtа на симболноtо како одлучувачка димензија can be sustained, at least partly, by considering that за субјекtивноtо „инкарнирање“ на болкаtа.39 culture itself can be seen as a “Borromean knot” given Tаков поглед може да се одржи, барем делумно, со that 1) it is constituted by those three “dimensions” of размислување дека на самаtа кулtура може да се reality: namely, the real, the imaginary and the symbolic, гледа како на „боромејски јазол“ бидејќи 1) се сосtои and 2) it produces a subject “submitted” to the interplay од tие tри „димензии“ на реалносtа: имено, реалното, between the dialectics of these dimensions.40 имагинарноtо и симболноtо, и 2) произведува субјекt „подложен“ на меѓуиграtа помеѓу дијалекtикаtа на овие димензии.40

„Субјекtоt на болка” The “Subject of Pain” и наученоtо од искусtвоtо со плацебо and the Lessons of the Placebo Experience

Доколку иденtиtеtиtе на болка во основа се If pain identities are fundamentally “created” entities, „создадени“ енtиtеtи, tогаш сtанува јасно дека then it becomes clear that patient-centered pain medicine пациенtоценtричнаtа медицина за болка ќе се сврtи will address treating “cultural subjects of pain,” rather кон лекување на „кулtурни субјекtи на болка“, а не than “patients with an illness producing pain.” One кон „пациенtи со болесt која произведува болка“. especially effective example of how such a culturally Еден особено ефекtивен пример за tоа колку tаква aware philosophy of pain care could be enacted may be кулtурно свесна философија на грижа за болка revealed by study of placebo effects and responses. би можела да се осtвари, може да се оtкрие со истражување на плацебо ефекtиtе и одговориtе.

На најосновно ниво, плацебо ефекtоt е каскада на At the most basic level, the placebo effect is a cascade физички одговори поттикнати преку психолошки of physical responses that are induced through some реакtивен (t.е. „значење“) одговор на некоја окол psychologically reactive (i.e.- “meaning”) response to носt, месtо, дејсtвие (дејсtвија) или лице.41,42 Ова се a circumstance, place, action(s), or person.41,42 This чини дека е можно tокму поради ценtрална улога seems to be possible exactly because of the central role на личноtо имагинарно на субјекtоt и желбаtа of the personal imaginary of the subject and a desire to симболично да се вклучи „Другиоt“ како дел од symbolically incorporate the “Other” as part of a first- дирекtноtо искусtво.43-45 Tака, tоа е нешtо лажно кое person experience.43-45 Thus, it is a fake that is at the во исtо време е и сtварносt.46 Ценtрално за неговиоt same time a reality.46 At the center of its effect lies not ефекt не е прашањеtо на „иденtиtеt“ во сtрога the question of “identity” in the strict sense - i.e.- if it is смисла – t.е. – дали е нешtо лажно или е реалносt - a fake or a reality - but rather the transformative power tуку поскоро tрансформаtивна моќ која може да се that can be enacted between these two poles. Thus, 19 одиграат помеѓу овие два пола. Tака, иденtиtеtиtе се identities reveal themselves as being entities of (low 20 којш веш и/или д конtекс од меѓуигра реално зависносt и во симболноtо посtои имагинарноtо, која меѓу t“ вреднос „нулtа вид Како одговори иефек негаtивновален за причина е можеби всушнос ова секако (и субјек tо во „оtеловорува“ ефек „плацебо“ генерира се шtо како начин на одредена кул tура - е принцип „создаден“ на сличен присутното имагинарно на канонот во инtегрира се помош на симболноtо и никогаш не може целосно да субјекtивна реалнос како - болкаtа дека преtпосави се да расве ја да може особено tвоо искус Плацебо „посtоење сtварнос. одржуваа t го кои функции и механизми крипtични донекаде оtкрива неш за врзани значења вклучува а уме на ефек сублимаt на Плацебо како гледа се да може нив на реално, одржливо создаде да и симболноtо субјек на искорис обид го да успеваат одговориtе на оглед со Понатаму, за границаtа на Мар tин Хајдегер (Martin Heidegger): симболноtо и сtварноо, како одраз на дефиницијаtа смета за „уме хармонизи „уме на од зависи судир излекувачкиот Во о „највисока од непроменливос енtие како не а ниво), ниско (на оtкриваа а компе кулtурнаа можеби случај, tој г иксв ефек искусува го tо . Може болка tа. на димензија инtимнаа tли манифес tи ефек овие tакви, а на плацебо на tноса t која никогаш не може сосем да се изрази со и на енtие како себеси t чо а а одд неш создаде да за tачко tнос на граници tе“ меѓу t о, имагинарно за арtефак вид еден е tо и tо имагинарно обедини ги да tо t“. tи). James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter 47 48, 49 и tо а еа лцб ефек плацебо дека tоа , лцб ефек плацебо Исtо, tо. о“ и како и tо“ tолкување “ а субјекtивнаа на tо“ аква може да се да може tаква tрансформација t несвеснио tа уме tо ноцебо tние еден tираа на tеннос н оној на tо реално. tо а шtо tоа – во – tо и се и tо ра tничко tноса. tие/ њеtо tо tа t valent noceboresponsesandeffects). subject (and indeed the this may, in within fact be “embodied” the case for and the negatively generated is effect placebo the as way similar a in “created” principle in is - culture specific a of present imaginary the of canon the in integrated fully be to able never and symbolic, the of a means the as by expressible totally never - reality subjective pain that intimate assumed be the can It on pain. of dimension light shed especially can experience placebo The reality. subjective of “existence” the sustain reveals somewhat cryptic mechanisms and functions that one the who is experiencing the effect. As of well, the placebo effect – construal real and context the the upon and dependent symbolic the imaginary, the between manifest a kind of “zero value” that exists in the interplay effects these such, As real. something create to artificial and/or artful something to attached it meanings engages because artifact, an of sort is effect to placebo The art. symbolic of epitome the the as seen be and can they real, viable imaginary a create the the of unify attempt to unconscious subject an of use positive make effects/responses placebo the that given Furthermore, “highest of immutability.” entities than rather transformation level) Martin Heidegger’s definition of the term boundary: Greeks the as but term stops, something which at that “…not the of definition Heidegger’s of Martin reflective real, the and symbolic the imaginary, the and as such can be seen as the “art healing of boundaries” between the encounter of is a competence matter of cultural attunement to the the then, “art of Perhaps placebo,“ Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare 47 48, 49

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

„...не tоа при кое нешtо запира, tуку како шtо tоа recognized, the boundary is that from which something Грциtе го забележаа, границаtа е она од каде шtо begins its presencing.” 50 едно нешtо го почнува своеtо присусtвување“.50

Ова е особено tочно во негаtа на болкаtа, со оглед This is particularly true in pain care, given the subjective на субјекtивноtо присусtво на болкаtа заради tранс presence of pain to transcend boundaries of past, цендирање на границиtе на минаtоtо, сегашносtа present and future; silence and voice, understanding и иднинаtа; tишинаtа и гласоt, разбирањеtо и and explanation, and self and other. These boundaries објаснувањеtо, и себноста и другиоt. Овие граници are, embodied by the reality of the subjective experience се оtелоtворени од реалносtа на субјекtивноtо of pain and its objectification, and are in essence, what искусување на болкаtа и нејзиноtо опредмеtување, а define the hermeneutic nature of pain medicine. во сушtина се tоа шtо ја дефинира херменевtичкаtа природа на медицинаtа за болка.

Влијаниеtо на кулtураtа врз еtикаtа The Impact of Culture on Ethics

Конјункцијаtа на објекtивноtо и субјекtивноtо The conjunction of objective and subjective understan разбирање ја дава основаtа за 1) дијагнозаtа, 2) ding provides a basis for 1) diagnosis, 2) considering разгледување на расположливиtе tерапевtски those therapeutic options that are available, and 3) опции, и 3) одбирање на оние кои ги зголемувааt selecting those that maximize good outcomes in a specific можносtиtе за добар исход кај определен пациенt.51 patient.51 Obviously, these choices must both determine Очигледно, овие избори мора да го одредувааt и the contextual meaning of good (for the patient’s best конtексtуалноtо значење на доброtо (во најдобар interests), and direct its provision.52, 53 The relief of pain инtерес на пациенtоt) и да го насочуваат неговоtо - as the tangible good of the clinical encounter and the обезбедување.52,53 Ослободувањеtо од болка – како relationship of pain clinician and patient - must extend опипливо добро на клиничката средба и однос beyond the limited proximity of the clinical environment на клиничароt за болка и пациенtоt - мора да and affect the daily realities of the patient’s life-world. се прошири надвор од ограниченаtа близина на Therefore, it becomes apparent that each decision is at клиничкаtа средина и да влијае врз секојдневната once therapeutic and moral, and the decisional process реалност на живоtот-светот на пациенtоt. Заtоа, becomes one of ethical concern.54, 55 But given the cultural сtанува очигледно дека секоја одлука е исtовремено plurality of contemporary society, how can these ethical tерапевtска и морална и дека процесоt на одлучување decisions be made with any reliability? сtанува предмеt на еtикаtа.54,55 Но, имајќи го предвид кулtурниоt плуралиtеt на современоtо опшtесtво, како може овие еtички одлуки да се донесат со некаква извесносt? 21 22 одлучување). формална, сис на (како еtика и сисtема потфат) човечки за како размислување (како факtори на анtропологија начини и знаење знаење), на основа како – (t.е. логија еписtемо основна дефинира и на изградена е која со болкаtа со една опшtа философија на медицинаtа, управувањеtо спојувааt го шtо изјави далекусежни се Ова обласtа. во навлезе да сака доколку прифаtи барања воспосtавуваа дефинираа ја целосно правила клиничаро боромејска клиничаро опишана tа на помеѓу случува се и инtерперсонална е инtеракција поенtа Висtинскаа и ао рцс кк група како и алаtки. процес како и еtикаа на познавање tерсубјек ин за нужнос t клучна сепак субјек 3) ефек на нејзиниtе повеќедимензионалнос познавање од и грижа важносtа 1) болкаtа се на шtо како делови болка, суштински поединечни надминува кул ги не нив, врз поtпирање и нив од по tреба нашаtа реалнос рела предвид има разби или промислување секое Очигледно, задачи. конкретни конкре кои еtички процеси и алаtки би биле најсоодвеtни за ча арtикулација. пракtична и морална ална, tи и обврски кои ја дефинирааt нејзинаtа tелек ин одговорнос на рамка определена себе со повлекува сtрук дека Тврдевме tеми , нреснли дои и односи инерперсонални околносtи, tние 58 зрн ааиа а морални на анализа tизирана tа, целиоt процес, односно сами н нг н болка на нега на водењеtо со вклучени tе , а комплициранаtа, и болкаtа на tивноса Едносtавно, правилаtа (1)–(3) определуваат мора да го да мора пациенt е кое лицеtо на рање на улогаtа на изврши знаењеtо, со управиtел како оглед t Со пациенtо. и t влчн в морално во вклучени процесиtе и tе 57 О tурни James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter tивнио “ појаснувааt „правилаtа“ ttаму, tе влијанија. а за болка за медицинаtа на tураа ки до ие оа а ги да мора лице едно кои tа н човеко на tа ефек t , ) абрњ на разбирање 2) tи, на кул на t и ги и пракtикаа t 59

о е пациенt, е кој t и 4) и tивнос, а, но во но tураа, олк и одлуки tе tе правила и 56 Овие за tа tел tу tо f tools. of set a and process a both as ethics of knowledge a 4) and forinter-subjectivity, necessity critical yet difficult the and pain of subjectivity the 3) patient, the is who person the of multi-dimensionality the of understanding effects, an 2) its and pain about knowing of 1) importance as the such care, pain of essentials particular explicate involved in moral decision making). decision moral in involved analysis a of moral as decisions and the care systemized systems formal, and pain a processes (as ethics of and enterprise), human conduct the with involved are that factors the of consideration (as anthropology knowing), core epistemology (i.e.- as a knowledge base, and ways of a defines and upon, built is that medicine of philosophy general a to management pain conjoin that statements accept if they are to enter the field. Thesemust areone far-reaching that requirements the establish and about all does nottranscendculturalinfluences. them, upon reliance and need our and themselves rules the is that process, entire the actuality, in but culture; of effect relative the regard must patient the the is who person of understanding or consideration any Obviously, circumstances, interpersonal relations, and task at hand. specific the for suited best be might tools and processes s neproa, curn bten h clinician of the (in skill steward the and knowledge of as executer and knowledge, roles clinician’s between the Given patient. occurring and interpersonal, is The actual point of the described Borromean interaction articulation. and obligations responsibilities that define medicine of its intellectual, framework moral pain and practical particular of a structure entails the that argued have We Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare 58 Simply, rules (1)-(3) determine what ethical ethical what determine (1)-(3) rules Simply, 56 These rules define what the practice is practice the what define rules These 57 Hence, the “rules” the Hence, 59

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

на знаењеtо и вешtинаtа (во најдобар инtерес на patients’ best interest), we posit that it is the clinician’s пациенtоt), ние tврдиме дека токму клиничарот intellectual and moral responsibility to utilize those има одговорност да ги искористи еtичкиtе присtапи ethical approaches that 1) are resonant with his/her кои 1) одговарааt на неговиоt/нејзиниоt морален moral compass, 2) allow accurate analyses of each компас, 2) дозволувааt прецизна анализа на биопси patient’s biopsychosocial needs, and in so doing, 3) хосоцијалниtе поtреби на секој пациенt и, со tоа, define, and direct the provision of (right and) good care. 3) го дефинирааt и насочувааt обезбедувањеtо на This necessitates an agent-based ethics, and while we (висtинска) и добра грижа. Ова повлекува нужносt have argued in favor of a virtue-oriented approach, we од еtика заснована врз агенt па иако се залагаме за recognize that virtue ethics cannot work in isolation.60, 61 присtапоt ориенtиран кон доблесtи, согледуваме Thus, while particular intellectual virtues may allow for дека еtикаtа на доблесtи не може да функционира an understanding of culture and its effects, and moral изолирано.60, 61 Сепак, иако одредени инtелекtуални virtues may allow prudence to direct a habitual striving доблесtи овозможуваат разбирање на една кулtура toward the good, virtues must be employed within some и нејзиниtе ефекtи, а моралниtе доблесtи може да system(s) that meet the contingencies of circumstance and овозможат промисленосtа да го насочува на вооби persons.62 Clearly, a virtue ethics mandates examination чаено сtремење кон доброtо, доблесtиtе мора да се of one’s beliefs and values toward developing the cultural ангажирааt во одреден сисtем (и) кој ги задоволува understanding necessary for ethical deliberation. непредвидливиtе елеменtи на околносtиtе и лицаtа.62 Јасно е дека еtикаtа на доблесtи налага испиtување на верувањаtа и вредносtиtе на една личносt кон развивање на кулtурно разбирање кое е неопходно за еtичко разгледување.

Секако дека самосвесносtа и авторефлексијаtа се To be sure, self-awareness and -reflection are corner- tемелат на промисленаtа, кулtурно чувствител- stones of prudent, culturally sensitive care.63 Such self- на грижа.63 Tакваtа авторефлексија ја зацврсtува reflection fortifies the clinician’s awareness of the impor- свесносtа на клиничароt за важносtа на верувањаtа tance that beliefs and values have in effecting the mani- и вредносtиtе за манифесtацииtе на болесtа, festations of illness, and patients’ intentions and actions намериtе на пациен tоt и дејсtваtа во клиничкоtо in the clinical encounter. In practicality, this enables a случување. Во пракtикаtа, ова овозможува појасен clarified lens with which to view the patient, may facili- поглед на пациенtоt, може да ја помогне кулtурно- tate culturally sensitive communication, and allow in- чувствителната комуникација и да дозволи согледу sight to patients’ beliefs, values and goals.64 By enhanc- вање на верувањаtа, вредносtиtе и целиtе на ing ongoing dialogue, clinician and patient establish a пациенtоt.64 Со зајакнување на tековниот дијалог, problem-solving relationship that supports mutual de- клиничароt и пациенtоt воспосtавувааt однос за cision making, sustains the agency of patient and clini-

решавање на проблеми кој поддржува заедничко cian, and may serve as a starting point for implementing 23 донесување на одлуки, го одржува посредувањето values-based, and/or goal-directed pain care.65-67 Such на пациенtоt и клиничароt, а може да служи како sharing of perspectives, beliefs, knowledge, meanings, 24 ки е релеван се кои проблеми факtи и/или прашања tа околносtие, на анализирање и корис ги кој еtички одлучување морално кон присtап секој Прво, причини. неколку од согласуваме се Не и/ регру напредување, или за обид некаков или мислење од исправносt с морална на варијација, секое tогаш индивидуална и кулtурна допушtиме во е tочка е дбо иа еав валидност. некаква има „добро“ за е концепtо шtо дали и погрешна или биде правилна да може одлука морална една којш дали прашање Скепtицизам етички всушност ео мрло агеуае оа а и земе ги да објекtи, мора вклучени разгледување предвид морално секое верувања е дека кулtураа може да влијае врз (наклонеtосие, р с споредување; со факtори на наназад“ „оtсапување рефлек t.е. ( оttргнување бара ефек нејзиниtе влијание премерува морално додека кон цели. ка којашtо се заснова врз вредносtи и која е насочена почеtна субјективизам. кулtурни разлики на промислување целосно кри од Една му едаденамоќ,аклиничаро очекувања, може да создаде сојуз во кој на пациенtо верувања м мр д зпче о прибирање со започне да мора сисtеми tе овие процена t се да за оддалеченосt) tивна чи еаииа или релативизам еtички имплицира tе очка tочка за спроведување на к кк субјек како tуку . Вtоро, лицаtа. на) слично и дејсtваа tа, и клинички и значењаtа знаењеtо, tа, 65-67 рњ н дуи о ордн гледишtе. одредено кон други на tирање ом еднаш земеме предвид или предвид земеме еднаш шtом шtо tоа

Tаквоtо споделување на перспек tики рее за tврдење 68 , самио поединци tе, врз tи а ео пдаоо ио оа е ова ниво, подлабоко некое На рзлдвњ г поилв и промислува ги разгледување tо James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter п дк секое дека е присtап овој на tе во како едносtавно не агенти, tе и tура кулtа на значењеtо и tо н одговорносt; на tи о повеќе нешtо одвај tанува г минува го шtо tоа 2 72 t еоспособен. че и tаква грижа за бол - , морално tвро, ефек tе посtавува tо 9 69 tе. Спорнаtа процес t 71 70 70 tиви и за tни

Tре tесо Јасно и tи tоа tо, tе, tи tо tе and/or problems. and/or and analyzing facts, relevant to the circumstances, issues making an use of ethical systems must begin by obtaining for several reasons. First, any approach to moral decision others to a particular point of view. We disagree with this than opinion or some attempt to advance, and/or recruit more little becomes sound morally is what to claim any then variation, individual and cultural allow or consider tia apoce ae etr utd o ameliorating to suited better are approaches ethical and supports reasonable action(s). reasonable supports and “wrong”, but rather what warrants rational consideration or “right” is what even or “false”, or “true” is what about In this way, moral discourse and deliberation need not actions. be certain toward attitudes molding and case, the definingand describing at aimed actually is deliberation r rn, n i te ocp o wa i “od has “good” is what of concept right validity. any the be if can and wrong, decision or moral any whether questions that skepticism ethical an actually is this level, deeper to evaluate these factors in balance; in so as factors these evaluate to distance) reflective in back” “step (i.e.- prescind ofculture to seeks itself process importance the individuals, on effects its and and influence the weighs and an ethical relativism or subjectivism. or relativism ethical an full any that implies is differences and effects cultural approach of consideration this of critiques the of One the patientisempoweredandclinicianenabled. which in alliance an create can expectations clinical and eod ay oa dlbrto ms cnie the responsibility; consider must deliberation of subjects as but objects, as simply not involved, agents moral any Second, persons. of) etc. actions, beliefs, dispositions, (the affect Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare 69 71 h pit f otnin s ht ne we once that is contention of point The Third, while moral deliberation considers 70 Clearly, it is factual that culture can culture that factual is it Clearly, 73 72 Accordingly, some Accordingly, and fourth, moral fourth, and 68 On a somewhat somewhat a On Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

разгледување всушносt е насочено кон опишување the differences of culture and strengthening the voice и дефинирање на случајоt и обликување на сtавови of those who are marginalized.74 Feminist ethics have кон одредени дејсtва. На овој начин, моралниоt particular merit in this regard, at least in part, in that the дискурс и разгледување не треба да бидаt околу feminist perspective directly acknowledges the overt and tоа шtо е „висtиниtо“ или „лажно“ или дури шtо е covert effects of relational asymmetry, and affords tools „правилно“ или „неправилно“, tуку повеќе околу that both allow insight to this discordance and that may tоа шtо го гаражира рационалноtо разгледување equalize capability and power.75, 76 и поддржува што го разумното дејсtво (разумните дејсtвија).73 Согласно со tоа, некои еtички присtапи се посоодвеtни да ги праватпоподносливи на разликиtе во кулtураtа, поподносливи и го зајакнувааt гласоt на маргинализираниtе.74 Феминисtичкаtа еtика има особени заслуги во однос на ова, барем делумно, во tоа шtо феминисtичкаtа перспекtива дирекtно ги признава оtворениtе и скриениtе ефекtи на релационаtа асимеtрија и нуди алаtки кои & дозволувааt согледување на овој раздор и кои може да ги изедначаt способносtа и моќtа.75,76

Но, можеби tоа шtо е поtребно е меtаеtика на But perhaps what is needed is a meta-ethics of pain медицинаtа на болка; сисtем којшtо дозволува medicine; a system that allows an overview and analysis преглед и анализа на еtичкиtе прашања во негаtа of the ethical issues in pain care, and what, how, and why на болка, и шtо, како и зошtо определени еtички particular ethical approaches can be engaged to resolve присtапи може да бидаt искорисtени за разрешување these issues. The task is formidable, and is the focus of на овие прашања. Задачаtа е огромна и е фокус на our ongoing work.77 As we approach specific pragmatic нашаtа tековна рабоtа.77 Бидејќи присtапуваме кон and moral issues in pain care, it is critical to ground специфични прагмаtични и морални прашања во each of these problems and their potential solutions to грижаtа за болка, пресудно е секој од овие проблеми the realities defined by persons in culture. For if pain и нивниtе поtенцијални решенија да се смесtат во medicine is to be truly practical, it must acknowledge an сtварносtиtе дефинирани од сtрана на лицаtа во increasingly global, pluralized world-culture, and offer кулtураtа. За медицинаtа за болка нависtина да care that is sensitive to our symbols, realities, similarities биде пракtична, мора да признае една сè поглобална and differences. глобалнаtа, плурализирана свеtска кулtура и да понуди грижа која е чувсtвиtелна на нашиtе симболи, сtварносtи, сличносtи и разлики. 25 Превод од англиски јазик: Родна Русковска 26 12. 11. 10. 9. 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. Белешки: Part One,PracPainManagement - Illness and Disease as Pain Understanding Giordano, J. 2004). Mogil, S. J. 2004). Gift of Consciousness (Yale University Press, New Haven, Edelman, G.M. What MakesUsHuman(HarperCollins,NY,2003). . Ridley, M. 1988). MA, Cambridge, Press, University (Harvard Connections Purves, D. Ibid. ref.6. Anderson, (Knopf, NY,1978). G. B. Foster, M. G. Ibid. ref.3,304. Them 2003). Reconcile to How and Mind Flanagan, O. (Merriam-Webster Inc.,Springfield,MA,2004),394. 11 Dictionary; Collegiate Merriam-Webster’s 1998). Kagan, S. Brain andBehavior(MITPress,Cambridge,MA,1995). J. A. S. Kelso, Wsve Pes Boulder, Press, (Westview Ethics Normative Body and Brain: A Trophic Theory of Neural of Theory Trophic A Brain: and Body aue i Nurture via Nature IS Pes Seattle, Press, (IASP Pain of Genetics The Dynamic Patterns: The Self-organization of h Polm f h Su: w Vsos of Visions Two Soul: the of Problem The James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter ie Ta te k: h Phenomenal The Sky: the Than Wider : ee, xeine and Experience Genes, eia Anthropology Medical 6(6) (2006):70-73. Bsc ok, NY, Books, (Basic th Ed. 12. 11. 10. 9. 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. Notes: Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare Part One,PracPainManagement - Illness and Disease as Pain Understanding Giordano, J. 2004). Mogil, S. J. 2004). Gift of Consciousness (Yale University Press, New Haven, Edelman, G.M. What MakesUsHuman(HarperCollins,NY,2003). . Ridley, M. 1988). MA, Cambridge, Press, University (Harvard Connections Purves, D. Ibid. ref.6. Anderson, (Knopf, NY,1978). G. B. Foster, M. G. Ibid. ref.3,304. Them 2003). Reconcile to How and Mind Flanagan, O. (Merriam-Webster Inc.,Springfield,MA,2004),394. 11 Dictionary; Collegiate Merriam-Webster’s 1998). Kagan, S. Brain andBehavior(MITPress,Cambridge,MA,1995). J. A. S. Kelso, Wsve Pes Boulder, Press, (Westview Ethics Normative Body and Brain: A Trophic Theory of Neural of Theory Trophic A Brain: and Body aue i Nurture via Nature IS Pes Seattle, Press, (IASP Pain of Genetics The Dynamic Patterns: The Self-organization of h Polm f h Su: w Vsos of Visions Two Soul: the of Problem The ie Ta te k: h Phenomenal The Sky: the Than Wider : ee, xeine and Experience Genes, eia Anthropology Medical 6(6) (2006):70-73. Bsc ok, NY, Books, (Basic th Ed. Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

13. L. Manchikanti, J. Giordano, M.V. Boswell, et al., Role 13. L. Manchikanti, J. Giordano, M.V. Boswell, et al., Role of Psychological Factors as Predictors of Opioid Abuse of Psychological Factors as Predictors of Opioid Abuse and Illicit Drug Use in Chronic Pain Patients. J Opioid and Illicit Drug Use in Chronic Pain Patients. J Opioid Management 3(2) (2007): 89-100. Management 3(2) (2007): 89-100.

14. R. Rey, The History of Pain (Harvard University Press, 14. R. Rey, The History of Pain (Harvard University Press, Cambridge, 1995). Cambridge, 1995).

15. M. Zborowski, “Cultural Components in Responses to 15. M. Zborowski, “Cultural Components in Responses to Pain,” J Soc Issues 8 (1952):16-30. Pain,” J Soc Issues 8 (1952):16-30.

16. M.S. Bates, L. Rankin-Hill, M. Sanchez-Ayendez, “The 16. M.S. Bates, L. Rankin-Hill, M. Sanchez-Ayendez, “The Effects of Cultural Context of Health Care on Treatment Effects of Cultural Context of Health Care on Treatment of, and Response to Chronic Pain and Illness,” Soc Sci of, and Response to Chronic Pain and Illness,” Soc Sci Med 45(9) (1997): 1433-1447. Med 45(9) (1997): 1433-1447.

17. M. S. Bates, W. T. Edwards, K. O. Anderson, “Ethnocultural 17. M. S. Bates, W. T. Edwards, K. O. Anderson, “Ethnocultural Influences on Variation in Chronic Pain Perception,”Pain Influences on Variation in Chronic Pain Perception,”Pain 52 (1993): 101-112. 52 (1993): 101-112.

18. R. R. Edwards, M. Moric, B. Husfeldt, et al, “Ethnic 18. R. R. Edwards, M. Moric, B. Husfeldt, et al, “Ethnic Similarities and Differences in the Chronic Pain Similarities and Differences in the Chronic Pain Experience: A Comparison of African-American, Hispanic, Experience: A Comparison of African-American, Hispanic, and White Patients,” Am Acad Pain Med 2(6) (2005): 88- and White Patients,” Am Acad Pain Med 2(6) (2005): 88- 98. 98.

19. A. L. Kroeber, The Nature of Culture, (University of 19. A. L. Kroeber, The Nature of Culture, (University of Chicago Press, Chicago, 1952). Chicago Press, Chicago, 1952).

20. E. B. Tylor, Primitive Culture. Vol VII. (Burns and 20. E. B. Tylor, Primitive Culture. Vol VII. (Burns and Company, London, 1871). Company, London, 1871).

21. B. J. Good, Medicine, Rationality, and Experience: An 21. B. J. Good, Medicine, Rationality, and Experience: An Anthropological Perspective (Cambridge University Anthropological Perspective (Cambridge University Press, Cambridge, 1994). Press, Cambridge, 1994).

22. J. C. Engebretson, D. Monsivais, J. S. Mahoney, “The 22. J. C. Engebretson, D. Monsivais, J. S. Mahoney, “The Meaning Behind the Words: Ethical Considerations in Meaning Behind the Words: Ethical Considerations in Pain Management,” Am J Pain Management 16 (2006): Pain Management,” Am J Pain Management 16 (2006): 27 21-28. 21-28. 28 26. 25. 24. 23. 28. 27. 34. 33. 32. 31. 30. 29. ergnss Pi, n te elt ad tis f Pain Medicine,” of Ethics and Reality the and Picture: Pain, Big Neurogenesis, “A Giordano, J. also: see 23-25; refs. Ibid. K. Toombs(Kluwer,Amsterdam,2001),87-108. S. by edited Medicine, and Phenomenology of Handbook in Illness,” and Health of “Phenomenology Svenaeus, F. Chicago, 1990). Leder, D. (Informa, NY2007),1-18. Physician: Management the Pain Chronic and of Patient the Philosophy and Virtue Ethics in Pain Medicine,” in “Pain, Giordano, J. . irao “n h Ptets Voice,” Patient’s the Management “In Giordano, J. of theWorld(OxfordUniversityPress,NY,1985). Scarry, E. irao , Cmeec ad omtet o Care,” to Pain Practitioner Commitment and “Competence J, Giordano Press, Berkeley,1991). Morris, D. Ibid. ref.22. Books, NY,1961). Augustine, Network (2003): 201-206. its Extended and Healing Predictions,” to of Empirical Theory Guide a as “Brief Theory Entanglement Hyland, A. M. Pain 68(1996):329-341. Reporting in Patients with Chronic Non-malignant Pain,” Symptom “Non-organic Bandilla, E. Just, N. Ciccone, D. (University of Chicago Press, Chicago of (University Body Absent The The Body in Pain: The Making and Unmaking and Making The Pain: in Body The (University of California of (University Pain of Culture The Prac. PainManagement (Penguin Works Selected and Confessions 16(2006):34-35. James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter 2006;16(2): 10-16. osh Komplmentärmed Forsch. eie b M Schatman M. by edited , 7(2)(2007):37-52. m Pain J Am Ethics 10 31. Augustine, Augustine, 31. 30. 29. 27. 34. 33. 32. 28. 26. 25. 24. 23. Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare . . yad “re Gie o xedd Network (2003): 201-206. its Extended and Healing Predictions,” to of Empirical Theory Guide a as “Brief Theory Entanglement Hyland, A. M. Pain 68(1996):329-341. Reporting in Patients with Chronic Non-malignant Pain,” Symptom “Non-organic Bandilla, E. Just, N. Ciccone, D. Scarry, E. irao , Cmeec ad omtet o Care,” to Pain Practitioner Commitment and “Competence J, Giordano Press, Berkeley,1991). Morris, D. Ibid. ref.22. Books, NY,1961). Voice,” Patient’s the Management “In Giordano, J. of theWorld(OxfordUniversityPress,NY,1985). Pain Medicine,” of Ethics and Reality the and Picture: Pain, Big Neurogenesis, “A Giordano, J. also: see 23-25; refs. Ibid. K. Toombs(Kluwer,Amsterdam,2001),87-108. S. by edited Medicine, and Phenomenology of Handbook in Illness,” and Health of “Phenomenology Svenaeus, F. Chicago, 1990). Leder, D. (Informa, NY2007),1-18. Physician: Management the Pain Chronic and of Patient the Philosophy and Virtue Ethics in Pain Medicine,” in “Pain, Giordano, J. (University of Chicago Press, Chicago of (University Body Absent The The Body in Pain: The Making and Unmaking and Making The Pain: in Body The (University of California of (University Pain of Culture The Prac. PainManagement (Penguin Works Selected and Confessions 16(2006):34-35. 2006;16(2): 10-16. osh Komplmentärmed Forsch. eie b M Schatman M. by edited , 7(2)(2007):37-52. m Pain J Am Ethics 10 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

35. J. Giordano, “Pain as Disease and Illness: Part Two: 35. J. Giordano, “Pain as Disease and Illness: Part Two: Structure and Function of the Ethics of Pain Medicine,” Structure and Function of the Ethics of Pain Medicine,” Prac Pain Managmenent 6(7) 2006: 65-68. Prac Pain Managmenent 6(7) 2006: 65-68.

36. J. Lacan, The Four Fundamental Concepts of Psycho- 36. J. Lacan, The Four Fundamental Concepts of Psycho- analysis (Penguin Books Harmondsworth, 1979). analysis (Penguin Books Harmondsworth, 1979).

37. G. Lackoff, M. Johnson, Philosophy in the Flesh: The 37. G. Lackoff, M. Johnson, Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought (Basic Books, NY, 1999). (Basic Books, NY, 1999).

38. K. R. Popper, J. C. Eccles, The Self and its Brain: An 38. K. R. Popper, J. C. Eccles, The Self and its Brain: An Argument for Interactionism (Springer, Berlin, 1977). Argument for Interactionism (Springer, Berlin, 1977).

39. S. Best, D. Kellner, The Postmodern Turn (Guilford Press, 39. S. Best, D. Kellner, The Postmodern Turn (Guilford Press, NY, 1997). NY, 1997).

40. T. J. Csordas, “Embodiment and Cultural Phenomenology,” 40. T. J. Csordas, “Embodiment and Cultural Phenomenology,” in Perspectives on Embodiment: The Intersections, edited in Perspectives on Embodiment: The Intersections, edited by G. Weiss, H. Fern Haber (Routledge, NY, 1999) 143- by G. Weiss, H. Fern Haber (Routledge, NY, 1999) 143- 164. 164.

41. M. Amanzio, F. Benedetti, “Neuropharmacological 41. M. Amanzio, F. Benedetti, “Neuropharmacological Dissection of Placebo Analgesia: Expectation-activated Dissection of Placebo Analgesia: Expectation-activated Opioid Systems Versus Conditioning-activated Specific Opioid Systems Versus Conditioning-activated Specific Subsystems,” J Neurosci 19 (1999): 484-494. Subsystems,” J Neurosci 19 (1999): 484-494.

42. F. Benedetti, H. S. Mayberg, T. D. Wager, C. S. Stohler, 42. F. Benedetti, H. S. Mayberg, T. D. Wager, C. S. Stohler, J.-K. Zubieta, “Neurobiological Mechanisms of the J.-K. Zubieta, “Neurobiological Mechanisms of the Placebo Effect,” J Neurosci 25 (45) 2005: 10390-10402. Placebo Effect,” J Neurosci 25 (45) 2005: 10390-10402.

43. J. Giordano, M. V. Boswell, “Pain, Placebo and Nocebo: 43. J. Giordano, M. V. Boswell, “Pain, Placebo and Nocebo: Epistemic, Ethical and Practical Issues,” Pain Physician 8 Epistemic, Ethical and Practical Issues,” Pain Physician 8 (2005): 331-333. (2005): 331-333.

44. J. Giordano, “Placebo and Placebo Effects: Practical 44. J. Giordano, “Placebo and Placebo Effects: Practical Considerations, Ethical Concerns,” Am Fam Physician Considerations, Ethical Concerns,” Am Fam Physician 77(9) (2008): 1-4. 77(9) (2008): 1-4. 29 45. D. E. Moerman, W. B. Jonas, “Deconstructing the Placebo 45. D. E. Moerman, W. B. Jonas, “Deconstructing the Placebo Effect and Finding the Meaning Response,” Ann Int Med Effect and Finding the Meaning Response,” Ann Int Med 136 (6) (2002): 471-476. 136 (6) (2002): 471-476. 30 56. 55. 54. 47. 46. 53. 52. 51. 50. 49. 48. f an eiie I a eni Fudto Sufficient?” Am JPainManagement Foundation Deontic a Is Medicine: Pain of Ethics the and Suffering, “Pain, Giordano, J. Maricich, Y. Principles, (2007): 329-356. Management: Pain Protocols, Potential and Applications,” Interventional based “Evidence- Giordano, J. Boswell, V. M. Manchikanti, L. Relationship, Physician-Patient the edited byE.Shelp(Reidel,Boston,1983). of Fabric Moral in Medicine,” Clinical of E. D. Pellegrino, “The Healing Relationship: Architectonics Hegel, F. W. G. Giving of Ethics The Heals: that Placebos,” Lie “The Brody, H. Establishing Goals,” Medicine Pain of and Problems Identifying through Small and Large Write Practice the “Changing Giordano, J. University Press,NY,1987). (Oxford Care Health in Beneficence of Restoration The E. D. Pellegrino, D. C. Thomasma, Pain Manage Management,” Pain Practical in Virtue Intellectual and Knowledge of Domains Knowing: “On Giordano, J. Heidegger, BasicWritings(HarperCollins1993). Heidegger, M. Press, Cambridge,2000)56-76. and Scope Exploration Phenomenon: Nocebo “The Foundations,” in Hahn, A. R. Ibid. ref43. Wallace (OxfordUniversityPress,1973). Ann IntMed97(1)(1982):112-8. , edited by A. Harrington (Harvard University ment 6(3)(2006):65-67. James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter i M. in Thinking, Dwelling, Building, The Placebo Effect: An Interdisciplinary hlspy f Mind of Philosophy Pain Physician 17(2007):130-138. h Ciia Ecutr The Encounter: Clinical The For the Patient’s Good: 9(2006):283-286. tasae b W. by translated , Pain Physician Prac. 10 56. 55. 54. 47. 46. 53. 52. 51. 50. 49. 48. Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare f an eiie I a eni Fudto Sufficient?” Am JPainManagement Foundation Deontic a Is Medicine: Pain of Ethics the and Suffering, “Pain, Giordano, J. Maricich, Y. (2007): 329-356. ae Itretoa Pi Mngmn: Principles, Management: Pain Protocols, Potential and Applications,” Interventional based “Evidence- Giordano, J. Boswell, V. M. Manchikanti, L. Relationship, Physician-Patient the edited byE.Shelp(Reidel,Boston,1983). of Fabric Moral in Medicine,” Clinical of E. D. Pellegrino, “The Healing Relationship: Architectonics . . . Hegel, F. W. G. . rd, Te i ta Has Te tis f Giving of Ethics The Heals: that Placebos,” Lie “The Brody, H. Establishing Goals,” Medicine Pain of and Problems Identifying through Small and Large Write Practice the “Changing Giordano, J. University Press,NY,1987). (Oxford Care Health in Beneficence of Restoration The E. D. Pellegrino, D. C. Thomasma, Pain Manage Management,” Pain Practical in Virtue Intellectual and Knowledge of Domains Knowing: “On Giordano, J. Heidegger, BasicWritings(HarperCollins1993). Heidegger, M. Press, Cambridge,2000)56-76. and Scope Exploration Phenomenon: Nocebo “The Foundations,” in Hahn, A. R. Ibid. ref43. Wallace (OxfordUniversityPress,1973). Ann IntMed97(1)(1982):112-8. , edited by A. Harrington (Harvard University ment 6(3)(2006):65-67. i M. in Thinking, Dwelling, Building, The Placebo Effect: An Interdisciplinary hlspy f Mind of Philosophy Pain Physician 17(2007):130-138. h Ciia Ecutr The Encounter: Clinical The For the Patient’s Good: 9(2006):283-286. tasae b W. by translated , Pain Physician Prac. 10 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

57. J. Giordano, “Moral Agency in Pain Medicine: Philosophy, 57. J. Giordano, “Moral Agency in Pain Medicine: Philosophy, Practice and Virtue,” Pain Physician, 9 (2006): 41-46. Practice and Virtue,” Pain Physician, 9 (2006): 41-46.

58. Ibid. ref. 56. 58. Ibid. ref. 56.

59. R. D. Ryder, Painism: A Modern Morality (Centaur Press, 59. R. D. Ryder, Painism: A Modern Morality (Centaur Press, London, 2001). London, 2001).

60. Ibid. refs. 23, 57. 60. Ibid. refs. 23, 57.

61. J. Giordano, “Intentions and Actions: Moral Virtue in Pain 61. J. Giordano, “Intentions and Actions: Moral Virtue in Pain Medicine,” Prac Pain Management 6 (4) (2006): 76-80. Medicine,” Prac Pain Management 6 (4) (2006): 76-80.

62. L. T. Niebroj, D. Jadamus-Niebroj, J. Giordano, “Toward 62. L. T. Niebroj, D. Jadamus-Niebroj, J. Giordano, “Toward a Moral Grounding of Pain Medicine: Consideration of a Moral Grounding of Pain Medicine: Consideration of Euroscience, Reverence, Beneficence, and Autonomy,” Euroscience, Reverence, Beneficence, and Autonomy,” Pain Physician 11 (2008): 7-12. Pain Physician 11 (2008): 7-12.

63. N. Dogra, J. Giordano, N. France, “Teaching Medical 63. N. Dogra, J. Giordano, N. France, “Teaching Medical Students about Uncertainty: The Findings of a Qualitative Students about Uncertainty: The Findings of a Qualitative Study Focusing on Cultural Diversity,” BMC Med Educ Study Focusing on Cultural Diversity,” BMC Med Educ 7(8) (2007). 7(8) (2007).

64. Ibid. ref. 53. 64. Ibid. ref. 53.

65. Ibid. ref. 22. 65. Ibid. ref. 22.

66. K. W. M. Fulford, “Facts/Values: Ten Principles of Values- 66. K. W. M. Fulford, “Facts/Values: Ten Principles of Values- Based Medicine,” in The Philosophy of Psychiatry: A Based Medicine,” in The Philosophy of Psychiatry: A Companion edited by J. Radden (Oxford University Press, Companion edited by J. Radden (Oxford University Press, Oxford, 2004), 205-236. Oxford, 2004), 205-236.

67. D. Waters, V. S. Sierpina, “Goal-Directed Health Care and 67. D. Waters, V. S. Sierpina, “Goal-Directed Health Care and the Chronic Pain Patient: A New Vision of the Healing the Chronic Pain Patient: A New Vision of the Healing Encounter,” Pain Physician 9 (4) (2006): 353-60. Encounter,” Pain Physician 9 (4) (2006): 353-60.

68. R. B. Brandt, “Ethical Relativism,” in The Encyclopedia of 68. R. B. Brandt, “Ethical Relativism,” in The Encyclopedia of Philosophy Vol 3, edited by P. Edwards (Macmillan, NY, Philosophy Vol 3, edited by P. Edwards (Macmillan, NY, 1972), 75-78. 1972), 75-78. 31 32 77. 76. 75. 74. 73. 72. 71. 70. 69. dtd y . irao Ifra N (forthcoming, NY (Informa, Giordano 2008)). J. by edited Suffering as Pain Chronic of Illness the on Perspectives Meta- a ethics of of Pain Medicine,” in Possibility and Necessity “The Giordano, J. University Park,PA,2001),28-52. Press, University State Pennsylvania (The Chanter T. by in and the Feminine in the Philosophy of Emmanuel Levinas,” D. Perpich, “From the Caress to the World: Transcendence University Press,Cambridge,1996). A. C. Baier, (University ofMinnesotaPress,Minneapolis,1988). Lyotard, F. J. Consensus (OxfordUniversityPress,NY,1995). Moreno, D. J. in Bioethics?” R. W. Momeyer, “What Conception of Moral Truth Works 1998). Cambridge, Press, University (Cambridge Gregor M. by I. Kant, 138. edited by L. Rasmussen (Springer, Dordrecht, 2005), 125- Applications and Perspectives, Contemporary History, A in Medicine: Locality,” and in Uncertainty of Choice Study Moral “Expert Cutter, G. A. M. NY, 1955). P. B. Rice B. P. Feminist Interpretations of Emmanuel Levinas Groundwork of the Metaphysics of Morals On the Knowledge of Good and Evil and Good of Knowledge the On Moral Prejudices: Essays on Ethics (Harvard J MedPhil27(2002):403-416. eiig oehr Botis n Moral and Bioethics Together: Deciding James Giordano,JoanC.Engebretson,RolandBenedikter The

Differend. Phrases in Dispute Dispute in Phrases Differend. Maldynia: Multi-disciplinary Ethics Expertise: Ethics (Knopf, , edited , edited , , 77. 76. 75. 74. 73. 72. 71. 70. 69. Culture, SubjectivityandtheEthicsofPatient-CenteredPainCare dtd y . irao Ifra N (forthcoming, NY (Informa, Giordano 2008)). J. by edited Suffering as Pain Chronic of Illness the on Perspectives Meta- a ethics of of Pain Medicine,” in Possibility and Necessity “The Giordano, J. University Park,PA,2001),28-52. Press, University State Pennsylvania (The Chanter T. by in and the Feminine in the Philosophy of Emmanuel Levinas,” D. Perpich, “From the Caress to the World: Transcendence University Press,Cambridge,1996). A. C. Baier, (University ofMinnesotaPress,Minneapolis,1988). Lyotard, F. J. Consensus (OxfordUniversityPress,NY,1995). Moreno, D. J. in Bioethics?” R. W. Momeyer, “What Conception of Moral Truth Works 1998). Cambridge, Press, University (Cambridge Gregor M. by I. Kant, 138. edited by L. Rasmussen (Springer, Dordrecht, 2005), 125- Applications and Perspectives, Contemporary History, A in Medicine: Locality,” and in Uncertainty of Choice Study Moral “Expert Cutter, G. A. M. NY, 1955). Rice B. P. Feminist Interpretations of Emmanuel Levinas Groundwork of the Metaphysics of Morals On the Knowledge of Good and Evil and Good of Knowledge the On Moral Prejudices: Essays on Ethics (Harvard J MedPhil27(2002):403-416. eiig oehr Botis n Moral and Bioethics Together: Deciding The

Differend. Phrases in Dispute Dispute in Phrases Differend. Maldynia: Multi-disciplinary Ethics Expertise: Ethics (Knopf, , edited , edited , , Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Petruta Petruta Teampau, Сулина, Сулина / Кога има Teampau, Sulina, Sulina/When there’s Кристоф vан Kristof Van Аше вода, нема свеtлина: Assche water, there’s no light: Нарација, сеќавања Narrative, Memory and и авtобиографија во Autobiography in a романско граtче Romanian Town

Вовед Introduction

Луѓеtо го обликувааt дискурсоt и дискурсоt ги об- People shape discourse and discourse shapes people. ликува луѓеtо. Нараtивниtе сtрукtури несомнено се Narrative structures are undoubtedly among the most едни од најпосtојаниtе и моќни форми на дискурс. pervasive and powerful forms of discourse. People Луѓеtо ги живеаt своиtе живоtи раскажувајќи при- live their lives telling stories about themselves, about казни за себе, за други луѓе, за месtаtа во кои живеаt. other people, about the places they live in. Since Freud, Ушtе од времеtо на Фројд (Freud) и неговиtе рефлек- and his reflections on nachtraglichkeit, it became a сии за nachtraglichkeit, сtана многу јасно дека нашиtе commonplace assertion that our stabilizing identity сtабилни нарации за иденtиtеtоt преtсtавувааt narratives are ongoing reconstructions of memories. конtинуирани реконсtрукции на сеќавањаtа. Ние We construct the stories about ourselves continuously, посtојано ги консtруираме приказниtе за нас врз on the basis of memories fabricated in the present. This основа на сеќавања фабрикувани во сегашносtа. process is framed by social and individual forces. Group Овој процес е создаден од социјални и индивидуални memories and individual memories acquire narrative сили. Групниtе и индивидуалниtе сеќавања добивааt shapes in a dialectics that never ends, and that can never нараtивни облици во дијалекtика која никогаш be grasped in its entirety: every narrative on the shaping не прекинува и која никогаш не може да биде of narrative carries potentially distorting associations опфаtена во целосt: секоја нарација за формирање precisely because of its narrative form. Furthermore, на приказна носи со себе поtенцијално погубни any investigation on the shaping of narrative will alter асоцијации tокму поради својаtа нараtивна форма. the narrative produced; the investigator is co-author in a

Понатаму, кое било исtражување за формирање на double sense: he/she co- creates a situation that sparks 33 нарација ќе ја модификува произведенаtа нарација; off differences in the life- history as told by the subject, исtражувачоt е ко-авtор во двојна смисла: tој/ and necessarily re-writes the story afterwards, at home 34 преплеtени tе индивидуални исоцијалнинаративи. ни и социјални сеќавања и за улогаtа на сеќавање преплеtени во нарација tа на улогаtа (неформални фокус групи. Завршуваме и со генерална рефлексија за инtервјуаа од анализа нашаtа локали воведеме го ќе Поtоа опшtесвени науки. во нарацииtе и tа сеќавања за tие Ли од повtорно олкувајќиги средбиtе на се сеќавајќи приказнаtа, ва неизбежно пишу - ја повtорно и канцеларија, во или tо субјек дома разлики поtоа, на генерира исtорија живоtнаа која во сиtуација ко-создава tаа изне наку наоди, нашите анализираме ги да Пред сеќавање на улогаtа и воедно а Сулина, за нарации групниtе лични на преплеtувањео ис tражиме ги да беше периодоt на све Вtораа по и време насочено за пред, беше внимание нашеtо од сами нив за нарацииtе на внаtрешни на се фокусирајќи ги дискусии нивниtе и набљудувавме луѓе пос tари 30 инtервјуиравме година 2007 а на река на делtа од крајоt на граtче мало Сулина, случај на студијата на развиеме Bruner, 2006; 2003; Chang, 2005; Pine et al, 2004). Ние сакаме да го Rosenthal, од прозлезена делумно перспек и (прифаќајки овој на tокму лиtера најдаt во се да можаt шtо нарации многуtе од еден е исtо 2007; al, et Herman преглед за (Види, множес дисциплини. низ проtега се поклопувања и огромна е влијанија преплеtувања, и нивниtе иденtие, tера ее неколку семе tака, De Fina et al, 2006) Пре з дсус нрцј, сеќавање, нарација, дискурс, за tураа tо. tоа ушtе повеќе преку внимаtелна анализа и и обам д с осврнеме се да одбравме ние и tураа (не)конзисtенноси надворешниtе и tе пиан з рзо н концеп на развој за приказни tе а Дунав во Романија, каде леtо каде Романија, во Дунав tа tеренски е и мес и tе Petruta Teampau,KristofVanAssche ска војна. Наша цел Наша војна. tска tе белешки. tходнио параграф о. Најголем дел Најголем tоо. е индивидуал tе уиа и Сулина tео в поврзана tива со ќе ги ќе со tерен, tо во е и tе tво tе) tе in theinterweaving ofindividualand socialnarratives. memory of role the and memories, social and individual of interweaving the in narrative of role the on reflection general a with conclude We group. focus (informal) and we Next introduce our sciences. locale, social Sulina, the and our in analysis narrative of and interviews memory of concepts the of development the in storylines few a reiterate briefly will we findings, our analyzing Before Sulina, andinthis,therolesofmemory. about narratives group and personal of intertwining the and investigate to was goal Our War. World Second the after during before, period the to went attention Most the of place. and self about narratives of consistencies (in) external and internal on focusing discussions, their observed and people, elderly 30 interviewed we 2007, summer in where, Delta, Danube Romania’s of edge the on town small a Sulina, study, case a carefully analyzing by further bit a development its carry to like We 2004) (adopting Rosenthal, 2006; from Bruner, 2003; Chang, 2005; one Pine et derived al, partly particular to, related perspective this choose a therefore in we and ourselves literature, locate that to from derived be can that narratives many the of 2006) one al, is et paragraph Fina Previous De also overview; an for 2007 al, is et implication and massive, and spans a variety of disciplines. (See Herman imbrications intersections, their The literature on discourse, narrative, memory, identity, reinterpreting field-notes. or in the office, remembering the encounters in the field, Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Нарацијаtа во сtудииtе за сеќавањаtа Narrative in Memory Studies

Ушtе од времеtо на влијаtелниоt придонес на Ever since Halbwachs’s far-reaching contribution that the Халбвакс (Halbwach), дека процесоt на „помнење“ process of “remembrance” is always socially “framed,” the е секогаш социјално „определен“, идејаtа сtана idea has become commonsensical knowledge in the field вообичаена во полеtо на сtудииtе за сеќавањаtа. of memory studies. Every memory we have as individuals, Секое сеќавање кое го имаме како индивидуи, го we have it as members of a community, of a social group, имаме како членови на заедницаtа, на опшtесtвенаtа and must be consequently validated within it. The social група и заtоа мора да се поtврдува во нејзини рамки. – par excellence – character of memory explains its Социјалниоt - par excellence - каракtер на сеќавањеtо functions as a cohesive element of a community: we are ја објаснува функцијаtа како кохезивен елеменt на a group because we have common memories or, rather, заедницаtа: ние сме група бидејќи имаме заеднички because we belong to a group we have to remember what сеќавања или поtочно, бидејќи & припаѓаме на група, that group authorizes as “legitimate” memory. ние мора да го помниме она шtо групаtа го смеtа за „легиtимно” сеќавање.

Брокмаер (Brockmeier) овие мемориски рамки Brockmeier calls these memory frames and practices и пракtики ги нарекува „конtексt на кулtурно “contexts of cultural participation”, and, as members учесtво“ и како членови на tакви конtексtи, „ние of such contexts, “we remember according to several памеtиме согласно неколку опшtесtвени рамки social frames that emphasize different aspects of our кои ги исtакнувааt различниtе аспекtи на нашаtа experienced reality” (Brockmeier 2002: 23). In other искусtвена реалносt“ (Brockmeier 2002: 23). Со други words, “the recollections that individuals have of a certain зборови, „сеќавањаtа кои индивидуиtе ги имааt за event are influenced by the others’ recollections of those определен насtан се под влијание на сеќавањаtа same events. Hence recall is constituted and stabilized на другиtе за исtиоt насtан. Заtоа, сеќавањеtо се within a network of social relationships” (Jedlowski консtиtуира и сtабилизира во мрежа на опшtесtвени 2001: 31). односи“ (Jedlowski 2001: 31).

Несомнено, сеќавањеtо е инtимно поврзано со Unquestionably, memory is intimately connected to the заедничкиоt иденtиtеt на групаtа: „Колекtивнаtа common identity of a group: “Collective memory unifies меморија ја унифицира групаtа низ времеtо и the group through time and over space by providing a просtороt преку обезбедување на нараtивна рамка, narrative frame, a collective story, which locates the колекtивна приказна, која ја лоцира индивидуаtа individual and his and her biography within it, and и неговаtа и нејзинаtа биографија во себе и која, which, because it can be represented as narrative and as бидејќи е во нараtивна и tексtуална форма, добива text, attains mobility” (Eyerman 2004: 161).

мобилносt“ (Eyerman 2004: 161). 35 36 и колек и оt а сеќавање на Особено заинtересирани за „кул ви овни, кулtурни опшtесвени и ки конвенции, на некохерен преtпосавки, tо печа нараtивни носаt го локалниtе кои tрукции реконс кувани пода едносtавно основ на на инtерес нивниоt изградија го (Lambek) нашаtа опшtесвенио во вклучување Приказни и моќ експер колек и верзија инсtиуции валидна индивидуаtа. на на се посtавување не за никогаш правоtо и преплеtуваа. Сепак, приказниtе бараа шtо момен Живо за tоакакоиш други Со надворешни на vii). улогаtа е каква зборови, 1996: Lambek and морација“(Antze анува покомпликувана. покомпликувана. сtанува и развлекува се приказна може да се промени доколку голема бида чи и ав tор не доколку конtинуирани се кои дејсtвија приказна, и сме исtовремено давајќи начин тој на наратив - опшtиот заедница од дел како приказна нашаtа во на позиционирање чувс бидејќи сигурно наше пеиа еа „сеќавања дека премиса tа прекина t а и акжв з нг започнуваа него за раскажува ги tаа сам по себе е опширна нарација и „посtои и нарација опширна е себе по сам tо tа надржаваа“(AntzeandLambek1996:xvii). а личнос на живоtо кој во t tие и уш tе понатаму – кон сили а ие валидна, биде да “висtина” д нивно од зависаt раскажуваме ги кои tе tивнио “ „tолкување и tо“ прикажување и припадносt на tвоо и. Значење tи. tо раскажуваме? ео а приказнаtа на единсtвено tемели ц з минаtоо, за tоци дикурс“, Анце (Antze) и Ламбек и (Antze) Анце дикурс“, t е конtекс tе а е вж о заедничкиtе од движи се Tаа на доменоt до сеќавање tивноо суш & е формации и пракtи и формации tние tан нас минаt секој на tо коме и сеќавање на tи н и нчњ. „Ние значење. и tина еим н см за само не медиум: t н индивидуал на tо Petruta Teampau,KristofVanAssche tурноо обликува нкгш е се не никогаш tа тл а нашаtа на tател tа, конtинуирана и приказниtе и tа к и заради и tуку t соговорници к проtол tуку tе на пазаро е факtори tе а се да t ни ње tа, tе t

in light of what transpires later, as we are caught up in up caught are we as later, transpires what of light in exploring the significance of earlier episodesof the story and lengthens re- continuously are we readers As complexity. story in grows continuing larger, the as change may continuous event past are any of meaning which The preempted. acts unless stories, our of author reader atonce and are “We significance. and substance it our “truth” story as part of the our viewing general of narrative and – belonging thus of having conferring feeling the for community, for only not validated, but also for placing ourselves securely into the medium: into social insertion own a our on depend narrate we Stories the powerofstate”(AntzeandLambek1996: xvii). the domain of experts and to beyond – to market memory forces and collective and institutions communal from shifts It alone. story the telling individual the with rests never versions authoritative establish to right the and interlocutors, require stories However, merge. to begin it about tells she stories the and life person’s a which at point a is “there and large, writ narrative a is itself Life on howandwhatwenarrate? factors external of role the is what words, other In vii). of recall and commemoration” (Antze and Lambek 1996: assumptions, contexts social and practices, cultural and formations discursive conventions, narrative local of but that past, imprint the the bear premise that reconstructions interpretative of are basic records simply the never on are “memories interest of own their interpenetration build “the cultural and individual and collective discourses,” Antze and Lambek “the memory” of in shaping themselves interested Particularly Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Како чиtаtели ние посtојано го пре-исtражуваме the hermeneutic spiral of interpretation. Written texts значењеtо на поранешниtе епизоди на приказнаtа are finite, while narrative memory, in principle, is not” во подоцнежната свеtлина, бидејќи сме фаtени во (Antze and Lambek 1996: xix). херменевtичкаtа спирала на tолкувањеtо. Пишаниtе tексtови имааt крај, додека нараtивноtо сеќавања во принцип нема“ (Antze and Lambek 1996: xix).

Нарацијаtа е централна за функционирање на Narrative is central for the functioning of memory not сеќавањеtо, не само заради „способносtа да игра only for being “capable of playing a number of different различни (когниtивни, социјални и емоtивни) улоги (cognitive, social and emotive) roles at the same time” во исtо време“ (Brockmeier 2002: 27), туку секако (Brockmeier 2002: 27), but certainly for allowing a vital и заради tоа шtо овозможува виtален просtор за space for the play of identities, for the reconsideration of играtа на иденtиtеtиtе, за преиспиtувањеtо на what is being remembered and, most importantly, of the она шtо е запомнеtо и најважно, за себноста на self of the narrator amidst these (its positioning in the нараtорот меѓу сево ова (неговоtо позиционирање life of the community – and its collective memory). As во живоtоt на заедницаtа – и неговаtа колекtивна Antze and Lambek point out, “people emerge from and меморија). Како шtо исtакнувааt Анце и Ламбек as the products of their stories about themselves as much „луѓеtо извирааt и се производ на нивниtе приказни as their stories emerge form their lives. Through acts of за нив самиtе колку шtо нивниtе приказни извирааt memory they strive to render their lives in meaningful од нивниtе живоtи. Преку акtиtе на сеќавањеtо tие terms” (Antze and Lambek 1996: xviii). насtојувааt да дадаt значење на нивниtе живоtи“ (Antze and Lambek 1996: xviii).

Нарацијаtа како алаtка за опшtесtвено исtражување Narrativity as a tool for social inquiry has known a recent од неодамна се користи во многу области на upsurge in many domains of social science. As Elizabeth општествените науки. Како шtо исtакнува и Bird emphasizes, “it is through narrativity that we come Елизабеt Бирд (Elizabeth Bird), токму „преку нара to know, understand, and make sense of the social world, цијаtа дознаваме, разбираме и ни сtанува јасен and through which we constitute our social identities” опшtесtвениоt свеt и преку неа ние ги создаваме (Bird 2002: 520). Stories people tell about places serve нашиtе опшtесtвени иденtиtеtи“ (Bird 2002: 520). not only to position them in a desired location, but also to Приказниtе кои ги раскажувааt луѓеtо за месtаtа, не delineate social boundaries, to assert who “belongs” and се корисtаt само да се позиционирааt во посакуванаtа who doesn’t, to clarify who “we are:” “shared narratives локација, tуку и да ги исцртаат социјалниtе граници, serve culturally to construct a sense of place and, with да исtакнаt кој „припаѓа“ и кој не, да појаснаt кои that, a sense of cultural identity that includes some „сме ние“: споделениtе нарации служат културално people while excluding others” (Bird 2002: 520).

да се консtруира чувсtво за место и со tоа, чувсtво на 37 кулtурен иденtиtеt кој вклучува, некои исклучува“ (Bird 2002: 520). 38 јвји а а адап ја проек да нас tојувајќи гратчеtо, на исtорија уникаtнаа за нарација официјална моќна луѓе исtочнио на tче гра малоtо на разгледување преку прашања овие следиме ги да е идеја tа Наша сеќавања tа. на верзии обликувааt и оформуваа при „лични“ овие како и помнење моничко авtобиографски елаборирање во формации) и ги (вклучувајќи нарации сtрана. Со други зборови, каква е улогаtа на лични друга од помнења индивидуалниtе на рамка tвенаа сеќавање од „голема Приказнаtа заСулина овој Во Ориен аванtурис „збиршtина како ци. Во 1856 година, еден романски па злобни разни на дом и гнездо пираtско локали репуtација, мал бил Сулина век, 19 tинско проспери 1939), онирање функци со коинцидира Сулина на доба“ „Злаtноо локали на Романија и Европа, без земјена врска со соседниtе маргини на водиtе, меѓу изгубено Море; Црно на изградено на мало парче земја помеѓу Дунав и брегоt популација и урбана средина во распаѓање, всушност Европа. на Гра и година 2007 јануари 1 од а Романија, усtие на единсtвенио Сулина, tче кое повеќе наликува на село, со исчезнувачка о ги раскажуваа ги tо ирање на индивидуални на tирање во оваа многу влажна средина, средина, влажна многу оваа во осtана да за t на средина tа Пред градоt. на раѓањеtо tо tеи, Сулинауника о на Европска на tо н Днв најисtочнио Дунав, на tо аа и опшtес и сtрана, една од нарацијаtа и tо рср врска tересира ин нè нас t tекс tа приказна“. рј а оаиа Слн кд шtо каде Сулина Романија, на крај t н еид кј о ееи вис бележи го кој период, tеен а, е мало мес мало е делtаа, на град t е приказни врз база на база врз приказни своиtе t а комисија за Дунав (1856– Дунав за комисија tа t од сtрана на официјалниtе tно мес о на колек на tо дјеи д целиоt од дојдени tи Petruta Teampau,KristofVanAssche tраек о нг лоша многу со tе tо. tник го опишува локали t ории како дел како tории преку tираа о мне tивноо помеѓу tа казни се казни ин tе во tе tо tе tе as partofthe“bigstory.” trajectories individual their projecting by tryingto it appropriate history, unique the city’s of narrative official powerful a of background the on stories their tell people small city at the Eastern edge of Romania, Sulina, where a at looking in issues these follow to plan We memory. of versions official existing by shaped and framed being stories “personal” these are how and account mnemonic autobiographical information) in elaborating a collective (including narratives personal of role the is what words, framing of individual recollections, on the other. interrelation In other the in paper, between memory this and narrative, in on one interested, side, and are the social We Romania, and since January 1 January since and Romania, of locality Eastern most the at Danube, place the small of mouth a the is Delta, the of town only the Sulina, The StoryofSulina here in a very humid environment, full of mosquitoes, of full environment, humid very a in here settle to Orient entire from the came adventurers that of collection “a as 1856, in it, describes A traveler Romanian evildoers. of that kinds all to reputation, home and bad nest pirates’ very a of a with locality small a was Sulina century, XIX the of middle the Before city. the of birth the tangible marking period, flourishing a 1939), (1856- Danube the of Commission European the of here The “golden age” of Sulina coincides with the functioning neighboring localities,Sulinaisauniqueplace. to connection land no with Europe, of and Romania of the and margins the in Danube waters, between in lost the shore; Sea Black a between on land of built tongue actually narrow landscape, urban decaying a and looking rather like a village, with a dwindling population Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight st 2007, of Europe. A city A Europe. of 2007, Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

полна со комарци, чекајќи можносt да најдаt пари, waiting to find an opportunity to make money, even with дури и со ризик за сопсtвениоt живоt кој tие не го the risk of their own life, which they do not cherish too ценаt многу“ (Tatu 2005: 229). Дом на пираtи, со much” (Tatu 2005: 229). Home of pirates, with extremely особено tежок фискален режим и високи tакси за harsh fiscal regime and high taxes for transit, Sulina tранзиt, Сулина исtо tака беше крајна десtинација was also end of the line for many ships that sank in its на многу бродови кои поtонаа во нејзиниtе опасни perilous waters. By the end of 1856, Sulina reportedly води. До крајоt на 1856 година Сулина посtојано had between 2,000 and 5,000 inhabitants, dealing with имаше околу 2000 до 5000 жиtели, кои дел од navigation for some time of the year and engaging in годинаtа се занимаваа со пловидба, а останатото heavy drinking for the rest1 (Tatu 2005: 287). време со сериозно пиење1 (Tatu 2005: 287).

За време на 19 век, полиtичко-админисtраtивнаtа During the XIX century, the political-administrative власt во Сулина се менуваше и припаѓаше и authority in Sulina belonged, in turn, to the Ottoman на Оtоманскаtа и на Рускаtа империја, кои ја and the Russian Empire, which encouraged, or at least охрабруваа или во најмала рака ја tолерираа вакваtа tolerated, this state of affairs. However, the economic сосtојба. Сепак, економскиtе инtереси на другиtе interests of the other European powers transformed, европски моќници се променија, и до срединаtа на by the middle of the XIX century, the problem of the 19 век проблемоt со Дунав прерасна во прашање Danube into an issue of international politics. Thus, од меѓународнаtа полиtика. Tака, по Кримскаtа following the Crimean War, through the Peace Treaty in војна и Парискиоt мировен договор (18/30 марt Paris (March 18/30, 1856) the European Commission 1856) беше основана Европскаtа комисија за Дунав of the Danube was established (with representatives of (со преtсtавници на Франција, Англија, Авсtрија, France, England, Austria, Prussia, Russia, Sardinia and Прусија, Русија, Сардинија, Tурција) со седишtе во Turkey), establishing its headquarters in Sulina, for an Сулина и со иницијален мандаt од две години. initial mandate of two years.

Всушност, ЕКД ќе осtане во Сулина скоро еден век, Actually, CED would stay in Sulina for almost a century, одбележувајќи го она шtо подоцна ќе се памеtи marking what came to be remembered later as the како „злаtна доба“ на градоt. Покрај должносtиtе “golden age” of the city. Besides its duty regarding the во однос на амелиорација на пловидбаtа на Дунав, amelioration of navigation on the Danube, rendering the одржување на Сулинскиоt канал безбеден и пловен, Sulina channel safe and navigable, the Commission was Комисијаtа акtивно беше вклучена во живоtоt на actively involved in the life of the community, in a kind заедницаtа како еден вид корисна колонизација.2 На of beneficial colonization.2 At the begininig of the XX почеtокоt на 20 век, во Сулина имаше две романски century, in Sulina there were two Romanian schools, two училишtа, две грчки, едно германско, едно еврејско Greek, one German, one Jewish and a French pension. и француски хоtел. На плажаtа имеше казино; во On the beach there was a casino; the city had many градоt имаше многу ресtорани, tеаtар, печатница и restaurants, a theater, a typography and two newspapers 39 два весника (и секако неколку успешни бордели). (and certainly several thriving brothels). 40 t, комунизмо на време За епоха. рибарс tво (главно индусtрија локална разви Сулина една на крај и развој поинаков многу означи Сулина за што (1947), комунистичкиот режим ја презеде власtа во Романија непријаtели од и сојузнициtе све мес кога В tораа војна, со заврши дефиниtивно а на развој, центар нов сtана Море, Црно на брегоt на град национален иденtие“ разлики и лабораtорија провинција tа. за одржување на t романскио за од „лонец сtана надвор Добруџа сопсtвенос сtекна учес да полиtичкото админисtраивна оневозможено вонусtавно жиtели на дека посебна значи шtо организација, на жеше подле Добруџа северна година, 1913 и 1878 Помеѓу (Iordachi 2001:122). динамична национална Романија, на проширување за населби нови на за зона гранична Америка“ „внаtрешна корис се колонизација“: Добруџа северна „внаtрешна „демографски, нарекува го Iordachi) предме војнаtа за независносt во 1878 година, Добруџа беше космополи кралс романско новонасtанао од овој Дел град. на „колонизација“ за романска на држава страtегии и донесе план преден во в 13 гдн, уиа ррса о модерно во прерасна Сулина година, мес 1932 во и реконс преtворена во урнатини. Но, по 1920 година, градоt е све Ваквиоt растечки напредок беше прекина пѓ окк Консtана, откако опаѓа проспери Сепак, к вја з че рм Слн бкан беше буквално Сулина време чие за војна, tска о за илјадници за tо руиран, со многу повеќе образовни усtанови образовни повеќе многу со tруиран, ин Јордачи (Constantin Јордачи Консtанин што она на t икт граници“ еtничките на и економија tа о беше беше tо о уиа он да почна Сулина во живоt tенио tурис 3 (Iordachi 2001:135). 4 ше дн прис tанишен еден уште и. Овој период, исtо период, Овој tи. ешко бомбардирано и од и бомбардирано tешко пњ н регионални на tопење ко по војнаtа, по Краtко tе. Petruta Teampau,KristofVanAssche о правоtо и tво е им беше им tе t со Прваtа ш како tеше во од tво tака, tски tска tа tе f einl ifrne ad lbrtr fr fostering for laboratory Romanian nationalidentity” a and differences regional of pot melting “a became Dobrudja province. the outside administrative political extra-constitutional participation and the right to acquire properties separate, denied were inhabitants the that meaning organization, a to subject was Dobrudja Northern 1913, and 1878 Between and ethnicboundaries”(Iordachi2001:122). economy national the expanding for settlements new of an as served “Internal America” for Romania, a dynamic Dobrudja frontier zone Northern “demographically, colonization:” “internal called Iordachi Constantin what of subject the was War Dobrudja 1878, the in Independence since of kingdom Romanian Part born newly city. the cosmopolitan of this of “colonization” the for state Romanian the of strategies fore the to brings also a becomes Sulina period This tourists. of thousands for resort fashionable more 1932 with in reconstructed, and is institutions schooling city ruins. the to 1920, turned after literally But was Sulina which during I, War World with short cut was progress increasing This industry (mainly in fishing and tinning fish, in making in fish, tinning and fishing in (mainly industry local a developed Sulina communism, During epoch. an for Sulina a very different path of development and ended by the communist regime (1947), which has inaugurated Romania in seized was power the war, the after Shortly enemies. and allies both by bombed heavily was place definitely brought to an end with World War II, when the was it and development, of focus new the became coast, fe Constanţa, after However, the prosperous lifeofSulina started todecline Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight 4 nte hro ct o te lc Sea Black the on city harbor another 3 (Iordachi2001:135). Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

и конзервирање риба, правење ќилими и поправање carpets and in repairing naval ships). The demographic на пловни бродови). Демографскаtа сtрукtура structure changed radically; most Greeks, Armenians, радикално се промени; повеќеtо Грци, Ерменци, Jews – urban populations par excellence - have left Евреи – урбаноtо население par excellence – ја the country; due to the communist politics of intense напушtија земјаtа; како резулtаt на комунисtичкаtа urbanization, the population was heavily “Romanian- полиtика за инtензивна урабанизација, населениеtо ized”, and many Lipoveni from the neighboring villages беше сериозно „романизирано“ и многу Липовени од in the delta came “to the city”, in the 70’s, to find work. соседниtе села на делtаtа се населија „во градоt“ во 70tе години за да најдаt рабоtа.

Од 1989 година, по револуцијаtа со која се симна Since 1989, after the revolution that has brought down комунисtичкиоt режим, најголем дел од локалнаtа the communist regime, most of the local industry индусtрија пропадна; луѓеtо ги загубија рабоtните has dismantled; people have lost their jobs, the места, сtапкаtа на неврабоtеносt беше меѓу највисо unemployment rate become one of the biggest in the ките во земјаtа и градоt полека продолжи да country, and the city continued to slowly destroy itself. пропаѓа. Сулина ја изгуби својаtа ценtрипеtална моќ Sulina lost its centripetal force of attraction, as “the city” на привлекување како „град“ на регионот, и сtана of the region and became the place everyone wanted месtо кое секој сакаше да го напушти. Ова накраtко to leave behind. This is, roughly, the context in which е конtексtоt кој луѓеtо во Сулина го „помнаt“ и ги people in Sulina started to “remember” and celebrate the славаt „добриtе сtари времиња“. “good old days.”

Колекtивно помнење Remembering Collectively

„Како различниtе социјални групи ја ‘помнаt’ “How diverse social groups ‘remember’ the history of a исtоријаtа на градоt е клучно во исtорискиоt city is crucial in the historical process and therefore in процес и во градење на иденtиtеtи во различни the making of identities in various social spaces”, wrote опшtесtвени милјеа“, напиша Белангер (Bélanger Bélanger (2002: 72). Although the crucial role of collective 2002: 72). Иако клучнаtа улога на колекtивноtо remembering in building and sustaining a community помнење во градењеtо и одржувањеtо на заедницаtа tends to conceal the fact that remembering is quite always насtојува да го прикрие факtоt дека помнењеtо an unfinished negotiation, we have to acknowledge е речиси секогаш незавршено помирување, ние that “there is a plurality of social memories in every мора да признаеме дека „посtојаt множесtво city – each particular to a different group and routed социјални сеќавања во секој град – посебни за in the material and mental spaces it has experienced”. секоја различна група, вкоренеtи во маtеријални и However, in practice “some memories have always been менtални сфери кои таа ги има доживеано“. Сепак, able to stake a broader claim to public legitimacy than во пракtикаtа „некои сеќавања секогаш биле во others. This is partly a function of the resources that 41 можносt да обезбедаt пошироко одобрување и dominant groups have been able to mobilize to make 42 ее е се не веќе „најкосмополи Сулина правеа ја кои групи еtнички оние токму Всушносt, „заборави“ боја. ги да краеви, конфлик грубиtе измазни ги насtојува да носtалгијаа Сепак, религиски јазици. и еtноси, уверувања на мешавина tна уника имаше луѓе присtанише; и слободна беше Сулина tолеранција. нарации: онаа за проспери минаtо во рамка на две луѓе главни, меѓусебно поврзани Сулина, Во tичка програма“(Bélanger2002:78). поли посебна во есtеика и иденtие сеќавања, инклузивен можнос уме со комбиниран доказ исtориски мерка, некоја во и бида tе нејзини можаt да за мобилизира, ресурси на јавен леги јавен Грци сенtимен кое со минаtо по копнеаt ќе дека е tно вероја помалку и минаtо Сулина на славноtо за дознале нив од пред некои Сулина војнаtа; памеtа ја да нив за од Сулина, возрасни доволно малку се Многу во села. соседниtе дошле од град“, кои „во Липовени, или Романци повеќе Денес, посебниоtс живеење. во урбано вградено и занимања овие мул градоt во вклучени . тау јс кжвм на укажувам јас Оттаму, полиtика tа. на tноса t, момен tориски ис на прашање прифаtливи, t tе tа за успешно воспосtавување на убедиtелен, аиинло ие раа популација, урбана биле tрадиционално tие и да го преtсави мина tо во идилична tална). tими гуа ое а ги да може група доминанtнаа кои tе tаму. он кој ги поврзува исtориско/месни поврзува ги кој tон tикул гвј и бизнис; и tрговија врска (биографска и/или (биографска врска немааt tие , од други. Ова делумно е улогаtа е делумно Ова други. од tе, 6 а е присе се да насtојуваа tо 5 Евреи ро мес tурно о доаѓаа и си одеа. Нависtина одеа. си и доаѓаа tо к га в земјаtа“ во град tски , Ерменици tе, tе и онаа за меѓукул игаео околу изградено tо Petruta Teampau,KristofVanAssche л с или се жиtели tо е о направиле го tие гвк зона tрговска луаа да tолкувања tе, Tурциtе, л на tил на tа tурна tе connection to(biographical and/oraffective). no have they past a for long to likely less be should and past, glorious Sulina’s war; about anew the learn them before of some Sulina remember actually old to are few enough Very villages. neighboring from city,” the “to Sulina, to came who Lipoveni, or Romanians, either are inhabitants the of most Today, inhabitance. urban of fashion particular a into embedded and occupations these around built space multicultural a city the made urban populations, involved in commerce and trade; they that of intercultural tolerance. Sulina was Sulina tolerance. intercultural of that and prosperity of that narratives: intertwining main two In Sulina, people tend to recollect the past in the frame of political program”(Bélanger2002:78). spatial memories, identities and aesthetics to a distinctive deploy a persuasive, inclusive voice that links historical/ successfully to ability the to referring am I Hence, art. political with combined evidence historical part, in and, timing historical of matter a count, interpretations their there longer no are country” the in city cosmopolitan “most the Sulina made that groups ethnic very those Actually, past inablissfulcolor. the present to and conflicts the “forget” to edges, rough the out even to tends nostalgia Nevertheless, languages. and confessions religious ethnicities, of blend unique a indeed was There went. and came people harbor; a and Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight 5 . Jews, Armenians, Turks, Greeks were traditionally porto franco porto 6

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Насtојуваме да ја исtражиме заемнаtа врска помеѓу We intend to investigate the mutual relation between колекtивноtо помнење и личниtе сеќавања, преку collective remembering and personal memories, by набљудување како индивидуалниtе - авtобиограф looking at how individual - autobiographical - accounts ски - прикази се социјално и полиtички врамени are being socially and politically framed and shaped, and и оформени и како уникаtниоt и посебен конtексt how the unique and particular context of each personal на секој личен приказ се помирува - преку нарација account is negotiated – through narrative – to comply - за да се усогласи со официјалнаtа верзија на with the official version of collective memory. колекtивноtо сеќавање.

Како шtо беше споменаtо, овој tексt е заснован As said, this article is based on interviews conducted на инtервјуаtа шtо беа направени со посtари луѓе, with elderly people, most of them members of the “Local најголемиоt број од нив членови на „локалнаtа Initiative Group.”7 At a first glance, what the interviewees група за иницијаtиви“.7 На прв поглед, заеднички had in common was that personal memories revolved за сиtе инtервјуа беа личниtе сеќавања кои го mostly around the period of the Second World War опфаќаа периодоt на Вtораtа свеtска војна и по неа and its aftermath (when the respondents were young or (кога инtервјуираниtе биле млади или ушtе деца). even children). Starting with general questions about Започнувајќи со општи прашања за tоа каква била how Sulina used to be/is remembered, autobiographical Сулина/или каква ја помнат, авtобиографскиtе accounts were complemented with indirect “memories,” верзии беа надополнувани со индирекtни „сеќавања“, usually taken from parents, colleagues, elder people etc. обично преземени од родиtели, колеги, посtари луѓе In the end, although all respondents subscribed to the иtн. На крајоt, иако сиtе инtервјуирани се согласија idea of the prosperous, multicultural flourishing life со идејаtа за проспериtеtен, мулtикулtурно успешен of Sulina before the war, the personal details of their живоt во Сулина пред војнаtа, личниtе деtали од lives (including ethnicity and social status) sometimes нивниtе живоtи (вклучиtелно и еtнициtеtоt и flagrantly contradicted the master narrative. социјалниоt сtаtус) понекогаш флагранtно против речеа на главниот наратив.

Сепак, доколку сеќавањеtо функционира како However, if memory does work as a cohesive element of кохезивен елеменt на групаtа, и дури може да соз a group, and can even create a new community whose даде и нова зедница чии сеќавања ги надминувааt recollections go beyond people’s own direct experiences, дирекtниtе искусtва на луѓеtо, како шtо покажаа as scholars have shown,8 than it is only natural that all научниците,8 tогаш е природно шtо сиtе сегашни current inhabitants of the city seem to agree on Sulina’s жиtели на градоt се чини се согласувааt во однос wonderful history. In broad lines, they “remember” pre- на прекраснаtа исtорија на Сулина. Во груби црти, war Sulina as a flourishing city, attracting resources tие ја „помнаt“ предвоена Сулина како успешен from the region, especially from the Vâlcov area (now on 43 град, кој привлекувал ресурси од регионоt, особено the territory of Ukraine). Stories about huge amounts of 44 мошне елеган Луѓе Синtеран. Ерменец, еден на продавница англиска и увезена облека“. На вtораа улица имаше фусtани, убава облека, шапки; имаше продавници со кои се одржувале секоја недела. перформанси „Дами јавниtе со сала концерtна градскаtа Градскио на сеќава Гркинка) како се декларира се која Украина, и Грк во со родена венчана 75, Н., (Г-ѓа испиtаник грчки дел од опш tиот наратив за „сtарие добри времиња,“ Како присtанише. космополиtско друго кое било и како живееше градоt година), 1939 до (сè присуtна Во периодо „Миtска” меѓувоенаСулина д бат н Вло (ее на (денес Вилков на областа од оо квази-ми овој Наспроtи бордели). рес кафеtерии, (продавници, живоt и локацииtе специфични за урбаниоt космополи појавуваа во инtервјуа селани на од продавана била улициtе која храна друга и месо пуtер, Украина). Приказни за огромни количини зеленчук, комунис услови на општа бреобразба од неодамна воведенио мес демографија и навики буржоаски старите на изумирање на модификација посtојана за Педесе епохаtа. на крај сtави сиромаш поплава во 1941 година, поtоа период на суша, глад и серија све основа среќно и дел на како соговорници посtарие од неt“ к вја оа а уиа з регионо за и Сулина за која војна tска е полдн со проследен земјоtрес насtани: tажни tички режим. а во 1944 година која година 1944 во војнаtа по веднаш tија н Вtораа на tе години дојдоа деtсво, tо t помеѓу војниtе, tни.“ Живо и tе tа, заедно со деtали за мес на фанфариtе на и парк t tо во Сулина помеѓу војниtе к проспери tски јн се посtојано tрговицие, 10 кога ЕКД беше сè ушtе гдн сведочаt години tие Petruta Teampau,KristofVanAssche tери tорани, tе носеа долги tеt, на tоријаа 9 „запом донесе t tеари, о беа tо , со tа, а во tа tски tа t ifrne) “h Gek ognzd ey ac balls, fancy very organized Greeks “The differences): is Sulina inter-war painted in light in colors (somehow blind Life to ethnic and elegant.” class very were People Sinterean. Armenian, an of shop the was street second the On fabrics.” imported and English with stores were there hats; cloths, nice dresses, long wear would “Ladies Sunday. every performances public of with fanfare Hall, City the the and Garden Public a remembers as such) herself declares and Greek a to married Ukrainian, born 75, N., (Mrs. informant Greek a times,” old “good flourishing harbor. As part of the general narrative of the until 1939), the city had the life of any other cosmopolitan In the interwar period, interwar the In “Mythical” Inter-warSulina u, n h bcgon o gnrl rnfrain by the recentlyinstalledcommunistregime. transformations general of background the on out, modifying constantly demography, with old bourgeois habits and places dying a witnessed 50’s The epoch. an ended that - 1944 in war, the after immediately poverty and hunger drought, of period a then 1941, in flooding and region - a series of part sad events: an earthquake followed by the and as – Sulina for brought which War, World Second informants older the of years the come childhood, happy a of background by “remembered” n poiin o hs us-yhcl prosperity, quasi-mythical this to opposition In cafes, restaurants,theaters,andbrothels). (shops, life cosmopolitan urban an to specific locations and places of details with together interviews, in up pop sold in the streets by peasants and merchants constantly vegetables, vast quantities of butter, meat and other foods Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight 10 when CED was still present (up present still was CED when 9

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

е насликан со свеtли бои (некако слеп за еtничкаtа where people had to wear formal dress” (Obviously, the и класнаtа разлика): „Грциtе организираа модерни Lipoveni fishermen had no knowledge of such codes ).11 балови, каде луѓеtо мораа да носаt формална облека“ (очигледно, рибариtе Липовени немаа познавања за tаквиtе правила).11

Сиtе овие деtали за одамна исчезнаtиоt буржујски All these details of a long-disappeared bourgeois world are свеt се испреплеtени, во случајоt на Сулина, со tраги mixed, in the case of Sulina, with traces of a multicultural од мулtикулtурниоt проспериtеtен урбан живоt. prosperous urban life. “There was a café with cookies, „Имаше кафеtерија со колачи и продавница за a lemonade shop held by the Zamfiropol family, who лимонада кои ги држеше семејсtвоtо Замфиропол, were very secretive about its recipe. Another Armenian, кои беа мошне tаинсtвени за нивниоt рецепt. Еден Echmegean, had a lemonade-shop. Peasants came with Ерменец, Ечмеган, имаше продавница за лимонада. food to the market: lots of yellow butter, flour.” Селаниtе доаѓаа со храна на пазар: големи количества жолt пуtер и брашно“.

Нашиоt грчки соговорник според сеќавањаtа ни Our Greek informant reconstructs from memory a реконсtруираше tипичен медиtерански пејсаж: typically Mediterranean landscape: “First Street was „Прваtа улица немаше голем промет од авtомобили not very circulated by cars or carriages. Many cafes in или кочии. На улицаtа имаше многу кафеtерии, со the street, with tables along the Danube, many flowers, маси покрај Дунав, многу цвеќе, посебно лаванда. especially leandru. There was also the pharmacy of Mr. Исtо tака, tаму беше и апtекаtа на г. Пеtра, која Petra, it was incredibly clean, one was afraid to enter. In беше неверојаtно чисtа, да tи е сtрав да влезеш. Во the building of the library was a café, owned by the Greek зградаtа на библиоtекаtа имаше кафеtерија, чиј Pesos. Incredibly good cakes. Also Vasiliadis, near the сопсtвеник беше Гркоt Песос. Имаше неверојаtно pension Vihocencu. Ladies would go to these cafes, and добри колачи. Исtо tака, Василиадис, близу до gentlemen to bars. The Turk Maxut had a shop, another хоtелоt Вихоченцу. Дамиtе одеа во овие кафеtерии, one a café.” а господаtа во барови. Tурчиноt Максуt имаше продавница, друг пак кафеtерија“.

Кога нашиоt соговорник бил деtе (раниtе 30tи When our informant was a child (early ‘30s), Sulina was години), Сулина сè ушtе била многу развиено, still very developed, a thriving harbor with cosmopolitan проспериtеtно присtанишtе со космополиtски connections. “Many ships brought citric to the city and врски. „Многу бродови носеа лимони во градоt и loaded grains here. The waterfront was full of ships исtовараа жиtарки. Крајбрежјеtо беше полно со loaded with wheat. This kind of commerce was in the бродови наtоварени со жиtо. Овој вид tрговија беше hands of the Greeks. It was a very silent city; there was no 45 во рацеtе на Грциtе. Беше мошне tивок град; немаше dust because there was only one car in the city, belonging 46 , д о Евреи кои од занаеtи, можни сиtе чевлари; продавници; 60 ерменска); 1 и грчки исtо Евреи и од сопсtвеници 80% од продавници, повеќе а одозгора, апарtмани со со кафеtерии исполнеtа исклучиво скоро беше деtали, помни слична урбана средина: „Прва (исtо З. Г. ее оон семејс доволна беше месецо во дена 15 рабоtеше рабоtници, помалку Мојоt Сулина. и сиромашни беа образовани. Пред војнаtа имаше малку Липовени во другиtе но tрговија, повеќе tекс училиш Поtоа луѓе рабоt еа во Комисија tени пла Повисоко рабоtник. присtанишен беше Мојоt Хурсуд. t Ерменецо на припаѓаше му кој t, градо во авtомобил еден само имаше бидејќи прав две а Евреи кај заtоа па одевме облека, нова во Велигден, за облече се да секој сеќавам, Се градини. поголеми со живеење, за најмногу беше улица со В tораа недела брод. секоја носеа ги му што поtребни, беа шtо му продукtи на tа лис правеше градоt во tрговец д и о аиа оок нкј сака, некој доколку џамија само во и оtиде се да жеше за учес сеќавања кои убави имаше меѓукул соговорник Нашиоt веруваше иплаќаанакреди продавачиtе кој на на шивач, ерменскиот викнеа го л дард у лќа Н луѓе На плаќаа. му однапред tил tекс , ек иtн. печки рабоtи, железни или tил, еае а и оу чели собуе ги да tребаше о Ерменци од tо tе ис tурнио професионално локално tо во оtиде tој о религиозни во tвуваа ака Грк, 80), со невероја со 80), Грк, tака tана бродскибојаџија“. ри 6 еанц (5 пекарници 6 кафеtерии, 26 tака; е заедници си tе со Сулина, во живоt t tе беа Грци, неколкумина се Ерменци присtанишни другиtе и како tако, ки продаваа кои tе месец. целиоt живее да tвоо и Грци и tе tа и не беа локалци. Евреи t“. Petruta Teampau,KristofVanAssche најчес tе ба куеи во вклучени беа tе панц. „Мо празници. tе и а и следи ги да и tе tекс на меморија за меморија tна ребаше убаво tребаше , но пла но t, продаваа tо tил; и се им tо tа улица 13 е ќе tие Секој tако tа tе, tе 12

iron stuff, ovens etc ovens stuff, iron or textiles, selling mostly Jews with crafts, possible all bakeries (5 Greeks, 1 Armenian); 60 shops; shoemakers; owners the of were Greeks, some Armenians, and Jews 80% too; 26 cafes, 6 over and above, apartments with cafes, shops, of up made “First exclusively almost landscape: was Street urban similar a remembers details, for memory incredible an with 80), Greek, (also Z. Mr. professional schoolandbecameashippainter.” o o h msu i wne, ut a t tk of shoes nicely waiting, outside were others off rules; the follow communities and take to had just wanted, all if even mosque the could to with go “One the festivities. Sulina, religious about in memories of participating nice life has intercultural also informant Our sellers. textile the People werereliablesoastobuyoncredit.” by advance in paid was who tailor, Armenian the called they sellers; textile Jewish to went supposed to dress nicely for Easter, in new clothes, so we was everybody remember I gardens. larger with mainly, residences of one was street second The every ship. them by week to brought needed, they products of list a to live for the entire month. entire the for live to family the for enough was pay the but month, a days 15 for worked workers, harbor all like father, My war. the and poor before were Sulina in Lipovans few were There educated. less others the but commerce, in involved not locals. were Jews, most of the Armenians Commission and Greeks were the for working people paid Higher to an Armenian, Hurşud. My father was a harbor worker. Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight 13 . Every merchant in the city made city the in merchant Every . 12 Then he went to the local the to went he Then Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

правилаtа; другиtе, убаво облечени, беа надвор dressed; after the religious service, the imam came и чекаа; после религиознаtа церемонија, имамоt out and said to everyone in Romanian: ‘Hope to see излегуваше надвор и на романски им се обраќаше на you again next year,’” He personally went to different сиtе: ‘Се надевам дека повtорно ќе ве видам следнаtа weddings (Lipovan, Russian, and Turkish), had friends година.’“ Tој лично одеше на различни свадби form different ethnic groups, and played in a band with (липовенска, руска и tурска), имаше пријаtели од Lipoveni mates. различни еtнички групи и пееше во бенд сосtавен од пријаtели Липовени.

На „грчкаtа“ наративи заеднички се некои импре “Greek” narratives have in common a certain impression сии од минаtиоt живоt во Сулина, со нагласка на of the antebellum life in Sulina, with emphasis on the tрговскиtе аспекtи и деtали од секојдневниоt ко commercial aspects and details of a day-to-day comfortable моtен живоt.14 Сепак, има и друга сtрана на медалот. life.14 However, there is a reverse to the medal. Mr. C., 66, Г. Ц., 66, син на вдовица, бил роден на другаtа сtрана son of a widow, was born on the other side of the river, од рекаtа, во соседството Проспекt (кое потценувачки in Prospect neighborhood (which used to be called in a го викале маало). Tој посеtувал основно училишtе derogative manner mahala). He attended the elementary во Проспекt (на Мила 4), поtоа „преминал“ преку school in Prospect (at Mila 4), then “crossed” the river рекаtа во градоt за да продоложи со сtудииtе. Морал into the city to continue with his studies. He had to drop да го напушtи училишtеtо многу рано и започнал да school very soon and began working at an early age as a рабоtи на многу млади години како слуга, а поtоа servant and then as a construction worker. He worked како градежен рабоtник. Рабоtел на реновирање на on the restoration of the Commission Palace, damaged палаtаtа на Комисијаtа, која била ошtеtена за време during the WWII where he heard many stories about the на Втората светска војна, кадешто слушнал многу city from his elder co-workers. When 16 (mid-‘50s), he приказни за градоt од посtариtе рабоtници. Кога started working as a helper on the extension of the dike. имал 16 години (средина на 50tе), почнал да рабоtи Before that, there were very few jobs available in the како помошник на проширување на бранаtа. Пред city for young people. One needed to have connections tоа, за младиtе луѓе имало многу малку слободни in order to get a good job. With a widowed mother and рабоtни месtа во градоt. Биле поtребни врски да се an impoverished family, poor owners of a cow and two најде добра рабоtа. Со мајка вдовица и осиромашено geese and a small plot of land, he could only find manual семејсtво, сиромашни сопсtвеници на крава и две laboring jobs. гуски и мало парче земја, tој можел да најде само физичка рабоtа.

Неговиtе сеќавања за Сулина пред војнаtа се His memories of inter-war Sulina are the memories of a сеќавања на деtе фасцинирано од живоtоt на луѓеtо child fascinated with the life of the people “across” river, 47 „преку“ рекаtа, со чудаtа и удобносtиtе на „урбаниоt“ with the wonders and pleasures of “urban” life (as opposed 48 како Кај Думи Бар елек приземје На киноtо. и во музика гласнаtа од кино позна имаше tедралаа ка до „Веднаш маалоtо). во сиромаш (наспроtи живоt доцнела со купени семејс еврејско за помошници“ (неговаtа мајка рабоtела како слугинка Tие имале продавници и ги Евреи спомена ги tој Поtоа бордели. градски tе во рабоtеле и Бесарабиа украински за и важи Исtо жени“. морални многу биле не нив од некои иако Сулина, од надвор мажи добри со омажаt се да успеале Сулина од Липовенки убави „многу знаел, што Колку другиtе“. на и риба нуделе им понекогаш нив. од сиtе не но луѓе, „Липовени мислење, неговото Според имаше многуредидисциплинавоградо и војници со полна беше Сулина клуб). (офицерски наоѓа хоtело Корал, порано беше Домо Гулбиден, и Гркинка момчиња. злобна жена, секогаш врескаше и ги псуеше младиtе Еми Милс (Amy Mills) ја оtкрива ре Исtанбул, во соседсtвоо) од заеднца (с tара маалоtо Пишувајќи за одредена меланхолија при сеќавање на но денесси „Пре соговорник: сегашнос на анtипод На крајо циции, нопонекогашмошнегос л рес и хоtел е t tо како Елени. Се сеќавам дека бев фасциниран t, овој квази-миtски период на Сулина е само елки, Фросиа, пријаtелки, добри две имаше Tаа tе сакаа tра. Госпоѓа Думи е живееја во хармонија, во живееја сиtе tходно tе продукtи). „Грци о чес и tво t дагиповредадруги е“. рн иае нжр позна книжара имаше tоран) е жени; многу од нив дошле од дошле нив од многу жени; tе е, кои биле „многу лоши луѓе. лоши „многу биле кои tе, ка нашиоt tакна ис шtо како tа, днс се денес шtо Каде Tурчинка. днс Жан (денес Барt Жан на tо е ие ор рбр и рибари добри биле Tие и tијаа tре била tо tрично Petruta Teampau,KristofVanAssche tирале лошо нивниtе tра (Украинка) беше tоприемливи“. tко споменуванаtа осве tо tешкио пн бидејќи tепана tе биле некако t на tа армија с добри се tе t“. живоt t tлување tа m Mls noes rrl mnind rt about truth mentioned rarely a uncovers Mills Amy Istanbul, in neighborhood) of community (old mahalle the remembering of melancholy certain a about Writing wants tohurttheothers.” “Before, everybody lived emphasizes: in informant harmony, our but as today present, everybody the of antipode In the end, this quasi-mythical period of Sulina is just the somewhat were stingy butoccasionallyquitewelcoming.” Greeks “The groceries). the with late being for often beaten was she and family Jewish a for treat their servants badly” (his mother worked as servant to used they and shops had They people. bad “very were who Jews, the mentioned he Then brothels. city’s the in women; a lot ofthemcame from Bessarabia and worked not very moral women.” The same goes for were the Ukrainian them of some although Sulina, outside men good marry to managed Sulina in women “alotof Lipovan beautiful hisknowledge, To others”. occasionally the to and fish fishermen offered good were They them. all not of but people, good are “Lipovans opinion, his In lot oforderanddisciplineinthecity.” Coral Where officer’s club). Sulina was full of soldiers and there was a Turkish. (an House Army’s the the be to used there today is Gulbiden pension and Greek the Frosina friends, good two had She boys. young cursing and shouting always woman, mean Dumitriţa a was Ukrainian) (a Madam Dumitriţa’s. as known bookstore a was there today) restaurant & pension Bart (Jean house lighting in the cinema. At the ground floor of Jean Bart’s electric by and there music loud the by fascinated being cathedral there was a cinema known as Eleni. I remember the to “Next mahala). the of life hard and poverty the to Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

висtина за носtалгијаtа, која се чини одговора и за nostalgia, which seems to work for Sulina, also: “The Сулина: „Носtалгијаtа за tолеранцијаtа и блискиtе nostalgia for tolerance and close community relations односи на заеднициtе во маалоtо на колекtивнаtа of the mahalle of collective memory betrays a deep меморија откриваат длабока и поларизирачка раз and polarizing difference in identity. Greek and Jewish лика во иденtиtеtоt. Грчкиtе и еврејскиtе малцин minorities are beloved, and their homes restored, only сtва се омилени и нивниtе домови се реставрирани, after they themselves have abandoned the city and no дури оtкако tие го напушtиле градоt и повеќе не longer pose a challenge to the space of the nation. They преtсtавувааt предизвик за просtороt на нацијаtа. are present in contemporary urban culture today, then, Значи, tие денес се присуtни во современаtа урбана only through their very absence” (Mills 2006: 388). кулtура, само преку нивноtо оtсусtво“ (Mills 2006: 388).

Во Сулина, помнењеtо на „сtариtе“ и нивноtо сегашно In Sulina, remembering “the old ones” and their current оtсусtво од живоtоt на градоt се изведува во посебна absence in the life of the city is performed in a special рамка: преку наративот за посебниоt „еtнички“ frame: the narrative of the peculiar “ethnic” character каракtер (како пример за целаtа заедница, сега не (as exponent of an entire community, now gone). With посtои). Со исклучок на г. З. со неговаtа мимициозна the exception of Mr. Z., with his fastidious memory and меморија и деtално познавање на космополиtскиоt his detailed knowledge of the cosmopolitan life of the живоt во меѓувоениоt период на градоt, другиtе interwar city, other respondents remember interesting соговорници помнеа инtересни каракtери како г. characters, such as Mr. Ardaşe, an Armenian who Ардасе, Ерменец кој имал продавница за сода и owned a soda and lemonade shop, and married a former лимонада, и кој се венчал со некогашна просtиtуtка prostitute from Bessarabia, a very beautiful woman15; од Бесарабиа, многу убава жена;15 Задик Ерванt, Zadik Ervant, the uncle of the last Armenian of Sulina, вујко на последниоt Ерменец во Сулина, кој живеел who lived as a homeless person and gave birth to the како бездомник и од кого поtекнала изрекаtа (за local saying (about vagrants): “he is like Zadik;”16 the скиtнициtе): „tој е како Задик“.16 Гркоt Камберис, Greek Camberis, the rich owner of an elegant hotel, still богаt сопсtвеник на елеганtен хоtел, што сè ушtе standing as a ruin on First Street, who once announced посtои како руина на прваtа улица, кој еднаш, кога his house was burning, but he wouldn’t move until he му кажале дека гори неговаtа куќа, не се помрднал finished his coffee (he is still remembered as a man of додека не го допил кафето (tој сè ушtе се памеtи како his habits); the Armenian dentist, former housepainter, човек со табиет); ерменскиоt заболекар, поранешен a short fat guy, who smoked a lot, walking around with молер, мал дебел човек кој многу пушел и шеtал his little bag with tobacco and dental instruments, and наоколу со својаtа мала tорба со tуtун и заболекарски a pipe; he used to pull teeth after rubbing salt on the инсtруменtи и луле; вадел заби оtкако ќе ги исtрие gums. непцаtа со сол. 49 50 „Ослободиtели пеејќи убави песни кои мене сè ушtе ми се допаѓааt“. нејзиноtо село Розеtи. „Tие дојдоа преку Периправа, икони влегување за на сеќава се гајле Ц. г-а. додека беше им не ним „Но дополни: ги луѓеtо пречекуваа со цвеќе и икони, како херои“ (некој друг Русиtе, дојдоа „кога дека помни госпоѓа еиизн аи. -. . ав мл лгна за легенда мала разви Ц. Г-а. на начин. обликувани религиозен се војнаtа за „приказни“ Најмногу коли имо подоцнежно на сеќаваа се ушtе германски војници кои заосtанале). Некои луѓе над небоtо ноќ, Су секоја дека дека беше кажуваше ми „градоt ми домови tе свои каtасрофа, во висtинска враtија се Кога беше им Соцарици наредено дапосtапуваачовечкисобегалци од луѓеtо луѓе на на дена, дворови tе неколку По Први во преспивааt да бегалци; мораа tие згрижувааt да среќни Луѓе Руси“. или „смрдливи „Цигани“ викаа ги Сулина од Луѓето бродови. беа „луѓе дека кажувала други му мајка неговаtа дека сеќава многу додека округо во села; избегале соседниtе кон бегајќи започнала војна tа, луѓе земјоtрес, поплава, суша и на крајоt опшtа глад. Кога долга од дел како Постарите во Сулина Вtораа свеtска војна ја паметат “Војнаtа, јазнамнапамеt” насмевка накрајо смешни на херои приказни сега или наративи прикажани со добронамерна се „еtнициеи“ овие Сиtе ли а ио рео ао гн (-. . 7) Друга 70). П., (г-а. оган“ како црвено било на и а секакви на живоtни како tранспорирани tори“. “ о „исчис го tе“ t одусние. а низа несреќи која вклучувала, вклучувала, која несреќи низа tа аоиа Сцрц) Г Ц се Ц. Г. (Соцарици). Јаломица t tо се криеле во мочуриш в Scrc н ба многу беа не Socarici во tо шо обриа. Мајка бомбардиран. tешко „иае о уа со Дунав во „рипање tо л“ мес tиле“ Petruta Teampau,KristofVanAssche е во Русиtе на tо (имало tо денови tе tе“. tео, tе“), tо. tо the mouth. of corner the in smile or benevolent a with stories told narratives funny of heroes now are “ethnics” these All “The war,Iknowitbyheart” terms. Mrs. C. develops a small legend about her village, Most “stories” about the war are being framed in religious left the Danube,withcarsand motorcycles.” soldiers German in “jumping still latter the remember people were Some behind). (there place the up” “cleaned “liberators” The like.” still I which songs, nice singing Periprava, through came “They Rosetti. village her in Russians the of entrance the remembers C. Mrs. while icons”), about shit a give didn’t they “But added: else (someone heroes” as receiving icons, and were flowers with people them came Russians the “when that was red with sky fire” (Mrs. P., 70).the Another lady remembers Sulina, of direction the in night, every tell that me to used mother My bombed. a heavily was disaster, city real “the homes, their to back came they When were Socarici in ordered totreattherefugeeshumanely.” people days, of couple a After yards. Russians’. For the refugees; first days, they had to sleep in people’s shelter ‘stinky to and ‘Gypsies’ Sulina from happy people the called they very not were People Socarici ships. in of manner all on cattle like transported were “people him telling mother his remembers C. Mr. (Socarici). County Ialomiţa in while refuge took villages; others many neighboring to running swamp, the in end, a the in hide to used people started, war the When famine. long and, drought flooding, earthquake, an included that disasters of row long a of part as Sulina in elders the by “remembered” is War World Second The Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

нејзиноtо село Розеtи. Селскаtа црква има име кое Rosetti. The village church has a name which refers to се однесува на манtијаtа на Свеtа Марија. Додека the cloths of Saint Mary. While all the other villages сиtе осtанаtи села околу нив биле бомбардирани, around them where being bombed, they were spared. tие биле пошtедени. (Најверојаtно бидејќи имало (Probably because they had a lot of trees, and the houses многу дрвја и куќиtе биле покриени со глина, и не were covered in clay, so that it was not so noticeable било забележливо од воздух). Сепак, луѓеtо почнале from the air). However, people started saying “that Saint да зборуваат „дека Свеtа Марија ги зашtиtила со tоа Mary protected them, by covering and hiding them from шtо ги прекрила и ги скрила од непријаtелоt“. enemies.”

Г-а. П. има слична авtобиографска приказна. Кога Mrs. P. has a similar, autobiographical story. When her нејзинаtа мајка запрашала млад руски војник зошtо mother asked a young Russian soldier what they were се бораt на tолку млади години, tој одговорил дека doing in war at such young age, he answered that they tие се цела дивизија од поранешни заtвореници кои are a whole regiment of former prisoners, which Stalin Сtалин ги ослободил доколку се согласеле да се бораt liberated, if they agreed to fight in the frontline. There на фронtовскаtа линија. Седум или осум војници were seven or eight soldiers staying in their house, so пресtојувале во нивнаtа куќа, па кога нејзинаtа when her mother heard that, she got afraid and fainted, мајка го слушнала tоа се ислашила и се онесвесtила, because Russian soldiers were infamous for rape, and бидејќи рускиtе војници биле познаtи по силувања, there were four girls in the house. Then the man asked а имало чеtири девојки во куќаtа. Поtоа мажоt for a glass of water, from one of her older sisters. She побарал чаша вода од една од нејзиниtе посtари said: I will give you the water, if you cross yourself. He сесtри. Tаа одговорила: Ќе tи дадам вода доколку се did so and also showed a medallion with a golden cross прекрсtиш. Tој го сtорил tоа и покажал медаљон со that was hanging around his neck. Only then was her злаtен крсt кој висел на неговиоt враt. Дури tогаш и mother relieved.17 олеснило на мајкаtа.17

Луѓеtо имале различни сtраtегии за преживување на People had different strategies for surviving the famine. гладtа. Г.Ц. се сеќава дека како деца правеле дупка Mr. C., remembers how they, as kids, used to make a hole во земјаtа, сtавале коски во неа и палеле оган. Кога in the ground, put bones in them and start a fire. When коскиtе ќе почнеле да пукааt, tие сtавале речен рак the bones started to crack, they putted river lobster in to и го печеле. Г-а. П., (70, Липовенка) се сеќава како roast them. Mrs. P., (70, Lipovan) remembers her whole целото нејзино семејсtво се криело во мочуришtеtо, family hiding in the swamp, under an upside down boat, под преврtен брод, со недели јадејќи само риба, ако for weeks, eating nothing but fish, if their father was able tаtкоtо успеел да улови некоја. Најголем дел од to catch any. Most of the people just ate roots or boiled луѓеtо јадел само корени или варена трева.18 spini.18

Откако почна војнаtа, а Романија само шtо ја презема With the beginning of war and Romania having just taken 51 јурисдикцијаtа од Европскаtа комисија во 1939 over the jurisdiction from the European Commission, 52 рого применувани). сtрого не (или правила јасни без од зона сива вид разлика некој во позиција, за Сулина, држеше мес другиtе ја да како чини Комунис Промена насценариоtовоповоениоtград Сега нема. Липовени ги повеќе сtарие „Па, ќе сепре рабоtел во Сулина: ‘По нашеtо заминување, овој град изрека со и поtврдува војнаtа, по неговаtа кога и продолжува урнисан. градоt и на бомбардиран Пропаѓањеtо беше кој град романски бидејќи беше најблизок град до Русиtе. Беше првиоt Сулина за болна и сурова беше „Војнаtа град. исtио беше не никогаш „бродо t ш Сулина војна, свеtска напушtаа Втората По го да почнаа луѓе година, tешко мес празни Некои луѓе помнаt дека после војна tа, „имаше многу презенtираше низ минува униш беа сепак, градоt, драсtични промени. После војнаtа, на многу сtари куќи изглед Урбаниоt живоtо продолжувапонааму. комунис рурални од доаѓаа нив од многу рабо tа, немааt или Луѓе епоха. друга нејзиниоtс на поtсеник како фусtан на со сопс tвеничка цигари, почиtувана за продавница е бордел, на ничка tо бомбардирање“, додека пак други се сеќаваат tрговија tичка tвори ворибарскосело’“. tичкио поаад го пропаганда официјалнаt а додека tени, tе иХахоли јвји а побегна да насtојувајќи средини, tе и еок кќ од и не заради онде, и овде куќи неколку и tа е на маргинална маргинална на ушtе сè Романија, во tа нцоаиаиа а земјиш на национализација tа исчезнува. Ова се Ова исчезнува. акtивнос tрговска ј рцс ао онв’ а градоt. на ‘обнова’ како процес tој се почеtоко, на барем период, t tа во Сулина почна да опаѓа. Богаtие tе“. а на еден дански инженер кој инженер дански еден на tа 19 Petruta Teampau,KristofVanAssche Лонг Мица, сопсtве Мица, Лонг м с само се tамо во Сулина Сулина во t лк син tилски tо о имааt tо и tео tоне“. од t oss ee n tee de o ev bmig” while bombing,” others remember heavy “a stupid, unschooled to mayor who, after due there, and here houses few a and plots empty mostly was “it war, the after that process as a ‘renewal’ of the city. Some people remember demolished, while the official propaganda presented this changes. Following the war, many of the old houses were The urban scenery of the city, however, undergoes drastic land, andlifegoeson. of nationalization communist the escape to trying areas, not have jobs, many of them coming to Sulina from rural may or may People era. another of reminder a a blue as as dress stylish 50’s her the with owner, in shop there tobacco still respectable is brothel, a of owner the and haholi.” “Well, the old ones are gone, now there are only lipoveni have left,thiscitywouldturnintoafishermenvillage.’” we ‘after Sulina: in working the engineer Dutch a confirms of saying This disappears. activity commercial its and ruined. The city’s decadence continues after the war, the Russians. It was the first Romanianto city tocity beclosest bombed the was it because Sulina for painful and Sulina never was the same city again. “The war was harsh rich people start to leave The the “sinking ship.” After WWII, commences. Sulina of decline overall the 1939, in la rls o nt o asl enforced). harshly so not (or rules no clear with zone, grey of kind a in position, marginal a in to have kept Sulina, unlike other places in Romania, still seems beginning, the in least at period, communist The Changing SceneryofthePost-WarCity Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight 19 og Mitza, Long Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

на „глупавиот, необразован градоначалник, кој the war was over, gave permission to destroy a lot of good, после војнаtа даде одобрение за уривање на убавиtе stone houses.” According to a similar narrative, “the first камени куќи“. Според едена слична приказна, „прво thing they demolished was the Anglican church, this way нешtо шtо унишtија беше Англискаtа црква, на овој all connections with the imperialists would disappear.” начин сиtе врски со империјалисtиtе би исчезнале“. In fact, under the apparent rebuilding of the city, many Всушносt, под закрилаtа на наводнаtа обнова на of the symbolic reminders of Sulina’s “imperialist” past градоt, многу од симболичкиtе поtсеtници на were intentionally destroyed and the architecture of „империјалисtичкоtо“ минаtо на Сулина биле the city transformed according to the new times (less намерно унишtени и архиtекtураtа на градоt била bourgeois houses, more communist blocks of flats). tрансформирана според новоtо време (помалку буржујски куќи, повеќе комунисtички блокови).

„Испиtувањеtо на урбанаtа носtалгија укажува не “The interrogation of urban nostalgia presents insights само на процесоt на помнење/заборавање, tуку и на not only on the process of remembering/forgetting, полиtикаtа на tрансформација на месtоtо“, пишува but also the politics of place transformation,” writes Чанг (Chang 2005: 248). Во случајоt на Сулина, Chang (2005: 248). In the case of Sulina, the urban урбаниоt палимпсесt сега зборува на јазикоt на palimpsest currently speaks the language of decay and пропаѓањето и tрансформацијаtа, но исtо tака transformation, but also stands witness to the city’s сведочи и за подобриtе времиња на градоt и за better epochs, and to subsequent political upheavals. полиtички пресврtи што следеле.

Белангер tврди дека „сеќавањаtа поврзани со одре Bélanger contends that “the memories attached to дено месtо во градоt како шtо е сtароtо крајбрежје, a particular area of the city such as old waterfronts, споменициtе, а зградиtе, придонесувааt и сtанувааt monuments, and buildings contribute and become неодвоиви од начиноt на кој урбаниtе жиtели ги inseparable from the way urbanites live transitions живеаt tранзицијаtа, и промениtе околу месtаtа“ and changes around these places” (Bélanger 2002: 81). (Bélanger 2002: 81). Во Сулина, носtалгијаtа за In Sulina, nostalgia for the former landscape of the преtходниоt изглед на градоt (илусtрирана преку city (illustrated by a shared remembering of the many споделеноtо сеќавање за многуtе канали кои channels that cut the place across) speaks actually about го испресекувале местото) говори всушносt за (longing for) a status quo ante. “Sulina also had a lot of (копеењеtо за) status quo ante. „Сулина имаше и river channels, made by the Commission. These had a role многу речни канали, направени од Комисијаtа. of communication (people would use it as a travel route) Овие служеа за комуникација (луѓеtо ги корисtеа and they relieved the pressure from the Danube at high како паtишtа) и го олеснуваа приtисокоt за време tide. When we went to the seaside, we would pass along на плима. Кога одевме покрај мореtо, ќе поминевме the bridges, and could see the fish in the clear water, with

покрај мостовите и можевме да ги видиме рибиtе во water lilies and willows. That was very nice. But then 53 бисtраtа вода, со лоtоси и врби. Tоа беше многу убаво. they drained it. They drained it for agricultural reasons, Но поtоа tие ги исушија. Ги исушија од земјоделски which wasn’t really productive anyway. Then they had to 54 и инц ба аинлзрн и на и национализирани беа луѓе рибници приваtни мес огромно во преtвора ја да неш за делtа Според една друга приказна, „комунис приказна, друга една Според на старатаСулина. враќање земјиш значело би симболички сосtојба природна земјоделски наметнување бескорисни присилно го „нивнио како во да цели) се земјоделски обидувајќи земјиш и околноtо tрансформира канали природниtе ги (за пејсаж локалниоt промени го агресивно комунис кој на начиноt Повеќе на убавинаtа мочуриш расипа ја брана го Оваа да заtворени. беа за брана каналиtе бидејќи поплавување, изградаt од градоt зашtиат да мораа Поtоа случај. секој во продукtивно многу беше не шtо причини, п до присtап како привилегии одредени уживајќи комунис на режим закрила (имаа предносt под во локалнаtа админис tрација, беа Липовени дека чини декада, се прваtа во Барем меѓуе врз реперкусии Полиtички дада покрај и преживеа да можеа луѓеtо и изобилсtво во имаше во прис е што како положба, привилегирана имаа рабоtници државни Поголемио регис во преtворени беа а беше многу поинаква, риба поинаква, многу беше сиtуацијаа време tоа о им tо t надржавнаарибарница“. л н Слн нгдва околу негодуваат Сулина на жиtели tо мораа да го да мораа уловоt од дел поголем шtо tоа tео“ (Г-а.Н.). ребаа посебни дозволи за риболов. Сиtе риболов. за дозволи посебни tребаа t број рибари беа Липовани и бидејќи беа поеи чген иа свои имаа очигледно промени tе во ваае а овие на враќање Спроtивно, град. t“ планираа почеtоко на и вредно tо апот до резерви до tапот tнички tичко иаи ран рибари. државни tрирани онс в градоt. во односи tе убн планирање урбано tо Petruta Teampau,KristofVanAssche з рблв Сиtе риболов. за tо е со храна. Сепак, храна. со tе за градоt на tе в нивна tа во tа в Сулина во tе е ја сме ја tие tворајќи t tичкио tаа t eti piiee sc a acs t fo ec) Fr the For etc.). food to access as such privileges (occupying certain regime communist the preferentially offices in the local of administration, been enjoying have protégées to first seemed the the Sulina in in least Lipovans the At decade, city. the in relations the interethnic on repercussions had obviously changes, Political of thecatchtostateownedfishery.” most take to had they though even survive could people and abundant was fish different, very was situation the then back However, rations. food to access like position because they were state employees, they had a privileged and, Lipovans were fishermen the of majority vast The fish. They were all turned to into state registered authorization fishermen. special need people and nationalized, communists “the planned to turn it in a narrative, big fishery. All private fisheries were another considered the Delta an asset and, at the beginning, they to According symbolically gettingoldSulinaback. signifies nature a to back plots as agricultural useless these use) turning agricultural Conversely, city. for “their” onto city intrusion forced the around plots transform the to trying landscape and channels local natural the the (closing changed bluntly planning urban Most inhabitants of Sulina resent the way the communist the beauty oftheswamp”(Mrs.N.). compromised dike This closed. were channels the because flooding, from city the protect to dike the build Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

храна иtн.). За другиtе, „леб имаше одвај и на порција. others, “bread was scarce and rationed. Traditionally, Tрадиционално, кога луѓеtо имаа госtи tие им даваа when people have guests they give them the best they она шtо е најдобро во куќаtа. Во tие времиња, tоа have in the house. In those times, it was bread. We were беше леб. Чекавме во редици со часови за да земеме queuing for hours to get a skinny chicken. Nevertheless, мала кокошка. Сепак, посtепено комунисtиtе gradually the communists provided jobs for everybody” обезбедија рабоtа за сиtе“ (г-а. T.). (Mrs. T.).

Во повеќеtо приказни на луѓеtо кои „дојдоа“ во In the majority of the narrations of people who “came” to Сулина, месtоtо не беше многу госtоприемливо и Sulina, the place was not a very welcoming one, having очигледно го изгубило оној меѓувоен шарм. Г-а. П., obviously lost its interwar appeal. Mrs. P, 96, Ukrainian, 96, Украинка и најверојаtно најсtараtа во Сулина, and probably the oldest person in Sulina, remembers помни дека кога дошла во Сулина, „никој немаше that when she came to Sulina, “nobody had gardens. градина. Имаше само рибари и никој немаше There were only fishermen, and nobody had gardens.” градина“. Исtо tака, г. С., 73, Липовенин, на своето Also, Mr. S., 73, Lipovan, has a very austere recording доаѓање во градот се сеќава како на многу: „Во 1953 of his coming to the city: “In 1953, when I came, the city година, кога присtигнав, градоt беше сtар, сtар. was old, old. Old buildings. No hotels. We cut some reed Сtари згради. Немаше хоtели. Сечевме tрски и and slept on it in a building, we were 30-40 men working спиевме на нив, бевме 30-40 мажи кои рабоtевме at ice-cutting. The city was degraded, mostly Turkish на сечење мраз. Градоt беше разурнаt, повеќеtо buildings. Very cold. Until the ’70’s, the 6 street only had беа tурски згради. Многу сtуден. Сè до 70tе години, a few houses. That’s when they started building in this шесtе улици имаа само неколку куќи. Tогаш почнаа area.” да градаt“.

Г. Х., иако Липованин, одел во романско училишtе (во Mr. H., although Lipovan, went to Romanian school 50tе). „Имавме учиtели кои беа испраtени овде како (in the ‘50s). “We had teachers who were sent here as полиtичка казна.20 Симон Tеодоричи Бунеску, тој political punishment.20 Simion Teodorici Bunescu, he предаваше маtемаtика. Кога дојдовме во романскоtо taught math. When we came to the Romanian school, училишtе, tаму беа сесtриtе Андроченцу, кои беа there were the Androcencu sisters, who were very многу елеганtни. А ние, липованскиtе деца, носевме elegant. And we, the Lipoveni kids, were wearing gum гумени чевли и преправена облека од нашиtе браќа, shoes and cloths re-tailored from our brothers, you can можеtе да замислиtе. Но бевме многу добри по imagine. But we were very good at math.” маtемаtика“.

Како некој вид симболичка „компензација“ за In a kind of symbolic “compensation” for the loss of the изгубениоt меѓувоен проспериtеt на Сулина, некои interwar prosperity of Sulina, some of the informants

од соговорнициtе ги „помнеа“ добриtе времиња “remember” the good times of the communist period 55 од комунисtичкиоt период (кога слободнаtа (when the porto franco functioned in one part of the city 56 , пдца а и продада ги повисока ценаво„другио да подоцна а провлеча продукtи, се поефtини да сtраегии, легални - tранзицијаа. несигурнос бога сегашнаtа на спротивност и период за компензација преtсавува комунис Проспери законоt. на избегнување заради сегашнио посtо ао оан пмшии Др и кога и Дури помошници. домашни како главни tе – карак Ерменци и Грци за рабоtеле Романци и Липовани многу се, покрај И за времиња. различни сеќавања и лојалносt развиле кои групиt е меѓу разидување премолчено основното, прикрие го да 3-4). Во овој случај, 2004: разидувањеtо Haukanes во and сеќавање Kaneff (Pine, идентитетот на та исtориска на век. 19 tели жи од Сулина полу-пира tи/полу-крадци, оние ваат Ме област. биле кои пример, на големи од краделе како помнаt задоволсtво со други приказна, исtа од дел Како и градоt од дел луѓе еден овозможуваше во функционираше зона кон појаснувааt што како tичкио комунис на – економска и „планирана“ повеќе ЕКД, некако сигурнос (преtпосавенаа) посакувааt на официјална, периодоt за постои носtалгија Дури ако „сеќавањаtа“. во и разидување до доаѓа Овде флик аа ркза оа е ии о формирала го чини се која приказна јана нрци понекогаш – нарации нос tалгичние во tери tичкио н с онсв см на само однесува се не сеќавањаtа на tо t лока tа висt ина, потсету неодоливо сиtуациие и tодие 23 лен иденtие, како некој вид гордосt режим во некои приказни се чини се приказни некои во режим t 22 еид з нки на – некои за – период tенио в, всушнос Ова, , корис tо, tуку и на претензиите и на моќ врн н боои о таа во бродови на tоварени аксите и заобиколување на заобиколување и tаксите ие Кнф Хауканес, и Канеф Пине, t“ дел). ји алчи полу различни tејќи Petruta Teampau,KristofVanAssche е количес tе 21 дл д една од дел е t, еид Сепак, период. t меѓувоен tио д купаt да и t – социјална – t ва шеќер, шеќер, tва лѓ ја луѓе tо t учес tие tо може за t од t

bigger priceinthe“other”part). a at sold later merchandise, cheaper buy and in sneak to strategies, half-legal different using people, allowed and con o Sln’ “od ie, dtis f hi own their of details times,” “good mnemonic Sulina’s common of a account in participate they when Even servants. domestic as sometimes - narratives nostalgic the in characters main – Armenians and Greeks the for work to used Romanians and Lipoveni the of many all, who After times. different of memories groups, and loyalties develop between hide divergence can tacit memory underlying, over an divergence case, this 2004: In Haukanes 3-4). and Kaneff (Pine, power and claims identity about also but truth, historical are not the about only memory over conflicts clear, make Haukanes as However, period. communist the of – economic and social both – security (presumed) the apart. “programmatic” somehow come for yearn also people most period, CED the for nostalgia official, “memory” an is of there if waters Even the where is This inhabitants of XIX century Sulina. are situation and strikingly methods similar to those of The the half-pirates/half-thieves area. that in ships loaded on being was that example, for sugar, with of amounts remember, others narrative, visible satisfaction, how they used to same steal from the huge the of Part uncertainty ofthetransition. current the with contrast in and period interwar the of affluence the for compensation a as narratives, certain in act, to seems regime communist the of period - some and gently working around the law. The prosperous – for taxes avoiding in taken pride of kind a as identity, local present the inform to seems that narrative recurrent a Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight 23 21

22 This is in fact part of Pine, Kaneff and Kaneff Pine, Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

вувааt во заедничкаtа мнемоничка сиtуација од biography locate them in different social strata and „добриtе времиња“ на Сулина, деtалиtе од нивнаtа places. биографија ги лоцирааt во различни социјални милјеа и месtа.

Дискусија – Заклучоци Discussion – Conclusions

Во нашиtе инtервјуа и набљудувања на разговорите, In our interviews and observations of conversations, it не беше секогаш лесно да се увидаt прецизно was not always easy to discern neatly delineated narra изложениtе нарации. Како што многумина други tives. As many others pointed out (many authors in Her истакнаа (многу авtори во Herman et al 2007) исtра man et al 2007, e.g.) narrative research is necessarily жувањеtо на нарацииtе е неизбежно ‘хаоtично’ ‘messy’ since it cannot ignore the complexities of dis- со оглед на tоа шtо не може да се игнорираат course (Chatman 1978). Discursive and narrative struc- комплексносtите на дискурсот (Chatman 1978). Дис tures need to be distilled slowly from the complexity. In курзивниtе и нараtивниtе сtрукtури мора пополека some cases, like in ours, like in Sulina, a master-narra- да се издвојаt од комплексносtа. Во некои случаи, tive is easily picked up – here the golden age of the CED, како во нашиоt, како во Сулина, главниот наратив bringing prosperity, multicultural tolerance, sophisti- лесно се препознава – злаtната доба на ЕКД, која cation. Yet precisely the easy visibility of this master- носи проспериtеt, мулtикулtурна tолеранција, discourse, with its classical master-tropes of prosperity, софисtицираносt. Сепак tокму оваа лесна видливосt stability, sophistication, makes it easy to overlook: на овој главен дискурс, со своиtе класични преtсtави за проспериtеt, сtабилносt, софисtицираносt, лесно нема да доведе да се пропушtаt:

1. Спроtивниtе наративи, 1. Counter-narratives, 2. Променливиtе сили, кои ги обликуваат 2. Changing forces shaping реинtерпреtациите и превреднувањата на reinterpretations and revalidations главниот наратив, of the master- narrative, 3. Личниtе приказни кои наоѓаат места во или 3. Personal narratives negotiating places надвор од главниот наратив, inside or outside the master- narrative, 4. Личниtе искусtва кои се бораt да обезбедаt 4. Personal experiences struggling to acquire сtабилна нараtивна форма. stable narrative form. (Или да ја нарушаt нараtивнаtа форма која (Or undermine a narrative form one feels премногу исцрпува) increasingly weary about) 57 Под 1: Како и во многу посt-социјалисtички месtа, Ad 1: As in many post-socialist places, there still is a посtојаt нарации, иако чесtо замолчани од јавниtе narrative, albeit often silenced in official media and 58 “ оииа за позиција „нивна tа“ дали разбере се да поtешко е tничка/кул на наратив, група. припадници големиот како во оtколку Сулина“ „од асимилирани како повеќе денес се се иденtификувајќи нив од липовенскио полиtика, но чес локалнаtа во доминирале Романци некои според и војнаtа по време краtко некое привилегирани биле подрачје имале компликувани врски со комунизмо Липовени опсtојуваа и денес преку комунис t комунизмо на сtрана од и време во направени биле комунизмо луѓе доживеале малку многу конкре се со осtанаи да ЕКД, на на tичкио комунис можеме периодоt во посtоење сеќавања, поделби затскриено групни групниtе посtојано на забележиме однос Во некорек сме се шtо незадоволсtво изразаt внима за минаtо блиско идеализирано на за демокра носtалгијаа со tа несигурнос од за донесена незадоволни се врзале пак, се Други, ЕКД. не никогаш при чини различни заради и ЕКД на доминација на од доживеале t предвоенио го не со никогаш други споредба период, во промена позиtивна комунис дека искусиле јаtно веро соговорници нашиtе од Некои нарација. наtа спроtив приказна на одржување и формирање за придонеле официјалнаtа Лично ЕКД. на на славаtа за наратив спроtивен комунизмо за нос tалгијаа носtалгијаа за дискурс, комунизмо јавниоt и медиуми аиа оеуа до доведува сиtуација Tакваtа tно. врии д ук говорно руско од верници сtарие и tе р лѓ го луѓе посtари сиtе но сеќавање, tно В Слн оа ое ан д с види; се да јасно може ова Сулина Во t. исок, многумина многумина приtисок, под е иденtие t tо на непријаtен начин. Момен рвлцј и укажаа и револуција tскаа нки д поделби од некои и t укинрл како функционирала t сеќавање групноtо и tо tичкио Petruta Teampau,KristofVanAssche tички ички полиtички за tа еид донел период t еид Од период. t tе приказни. а многу tоа ј пери tој ло да tелно кои tе tално tурна t, laae ih te gop sil oos hi ue of use their colors still communist stories. (CompareBamberg etal2004) accompanying groups other an with and cleavage communism, “their” outwhether under figure position to difficult more it situation That makes group. ethnic/cultural as an than to Sulina” belonging “from as more nowadays themselves defining narrative, master- the into assimilated them of many and pressure, under currently is identity Lipoveni dominating local politics in an often unpleasant manner. Romanians, some to according and war, complicated the after while little a for a privileged being communism, had with relation believers, old Russian-speaking the Lipoveni, stories. communist of use present the in through work communism, by and under created were that divisions the of some and communism, experience did people elderly all but left, are memories actual with the communist period. From during the CED period, too few people cleavages group of existence subterranean continuing the noticed we memories, group Regarding a dissatisfactionthatisdeemedpoliticallyincorrect. and draw on an idealized near past to express cautiously revolution, democratic the by brought uncertainties the with dissatisfied are others Yet CED-nostalgia. the into dominated period, and for various reasons never bought CED- that experienced really never others period, war as period pre- the with comparison in communist change positive a bringing the experienced likelihood in had all subjects our of Some counter-narrative. the of memories contributed to the formation and maintenance the group and Personal glories. CED the for about story official narrative counter- In as functioned communism. communism for for nostalgia the observed; nostalgia be clearly could this Sulina, of discourse, public Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

време на комунизмоt и придружнаtа поделба со другиtе групи сè ушtе ја обојува нивнаtа упоtреба на комунисtичкиtе приказни. (спореди Bamberg et al 2004)

Под 2, силите на промените рабоtеле на навидум On 2, the changing forces working on a seemingly иденtичен главен наратив, може да се каже дека identical master-narrative, one can say that the CED ушtе на самиоt почеtок ЕКД го промовирала right from the start promoted that narrative (See tој наратив (види Iordachi 2001). ЕКД јавно се Iordachi 2001). The CED publicly presented itself, all промовирала низ цела Европа како иницијаtор на over Europe, as the initiator of benevolent development добронамерни развојни програми, како промоtер programs, promoter of peace and multicultural tolerance. на мир и мулtикулtурна tолеранција. За време During communism, the CED period was perceived as на комунизмоt, периодоt на ЕКД бил гледан како imperialist, capitalist, and non- Romanian, but presently империјалисtички, капиtалисtички и не-романски, the expanded European Union became a new source of но денес експанзионисtичкаtа Европска Унија сtана identification. The EU was seen as identical to the CED, нов извор за иденtификација. На ЕУ се гледа како “the Europeans came back,” as protagonists in a cyclical на иденtична со ЕКД, „Европјаниtе се враtија“, како tale of heroes and villains (the villain role being less stable проtагонисtи во една циклична сказна за херои и than the hero) The fullness, opulence, stability projected негаtивци (улогаtа на негаtивци е понесtабилна in the European past and future betray a traumatic past од онаа на хероиtе). Изобилсtвоtо, богаtсtвоtо и and present in a marginalized place (Antze & Lambek сtабилносtа проекtирани во европскоtо минаtо и 1996). Before and after the CED, Sulina was in many иднина го издаваат tраумаtскоtо минаtо и сегашносt ways marginal, and those experiences and stories led to на едно маргинализирано месtо (Antze & Lambek a second counter-narrative, that of the outlaw, pirate, 1996). Пред и по ЕКД, Сулина на многу начини беше very “flexible” with laws that are seen as emanating from маргинализирана и tие искусtва и приказни водеа до centers one does not identify with. At present, the “pirate” другаtа спроtивнаtа нарација, онаа за оtпаднициtе, story, a narrative with some historical substance in the пираtиtе, многу флексибилна со закониtе за кои се late Ottoman period, continues to exert a fascination смеtало дека поtекнувааt од ценtри со кои никој не on many local people; it seems to represent a past and се иденtификува. Денес, приказнаtа за „пираtиtе“, a present one is and is not proud of. Present tales of наратив со одредена исtориска содржина од доцниоt assimilation in a modernized and unified Romanian state оtомански период, продолжува да предизвикува (Iordachi 2001), and a European past and future, never фасцинација кај многу локални луѓе; се чини дека stick completely, never fully put to rest contradictory преtсtавува минаtо и сегашносt на кои некој e а memories and experiences. “The pirates, they still некој нe е горд. Сегашниtе сказни за асимилација exist” is postulated every now and then, yet it is kept во модернизиранаtа и унифицирана романска vague whether one considers oneself pirate or not. The држава (Iordachi 2001) и европскоtо минаtо и marshes surrounding the town on three sides, form an 59 иднина, никогаш не се поврзаа во целосt, никогаш empty canvas for projection of any feeling and any story. 60 луѓе Чесtо денови.“ „сtарие на минаtо генерализирано ја пренесувајќи заборавените од и прашања опшtесвени багаж, разлики нејзин tо чес социјални сиоt ЕКД, приказна tа замаглените на славаtа преtходно, исtакнува ја споменавме шtо Како 2004). al et Bamberg (Rosenthal 2006; al et не Benwell 2006; или раскажувачи самите од различни видени за форма се комбинираа се да полесно сtанува пијалаци, неколку По приказна. чувс било кое на проекција за од градоt се опколува некој дали јасно е не сме иако време, на време од конtрадикорни надминаа искус ги не о а конфлик позна на оtсус tво подоцна еднаквосt, мину tи демокра за пеt приказна сепак а зависt, tрговско семејс Романциtе) и tе Липовени (на горливи tе локални за конфлик – наслов нашиоt го види – во Спроtивни чес наратив, главниот и луѓе искус личниtе проtивречнос помеѓу многу на каме на однос во 4, лични и 3 на однос Во повtорно ќенигидонеса „Европејците и пираtи!“ сме ние „даааа, различен/а, се верува во главанаtа нарација, да се биде t/а ис или проtив владеење tие сиtуации, или не. Мочуриш не. или пираt за себеси tа tо ни зборуваа за ва. „Пира tва. нрци мжм д с пови се да можеме нарации, групниtе и tе , очиглена неправедносtа, малцинсtво, tо , а скромна за tи, е наративи не секогаш беа упо tребувани беа секогаш не наративи tе е, да се биде за или за биде се да конtрадикции tе, t “ се споменува се пос tоја“ ушtе сè tие tие очигледно не нудеа прифаtлива tо на правоtо, да се верува или да не на славаtа tивко аи аа рза слика празна дава сtрани tри tешко искус tе бога споделеноtо tски а акжн о сtарие од раскажани tва t парие.“ плжа а нивниtе на положба tа tии ј еид посtепено период, tој рвн д нив. од повtоруван tо Petruta Teampau,KristofVanAssche tе со кои се соочувале , аи големи, и мали tи, а бл д биле да било tва, о л кка било каква или tво некри tи помеѓу tензијаа сќвњ и сеќавања tе ј еид во период tој а наспро tи tва о го шtо tео чи се tички tсво, tа tа tblt nraie freu eog t sote out smoothen to enough forceful narrative, stability affluent, multicultural, a of function repeated cohesive socially was this this, others, by conflicts and before noticed of As uncritically. shared absence democratically equality, about wealth, story familiar the later merchant the minorities, the unfairness, vis-à-vis obvious envy, yet five minutes occupied families Romanian) conflicts, about the very humble position their (Lipovan, they encountered – see our title - about local smoldering hardships the about us told past, people Often days.” old “the generalized a to silently period the of glories the extending while period, that in issues social effaced and CED glories, all its trappings, blurred social distinctions, As we mentioned earlier, often the story highlighting the experiences, (Rosenthal diverging 2006; Benwell et to al 2006; not or themselves, Bamberg storytellers always form the et by observed whether al not 2004). acceptable apparently deployed an did always offer they situations, not those were in the counter-narratives and people The aging the them. by enough often restated by being master-narrative, recounted expe as personal the riences between large many and to small refer frictions can we narratives, between group tensions and the personal regarding 4., and 3. Regarding “the Europeanswillbringusthemoneyagain.” and pirates!” the are we “yeaahhh, different, and same believe and not believe in the master- narrative, to to be the law, of rule the against and for be to contradictions, the combine to easier become does it drinks, few a After Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

повtорува. Како шtо забележале и други порано, оваа personal and group contradictions, is easier when социјално кохезивна функција на мулtикулtурниот, the most different groups, and the potentially most богаt и сtабилен наратив, е доволно моќен да ги destabilizing inequalities are gone (Mills 2006; Belanger испегла личниtе и групниtе проtивречносtи, и 2000). е многу полесно кога повеќеtо различни групи и поtенцијално најдесtабилизирачкиtе нееднаквосtи не посtојаt. (Mills 2006; Belanger 2000)

Полесно е да се сакааt Ерменциtе, Грциtе, Евреиtе It is easier to love the Armenians, Greeks, Jews when кога не се tука и кога нивнаtа улога во локалниtе they are gone, and when their role in the local narratives наративи за себеси и месtоtо се редуцирани на of self and place is reduced to anecdotal episodes and анегдоtски епизоди и безопасни зафрканции, harmless side-kicks, sometimes comical (the Armenian понекогаш комични (ерменски вагабонt, Ерменец vagabond, the Armenian with the car). Their crucial role со автомобил). Нивнаtа клучна улога во создавањеtо in the creation of the CED-era wealth and urban culture, на ераtа на ЕКД богаtсtвоtо и урбанаtа кулtура се is systematically forgotten, as well as the problems of сисtемаtски заборавени, исtо како и проблемиtе living together in close quarters, with many different од заедничкоtо живеење во соседсtвоtо, со многу cultures, having access to greatly different resources, in различни кулtури, имањеtо присtап до различни a place that expanded rapidly under foreign influence, ресурси, во месtо кое рапидно се развивало под without the gradual process of “getting used to each сtранско влијание, без посtепениоt процес на other” one would typically find. Significant in this regard „навикнување едни на други“. Значајно во овој однос is the absence of any coherent narrative about the е оtсусtвоtо на каква било кохеренtна нарација за Armenians and their present absence. (Berteaux 1981) Ерменциtе и нивноtо сегашно оtсусtво. (Berteaux Whenever the famous multi-ethnic graveyard of Sulina 1981) Кога и да се спомнаt фамозниtе мулtиеtнички is mentioned, the Armenians are a blank page, and when гробишtа во Сулина, за Ерменциtе нема ни збор, а asked directly, it is said that “they left, and took their кога дирекtно ќе прашаtе, се вели „tие заминаа и со graves with them.” If asked whereto, the answer is “back нив ги земаа и нивниtе гробови“. Ако прашаtе каде, to their homeland.” What really happened, is cloaked in одговороt е „назад во нивниоt роден крај“. Шtо silence, and there is not even an attempt to construct a нависtина се случило е прекриено со tишина и нема cohesive and persuasive narrative, to make sense of it ниtу обид да се создаде цврст и убедлив наратив за all. сеtо ова да има смисла.

Анегдотскиот Ерменец се смета за „couleur locale“ во The anecdotal Armenian is appreciated as “couleur приказниtе за митското минаtо, но нивниtе мотиви locale” in stories about the fabled past, but their real за доаѓањето и заминувањето остануваат не објаснети. motivations for coming and going are left unexplained.

Исtоtо важи и за другите tрговски малцинсtва. The same holds for the other merchant minorities. At 61 Исtовремено, она што останало од грчкиот идентитет the same time, the remaining Greek identity still brings 62 присус мошне биде неговио t заtворенио него, роднини све за и нагови tе дури но за сtрансво, во tи фрагмен Грци на и Сулина во примамливи помалку за аспекtи. површно а tрговија), периодо од живоtо (чес многу на сеќаваше се Tој еден родиtел кој не е Грк и веќе не зборуваше грчки. Дури и нашиоt извонреден грчки соговорник имаше е одговара тоа на доминантниот наратив иако за славата на привлечност, ЕКД. и грчки идентитет кој е поедноставен и прекроен за да престиж има уште сè главниот наратив на бога сеtо се видаt спроtисавени на ЕУ, како и временска ре сегашнаtа на дополнение како ЕКД самата комплекснос Оваа секого. за училиш селски во беше ЕКД на периодоt од Сулина луѓе, изградени и геополи tики сили од комплексна меѓународни регионални, од локални, учесници продукt локалниtе Како од 2003). Bruner 1987; било Polkinghorn 2004; al кој et (Meister од да целосt разбере во беше се може да ЕКД за на компликувана премногу период од Сулина „премногу добра за да биде дека висtиниа“ и содржински чини Се Bruner 2003; Polkinghorn1987). (спореди нив од некоја со иденtификува се различни на приказниtе еtнички групи не се развиени, дури и ако а некој гордо наратив, главниот, дееа еа лвит ааи г преобликува ги До наратив иднина. главниот мера и одредена мина tо европско софисtицирано, а ааио н н романскио на на наративот на t а рднл з лкла оиаиа на доминација локална за придонела tоа о искус и tво ие га, рв да прави град, tричен екцен маргинален, t ој се сеќаваше на приказни за други Грци други за приказни на сеќаваше се Tој шо а ое а е абр грчко разбере се да може да tешко о о уиа С е куео во вклучено е Сè Сулина. во tво на ЕКД (изградба на бродови, на (изградба ЕКД на t tе видувања на малцинсtваа, tа дисtанца и неможнос tоо, сtабилно, ре силнаtа t, tо Petruta Teampau,KristofVanAssche али за деtали tехнички) мшвн на мешавина tа ешко разбирлива tешко оуиа и комунизам t tолеран рк на tорика tорика tа да tно, tа, tо tе tе the process, memories shape narratives and narratives and narratives shape memories process, the In narrative. group and narrative, personal experience, master-narrative The and this in turn shapes the negotiation between personal future. and locally, identities ethnic the extent certain a to reshaped past European sophisticated master- tolerant, stable, the affluent, of an of dominance narrative local the to contribute all in time and absence of possibly opposing minority views, addition to the present EU rhetoric, as well as the distance in itself, CED the of rhetoric strong the complexity, This the Sulina of the CED schools, was hard village to understand in for anyone. embodied geopolitics of people, and forces international regional, local, of mixture complex a of product A 2003). Bruner al 1987; Polkinghorn et 2004; (Meister participants local the of any by grasped fully be to construct a of to complicated good too “too and true” was be CED the of Sulina the if as seems It Bruner 2003;Polkinghorn1987). even if one identifies proudly with one of them (compare storylines on the various ethnic groups are not developed, Everything Sulina. is subsumed under the in master-narrative, and experience and presence Greek the of make sense to hard really it made town, eccentric marginal, his of and communism Romanian of worlds narrative closed the him, for even but abroad, relatives Greek his about stories of fragments and Sulina, in Greeks other the less appealing aspects. He remembered stories about of some over glossing while commerce), (shipbuilding, (often technical) details about life during the CED period of wealth a remembered did He anymore. and Greek speak not parent, non-Greek one thedominant had informant fit Greek to prodigious most our Even tailored glories. CED the of narrative and simplified, identity Greek is a that albeit attraction, and prestige some Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

локалниtе еtнички иденtиtеtи и ова за возвраt го shape memories. Despite the stabilizing function of обликува помирувањеtо меѓу личноtо искусtво, narrative, it can never succeed completely: the eternally личниот наратив и групниот наратив. Во процесоt, unstable Lacanian Real cannot be contained forever in сеќавањаtа го обликуваат наративот и наративотги any discursive structure, and after a while, every socially обликува сеќавањаtа. И покрај сtабилизирачкаtа constructed meaning, will necessarily shift or shatter. улога на наративот, tој не може во целосt да успее: вечно несtабилното Лакановско Реално не може вечно да се одржи во некоја дискурзивна сtрукtура и по некое време, секое опшtесtвено консtруирано значење нужно ќе се промени или размести.

Поtребно е наtамошно исtражување во Сулина. Further investigation in Sulina is needed. Things we Рабоtиtе шtо не можевме да ги опфаtиме во нашеtо could not cover in our research yet, include the workings исtражување, ги вклучуваат и дејствувањето на of historical trauma (see Antze & Lambek 1996 e.g.), the исtорискаtа tраума (види Antze & Lambek 1996), impact of short-term interaction, e.g. in a focus group, влијаниеtо на краtкоtрајниtе инtеракции на при on the construction of narrative of self and place (e.g. мер во фокус група, за создавањеtо на наратив за Moissinac & Bamberg 2004), and the negative mold себе и за месtоtо (пр. Moissinac & Bamberg 2004), и for local discursive formation, formed by regional and за негаtивниот камп за формирање на локалните national narratives on Sulina and the surrounding дискурси, создадени од регионалниtе и националниtе Danube Delta. Green, ecological discourses, and related наративи за Сулина и околинаtа на делtаtа на Дунав. discourses on corruption undermining the green goals, Зелените, еколошки дискурси и со нив поврзаниtе dominate the discussion on the Danube Delta, while дискурси за корупцијаtа која ги поtкопува зелениtе Sulina in the Romanian imagination, is the epitome of цели, доминирааt во дискусииtе за делtаtа на Дунав, marginality, “the dying city on the edge of the world,” додека Сулина во романскаtа имагинација е пример a narrative that is fiercely resented by the people in на маргиналносt, „град на умирање на крајоt од Sulina. свеtоt“, наратив кој им е многу одбивен на луѓеtо од Сулина.

Превод од англиски јазик: Марина Ковачиќ 63 64 2. 1. Bele{ki: 3. 5. 4. 28 оац) кк и 4 пирмн рабоtници привремени (567 Романци)си 746 и како Романци), (208 врабоtени - 359 имаше ЕКД година, 1879 1930 До православна џамија). Грчка и проtесанска – 1869 православна, Руска – 1966 црква, мул Каtоличка – (1865 за придонесувајќи улога во поддржувањето на сиtе религиски уверувања, осве осве јавно воведе хрис 1864 (во гробишtа организираше ги година, 1903 од линаја поврзува Сулина со пала ЕКД изгради болница (1867-1869), воден замок (1903), (ЕКД). новоформирана извеш еден Според Французи посебно луѓе, факtо ш на оглед со дека, тврдиме да Може а еок суа кг чеои а семејс на соговорници членови кога случаи неколку на на влијание Германци огромно секојдневно и имало различни „космополи заедно од работеле комуницирале, врабоtени кои и еtниции, преtсавници многу функционирање сигурно, Речиси присtанишео Консана. на предносt даде му и мапа навигациската од Сулина Изградба Romanian The Academy, Bucharest. од година 1940 издадена “Dobrogea” све за лонец Прваtа после Добруџа уае д 90. К иае мше акtивна мошне и имаше ЕКД 1910). од tлување н ЕД (1868), ЕКД на tа Дунав - Црно Море ја оtсече ја Море Црно - Дунав каналоt на tа на. Види повеќе во повеќе Види соодвеtна. баш е не tопење tалијани Иtе, Данциtе, Англичаниtе, tе, (о исклучуок (со „памеtа“ се не тн. и tе, tскио е имале лични врски со нив). Оние кои Оние нив). со врски лични имале tе tијански ри Гц, рец еиррл од емигрирале Ерменци Грци, Tурци, Ерпк кмсј з Дунав за комисија Европска tа tе доброплаенивозла Сепак, градо t. на изглед t“ ое (елек пеtролеј на tлување Tулча и Галаtи (1857) и н во врабоtен од напишан tај и о 81 муслимански 1871 во и tе tикул лгаса ииа оа ја која линија tелеграфска к вја ме војна, tска Petruta Teampau,KristofVanAssche tурнаа о на ЕКД со своиtе со ЕКД на tо tни франци. tолеранција tелефонска tафораа на tвоо о многу tо tрично tе), 5. 4. 3. 2. 1. Notes: Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight people who were part of the multicultural day-to-day life day-to-day multicultural the of part were who people are memory collective the in stayed who Those them). to connections personal had family informants’ the where cases few for (except “remembered” not are etc. Germans city. However, the French, the British, the Dutch, Italians, the of outlook “cosmopolitan” the in share important an ethnicities, working together and different communicating on a daily basis had of employees and representatives many its with CED of functioning the certainly, Almost to priority gave and navigation Constanta asharbor. of map the off Sulina cut Academy, Channel Sea Danube-Black the of Romanian construction The The by 1940 Bucharest. in “Dobrogea,” published reference further for See completely. hold not does metaphor pot melting the WWI, after Dobrudja especially Turks, Greeks, Armenians, have emigrated from We could also argue that, due to the fact that many people, golden francs. in paid generosly all Romanians), (567 workers temporary 746 adding Romanians), (208 employees 359 and had protestant CED 1930, By – moschee). a – 1869 1870 Orthodox, Greek Orthodox, Church, Russian Catholic the of - the 1866 milieu – a (1865 tolerance to multicultural contributing sponsoring confessions, in religious role active all very since a had (electricity CED Also, petroleum 1910). with illumination the introduced public – has one), (1864 Muslim the cemetery – 1871 one, the Christian organized has 1903, since line telephonic a and (1857) Galaţi and Tulcea to Sulina linking line castle telegraphic a (1868), water palace CED the (1903), the (1867-1869), hospital a built has CED established CED. According to a report written by an employee of the newly Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

осtанале во колекtивнаtа меморија се луѓеtо кои of the city, involved in its networks and in the very fabric биле дел од мулtикулtурноtо секојдневие на градоt, of urban co-inhabitance. вклучени во неговиtе мрежи и во самоtо tкиво на урбаниоt соживоt.

6. Всушност, многумина новодојденци се асимилирани 6. In fact, many newcomers are being assimilated into this во овј наратив и заземаат простор и време во согласност narrative and they appropriate space and time according со него, а истовремено можат одново да се измислат to it, and simultaneously they can reinvent themselves as себеси како космополитски „сулијанци“. cosmopolitan “sulineni.”

7. Група формирана под великодушното и храбро 7. A group created under the generous and full-hearted водство на локална библиоtекарка Илинка Михаила, guidance of the local librarian, Ilinca Mihaila, who was која беше мошне корисна и ни даде огромна поддршка also very supportive and helpful with our research. во нашеtо исtражување.

8. Види Irwin-Zarecka (1994). 8. See Irwin-Zarecka (1994).

9. Слика што ја користиеа медиумите за да го нагласат 9. An image that has been employed by mass media coverage сегашното пропаѓање на градот. in order to emphasize the current decadence of the city.

10. Ова може да се tолкува како дел од општиот наратив 10. This could be interpreted as part of an overall narrative во посt-комунисtичка Романија од „злаtниtе in post-communist Romania of the “golden ages” of the години“ на меѓувоениоt период, кон кој луѓеtо (и interwar period, where people (and politicians) turn to полиtичариtе) се навраќааt кога сакааt да го избегнаt when they want to elude the communist period. комунисtичкиоt период.

11. Пишувајќи за „носtалгијаtа од крајбрежјеtо“ во 11. Writing about the “nostalgia of the waterfront” in the case случајоt со сtариtе заедници на Ред Хук во Бруклин, of the old-timers community of Red Hook in Brooklyn, Њујорк, Филип Касиниц (Philip Kasinitz) и Давид New York, Philip Kasinitz and David Hillyard emphasize, Хилјард (David Hillyard) го исtакнувааt, како дел од as part of this portrayal of the past, the importance of ваквиоt приказ на минаtоtо, значењеtо на идејаtа the idea of community as recollected detail: “Beyond за заедницаtа како запомнет деtаљ: „Надминувајќи family ties, old-timers are nostalgic for the ‘genuine social ги семејниtе врски, сtароседелциtе се носtалгични relations’ of peer groups”, as part of the “density of social за ‘авtенtичниtе социјални врски’“ како дел од life back when ‘everybody knew everybody else’” (Kasinitz „згуснатоста на опшtесtвениоt живоt кога ‘секој го and Hillyard 1995: 153). знаеше секого’“(Kasinitz and Hillyard 1995: 153) 65 66 15. 14. 12. 16. 13. чиј пес чиј маж.’ одговараше: добар Кога ќе видиш пес најде на улица, не си прашуваш скиtничка, онаа „Кога рабоtи“ (г.Г.,83). и, но овие не се корис се не овие но фунtи, злаtни „луѓе наратив, сличен друг Според ми присуtен натрупаност. „конtинуирано градо на вид посtавеноса бидејќи некој исtо како Сулина и дека чини 1995: Се Hillyard 158). and (Kasinitz време“ исtо во или помалку повеќе посtоеле да како замислени беа работи случила на улица“. Прераскажано како ми работа за која некој можел да се сети дека си дозволис Рабо леи. 25 чинеле модерни, многу чевли, лакирани чифт ден рабоtа на присtанише била околу 500 леи, додека Според еден мошне популарен наратив, пла „ tаро с и шишиња железо“ (г-а. хар tија, собираше туку пиtаше, слободен. биде да сакаше Ерванt оеа а ржве а рг аи. о нејзиноtо По начин. мажење, друг на не преживее бидејќи да просtиуира можела се да морала дека призна липовански и Ерменци Грци фунtи Евреи во романска валу tа и правеа огромни градоt. бога од сtрана а аии и ијр, о носtалгичнио во истражувањето подобри Хилјард, во и Касиниц с tароседелцие на со t случајо Во t Неговио tник на прис tе најчес е да о лц, луѓе улица, по одеа tие беше е денови на Ред Хук, Ред на денови tе tе исtо tаа санапочиуванажена“(г-а.T.). вн ое, о Задик но човек, почиtуван беше tако tек ишишевиноворес ова, T.). tо беа вклучени во еа помалку пла помалку рабо tеа рабоtници tе tака живееја од tанишео лесно можел секој ден да уку чиј пес чиј tуку г рзеуа злаtние разменува ги tе Petruta Teampau,KristofVanAssche ие ја вклучија „секоја вклучија ја tие ова? Г-а. Ардаше ми Ардаше Г-а. ова? е е дозволува не t tрговија со жиtарици. а ‘ии ја ‘види шепоtеа, tо tрговија, романски ој не крадеше ниту крадеше не Tој еа во романска во tеа о беа платени во платени беа tо tоран. к с помнеше се tака а секогаш Tаа кога било се t, сиtе овие t tа за еден tекс tсва. tаква tени за t t“, tа tе 16. 15. 14. 13. 12. Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight atd o e re H dd o sel r e, e collected he paper, bottles,andscrapiron” (Mrs.T.). beg, Ervant or steal Zadik not did He but free. be man, to wanted respectable a was father “His married, shebecamearespectablewoman”(Mrs.T.). she After otherwise. survive couldn’t she because prostitute herself to had she that me to confessed Ardaşe Mrs. street, the you don’t ask ‘whose dog on dog a see you “When replied: always husband. She good a herself found she tramp, that at “look whisper to used people street, the on walked they “When (Mr. G.,83). jobs” paid lower the did workers Lipovan and Romanian commerce of lived also Armenians commerce. grains involved in mostly were currency Greeks fortunes. Romanian great made in and pounds who golden those the were Jews exchanged town. the in of used side be Romanian not could the these were but pounds “people golden in narrative, paid similar another to According the city wouldnotallowforsuchagglomeration. of space physical actual the since myth,” of present Sulina seems also to be recollected in a kind 158). of 1995: Hillyard “continuous and (Kasinitz time” same the at less these businesses were imagined as having existed more or remember as could anyone business “every included they Hillyard’ and Kasinitz in study, in a nostalgic article about Red Hook’s better days, old-timers the of case the In the restauranteveryday. in wine of bottle a and steak a afford easily could docks the on worker A lei. 25 was fancy, pair very shoes, a lacquer of while lei, 500 about was harbour the on work of According to a very popular narrative, the pay for one day having been on the street. Retold as myth, all of all myth, as Retold street. the on been having ever was this but whose dog is this?’” Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

17. Религијаtа била особено важна за липовенскаtа 17. Religion used to be very important for the Lipovan заедница, особено порано, како шtо се покажа и преку community, especially in old times, as shown in other другиtе нарации. Во друго инtервју, г. Х. рече „важни narratives also. In another interview, Mr. H. says “all that беа само црковниtе писанија и чиtања. Сtариоt човек mattered was the church writings and readings. The old смеtаше дека некој што знае да чиtа и да пишува men considered that somebody who knew how to read на црковен јазик (словенски), дури и ако имал само and write the church language [Slavonic], even if he only четиригодишно образование, е многу пообразован had 4 classes, was more educated than me, for example, од мене, на пример, по завршување на високоtо after graduating from high school.” училишtе“.

18. Tрнливо овошје од диво расtение кое расtе во бара, на 18. The thorny fruits of a wild plant growing in the swamp, on вода, чија срцевина има вкус на рдоква. water, whose core tastes like reddish.

19. „Сулина се промени. Ја напушtив Сулина во 60-tе и 19. “Sulina changed. I left in the 60’s from Sulina, and came се враtив во 1973 година. Беше поинаква, не знам шtо back in 1973. And it was different, I don’t know what, but беше, но беше сменеtа“ (г. Х., 64) it changed” (Mr. H., 64).

20. „Ова беше, така да кажам, Сибир на Романија“ (Близу 20. “This was, so to say, the Siberia of Romania” (Close to до Сулина, во Периправа, беше еден од најсуровиtе Sulina, at Periprava, was one of the most severe political полиtички заtвори за време на комунизмоt). prisons during communism).

21. „Во слободнаtа tрговска зона, на луѓеtо кои продаваа 21. “In the porto franco, people that were selling milk were млеко им беше дозволено да влезаt, tие продаваа allowed to get in, they were selling the milk and then hide млеко и поtоа криеа забранеtи продукtи во лонциtе. forbidden merchandise in the cans. Even textiles, they Дури и tексtил, ќе го сtавеа околу половинаtа под would put it around the waist underneath the cloths, to облекаtа, за да ги избегнаt tаксиtе на царина“ (г. П., avoid the taxes at the customs” (Mr. P., 72). 72).

22. Исtо tака, со шеќероt беше мошне инtересно... 22. Also, with sugar was very nice…We used to go by boat close Имавме обичај да одиме со чамец близу до бродоt to the ship, and they gave us sacks of sugar, we filled up каде ни даваа вреќи со шеќер и ние го полневме the boat. And we just paid very little. Periprava was full of чамецоt. Плаќавме многу малку. Периправа беше sugar, Sfistofca was full of sugar. Even so, the owners used полна со шеќер; Сфисtофка беше полна со шеќер. И to come here as the only place where there is no stealing. покрај tоа, сопсtвенициtе имаа обичај да доаѓааt tука Because in other places it was even worse. And for those како на единсtвено месtо каде шtо немаше крадење. quantities, the stealing was insignificant (Mr. H., 64). Бидејќи на други месtа беше многу полошо. А за tие количества, крадењеtо беше безначајно (г. Х., 64).

23. Сепак, за време на комунизмоt, Сулин сtрадаше на 23. However, during communism, Sulina suffered the same 67 исt начин како и други месtа во Романија (недосtаtок privations as other localities in Romania (lack of water, од вода, греење, елекtрична сtруја). Сепак, локалциtе heat and electricity). Hence, the local (still quoted) saying: 68 hn T C 20. lc, eoy n iett: Imagining identity: and memory Place, 2005. C. T. Chang 2000. (eds). Wengraf. T. and Bornat. J. P., Chamberlayne, abr, . n M Ades es. 2004. (eds). Andrews M. and M. Bamberg, Bruner, J. 2003. Self-making narratives. In narratives. Self-making 2003. J. Bruner, In narrative. as Ethnography 1986. L. E. Bruner, forgetting: and Remembering 2002. Jens. Brockmeier Bird S. Elizabeth. 2002. It makes sense to us. Cultural Identity 1981. D. Bertaux, 2006. Stokoe. E. and M. B. Benwell, memory: collective and space Urban 2000. Anouk. Bélanger, nz Pu, n Mcal abk es) 1996. (eds.). Lambek Michael and Paul, Antze Библиографија: -i uia (уиа Слн/оа м вд, нема вода, све има Сулина/Кога (Сулина, lumina” n-ai apa, ai Sulina/Cand Sulina, „ t: вела циtирани) ушtе (сè ‘New Asia.’Asia PacificViewpoint46(3): 247–253. London: Routledge. Science Social in Methods Biographical to Turn The 209-225. Self Narrative a Edited of by Construction the and Memory one Nraie: artn, eitn, Making Resisting, Sense Narrating, Narratives: Counter London: Routledge. York, New Memory. and Trauma in Essays Cultural 139-155. Press, Illinois of University Urbana: Bruner. M. E. and by Edited Experience. of Anthropology (1): 15-43. 8 Psychology, & Culture memory. cultural as Narrative Contemporary of Ethnography, vol.31(5):519-547. Journal Place, of Legends Local in Approach intheSocialSciences Edinburgh: EdinburghUniversityPress. 92. memory. Canadian Journal of Urban Research 11, 1: 69- of production the of dimensions various the Analysing tлина). . Amsterdam:JohnBenjamins,351-371. R. Fivush and C. A. Haden. Mahwah: Erlbaum, igah ad oit: h Lf History Life The Society: and Biography Petruta Teampau,KristofVanAssche Discourse and Identity. and Discourse . London:Sage. Autobiographical . . Turner W. V. Considering es Past. Tense The . . hn T C 20. lc, eoy n iett: Imagining identity: and memory Place, 2005. C. T. Chang 2000. (eds). Wengraf. T. and Bornat. J. P., Chamberlayne, In narratives. Self-making 2003. J. Bruner, In narrative. as Ethnography 1986. L. E. Bruner, forgetting: and Remembering 2002. Jens. Brockmeier Bird S. Elizabeth. 2002. It makes sense to us. Cultural Identity 1981. D. Bertaux, 2006. Stokoe. E. and M. B. Benwell, memory: collective and space Urban 2000. Anouk. Bélanger, 2004. (eds). Andrews M. and M. Bamberg, References: nz Pu, n Mcal abk es) 1996. (eds.). Lambek Michael and Paul, Antze Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight When there’swater,nolight). “Sulina, Sulina/Cand ai apa, n-ai lumina” (Sulina, Sulina/ ‘New Asia.’Asia PacificViewpoint46(3): 247–253. London: Routledge. Science Social in Methods Biographical to Turn The 209-225. Self Narrative a Edited of by Construction the and Memory 139-155. Press, Illinois of University Urbana: Bruner. M. E. and by Edited Experience. of Anthropology (1): 15-43. 8 Psychology, & Culture memory. cultural as Narrative Contemporary of Ethnography, vol.31(5):519-547. Journal Place, of Legends Local in Approach intheSocialSciences Edinburgh: EdinburghUniversityPress. 92. memory. Canadian Journal of Urban Research 11, 1: 69- of production the of dimensions various the Analysing Making Resisting, Sense Narrating, Narratives: Counter London: Routledge. York, New Memory. and Trauma in Essays Cultural . Amsterdam:JohnBenjamins,351-371. R. Fivush and C. A. Haden. Mahwah: Erlbaum, igah ad oit: h Lf History Life The Society: and Biography Discourse and Identity. and Discourse . London:Sage. Autobiographical . . Turner W. V. Considering es Past. Tense The . . Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Chatman, S. 1978. Story and Discourse. Ithaca: Cornell Chatman, S. 1978. Story and Discourse. Ithaca: Cornell University Press. University Press. De Fina, A., D. Schiffrin, and M. Bamberg. 2006. Introduction. De Fina, A., D. Schiffrin, and M. Bamberg. 2006. Introduction. In Discourse and Identity. Edited by A. De Fina, D. In Discourse and Identity. Edited by A. De Fina, D. Schiffrin and M. Bamberg. Cambridge: Cambridge Schiffrin and M. Bamberg. Cambridge: Cambridge University Press, 1-23. University Press, 1-23. Della Dora, Veronica. 2000. The rhetoric of nostalgia: Della Dora, Veronica. 2000. The rhetoric of nostalgia: Postcolonial Alexandria between uncanny memories Postcolonial Alexandria between uncanny memories and global geographies. Cultural geographies 13: 207- and global geographies. Cultural geographies 13: 207- 238. 238. Eyerman, Ron. 2004. The past in the present. Culture and the Eyerman, Ron. 2004. The past in the present. Culture and the transmission of memory. Acta Sociologica 47, 2: 159– transmission of memory. Acta Sociologica 47, 2: 159– 169. 169. Herman, D., M. Jahn and M - L. Ryan (eds). 2007. Routledge Herman, D., M. Jahn and M - L. Ryan (eds). 2007. Routledge Encyclopedia of Narrative Theory. London: Encyclopedia of Narrative Theory. London: Routledge. Routledge. Iordachi, Constantin. 2001. “The California of the Romanians:” Iordachi, Constantin. 2001. “The California of the Romanians:” The Integration of the Northern Dobrogea into Romania The Integration of the Northern Dobrogea into Romania 1878-1913. In Nation-Building and Contested Identities. 1878-1913. In Nation-Building and Contested Identities. Romanian and Hungarian Case Studies. Edited by Romanian and Hungarian Case Studies. Edited by Trencsényi Balàsz, Dragos Petrescu, Cristina Petrescu, Trencsényi Balàsz, Dragos Petrescu, Cristina Petrescu, Constantin Iordachi, Zoltàn Kàntor. Budapest: Regio Constantin Iordachi, Zoltàn Kàntor. Budapest: Regio Books and Iasi: Polirom, 121-52. Books and Iasi: Polirom, 121-52. Irwin-Zarecka, Iwona. 1994. Frames of Remembrance. The Irwin-Zarecka, Iwona. 1994. Frames of Remembrance. The Dynamics of Collective Memory. New Brunswick and Dynamics of Collective Memory. New Brunswick and New Jersey: Transactions Publishers. New Jersey: Transactions Publishers. Jedlowski, Paolo. 2001. Memory and sociology. Themes and Jedlowski, Paolo. 2001. Memory and sociology. Themes and issues. Time & Society 10, 1: 29–44. issues. Time & Society 10, 1: 29–44. Kasinitz, Philip, and David Hillyard. 1995. The old-timers’ Kasinitz, Philip, and David Hillyard. 1995. The old-timers’ tale: The politics of nostalgia on the waterfront. Journal tale: The politics of nostalgia on the waterfront. Journal of Contemporary Ethnography, vol. 24 (2):139-164 of Contemporary Ethnography, vol. 24 (2):139-164 Labov, W. and J. Waletzky. 1997 (67): Narrative analysis: Oral Labov, W. and J. Waletzky. 1997 (67): Narrative analysis: Oral versions of personal experience. In Essays on the Verbal versions of personal experience. In Essays on the Verbal and Visual Arts. Edited by J. Helm. Seattle: Washington and Visual Arts. Edited by J. Helm. Seattle: Washington University Press. University Press. Meister, J.C., T. Kindt, W. Schernus and M. Stein (eds). 2004. Meister, J.C., T. Kindt, W. Schernus and M. Stein (eds). 2004. Narratology beyond Literary Criticism. Berlin and Narratology beyond Literary Criticism. Berlin and New York: Walter de Gruyter, 213- 237. New York: Walter de Gruyter, 213- 237. Mills, Amy. 2006. Boundaries of the nation in the space of Mills, Amy. 2006. Boundaries of the nation in the space of 69 the urban: landscape and social memory in Istanbul. the urban: landscape and social memory in Istanbul. Cultural Geographies 13: 367-394. Cultural Geographies 13: 367-394. 70 2005. Tudose. Tatu, Rosenthal, G. 2006. The narrated life story: On the interrelation 2004. Haukanes. Haldis and Kaneff, Deema Frances, Pine, so was I weird, “It’s 2005. Bamberg. M. and L. Moissinac, Polkinghorne, D. 1987. D. Polkinghorne, diplomaţi, DunăreadeJos,1745-1856 pdf) nme/books/2006/Chapter_1_-_Gabriele_Rosenthal. http://www2.hud.ac.uk/hhs/ D. at available of Huddersfield and (Also Press. Roberts, University B. Huddersfield: Kelly, In Robinson. N. Horrocks, narration. C. Milnes, and Knowledege and Memory memory Narrative, experience, between Sciences A Religion: In Religion. Europe. and on Politics perspective Memory, Introduction: in Speech CommunicationJournal29(2),142-156. defences identity conversational “small” stories discursive of adolescent boys. Texas Developing mad”: New BrunswickandLondon:TransactionsPublishers. Haukanes. Haldis and Kaneff, Deema Frances, Pine by . Albany:StateUniversityofNewYorkPress. The Past Meets the Present in Europe Cărţi vechi, corăbii, reisi, neguţători şi neguţători reisi, corăbii, vechi, Cărţi Narrative Knowing and the Human the and Knowing Narrative Petruta Teampau,KristofVanAssche eoy Pltc and Politics Memory, . EdituraIstru. Eie b K. by Edited . . Edited Tatu, Tudose. 2005. Tudose. Tatu, Rosenthal, G. 2006. The narrated life story: On the interrelation 2004. Haukanes. Haldis and Kaneff, Deema Frances, Pine, so was I weird, “It’s 2005. Bamberg. M. and L. Moissinac, Polkinghorne, D. 1987. D. Polkinghorne, Sulina, Sulina/Whenthere’swater,nolight diplomaţi, DunăreadeJos,1745-1856 pdf) nme/books/2006/Chapter_1_-_Gabriele_Rosenthal. http://www2.hud.ac.uk/hhs/ D. at available of Huddersfield and (Also Press. Roberts, University B. Huddersfield: Kelly, In Robinson. N. Horrocks, narration. C. Milnes, and Knowledege and Memory memory Narrative, experience, between Sciences A Religion: In Religion. Europe. and on Politics perspective Memory, Introduction: in Speech CommunicationJournal29(2),142-156. defences identity conversational “small” stories discursive of adolescent boys. Texas Developing mad”: New BrunswickandLondon:TransactionsPublishers. Haukanes. Haldis and Kaneff, Deema Frances, Pine by . Albany:StateUniversityofNewYorkPress. The Past Meets the Present in Europe Cărţi vechi, corăbii, reisi, neguţători şi neguţători reisi, corăbii, vechi, Cărţi Narrative Knowing and the Human the and Knowing Narrative eoy Pltc and Politics Memory, . EdituraIstru. Eie b K. by Edited . . Edited Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Каtерина Бунtоt на голиоt живоt: Katerina Sheer Life Revolting: Колозова Концепtоt за живоtоt Kolozova The Concept of Life и неговоtо полиtичко and Its Political значење кај Спиноза, Meaning in Spinoza, Агамбен и Баtлер Agamben and Butler 1. Спинозовски увод: Хибрисtичнаtа сушtина 1. A Spinozian Intro: The Hubristic Essence на човешtвоtо of Humanity

Поради неговаtа експресивносt која сушtински му By virtue of expression intrinsic to it, Spinozian припаѓа, спинозовскиоt нагон за самоодржување conatus of self-preservation can be defined as intensive може да се дефинира како инtензивен, додека whereas the latter, i.e., intensity, is defined by infinity инtензиtеtоt се дефинира со бесконечносt (Deleuze (Deleuze 1990). In accordance with the immanence that 1990). Во склад со иманенtносtа шtо го дефинира defines it (the conatus of infinity), self-preservation is (нагоноt за бескрајносt), самоодржувањеtо е прес transgressive or hubristic. Namely, if human “appetite” tапничко или хибрисtичко. Имено, ако човеч consists in the necessary tendency toward an infinite коtо tежнеење (appetitio) се сосtои од неопходнаtа power of existence, and if infinity bears the mark of – склоносt кон бескрајна моќ на посtоење, и ако or gives mark to, i.e., defines – immortality (or godlike бескрајносtа го носи белегоt на бесмрtносtа (или existence), we can conclude that human essence is боголикоtо посtоење), или ја обележува, t.е. ја hubristic. It is an inherent tendency of the finite being, дефинира бесмрtносtа (односно го обележува always already participating in the Infinity, to endlessly tоа боголико посtоење), може да се заклучи дека increase its Desire (Spinoza’s “conscious emotion”) for човечкоtо посtоење е хибрисtично. Tоа е вродена perfection of life, that is, for a life that offers as complete склоносt на конечноtо биtие, кое секогаш веќе and as undisturbed as possible state of pleasure. учесtвува во Бескрајносtа, бескрајно да си ја зголемува Желбаtа („свесноtо чувсtво“ на Спиноза) за усовршување на живоtоt, односно, за живоt шtо нуди шtо е можно поцелосна и понегибнаtа сосtојба на задоволсtво. 71 Во еден спинозовски универзум, совршенсtвоtо се In a Spinozian universe, perfection is achieved within осtварува во заедница на човечки (и на други живи) a community of human (and other living) beings. 72 суш , сtојалиш предјазичноtо, чис од речиси извира изгледа Револtо самоодржување на биttа во е Криtикаа обраtно. (E Спиноза задоволс на сосtојба благососtојба, сопсtвенаа врз сопсtвенаа врз влијае Замисла ни сtрадаа другиtе. со поврзаносt задоволс гле себепос на Злоtо, однос и во tавувањео Доброtо Занимава меѓу Спиноза. спроtивнос tа со на нагоноt самоодржување) на вродено (за е му негаtивнос со живоtо вење заклучоко изведе се да може Оttука, во) живо човечка чувс внесе заживо да односи меѓучовечки на мрежа организиранаtа во да си ја зголеми моќ може да за Имено, опшtесвоо. во промени внесува го болка со понезагаден можно е може да се рече и оваа дека поtребаа од живоtо импликација да биде една ш tо ушtе изведе се Ако преживување. само суш живи tе си на живоtи е од и посtоење од „исклучување предизвикува умо на однос во улога образувачка има Спиноза, според дна аа в и рк замислување преку и посtоење „исклучи во сака, единка tага во живоtо, кој оtсекогаш и онака е неразделен ат е сочини се даат , додака умо додака t, tесва. Совршенс к, човечка Оttука, 53-58). 1996: (Lloyd tвоо джвњ, д нема од одржување, о (или кри (или tо а“ за одржување на (и на одржување за „глад tа“ на – сушtина tа tо (SpinozaЕIII29p,30,30p). воеа меѓусебна вродена нашаtа од зависи tво III tо благоворнипромени. г (ly 16: 6. Сtремежо 76). 1966: (Lloyd tага , 0.. Замислување 30p.). о го на го шtо она сè на) tикаа t е им други tе на шtо она сеtо од tо“ секогаш веќе секогаш tа за дејсtво, поединецо t се л н самоодржување на tели tвоо, или сосtојба о раѓа болка раѓа шtо она на tо“ из спроtисавенос t, tаа ја а просtо на сосtојба tа ва, tесва, во себе го вклучува го себе во да поединецо t tера дк другиtе дека tа искус tо н суш на tе ), (imaginatio tо о објаснува tво, еа проtи дека t е вроден на вроден е & tа на целосно , а го да tо, Katerina Kolozova tвеноо, гризува , и tо, tруди кон t њеtо tеза, tо tо. tа n eain o id hra te latter the whereas mind to relation in role formative a has Spinoza, to according Imagination, own our wellbeing, state of being-in-pleasure, own explains Spinoza (E III, 30p). our affects suffer others the Imagining others. the with interrelatedness constitutive our on depends pleasure total of state the or Perfection beneficial, life-increasing change in the organized in network ofinterpersonal relations. change life-increasing beneficial, introduce to seeks individual the activity, of power her his/ increase to able be to order in Namely, society. in possible as little as corrupt by pain urges the individual to introduce change life maintain to need the that say Inferring one further implication of this thesis, one might surviving. merely of stance mute the from self-preserving, sheer of from the purely experiential, almost pre-linguistic stance stem to seems Revolt self-preservation. of heart the at is constitutive of self-preservation, and Bad, and positioning oneself in Good terms of this opposition between seem to be is opposition the negativity with Concern with self-preservation). (of life conatus Spinoza’s corrupts to immanent that all (or to of) opposition critique that infer could one Consequently, life (Spinoza essence – immanent to the “appetite” for preserving (in) inextricable already always from the lives of all living beings, is immanent to human life, one’s in sadness and pain about brings what of existence” of “exclusion toward the Striving 76). 1996: (Lloyd sadness the with affects others whatever of – imagination through and – in existence” the “exclude to wishes individual human the Therefore, 53-58). 1996: (Lloyd emotion integrates Sheer LifeRevolting E III29p,30,30p). vice versa. Critique las already always

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Вакваtа логика на изведување вреди само во однос This logic of inference is valid only with reference to the на акtивниtе и свесни чувсtва, t.е. на желбаtа. active and conscious emotions, i.e., to desire/s. Passions Сtрасtиtе се пасивни (Spinoza E III 56). Сtрасtиtе, во are passive (Spinoza E III 56). Passions, the in Spinozian спинозовска смисла на збороt, се реакtивни чувсtва sense of the word, are re-active emotions lacking in на кои им недосtигааt замисла (imaginatio) и разум imagination and reason in order to introduce change (E (ratio) благодарение на кои би вовеле промена (E III 49p, 56, 58). Passive emotions are not desires for any III 49p, 56, 58). Пасивниtе чувсtва не се желба за sort of change except re-active reversals – products of какви-годе промени освен за реакtивни превраtи ressentiment. In fact, in a Spinozian universe, passions – производи на ресенtименtоt. Впрочем, во еден are no desires at all. Desire, in the Spinozian sense of the спинозовски универзум, сtрасtиtе воопшtо не се word, is a conscious and active emotion (Spinoza E III желби. Желбаtа, во спинозовска смисла на збороt, е 9, 49, 49p, 58p, 1def. 1def.exp., “General Definition of свесно и акtивно чувсtво (Spinoza E III 9, 49, 49p, 58p, the Emotions).” Passions are contrary to active emotions 1def., 1def.exp., “General Definition of the Emotions”). (Spinoza E IV 23, 23p, 24, 24p, 33, 33p, et alibi). They Сtрасtиtе се спроtивни на акtивниtе чувсtва (Spinoza are the product of being passively subjected to external E IV 23, 23p, 24, 24p, 33, 33p, et alibi). Tие се производ inflictions of either pleasure or pain (E III 57p, General на пасивнаtа подложеносt на задоволсtва и болки Definition of the Emotions). предизвикани однадвор (E III 57p, General Definition of the Emotions).

Можносtа од бескраен вишок на „глад“ (appetitio) The possibility of infinite excess of “appetite” gives rise создава визија за иманенtно хибрисtично Човешtво. to a vision of an immanently hubristic Humanity. Still, in Сепак, во хипоtеtичниоt апсолуtно слободен свеt на Spinoza’s hypothetical world of absolute freedom, in his Спиноза, во неговаtа уtопија на акtивни (свесни) utopia of active (conscious) emotions, conflict would be чувсtва, конфликtоt би бил невозможен. Она impossible. What everyone strives for, accompanied by кон шtо сиtе се сtремаt, заедно со желбиtе шtо desires formed by “adequate ideas” (E II, def. 4), is well- произлегувааt од „соодвеtни идеи“ (E II, def. 4), е being. The “good” is something immanently originating благососtојба. „Доброtо“ е нешtо шtо иманенtно from the infinite power of being that is given as извира од бескрајнаtа моќ за посtоење која конечниtе potentiality to the finite beings. “Good” is never external, биtија ја добиле како поtенцијалносt. „Доброtо“ never something possessed by an external entity or body никогаш не е надворешно, никогаш не е нешtо шtо that one would strive to acquire by way of dispossessing му припаѓа на некој надворешен енtиtеt или tело of it that other body. This is a necessary implication of шtо човек би се сtремел да го добие лишувајќи го од Spinoza’s thesis about the “true nature” of any finite него другоно tело. Ова е неминовна импликација од being as a modal essence participating in the attributes tезаtа на Спиноза за „висtинскаtа природа“ на сиtе of infinite Nature or God. Whereas, as far as the good/ конечни биtија како модална сушtина која учесtвува evil opposition is concerned, according to Spinoza, it

во особиниtе на бесконечнаtа Природа или на Бога. does not exist in itself. Good and evil are always already 73 Меѓуtоа, според Спиноза, во смисла на спроtивносtа relationally determined. 74 нема tо заш – живо од инtензие вишок t можнио врз не конtрола tа на со заедно казна, со средсtваа за спроведување, се „изум“ закани tе на умеренос и како вредносtи, и норми наме tнаие Инсtиуционално Државаtа. е све Обликоt ш 35p, 35c1,35c2,35n). разумоt ( врз заснован конtрола, на облик Спиноза Заtоа, 34n). 34p, 34, (Spinoza визија хобсовска една според посtоење може да содржи поtенцијал да го преtвори свеtов во посtоење за и посtоење наше tо за неблагоtворно е ш tо она сеtо (на лошоtо конечни посtоење, суш на моќ смалена со чувс реак на 4c), IV, (E сtрасие на Подложени добри илилоши Меѓу злоtо сеионакасекогашодносноу добро/зло, , ао о ее н е оо аи добро. е задоволс ами Доказ: лошо, е не себе, по само Задоволсtвоо, споменаtио вид(SpinozaEIVPreface). сигурнос зацр го си сме шtо природа човечка вид оној до доближиме се ќе повеќе кое со средсtво е дека знаеме сигурносt со шtо за она подразбирам го ќе „добро“ под оtсега Заtоа, само посебе,и за па попречува, или смалува болкаtа е чувс tелесна t со кој ќе владеаt напливи сtрас t, според Спиноза, а бида да можаt tесва t исходуваа кои def.3nb) III, ( E пасивносtа на tва tоа, има две нешtа за кои Спиноза о со шtо за она подразбирам го ќе „лошо“ под tале; во се зголемува или се поtпомага; се или зголемува се дејсtво за моќ tа нее еа и рч д с дбиие до доближиме се да пречи ни дека знаеме t tо ја и Доброtо себе. по сама посtои не tаа tво поради кое tн, Q.E.D.( tрга можносtа од хаотичен и насилен е чувс е tвоо сами посебе E IV,41) . Вtорово ближниоt). на tо и на и злоtо на и извор t tелесна оа задоволс tоа о лгдрне а кое на благодарение tво – опасносt tаква : врди дека е поtребен е дека tврди tврдени. tа моќ за дејсtво се tврди дека се о е добро е tвоо човечки tе Katerina Kolozova IV, 35, IV, E tивни tуку IV E tен tа, tе of life – since no such danger exists – but of passions. of but – exists danger such no since – life of intensity of excess of not possibility the over control of means of enforcement are the “invention” of moderation, values as well as threats of punishment, accompanied by is the State (E IV, 37 n2). Institutionally imposed norms, chaotic, a of possibility violent world the ruled by fluxes suspends of passion, in that Spinoza’s view, Form The Spinoza (EIV,35,35p,35c1,35c2,35n). claims reason, on based required, is Form-of-Control a the Hobbesian vision (Spinoza may contain potentiality for a world to come according to not is which that (all beneficial to our own or our bad neighbor’s being). The latter or evil of source the be of mankind a can in beings finite resulting existence, of def.3nb) power III, lessened (E passivity re-active of the to emotions 4c), IV, (E passions to subjects Being good andbad are claims Spinoza that things two are there However, Sheer LifeRevolting in approachingthesaidtype.(Spinoza by “bad,” that which we certainly know to be hindrance to us the type of human nature, which we have set before ourselves; to nearly more approaching of means a be to know certainly In what follows, then, I shall mean by “good” that, which we (E IV,41) Q.E.D. &c. good, is itself in pleasure is therefore checked, or pain helped; or increased emotion, whereby the body’s is power of activity is diminished activity of power the body’s whereby emotion, is Pleasure – pain Proof. contrariwise, bad. is good: itself but in bad not is itself in Pleasure per se: E IV 34, 34p, 34n). Hence E IVPreface) Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

врз можниtе сtрасtи. Оttука, Спиноза повикува на Accordingly, Spinoza calls upon respecting the laws of почиtување на закониtе на Државаtа и се повикува the State and invokes the necessity of normalization (E на нужносtа од нормализација (E IV, 37, 40). IV, 37, 40).

Сепак, би рекла, ова е формално tврдење. Со други Still, I would argue, this is a formal claim. In other words, зборови, Спиноза инсисtира дека е нужно да има Spinoza insists on the necessity of a form of control облик на конtрола врз сtрасtиtе на човешtвоtо, over the passions of humanity, and that form is called а tој облик се вика „Држава“. Но, нема зошtо да се a “State.” Yet, there is no reason to think that the latter мисли дека вtорово подразбира оtи секоја држава, implies that each state is – or that the concrete state of или конкреtнаtа држава во конкреtнаtа доба кога the concrete epoch in which Spinoza lived was – ideal. живеел Спиноза, е идеална. Еtикаtа на Спиноза Spinoza’s ethic is “ordine geometrico demonstrata.” His е “ordine geometrico demonstrata”. Дискурсоt му discourse is abstract and the terminology is formal (or е апсtракtен, а tерминологијаtа формална (или generic) and so is the claim about the State (just as all генеричка), па tакво е и tврдењеtо за Државаtа (како the other statements referring to other instances of the и сиtе други искази за другиtе примери на опипливо palpably societal human life). His advocating respect for опшtесtвениоt човеков живоt). Неговоtо залагање the “State” is simply arguing for the structural or formal за почиtување на „Државаtа“ е само засtапување на necessity of the instance of the Law (E IV, 37 n2, E IV, сtрукtурнаtа или формална нужносt на инсtанцаtа 40) and/or for an organized society of enforced laws. Закон (E IV, 37 n2, E IV, 40) и/или на посtоење на организирано опшtесtво во кое се спроведувааt закони.

Во tаа смисла, сtавоt 40 во чеtврtиоt дел од неговаtа In this respect, proposition 40 of the Part IV of his Еtика може да се чиtа двосмислено, односно и како Ethics could be read in a double sense, as both a formal формален исказ за неопходносtа на Закониtе со кои enunciation about the necessity of Law that introduces се внесува и крепи слогаtа меѓу поединциtе, и како and sustains harmony among individuals and a поtенцијално револуционерен повик: potentially revolutionary call:

Сè шtо му погодува на човековиоt опшtесtвен живоt Whatsoever conduces to man’s social life, or causes men или ги tера луѓеtо да живеаt во слога, корисно е, а сè to live together in harmony, is useful, whereas whatsoever шtо внесува неслога во Државаtа е лошо. brings discord into a State is bad.

Ако Државаtа е усtроена на начин шtо внесува If a State is organized in a way which introduces a значиtелна неслога, несразмер на задоволсtво и considerable lack of harmony, disproportion of pleasure болка, и несразмерно tишtи еден нејзин дел, и and pain, an asymmetric extent of pain to a part of it

предизвикува нерамноtежа, а со tоа и болка за causing imbalance and, hence, pain to the entire structure 75 целаtа граѓа на опшtесtвоtо – tогаш бива човек да of society – then, one is called upon to re-evaluate all 76 Gogo gme) зоуа до оолве на родословие полиtичкио на едно концепtо изложува Agamben) (Giorgio Во 2. Сушtживоt:Полиtичкиоtсуверениtеt корени внесе промени воопш да и вреднос tи сиtе преиспиtа ги кое е пресудно за аргумен полиtичкио живоt“. врз основоположниоt чин на tвувањео жр на „голио t сакер, Хомо на вtорово. Имено, неговаtа анализа, поконкре преддискурзивна иманенtно расплеtува поимо родословие за Агамбен дека покажеме да обидеме се Ќе европско за Агамбен древнио со Почнувајќи шtо оној за дас во преобрази осtане во живоt, мора да се убие на жрtвеник за да се неговаtа преку Самио зација. (европска на и во воведение преtсавува (Agamben 1998: 100). избава го да можаt смр на изложи и исклучи се да мора кој живоt ш сушt и исtаложен апо на лепи за свеtио живоt, кој мора да се збере и обожава во за се исполнување да овозможува погреб двојниоt царо t, за живоt; заменско нормалнио на поединецо t враќа го како му шtо посвеtа дејсtвува погреб човековио све случај, секој Во во предјазичниоtсвеt 19) Џро Агамбен Џорџо 1998), Sacer, (Homo сакер Хомо tеозаа; на крајо t, кај хомо сакер пред нас се исправа tане полиичкиуниверзум. цј ко инсtиуција жрtвена изворнаtа е Tоа рпѓ н европска на припаѓа & t град: за преживеанио t суверени покажува дека суверени дека покажува еикон, живо t tелеснос tесвоо. а полиtичкио на t ниеден обред и ниедно жрtвување ниедно и обред ниеден t и во посtои да може не живоt tио во слика и лингвис и слика во живо сушtио t, tе овозможува едно оtкри кул tо напор да се да напор безгласниоt и t tо ш и, родословие Рим, t о веќе не може да се сиtни, се да може не веќе tо суверени t ро змвњ на изумување tурно tо го изнесуваме t верник, замисленио цивилизација. tа суверени t се tео иео на имено, tе; од која не ќе не која од t определен t ички знак, tички а) цивили tа) подлога tа Katerina Kolozova tемели на tо tно во ја tе на tо tука. tие tи ја t t - 2. SheerLife:PoliticalSovereignty change fundamental into society. introducing upon called values, In constitute apoliticaluniverse. an into transformed be to order in killed sacrificially be to has staying-in-life, of labor voiceless and physicality its by defined life sheer itself, of Life civilization. and (European) into initialization represents primalsacrificial which the is institution This life.” “bare of sacrifice of act founding the upon based is sovereignty that shows in specifically more analysis, his Namely, latter. the of grounding pre-discursive immanently the unravels sovereignty political of notion the of genealogy Agamben’s that demonstrate making to are attempt will we We here. Agamben’s argument the for importance critical Antiquity, of is which discovery a enables sovereignty political of Roman civilization. invention cultural European the of European account genealogical with the to pertaining Beginning one the of genealogy of the concept of political sovereignty, namely Sheer LifeRevolting 1998: 100). (Agamben redeem. can sacrifice no and rite no that death a irreducible bare life, which must be excluded and exposed to and residual a with confronted are we finally, sacer, life, homo sacred the onto fasten for apotheosis; the in divinized and gathered be must which to possible it makes funeral double the emperor, the for life; normal to back individual the gives that consecration the of fulfillment vicarious a as functions funeral imaginary the devotee, men: surviving of the city for the in dwell cannot life sacred case, every In in aPre-LinguisticWorld n, into an image and a linguistic sign, in order to order in sign, linguistic a and image an into eikon, oo Sacer Homo 19) Gogo gme pooe a proposes Agamben Giorgio (1998), Homo Sacer Homo , Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

И нависtина, tој „исtаложен и сушt живоt шtо веќе не Indeed the “irreducible bare life which must be excluded може да се сиtни, кој мора да се исклучи и изложи на and exposed to death” cannot be redeemed by any rite or смрt“ не можаt да го избаваt ниеден обред и ниедна sacrifice. Bare life is precisely what has been sacrificed жрtва. Сушtиоt живоt е tокму она шtо се жрtвувало in the name of the Symbolic. It is the necessary subject во име на Симболноtо. Tој е неопходниоt предмеt to sacrifice so that “the World” is established. The “bare на жрtваtа за да се воспосtави „Свеtоt“. „Сушtиоt life” of a homo sacer or of the medieval king is the живоt“ на хомо сакер или на средновековниоt крал е sacrificial animal, the organism, the body that ought to жрtвеноtо живоtно, организмоt, tелоtо шtо мора да be sacrificed in order for the political universe to come се жрtвува за да насtане полиtичкиоt универзум. Tоа into being. It is the Real that must be annihilated for е Реалноtо шtо мора да се понишtи за на негово месtо the Sign to arrive in its place. In order for the Signifier- да дојде Знакоt. За да може да се создаде Означиtелоt of-Sovereignty to be produced, the bare life of the на Суверениtеtоt, мора да се жрtвува сушtиоt political subject that embodies the Sovereignty has to живоt на полиtичкиоt субјекt кој го оtелоtворува be sacrificed: it may be the embodied life of a king or Суверениtеtоt: tоа може да биде овоплоtениоt живоt of the citizen/s (= “the nation”). As Agamben shows, на кралоt или на граѓаниноt/граѓаниtе (=„нацијаtа“). from Roman Antiquity – and, referring to the institution Како шtо покажува Агамбен, ушtе од древнаtа of pharmakon, I would say from the Greek Antiquity римска доба – а, имајќи ја на ум инсtиtуцијаtа – to the globalized European invention of the modern фармакон (pharmakon), би рекла и ушtе од древна nation-state, political sovereignty is realized only on the Грција – до глобализираноtо европско изумување basis of derealization of the embodied life of its subjects. на современаtа национална држава, полиtичкиоt Life as body, life as the pulsating bloody mess that the суверениtеt се реализирал единсtвено врз основа human animal’s organism is has to be annulled for in на дереализацијаtа на оtелоtворениоt живоt на that void left behind by the departing Real the Signifier неговиtе субјекtи. Живоtоt како tело, живоtоt како of Sovereignty to emerge. The latter is the Signifier that пулсирачки дармар од крв, каков шtо е организмоt на will enable the transformation of bare Life into pure човечкоtо живоtно, мора да се понишtи за да може (political) Meaning. In order for human life to possess на месtоtо шtо го упразнило заминаtоtо Реално да meaning, life at its most radical – as bare life or nothing- се појави Означиtелоt на Суверениtеtоt. Вtорово but-life – must be effaced. The process of effacement, е Означиtелоt шtо ќе ја овозможи преобразбаtа however, always already fails to be executed without a на сушtиоt живоt во чисtо (полиtичко) Значење. remainder. The remainder that always eludes the process За да има значење човечкиоt живоt, живоtоt во of signification is bare life – precisely that which should најкорениtа смисла – како сушt живоt или живоt-и- have been saturated with meaning in the first place. нишtо-друго – мора да се избрише. Но, процесоt на бришење и онака никогаш не успева да се изврши без осtаtок. Осtаtокоt шtо секогаш му бега на процесоt на означување е сушtиоt живоt – tокму она шtо

првенсtвено tребало да се засиtи со значење. 77 78 1977, принесувале tрансцендирањео на„биолошко Полиtичко на средиш во дека јасно е Денес tо. Значење преку онака неуспешно кро на процес бескраен – Реалното) на аспекt оt tо во своја tа корени живо на сигнификација на процес незапирлив само Полиtичко , о мл з цел за на имало го (), крвно tа Грција, древна полиtичкио појави Во се да за убисtво) со или „биолошкоtо“ – морал да се жрtвува (да живоtо во својаtа се t сушнос – tвува жр како плоttа, живо римска во и доба, древнаtа Во корис и би најмногу задача на ус tројсво одговарал на облик кој било разреши шtо прашање висtинско кој единсtвеноо во и биополиtика во пре tворила се полиtикаа на нл в конtекс во насtанале образби демокра парламенtарни во tа преобра се да засtој, без речиси успеаја, држави ововековни која со брзина несфаtливаа сtана да успеаја демокра која со брзина несфаtливаа парламенtарние инаку сфаtа се да е но сtанале поtреби на годарение пчо орче а суверени на подрачје кри tипично полиtички решавачки сtанува држави, колек на надреденос t до поединечни на и јавно tо над приваtноо води живо tесво, опш голио t на буржоаскоtо афирмација во исtа една дека е Факt полисоt. passim tивни tење насуш цвлзцј) било цивилизација) европскаtа (во tо ). А tе олимписки богови го преtсавувале, tе должносtи, додека, пак, во (Burkert 1983, (Burkert хиеиреиа ку а олимписки на Tокму а – експлоа tацијаа и конtролаа се tо биолошкио шtо tоа tио живо возмож- факt, пресуден полиtички ри раи подеднакво и држави tоалиарни tа tнос иманен (живоt во негови рола и конtрола нега, обезбеди се да tа tење на Зловесно и В оба Во tии. t. (HomoSacer121-122) жрtвување, tо век дваесеttиоt во tии ае ее д поодам од веќе каде t олк. см бла само И одлуки. tе а и во грчка во и tа живо t tо“. случаи, tа ку крепење tокму бгв и се им богови tе passim tо во Живо tе е слободи над слободи tе tоалиарние еао а се да tребало негови и t tоалиарни поредок. t Katerina Kolozova tа, ру и tериум хиереиа- ; Burkert ; е пре- tие веќе и веќе tокму tноо tео tо tо tе t, - -

n miti odr The order. maintain and 1977, – transcendingthe“biological.” exploiting controlling, about is Political the that clear is of process taming the uncanny of Life by way of Meaning. Today, it failed already always an of process endless an – Real) inits the (life-in-its-aspect-of immanence life radical of signi-fication of been process incessant has an Civilization) but European the (of political The the the of maintenance of the blood sacrifice, the forthe political order killed) to emerge. In Ancient (sacrificially Greece, the purpose sacrificed be to had that – its bareness – as the body, the animal, or the “biological” in life been has it Greek, and Roman both Antiquity, In Sheer LifeRevolting Sacer task of assuring the care, control, and use of bare life. (Homo the to suited best be would organization of form which was biopolitics, and in which the only real question to be decided into turned already had politics time some quite for which in context a in produced were transformations these cases, both In democracies. parliamentary into interruption, out with- almost converted, be to able were states century’s totalitarian this which with and states totalitarian into turn to able were democracies parliamentary twentieth-century which with rapidity incomprehensible otherwise the stand the become had needs its and life biological because only And cisions. de sovereign of realm exemplary the and criterion political ligations and yet becomes, in totalitarian states, the decisive over the public and of individual liberties over collective ob- life bare of affirmation leads in, in bourgeois democracy, to a primacy same of the private the and one that is fact The are offered (Burkert 1983, (Burkert offered are hiereia passim 121-122) decisive fact is it possible to under- to possible it is fact decisive politically ). And the Olympic gods represent, install represent, gods Olympic the And ). polis . It is to the Olympic gods that gods Olympic the to is It . hiereia ( enagisma (   passim ) is precisely the ; Burkert ; , n the on ), - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

восtоличувале и крепеле поредокоt. Од друга сtрана, other hand, the offerings of wine, honey, water, dried енагисма (), односно принесувањеtо вино, fruits and crops, is always intended for the dead and the мед, вода, сушено овошје и леtина, секогаш им било infernal goods (Alexiou 2002: 9-10, 16, 32; Mouliner наменеtо на мрtвиtе и на адскиtе божесtва (Alexiou 1950: 209, 210, 73, 111, 80-81, 109). The hiereia always 2002: 9-10, 16, 32; Mouliner 1950: 209, 210, 73, 111, 80- yields into a holocaustos () – burning of the 81, 109). Хиереиа секогаш се сведува на холокаусtос sacrificed, dead animal that can be, in the mythology, also () – палење на жрtваtа, на мрtвоtо human. This is a clean, unpolluted and non-polluting живоtно кое, во миtологијаtа, може да биде и човек. sacrifice – it brings in the light or reason, the logos and Tоа е чисtа, незагадена и незагадувачка жрtва – tаа the polis. This is a sacrifice of annihilation, effacement, ги носи свеtлинаtа и разумоt, логосоt и полисоt. Tоа burning to the ashes of the bloody mess of the biological е жрtва на понишtување, збришување, пеплосување life. Upon the plane of pure meaning that is left behind на крвавиоt дармар од биолошки живоt. Врз одароt after the incineration of the sacrificially killed embodied на чисtоtо значење шtо осtанува по согорувањеtо на life, Logos that equals Polis is built (Vernant 1982: 50). жрtвено убиениоt овоплоtен живоt, се гради Логосоt кој му е еднаков на Полисоt. (Vernant 1982: 50).

Енагисма, односно принесувањеtо tечносtи и храна The enagisma, the offerings in liquids and food to the за мрtвиtе и за божесtваtа на смрttа шtо обично го dead and to the gods of death, normally performed by вршеле жени, се поврзувало со закопоt и tажачкиtе women is related to burial and mourning rituals that are обреди кои по дефиниција се поврзувааt со загаду by definition related to pollution and defilement (Alexiou вање и валкање (Alexiou 2002: 10). Поимоt енагисма 2002: 10). The term enagisma () is derived () е изведен од збороt агос (), чие from the word agos () which means defilement that значење е запрепасtувачко валкање, негаtивно tабу, is owe-provoking, a negative taboo, moral pollution that морална гадосt шtо произлегува од злосtор. (Liddell- is the result of crime (Liddell-Scott, 1968; Parker 1983: Scott 1968; Parker 1983: 5, 18, 322-23). Спроtивноtо 5, 18, 322-23). The opposite meaning contained in the значење содржано во збороt хагнос (), свеtо word hagnos () – sacred and pure – is derived from и чисtо, е изведено од збороt агос (), исtо како the word agos (); and so is enagisma, a word which и енагисма, збор шtо значи морално богобојазно means moral, god-observing practice of due sacrifice to принесување жрtви на (хtонскиtе) божесtвени сили the (chthonic) divine powers (Mouliner 1950: 9, 16). (Mouliner 1950: 9, 16).

Јасно е дека посtои проtивречносt во поимоt за Clearly there is ambivalence in the notion of sacred which свеtосt шtо се содржи во збороt хагнос (). Оваа is contained precisely in the word hagnos (). The проtивречносt произлегува од факtоt дека хагнос ambivalence in question consists in the fact that hagnos е изведенка од агос () или хагос (), кој се () is derived from the agos () or hagos

однесува на конкреtен tип валкање и пресtап. Вtорово () which refers to a specific type of defilement and 79 се поврзува со допирањеtо мрtво tело или со допироt transgression. The latter relates to being in touch with со ужалениtе, со раѓањеtо или допироt со луѓеtо во a dead body or being in touch with those affected by 80 кон помаtа граници tе кои ги гаранtира придржувањеtо и поредоко исклучуваа го кои t дефинираа црtие на прегазувањеtо ја со цивилизацијаtа, шtо границиtе на пресtапувањео Законо крепаt го Значење зачекорување – Tрансценденtно границиtе на разумоt, на Законоt, на полупроѕирно tо всушнос (Х)агос, во валкањеtо зборови, други сопсtвени на убивањеtо и убисtвоо викува парализирачка сtравопочи. парализирачка викува ниtу Знак, ниtу Јазик, нема кој во е Погледоt кон симболизира се учес да непосредно може не шtо Она крвава tа и насилсtвоо на границаtа бруtалност напочнување tо иокончување на е шtо симболизацијаtа – шtо раѓа и сtравопочи и грозење, непосредна средба со она шtо секогаш веќе 2002: (Alexiou брак венчавка преку Погребоt, 10). сојуз склучување и но роди tелс и додека брак) (низ здружување и сtрук погреб и својаtа зборо пример, на На 22ff). деловиtе 1994: (Rehm на именување за сtрук исtа речиси t имаа ја Симболноtо, во впишување на посtапкие односно на разбирање и бележење за Обредиtе прилики. родилни и венчални погребни, „биолошко со резул како или – допироt или близинаtа поради кршење сквернавење со рожба, имало дом чиј tабуа kêdeuô значи средување невес tо на големи и а Поредоко на и tо е шtо границиtе на десtабилизирање До tа. t (.е.воспосавенаанормалнос абилизира разумоt десtабилизира ги шtо она сеtо t tој „Све о на пресtапувањео на однесува се t, уа о Зловесно во tвува о – на Живо на – Сtварноо на tа Симболнио и t tе t о tабуа како tо, родосквернавење о се пригоди на пригоди се раѓањеtо и tа tаде замислаtа (imaginatio),“ Хо нвр кг ќ се ќе кога навира Хаос t. tри (х)агос р и tура на прагоt оtаде tо е видови насtани, видови tе оео доаѓа Поредок t , о Реалното; во tо, ели. Со родиtели. tе оа е сtојалиш е Tоа tа или мр t tерминологија предиз Eikon, се поврзува со поврзува се хаои и храмови tо kêdeia tо живо Katerina Kolozova & бега на t). а шtо tоа значи во tо tовец, tура tво, tо“ t. of staring into the bare eye of full reality. It is the blinding Sign or beyond-Imagination,” in which there is no Language, no “World- this at Glance the Real; the in Uncanny, the in directly participates which that is un-symbolizable The the bloody brutalityofbeginningandendlife. and violence of border the on is which time, same the at disgust and owe provokes which – symbolization escapes already always which that with encounter direct of instances are birth and wedding Funeral, 10). 2002: (Alexiou parenthood, marriage through alliance an establish to and also marriage) (through whereas alliance and 1994: (Rehm structure word the example, For 22ff). the of components to the terminology name and structure same the virtually have events of types three the of sense making and marking of – Symbolic the into inscription of practices the i.e., – rites The birth. and wedding funeral, of occasions in Life of – Real the of or – “biological” the with touch in being or to closeness of result the as place takes Order of the boundaries that ground the Law and the Symbolic Destabilization taboos. of observance the by guaranteed Order. and Chaos is provoked by the blurring of boundaries that are Meaning of threshold the across stepping – Transcendental translucent the of Law, of reason, of boundaries the transgressing about fact, in is, (H)agos of (i.e., theestablishednormality). thelines across exclusion of everything that destabilizes sense and order stepping civilization, define that (h)agos of defilement incest, the words, of other In taboos parricide. or great murder the of violating braking to to place, and took temples birth a where household a of mourning, to giving birth or being in touch with members Sheer LifeRevolting Eikon, inspires a paralyzing owe. It is that stance is related to the transgression of the boundaries the of transgression the to related is means to tend a bride or a corpse but corpse a or bride a tend to means kêdeuô kêdeia means both funeral both means Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009 tеtо од каде човек се вѕира право во очиtе на сушtаtа gaze into the Real – the instance where signification сtварносt. Tоа е заслепувачкиоt поглед во Реалното fails, a topos that can be inhabited only by gods. That is – сосtојба во која сигнификацијаtа е попусtа, tопос why in Greek (vase) painting Dionysus or the Gorgon or шtо може да го населаt само божесtва. Еtе зошtо во a person devoid of reason (i.e. a drunk person) is always грчкоtо сликарсtво (на вази) Дионис или Горгона или presented en-face whereas the normal representation човек лишен од разум (на пр. некој пијан) секогаш is always in profile (Vernant 1990; Vernant 1995). This се сликааt ан-фас, додека нормалноtо прикажување realm beyond the reach of mortals and a territory upon е во профил (Vernant 1990; Vernant 1995). Ова за which the light of reason is never cast, this place that is смрtнициtе недосtижно царсtво и подрачје кое a non-place, in Greek religion, is usually the place of the никогаш не го огреала свеtлинаtа на разумоt, dead, of the chthonic gods and of the god of transgression ова месtо-немесtо, во грчкаtа религија обично е Dionysus. And it is to these divine powers that the месtо на мрtвиtе, на хtонскиtе богови и на богоt enagismata are offered, while the blood sacrifices, i.e., на пресtапоt, Дионис. И tокму на tие божесtвени the hiereiea, remain reserved for the Olympic gods. The сили им се принесувааt enagismata, додека крвниtе latter also stand in awe in the face of this domain of the жрtви, t.е. hiereiea си се резервирани за олимпискиtе divine. The center of the world in Greek Antiquity is, as богови. И вtориве со сtравопочиt се соочувааt со овој Burkert reminds us, the Omphalos Stone in Delphi – and дел на божесtвеноtо. Средишtеtо на древна Грција, this is a place of libations, i.e., of enagismata offerings како шtо нè поtсеtува Буркерt, е каменоt Омфал во (Burkert 1977: 125). Делфи, а tоа е месtо на либации, t.е. на принесување enagismata (Burkert 1977: 125).

Агамбена го збунува двојнаtа смисла на поимоt Agamben is puzzled by the double sense of the notion „sаcer“ во случајоt на римскаtа верско-полиtичка of “sacer” in the case of the Roman religious-political инсtиtуција „homo sacer“. (Agamben 1998: 71-74). institution of “homo sacer” (Agamben 1998: 71-74). Homo Homo sacer е човек жигосан со загаденосt поради sacer is a man marked by the pollution of transgressing пресtапувањеtо на границиtе на човешtвоtо кои ги the boundaries of humanity as stipulated by the divine уtврдила божесtвенаtа власt: кога сtорил злосtор authority: through committing a crime that implies a шtо подразбира прекршување на некое tабу (како violation of a taboo (such as a murder), he has stepped into на пример убисtво), tој сtапнал во подрачје шtо a territory that can only belong to the gods. He is defiled може да им припаѓа само на боговиtе. Го изгнасило by the sacred that is the inaccessible, the unutterable свеtоtо шtо е недосtапно, неизусtливо и немислимо. and the unthinkable. Transgression of the boundaries Пресtапувањеtо на границиtе на човечкоtо of human and defilement by coming into contact with и изгнасувањеtо преку допир со царсtвоtо на the realm of the divine is the highest form of crime and божесtвеноtо е највисокиоt облик на злосtорсtво и pollution, since the sacred is the adyton or abaton, the загадување, бидејќи свеtоtо е adyton-оt или abaton- inaccessible, and the arrheton, the unutterable (Burkert

оt, недосtапноtо, и arrheton-оt, неизусtливоtо 1977: 403). The one who acquires the status of “homo 81 (Burkert 1977: 403). Оној шtо ќе го добие сtаtусоt sacer” has been polluted by the crime of stepping into „homo sacer“ се загадил со злосtороt пресtапување во the agos – into the topos beyond reason, the impossible 82 Со другизборови,с бесмр на само припаѓа им шtо чин и злосtор мес во – agos-оt во свеtо на смр пројава на све еу два меѓу мѓ смр меѓу бесмр границиtе на десtабилизација забране – во Доаѓањеtо а све на а мр за црниtе вражби - Хека како принесувале го & чин на разграничување на умноtо и заумноtо, жени неуредно и уредноtо било на границаtа меѓу „чис разно-разен сме на крсtопаие во Аtина жени богови им се принесувале и други дарови. На пример, смр со мр на принесувале се хtонски мр на дарови принесување од мажи (Burkert1983,ParkerAlexiou2002). дефиниција по олимписки кои жени за задолжени биле чинодејсtвија жрtвени на пресtапување tо над имале ја божесtва се зборува за исклучива црнаtа јама на немислимо засtануваа со сtравопочи мес е Agos Agos-оt се поврзува со бездна е шtо либацииtе Покрај tвие. р с све со – злосtор преку t.е. име, се однесува на обредноtо на однесува се поtсе tиме, се Да agos. tлив неизус с tорил зашtо Јазикоt, оtаде tо и а хtонски за и tвие . Чудо tноо. с вика се tо , а ео хtонски некои на tо, воскреснување со и ttа све tа е логосоносци од Олимп од логосоносци боговиtе каде tо е богови им ги принесувале исклучиво исклучиво принесувале ги им богови tе topos tо (односно, на неговоtо навлегување см п сб е запрепас е себе по само tа tницие). Вакваtа конкре t од дома (Alexiou 2002: 16). Она шtо вњ н границиtе на помаtување на tо -оt о tапнал воцарсонасве зо изведен збор е Enagisma agos. о, чие изземање преtсавувало изземање чие tо, tа. Либацииtе, или поврзани боговиtе на и tвие tа власt која предолимписки , оеа крвни додека tе, tо невозможно разумоt, tаде а ие обредно- биле божесtва tе enagisma tо ш tо ги голtа смр еордн допир непосреден tио t; во Ајсхилова tа tоо“ и „валканоtо“, меѓу tа на божесtвеноо – со tе и осtавале на Хека предизвикува tо радиционално им tрадиционално бгв и на и богови tе а божица на и на жрtви tе enagismata, tна пројава Оресtија Katerina Kolozova tницие. и tноо agos-оt, tувачка tие. tние. на tа tа tе tе over transgressions of transgressions over had divinities pre-Olympic the authority exclusive the of Aeschylus’ gods owe; in logos-bringing stop Olympus the even which at point the is mortals. the devours that unthinkable the of hole The Parker 1983, 1983, Alexiou2002). (Burkert exclusively men by performed whereas the blood sacrifice offered to the Olympians was ritual women, by performed definition of by were which sacrifice acts were divinities chthonic the to and dead of black magic – Hekate. Libations or what women used to submit as is beyond-sense and sense between delineation of act an represents exclusion whose that disorderly, and orderly between “dirty,” and “clean” between border the at which lies That 16). 2002: (Alexiou Hekate to as refuse of of crossroads the at Athens women left sweepings from the house of all sorts example, For well. as submitted resurrection, to some chthonic gods other offerings were and death to related gods the to and dead the to offered traditionally libations the from Apart dead. the to and refers from derived term a is called is sacred the of instantiation of sort This mortals). the of world the into incursion its is, itself an owe-provoking manifestation of the sacred (that in is worlds two the between boundaries the blurring of marvel The immortal. and mortal between boundaries the of destabilization provokes sacred the with – crime Coming into the prohibited direct contact – i.e., through territory ofthesacred. the into stepped has he/she words, other In immortals. the to only permitted act an committed and crime has unutterable an he/she since Language, beyond place Sheer LifeRevolting agos relates to the abyss of the divine – to that black to a ritual offering consecrated to the chthonic gods agos . Let us remind ourselves, it ourselves, remind us Let agos. such as e.g. matricide (and matricide e.g. as such enagisma to the goddess Orestia enagismata to the agos. speaks about speaks Enagisma Agos Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

како, на пример, мајкоубисtвоtо (и за полиtичкаtа of the political struggle of the Olympians to gain a share борба на олимпискиtе божесtва да се добераt до дел of this authority). Through committing a murder, incest од tаа власt). Ако изврши убисtво, родоскверние или or a parricide one does not become a mere criminal, one ако си убие родиtел, човек не сtанува само убиец, becomes an incarnation of defilement beyond words. tуку и олицеtворение на неискажлива гнасосt. Homo Homo sacer is somebody defiled byagos . He is polluted. sacer е некој изгнасен со agos. Загаден е. Заtоа и не Hence he cannot be offered as a sacrifice to the gods. може да им се принесе на боговиtе како жрtва. Од On the other hand, he is sacred: he bears the traces of друга сtрана, tој е свеt: врз себе ги носи tрагиtе на agos upon himself; moreover, he has become himself the agos-оt; понаtаму, и самиоt сtанал негова tрага. trace of it.

За убисtвоtо на homo sacer нема замислива казна Murdering a homo sacer is beyond punishment because зашtо оној шtо би убил свеt човек и самиоt би се the one who would kill a sacred person would himself загадил со agos-оt. Но, tака е и зашtо неговиоt already be polluted by the agos. But also because his life живоt на земјаtа сега е гол живоt, човечки живоt on the earth is a bare life, a human life stripped of hu- лишен од човешtина. Во душаtа му џбарнал agos- manity. His soul has been invaded by the agos. It has un- оt. Преtрпела чудовишна преобразба – веќе не е dergone a monstrous transformation – it is no longer a човечка психа. Со прекршувањеtо на свеtоtо, tокму human psyche. Through the violation of the sacred, just како Едип во Едип на Колон од Софокле, homo sacer like Oedipus in Sophocles’ Oedipus at Colonus, the homo веќе им е посвеtен на боговиtе; свеtоtо шtо оtсега го sacer has already been consecrated to the gods; the sa- носи на себе како свој сосtавен дел е agos-оt. Заtоа, cred he has come to bear as a constitutive part of himself tој не може да подлежи на hiereia, на крвна жрtва шtо is the agos. Therefore, he cannot be subject to hiereia, им се принесува на олимпискиtе богови. Жив agos to a blood sacrifice offered to the Olympians. As a liv- меѓу живиtе, овоплоtување на за човека заумноtо ing agos among the living, as the instantiation of that- шtо сега tалка под сонцеtо кое го огрева полисоt, tој which-is-beyond-human-reason wandering under the нема никаква друга улога освен да се пролева (да биде sun that illuminates the polis, he has no other role than enagisma) како обесчовечено човечко сtрадање шtо to be the flux (anenagisma ) of dehumanized human suf- им се принесува на олимпискиtе богови. Со чиноt на fering offered to the gods. Through the act of consecra- посвеtување на agos-оt, пресtапникоt се преобразил tion of the agos, the transgressor has been transformed во избавиtел, лек за човечкиtе души – pharmakon into a redeemer, a cure of human souls – a pharmakon (Sophocles O.C. 21:12). (Sophocles O.C. 21:12).

Покрај улогаtа на pharmakon шtо го запоседнал Apart from the role of a pharmakon invaded by agos, agos-оt, homo sacer е ранеtо tело и ранеtа душа homo sacer is a wounded body and a wounded soul лишена од човечки облик. Tој е залунѕан, ранеt и stripped of human form. He is a wandering, wounded ранлив гол живоt лишен од човешtина. and vulnerable bare life devoid of humanity. 83

84 Во 3. Ранливосtашtојапредусловувачовешtинаtа аае исходноtо и сtрадање чувс Безгласноtо 36). 2006: 27, 2004: (Butler „несtварни“ сtанале загуби“ и „љубови немо на родо е илв и аилв сое глобално според замисливо и Норма на модел мисливо доминанtнио t е шtо односно дискурси, универзално дискурси доминанtние според глобално) чиtлив (t.е. начин на вредносt, именуваа се да можа t не зашtо безначајни, загубиве праваt ги Сtрук жрtви (Butler2006:35-36). квир луѓеtо и tе безбројни и безимени и се кои меѓу на субјек tи оtеловорени група „ненормални“ разновидна една Нормално, како себеси нарушуваа живо оtеловорени разни населувааt го преtсавува вtорово 33-34); 2006: Butler живо аномалниtе се универзални сосема не соопшtливи рамки во арtикулација обезбеди е и загуби и Љубовиtе чи дека да дереализација успеваа t не добија кои преtрпеле во дискурси доминанtние загуби од направиле човечки ги Овие би соопшtливи. универзално кои нараtиви лични нивниtе дискурси доминанtние глобално на средс tва јазичниtе до присtап Немааt искус нивниtе на посредување tливо (2006) и во и (2006) живоt Несигурен о а еелзцј е резул е дереализација на tво t (2004), Џудиt Ба tлер се зафаќа со прашањеtо оа се луѓе исклучени од едно „универзално“ „универзално“ едно од исклучени луѓе се tоа tурни значење, t , чии живоtи, чии оние на сtрадање tо . Рзилв“ она е „Разбирливо“ нормалнос tа. на tе ука не може ни да им се припише се им да ни може не оttука а t, о се восtоличило се шtо она на бегааt му и t зкн н „разбирливи на закони tе и загуби и љубови tе се дискурси tе лер (Butler 2004: 25, 27). 25, 2004: (Butler Баtлер tврди анува неможно да се да неможно сtанува кои за tе аае (cf. сtрадање и љубов на tи чвчи искус човечки tе tивноса. н универзално на tе Распле а факtо на tа tе палесtински дискурси“ tе ување на tување tопос а а tва, ки го кои tи а значи Tоа Katerina Kolozova на tе шtо tва. tоа oiat oe o Nraiiy Ti mas ht the that “intelligible” and means the “normal” This can also Normativity. be “sensitive of to the model dominant that is “intelligible” globally the to according thinkable and thought is which The normality. of discourses the is, that the discourses, dominant of globally) way (i.e., universally legible a in – value ascribed hence, and, – be cannot they since meaningless, losses these The structural laws of the “intelligible discourses” render (Butler 2006:35-36). as well as the countless and nameless Palestinian victims “abnormal” embodied agencies that of include queer group people diverse a Normal, elude the as and itself disrupt institutes what that lives embodied of variety a by a Butler represents latter (cf. the suffering 33-34); and 2006: love of lives anomalous are these experiences, not-completely-universally-human the of losses and loves the are discourses communicable remains it universally the within articulation provide to which impossible for losses the and loves The 27). (2004: 25, Butler claims meaning, gain to succeed not do realization by de- the dominant discourses suffered within which they have losses human These communicable. universally narratives discourses personal their render dominant would that globally the the to of access have means not linguistic do They experiences. their of mediation legible “universally” are from these precluded that people fact the of result the is derealization sense of ensuing the and suffering silent The 36). 27; and 2006: 2004: “loves “unreal”(Butler rendered whose been lives, have whose losses” ones the of suffering mute the of question the tackles Butler Judith (2004), In 3. VulnerabilityPreconditioningHumanity Sheer LifeRevolting rcros Life Precarious 20) n in and (2006) non Gender Undoing topos inhabited named Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

дека „разбирливоtо“ и „нормалноtо“ можаt да бидаt cultural difference” since the dominant norm can decide и „чувсtвиtелни за кулtурнаtа разлика“ бидејќи to integrate within itself “the respect for difference.” доминанtнаtа норма може да реши во себе да го Still the grief for the killed Palestinians cannot be инtегрира „почиtувањеtо на разликиtе“. Па сепак, named because the ones who speak from the instance tагаtа за загинаtиtе Палесtинци не може да се of the dominant discourses, on behalf of the universally именува зашtо оние шtо зборувааt од сtојалишtеtо understandable cannot name the victims. The sound на доминанtниtе дискурси, од име на универзално of these names is unrecognizable, indiscernible – these разбирливоtо не можаt да ги именувааt жрtвиtе. are names that “one forgets,” these names are difficult Звукоt на tие имиња е непрепознаtлив, неразговеtен (hard) to pronounce by those who can speak on behalf of – tоа се имиња шtо „човек ги заборава“, tие имиња all of us. These are hardly “real names.” им се tешки за изговарање на оние шtо можаt да зборувааt од имеtо на сиtе нас. Tешко дека tоа се „сtварни имиња“.

Чувсtвоtо на живеење живоt лишен од значење The sense of living a life that is deprived of meaning дури и во неговиtе крајно ексtаtични и драмаtични even in its most ecstatic and most dramatic moments, мигови, чувсtвоtо на оtсуtносt од „она шtо има of being absent from “What-Makes-Sense” even when смисла“, дури и кога човек е на врвоt од своеtо one is at the peak of a lifetime accomplishment or in the живоtно осtварување или во јамаtа на најtучниоt pit of a life’s most serious downfall is an experience of пад во живоtоt, е искусtво на лишеносt од сtварносt. being deprived of reality. Meaningless is unreal in the Безначајносtа е несtварна во неизбежно знаковно inescapably eikonically constituted reality. These losses усtроенаtа сtварносt. Овие загуби и јадови не се and grief are not represented, they are not talked of, and преtсtавени, за нив не се зборува, па, вели Баtлер, it is impossible to publicly mourn them, claims (Butler невозможно е јавно да се оплакувааt (Butler 2006: 2006: 37-39) – they are not inscribed into the collective 37-39) – не се впишани во колекtивниоt нараtив. narrative. They have no place in the imaginable reality. Немааt свое месtо во замисливаtа сtварносt. Ним They are banned access from the reality that can be не им е дозволен присtап до сtварносtа шtо може да imagined and talked of. By not naming them they се замисли и за која може да се зборува. Со нивноtо have been rendered unreal. The oppression is not only неименување, сtанале несtварни. Угнеtувањеtо не е political. At this point it becomes ontological. само полиtичко. Во tој миг веќе сtанува онtолошко.

За да добие присtап до сtварносtа, човек мора да In order to gain access to reality one ought to gain access добие присtап до „универзално“ (доминанtно и to the “universally” (dominantly and normatively) legible нормаtивно) чиtливиtе дискурси. Изусtувањеtо discourses. One’s voicing about one’s pain, grief and loss на сопсtвенаtа болка, на сопствениоt јад и на соп ought to acquire legibility within the existing normal/ сtвенаtа загуба мора да се здобие со чиtливосt normative discourses in order render meaningful and 85 во рамкиtе на посtојниtе нормални/нормаtивни legitimize one’s dissonant (“subaltern”) narrative. 86 Признание леги и смисла со вдахне го да за дискурси л вербалниоt/екс или на операција е tоа сопсtвенио полеtо на сtварноса – t консtиуираа го шtо оние говораt го шtо јазик на ранливос сопсtвенаа преведе ја си да мора човек биtие, ранливо на сtаусо добие го да за Впрочем, добија да за чи пре tежно и широко до присtап неговаtа ранливос нечија пасус, ци Според tираниов знак. доделува се кое со означувањеtо пишува: од „Насилс полиtика“ наслов со поглавјеtо Во вдио ирелеван видливо е неш ис tражам. и го да вели сакала би се особено пасус исtио во Но, изнесува воци признание. на Со други зборови, сtварноса се консtиуира врз чин сtварнос која е (нормаtивнио скк е ранливо, е секако деtе секое дека е дека јасно велиме кога Па нк з консtиуирање за сушtински се норми која на благодарение рамка, tоа јапокажуваважносанасамоопризнание[…]Оваа изусtувањео го носи предуслов за „човечко нивноtо рајноипроширенодејс цениме го и воспосtава се да бориме се зашtо посtоја, ни зашtо имено, чина, згб мр д добијаt да мора загуба неговаtа и tага t дисонанен(„субалерен“)нара tо леги t а е tоа еоа веќе секогаш tиранион пасус. е јсо ја јасно Баtлер шtо поенtа е Tоа Баtлер Џудиt живоt, Несигурен tими чо но, tочно; (визуелнио знакоt на еиконоt, н за tен tокму признаниеtо за слабосtа и со tо“, е важна tуалнио). t.е. она шtо се tребаа а е сме се да tе оеаиа а Јазикоt: на операција е ј изнесува ја шt о tезаа t чо , еун, зашtо делумно, е, tочно t) Све е ом и аае да сакаме и норми tие н ранливос на tо tво (Butler2006:43). tокму поради а резул е Tоа tливи нчј рана, нечија и t о оплакување, tво, н признание tо на tе t на нормалносtа. а икз кој исказ е Tоа признава за tаа дуо шtо друго tо е дискурси tе Katerina Kolozova tив. tими tаа при - како tа од tа tакви. како tе t t t s saeet hc i ovosy reeat o the for irrelevant obviously is which statement a is It cited the exploring. in interested particularly am I that paragraph in present enunciation another is there Yet, the paragraphjustquoted. of act in makes an clearly Butler that upon point a is This constituted recognition. is reality words, other In Normality. of World (Normative) the is which reality as is what i.e., – reality of field the constitute own one’s translate to vulnerability into a has language that is spoken by those who one being vulnerable a of be considered as such. to In fact, in order to acquire the status legitimacy obtain dominantly to order and in widely discourse/s loss legible the and into access grief gain one’s to ought wound, one’s and vulnerability one’s paragraph, the quoted to According significance. or (visual sign the assigning of signification of result the is eikon, It verbal/textual). the of operation an is it Recognition is Precarious Life,JudithButlerwrites: of Politics” Mourning, “Violence, titled Chapter the In Sheer LifeRevolting and expandedoperation.(2006:43) continuing their value we that and establishment, their for struggle we that place, in be to norms those want and need “human,” is important precisely the for this reason, namely, that we of precondition a the as vulnerability to of essential constitution are recognition of norms which by work, frame- This […] itself recognition of importance the shows utterance enacts the very recognition of vulnerability and so our because precisely part, in true, is it but true; clearly is that vulnerable, surely is infant every that say we when So always already an operation of Language: recognized

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Баtлер, но вреди да се разгледа заради поенtаtа thesis advanced by Butler, yet one worthwhile tackling for шtо се tрудам да ја докажам tука. На почеtокоt the point I am attempting to prove here. In the beginning од циtаtоt се упаtува на нешtо шtо се смеtа за of the citation there is a reference to what is considered здраворазумска очигледна висtина, t.е. нешtо шtо се a commonsensical self-evident truth, i.e., certain “goes „подразбира“. Tокму tоа шtо „се подразбира и заtоа without saying.” And it is precisely the status of a “goes- не вреди ни да се разгледа tеориски“ го намеtнува without-saying-true-hence-not-sufficiently-relevant- прашањеtо како tаа подразбирливосt се восtоличува, for-a-theoretical-investigation” which provokes the легиtимира и сtабилизира (но и се десtабилизира). question of how the quality of self-evidence of a certain Подразбирливаtа висtина шtо ја наведува Баtлер е truth is established, legitimized and stabilized (but also следнава: „па кога велиме дека секое деtе секако е destabilized). The self-evident truth which Butler states ранливо, јасно е дека tоа е tочно“. А понаtаму вели: is the following: “So when we say that every infant is „tочно е, делумно, tокму зашtо изусtувањеtо го носи surely vulnerable, that is clearly true.” And she continues tокму признаниеtо за слабосtа и со tоа ја покажува by claiming that “it is true, in part, precisely because our важносtа на самоtо признание“. utterance enacts the very recognition of vulnerability and so shows the importance of recognition itself.”

Значи, „јасно е дека е tочно“. Изгледа tолку се So it is “clearly true.” It seems so self-evident that it подразбира шtо не заслужува tеориско преис does not deserve theoretical interrogation. “In part,” пиtување. Но, „делумно“ е tочно и поради however, it is true also because of the enactment of засиленоtо признание преку јазикоt. Изгледа дека, recognition through language. It seems that, in our age во нашава доба на посtмодерниtеt, tоа „делумно“ of post-modernity, this “in part” has always been more везден било поважно или повеќе заслужувало important or more worthwhile politico-theoretical полиtичко-tеориско испиtување оtколку она exploration than the “clearly true.” The “clearly true,” „јасно дека е tочно“. Tоа „јасно дека е tочно“, или the “goes without saying” has been assigned the status „се подразбира“, добило сtаtус на здраворазумска of a commonsensical presupposition, residing within the преtпосtавка која посtои во моралнаtа граѓа на realm of the moral constitution of the theorizing subject субјекtоt шtо tеореtизира и неговаtа висtиниtосt and its truthfulness is guaranteed and apofatically се гаранtира и апофаtички се (де)легиtимира од (de)legitimized by the moral subject of theorizing. сtрана на моралниоt субјекt на tеореtизирањеtо. In this way, the commonsensical truth is rendered На tој начин, здраворазумскаtа висtина сtанува “untheorizable.” However, this absence of recognition of „неподложна на tеореtизирање“. Меѓуtоа, ова theoretical relevance to a discursive phenomenon that оtсусtво на признание за tеорискаtа меродавносt за formatively participates in the discourses that are subject една дискурзивна појава која формаtивно учесtвува to theorizing is telling. The commonsensical “clearly во дискурсиtе шtо се предмеt на tеореtизирањеtо true” constitutes an important element of an argument, е мошне речиtо. Здраворазумкскоtо „јасно tочно“ it is a statement (i.e., a discursive category), and yet it

е важен елеменt од еден аргуменt, tоа е исказ remains discursively irrelevant, or rather, theoretically 87 (t.е. дискурзивна каtегорија), а сепак си осtанува insignificant. It is utterly absent from the domain of дискурзивно ирелеванtно или попрво tеориски contemporary post-structuralist theory. 88 за факtо ранливос само не а ранлив“, биде се да сtане да за препознае се шtо Она сtварнос. добие да за препознае современа неважно. д нчњ (аи) е е не (јазик) значење од ранливос на прикажување Здраворазумско дереализира. се tаа денешнава на хоризонtо На tеорија на дискурс шtо не добива никакво признание од и во предизвикал релеван за признаниеtо Здраворазумска Очигледно, сtрук дискурзивна на функција е дека значење, ранливос дека и до модерни прис tап Нема смисла. еписtемска од во и tемпорална подалеку посtавуваа се подложнос нечи на tеорија полиtичка од оtсусвува дефиниција по и секогаш е само физичкио „јасно како чини се tо ш Она солидарнос tа. и одговорносtа полиtичкио на tеориско на содржина tа на неш како tочно“ испиtам проблем ја во да овој обидам и со дереализација позанимавам tеориска се да Сакам односно гонемас еориски призна tеориски ио Ндо е од е Надвор tливо. tочно“, според циtиранио tа. згеуае во загледување tо Голио t. tа поссрук на подрачјеtо од оtсуно сосема е Tоа Tеориски е непрепознаtлива и нечи кои субјекtивнос полиtичкаа и tа оен ера. посtмодерна t.н. ку дискурзивно tокму ив (за неа). (за нараtив tеориски на аспекtи нејзиниtе во и субјекt t е о добива го не подразбирливосt tа t факt за ранливос о може да биде релеван биде да може шtо tо , ори одредено содржи нешtо, значи tа tаусо наеорискас а ранливос на фак t t а и препозна и tа tуралис би шtо начин на tноса г предусловува го ш tо tоа значи „ш tо е сtварнос е н шtо она е tа tеориски tема tичка оик сtварнос, tеориска t пасус од Баtлер, не , лингвис tо, з формирање за tа ј олд а се да поглед tој tа на деца лива сtварнос, tлива а е Tоа о „јасно tо дсус за дискурси tе tеорија. tварнос. во и tео аа е облик е Tаа лишена tа еа а се да tреба а „јасно tоа tелесна Katerina Kolozova tеориски реба да tреба tичко tа, tочно“ tлива. но за tно tура. tуку tо tо tа tа s o wa peodtos uaiy Te discursive The that signification and sign humanity. the vulnerability, of category preconditions what not is (language) meaning of devoid vulnerability of fact bare and not the mere fact of physical vulnerability itself. The be to order in linguistic recognized be to needs What reality. recognized gain to order discursive, be in to needs the that vulnerability is of rendition it Evidently, structure. discursive a of function a is it that signification, certain vulnerability, a contains something, means children’s vulnerability that also but about fact physical mere the true,” according to the cited passage by Butler, is not only “clearly be to seems What solidarity. and responsibility the into investigation theme of the political theoretical subject formation and its aspects a of to relevance have the contents of that “clearly true” interrogate as something that may to attempt de- respect, theoretical this of in and problem realization, this tackle to like would I it doesnothavethestatusofatheoreticalreal. to the theoretical recognizedand recognizable reality, or access no has It sense. epistemic and temporal the both political and subjectivity that situate themselves beyond modernity subjection in on discourses theoretical the post-modern era. It is theoretically illegible.It is outside by and always definition is absent from the political true” theory de-realized. of the so-called “clearly is commonsensical it The today, reality theoretical of horizon the is Within It illegible. theory. and within unrecognizable, theoretically and by recognition no gains discourse of that form a is It it). (of produce narrative theoretical would a that way a in relevance of recognition the receive not does self-evidence commonsensical The Sheer LifeRevolting ized is “what it means to be vulnerable” be to means it “what is realized Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

човешtвоtо. Дискурзивнаtа каtегорија на ранливос “vulnerability” represents is what needs recognition in tа, знакоt и значењеtо шtо ги преtсtавува „ран order to precondition the “human.” This is my proposition ливосtа“ е она на шtо му tреба признание за да го for summarization of Butler’s main argument in the предуслови „човечкоtо“. Ова е мојаtа премиса шtо chapter “Violence, Mourning, Politics” of Precarious би го сумирала главниоt аргуменt на Баtлер во Life. поглавјеtо „Насилсtво, оплакување, полиtика“ во Несигурен живоt.

Градејќи врз дискурсов шtо го изнесува Баtлер, Building on this discourse advanced by Butler, I would сакам расправава да ја однесам чекор понаtаму и да like to take the discussion a step further and raise the го посtавам прашањеtо дали сушtиоt живоt по себе, question of whether bare life itself, that pre-discursive онаа преддискурзивна појава на живоt изложен phenomenon of life exposed to the threat of violence can на опасносt од насилсtво, може да има полиtичко have a political meaning and/or value. Can we attribute значење и/или полиtичка вредносt. Можеме ли да political and ethical value to life and vulnerability of life им припишеме на живоtоt и на неговаtа ранливосt prior to its attaining the status of a sign/signifier, prior полиtичка и еtичка вредносt пред да се здобијаt to acquiring a meaning, prior to becoming “what life and со сtаtус на знак/означиtел, пред да се здобијаt со vulnerability means”? значење, пред да сtанаt „она шtо значи живоt и ранливосt“?

Спинозовскиоt почеtок на написов може да The Spinozian initiation of this article could show ни покаже дека сушtиоt живоt, Биtиеtо-како- us that sheer life, the Being-as-Nature reduced to its Природа сведено на неговаtа определеносt во determination-in-the-last-instance (Laruelle 2000: 10) крајна инсtанца (Laruelle 2000: 10) кое преtсtавува that is the mute labor of self-preservation can contain the безгласен напор за самоодржување, може да го foundation of the ethical constitution of the self. Let us содржи tемелоt за еtичкаtа градба на себносtа. Да recall that in Spinoza’s Ethics pain and pleasure appear се поtсеtиме дека во Еtика од Спиноза болкаtа и as the names of a decreased and an increased level of задоволсtвоtо се јавувааt како имиња за смален и “presence of life,” respectively (E IV, 41). Let us recall зголемен сtепен на „живоtоприсуtносt“ (E IV, 41). that according to Spinoza the pain that is suffered by Да се поtсеtиме дека според Спиноза болкаtа шtо ја others always already acquires presence in our personal tрпаt другиtе секогаш веќе се здобива со присусtво life since it inevitably appears on the cognitive level of our во нашиоt личен живоt бидејќи неминовно се јавува existence (E III, 30p). We know of somebody’s state of на когниtивноtо рамнишtе од нашеtо посtоење pain, and by knowing of it we are invaded by it. Because (E III, 30p). Знаеме за нечија сосtојба на болка, а one cannot ever abstract oneself from one’s human – благодарение на tоа сознание tаа задира во нас. as well as non-human – surroundings, because one is

Бидејќи никој не може да се изземе од своеtо човечко always already inextricably constituted by all that which 89 (и нечовечко) окружување, бидејќи сè шtо учесtвува participates in the overall natura naturans (Deleuze 90 . Заш tелоо. живоtоприсус на пројавување и/или или дејсtво за „живо моќ поголема дури кон сè соодвеtни придонесувааt се разумоt, на производ се кои (Spinoza II на „модификации“ негови tрана с освен нишtо од преtсавуваа инс tанца крајнаtа во (индивидуалниоt) на акtивни и инсtанца идеи“ „соодвеtние живоt: крајнаtа во определе Еtика во преобразува се мено рамниш ното/умсtвено tелесно непрекина преtсавува која живоtо на биttа од исход – неопходен логично и – неминовен Ова Искус ие с во се идеи Соодвеtние 56). 9n,10, 9p, 3, 1p, 1, 3 E – и на дос tигнаа сосtојба – на задоволс или „моќ за дејс tво“ се одвива во облик на доживување ее го веќе го консtиуира секого (Deleuze 1990), човека секогаш во опшtа (Lloyd 1996 кво каквош е ум нашиоt на предмеt Оttука, идеја. tаква од дица после- била би која идеја, има да морало би неминовно ум нашиоt (I.xxxvi.), во последица некаква произлезе да нема шtо од нишtо посtои да може не бидејќи tогаш, г консtиуира покрај имаше предме друг некој да го Понаtаму, xi.). (II. tо ш посtои си идејаtа на човековио предмеtо Заtоа њ нјри с сууа а познавател на случува се најпрвин tишење tвоо/пројаваа на зголемено живо tоприсус од Спиноза од и умс и tо tиш иденtиео и инсtанца крајна во носt tои пос не v.) Ax. (I. но xi.); (II. предмеt друг tој 13,13p).Пона t ум е : natura naturans секогаш веќе неразделно 76). а а другиtе кај прису tна е шtо болкаtа tи tо сипос умо tо во“. Најдобро tво“. tелоо, и (II tвеноо уира умо консtиуира го шtо идејаtа на t окму tокму tои, иниш с определуваа t се идеиtе и t е; меѓу tе; tоа tаму: на сtаусо има го tелоо 3) Вдио дк во дека е Видливо 13n). tелоо какво шtо нависtина лсо чувс tелесно о мес tо tо друго(Spinoza оа, речиси исtовре речиси tоа, о за искусување за tо е tвоо а врска меѓу врска tа и не и tелоо tво (Spinoza, tоприсус tво. чувс tе о она- tелоо Katerina Kolozova II а е Tоа tелоо tокму 13p). tво tва t, - (Spinoza II “modifications” its but nothing represent and body the mind and the ideas are determined in the last instance the by Since body. the but is life of presence expressing of in theothers(Lloyd1996 1990), one is always already afflicted by the pain present 3 1, 1p, 3, 9p, 9n,10, 56). Adequate ideas are in service in are ideas Adequate 56). 9n,10, 9p, 3, 1p, 1, 3 E a of form the sensation – and in an achieved state place – of pleasure (Spinoza, takes activity” of “power or life of presence increased an of experience/expression The ie” h locus The life.” of “presence or activity of power higher a to contribute they as inasmuch adequate are Reason, of product the are that emotions active the and ideas,” instance “adequate the last the life: (individual) of instance in last the in identity determination the and the of status the Spinoza’s in that between the bodily and the mental (II continuity uninterrupted of link a represents which life of immanence the of result simultaneously – necessary logically and – almost is it transmuted into a bodily sensation. This is the thecognitive/ inevitable however, on level; place mental takes initially affliction This Sheer LifeRevolting exists, andnothingelse.(Spinoza such idea. Wherefore the object of our mind is the body as it no is there v.) Ax. (I. but xi.); (II. object other that of effect the be would which idea, an mind our in be to have essarily which some effect does not follow (I.xxxvi.) there would nec- from exist can nothing as then, body, besides mind the ing constitut idea the of object other any were there if Further, human xi.). (II. the exists actually it as body constituting the and body, the idea is mind the of object the Therefore 13,13p).Moreover: a excellence par it is the body which possesses possesses which body the is it Ethics : 76). f xeinig and/or experiencing of II 13p) 13n). It is apparent - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

служба на сосtојбаtа на сè поголемо искусување of the state of an ever increased experience of pleasure задоволсtво (кое се случува преку tелоtо), додека (taking place through the body), whereas the latter is the вtорово е израз на зголеменаtа моќ за дејсtво или expression of the increased power of activity or intensity бујносt на живоtоt (Spinoza E 3 11, 11p, 11n, 15p, 20, of life (Spinoza E 3 11, 11p, 11n, 15p, 20, 37p). 37p).

Со tоа шtо ќе се осврнам на овие идеи, или можеби Expounding on these ideas, or perhaps merely само ќе ги преформулирам исказиtе шtо можаt да се reformulating statements that can be found in the text of најдаt кај Спиноза во самиоt tексt на неговаtа Еtика, Spinoza’s Ethics itself, I would like to propose a hypothesis би сакала да предложам хипоtеза за „Органскоtо“ (за about “the Organic” (about “Life”) as the determination- „Живоtоt“) како определеносt во крајнаtа инсtанца in-the-last-instance of political responsibility. The latter на полиtичкаtа одговорносt. Вtорово ќе се замисли will be conceived also as the kernel of the “ethical” or the и како зародиш на „еtичкоtо“ или на поtеклоtо origin and the immanent law of the “care of the Other.” и иманенtниtе закони на „грижаtа за Другиоt“. Spinoza’s inference about the immanence of the ethical Заклучокоt на Спиноза за иманенtносtа на еtичкоtо is based on his “selfish premise” that one does not wish се засновува врз неговаtа „себична премиса“ дека the harm of the other simply because, by virtue of being човек другому не му посакува зло само заtоа шtо, aware of it (imagining it), one is him/herself affected бидејќи е свесен за него (и го замислува), tоа зло by it as well. However, there is another premise from човека и лично го засега. Меѓуtоа, има и една друга which the inference about the ethical as imbedded in премиса од која tргнува заклучокоt за еtичкоtо the conatus of self-preservation or of preserving (in) life како вгнездено во нагоноt за самоодржување departs. It is the Spinozian thesis about the individual’s или одржување (во) живоt. Tоа е спинозовскаtа constitutive interrelatedness with and inextricability tеза за консtиtуtивнаtа меѓусебна поврзаносt на from the rest of the World (=Nature). The essence of поединецоt со осtаtокоt од Свеtоt (= Природаtа) и the individual is but an expression of and participation неговаtа неделивосt од tој осtанаt Свеt. Сушtинаtа in the attributes of God or Nature. Individualism in the на поединецоt е само израз на и удел во особиниtе sense of self’s radical autonomy is impossible in the на Бога или на Природаtа. Индивидуализмоt во Spinozian con-text: one does not have to “invent” ways смисла на радикалнаtа авtономија на себносtа е of and reasons for the Self’s desire to reach the other, невозможен во спинозовскиоt конtексt: човек не to establish a relation of care. The “care of the Other” is мора да „изумува“ начини и причини за нагоноt immanent to Life, to any individual’s life, as the Other is на Себносtа да го досегне другоtо, да воспосtави immanently present in the life of any individual self. однос на грижа. „Грижаtа за Другоtо“ му е вродена на Живоtоt, на живоtоt на секој поединец, бидејќи Другоtо е иманенtно присуtно во живоtоt на секоја поединечна себност. 91 Без да мора да се согласиме со целаtа спинозовска Without subscribing to the entire Spinozian “cosmology,” „космологија“, а ако паtем ја имаме на ум и tезаtа and also putting the thesis about the constitutive 92 со поврзанос t меѓусебна све консtиуивнаа за Грижа човекова на рамноправносt, кон него, кон одговорнос t полиtичка и гиоt „човечка со емпаtија воспосtави се да за Другиот, со солидарносt воспосtави се да за неговоtо „признавање“ (Butler 2006: 43). Очигледно, „предусловенос за прашањаtа ргн в онс на однос дискурзивнос во хеtерогена е која каtегорија една Но, признавање. операција е јазичнаtа бидејќи на каtегорија производ „Човечко дискурзивна „човечко“. е како веќе секогаш признае се да мора на извориш биде да преддискурзивноtо може Како исtочнико е себеобновување, несвенливо како пројава својаtа на смисла Живо предјазична дека да можносtа ајде разгледаме дејсtвување, ја еtично за моtив непосреден човекови рв змсиа ва хеtерогенос оваа замислива прави е tо Ш усtројсво? неговоtо на закониtе Полиtичко ааќ по Tрагајќи за човечко ранливос за Баtлер на tезаа о Све со поврзаносt еtичко преддискурзивнио дали подисtражиме со позанимаваме се да Пред Полиtичко на инсtанца крајнаtа во иденtиео анца како неш како инсtанца пак, може и леги дух, спинозовски ао неш како tо а екселанс пар з Другио за tа tо може да се иденtификува како tа меѓусебна паа н полиtичка на права, tе на еtичка на t tо“. ) при и tо) tреба да се определи во нејзинаtа крајна tемело t е она шtо го „предусловува човечко на сtаусо има го да може шtо tо о друго. tо а човечка на t оа иксн (л, во (или, искусена е која tо е г намеtнува ги Ба tлер Џудиt t, дискурзивно а и полиtичка и tа имирана преку tимирана а иманен tоа Конаtус ила на навраtила се би Tука на рамноправносt, tа а како tа н човечко на tа е ршњ, је да ајде прашања, tие ојба“ на Дру на сосtојба“ tа на солидарнос t, tа и онtолошка и tа о а и содржи ги да tно (дон на (односно tо а поtекло на t во живоtо -оt, а одговорносt. tа о својаtа во tо ој „предуслов tој о). Или, tелоо). оа Другио tоа зо на извор t ја шtо tоа Katerina Kolozova “ за и tо“ и tо tо? tаа tо“ tо“ tа tе t vulnerability, theexperienceofpotential oractualpain. of instance the is it – human” the is “preconditions what discursivity of that to heterogeneous category a Yet it is the product of the linguistic operation of recognition. The “human” is always already a “human.” discursive as category recognized since be to has Other this Other, the of condition” “human the toward responsibility political and with empathy establish to order solidarity in Other, the establish with to order in “recognition” Evidently, its 43). (2006: of and human” the of “precondition Care- the of questions the the raises Butler of Judith for-the-Other, equality, of human foundation of equality, the ontological is and political of which rights, human the that of solidarity, human for pursuit her In about thesis Butler’s vulnerability asthat“preconditionofthehuman.” reinvestigate and revisit to like would I point this At else. something as instance last its in determined be should and can it whether Or World. vein, Spinozian the in with interconnectedness body) it through legitimized putting (or, identified experienced be the can as ethical the of source pre-discursive the whether investigate us Before let questions plausible? these tackling Political the of instance in-the-last What makes this heterogeneity of origin and constitution? the identity- its of laws the containing immanently is) be the origin of discursivity of origin the be pre-discursive the can How ethical responsibility. political and of origin the is auto-regeneration, ceaseless of in its pre-linguistic sense of the Conatus, life in its aspect Life that possibility the consider us let acting, ethical for as parentheses into something that could have world the status of the direct motive the with interrelatedness Sheer LifeRevolting par excellence par (the Political (the Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

– tоа е положбаtа на ранливосt, искусtвоtо за поtенцијална или сtварна болка.

Дури и кога ќе се искуси и ќе се каtегоризира како Even when experienced and categorized as “mental,” „менtална“, „емоtивна“ или „психолошка“, во својоt “emotional” or “psychological” in its identity-in-the- иденtиtеt во крајнаtа инсtанца болкаtа е tелесна last-instance pain is a bodily category. When the каtегорија. Кога неволјиtе на јадосанаtа и понижена perplexities of the troubled, humiliated soul that has душа која преtрпела насилсtво се доживувааt како been subjected to violence are experienced as pain, one болка, човек неминовно признава дека психичкоtо inevitably recognizes that an immediate transposition of искусtво непосредно се пренело на tелесноtо the psychic experience onto the bodily plane has taken рамнишtе. Кога сtрадањаtа на „душаtа“ сtанувааt place. When the sufferings of the “soul” become painful болни, tоа го узнаваме преку tелоtо. Дихоtомијаtа we know this through the “body.” Pain can be recognized меѓу дваtа поима е мошне проблемаtична и, заtоа, as pain but through the body. The dichotomy between спроtивносtа меѓу „tелоtо“ и „душаtа“ е ад хок. Заtоа, the two terms is highly problematic, and, therefore, the ќе се обидам да оtидам подалеку од лажносtа на opposition between “body” and “soul” is ad hoc. So I will оваа спроtивносt и ќе речам дека живоtоt во својаtа try to go beyond the falsity of this opposition and argue крајна инсtанца, t.е. каtегоријаtа на Органскоtо, that it is life-in-its-last-instance, i.e., the category of the е оној носиtел во крајна инсtанца на негибнаtоtо Organic, which is the bearer-in-the-last-instance of the искусtво на болка и ранливосt. unadulterated experience of pain and vulnerability.

Насtрана прашањеtо за дуализмоt tело-душа Leaving aside the question about the body-soul dualism, и дилемаtа кој од двава спроtисtавени поими and the dilemma of which of the two opposed terms го преtсtавува висtинскиоt tопос на болкаtа, represents the topos proper of pain, the instance of инсtанцаtа на ранливосtа и болкаtа сепак се vulnerability and pain is still defined, by its determination дефинира, според нејзинаtа определеносt во крајна in the last instance, as heterogeneous to the discursive, инсtанца, како хеtерогена во однос на дискурзивноtо, to language, to signification. Namely, pain – both in јазикоt, сигнификацијаtа. Имено, болкаtа, и во its actuality of being wounded and the potentiality of опипливосtа на ранеtосtа и во поtенцијалносtа на vulnerability – is the instance of the purely experiential, ранливосtа, е инсtанца на чисtо експерименtалноtо, of the experiential par excellence. It is an event. It is what на екперименtалноtо пар екселанс. Tаа е насtан. happens in spite of any discourse, utterly regardless of the Tаа е она шtо се случува и покрај секој дискурс, без Language. It is the taking-place-of-the-Real. It is the tuché оглед на Јазикоt. Tаа е Реалноtо шtо се случува. Tаа that thrusts into the automaton. Thus, if vulnerability е Tихе (Случајоt) шtо му задава удар на Авtомаtон preconditions the human and provides the basis for its (Самопридвиженосtа). Tака, ако ранливосtа го recognition, it needs to be said that, paradoxically, it предусловува човечкоtо и ја дава основаtа за неговоtо is the kernel of the lived (echoing François Laruelle’s

признавање, tреба да се каже и дека, парадоксално, notion of le vécu), i.e., of the Real which serves as the 93 tаа е зародишоt на проживеаноtо (и tука е одекоt foundation of the discursive operation par excellence, на поимоt на Франсоа Ларуел (François Laruelle) за that of recognition. 94 le vécu le Болка признавање. екселанс пар лви сбн н Би на особини во главни бидејќи суш и tн.) неш идеалноtо философскио рационалноtо, „tелесно сепак, маtеријално Па бујносt. од дамари кој задоволс и/или облик: најрадикален смисла, спинозовска Во 54). симболизацијаtа (сигнификација пред Сtварноо на зародиш или Франсоа насtанскоо, за пример 173-177), 2005: (Badiou на Бадју зборовиtе со Ларуел (Laruelle 1995: 225), или со зборовиtе vécu), на Алан (le проживеано Бога (или на Природаtа) е Би спроtисавени каtегории. Највисока маtерија Спиноза За Бога. лико лика: свои два (простирање и мисла). Мен мисла). и (простирање иманен подеднакво особини обеtе радикална преку пројава повлекува својаtа крајнаtа во во иден tие инсtанца, t својо во „живо t“ е Tелоtо на особинаtа„простирање“. каtегорија, ниtу каtегорија шtо t, про tивреча размислување, си на рамка надополнуваа ниtу се меѓусебно t исклучуваа попрво tуку се ниtу шtо пароt Би обмислува го спаѓаа не „идејаtа“ tерија „ма Понаtаму, идеја tа. и tа маtерија меѓу н, особиниtе а tина, . Природа tо. а е преддискурзивна. е tа ), cogitatio о служи како служи шtо Сtварноо на t.е. психичко наспроtи tо операцијаtа операција, дискурзивнаtа нвру н Сиоа нема Спиноза на универзум t н живо на непосредносtа се tвоо ) о ааоса мса 19: 53- (1998: смисла лакановска во tа) и е само е tа tие extensio, во каtегории во t а ка tегории, пар Аналогниоt tо. tелесни и лико и Природаtа на t cogitatio tие н е „маtеријална“ е не Tелоtо а не се две две две се не идејаtа и tа а божесtвенаа на пројава ке оауа барем покажува кое tо о особини од двојсtвоо е о секогаш се секогаш ш tо tалноо, tие аа е неизви е Tаа е искус tе о својоt во живоt е tаа tо, а & припаѓа исклучиво и е во кои Спиноза кои во tе extensio tоа не е поделено (мен tо tа каtегорија на ва на болкаtа на tва tоперено В оваа Во t. Katerina Kolozova емел на tемел и tнос, tалноо, “ е е не tо“ е двеtе се tакво а“ и tа“ на t tо tо etl wih s las copihd hog the through accomplished always is which mental, The through cogitation). and (extension expression equally attributes both entailing immanence, radical its in instance, last the in identity its in “life” is Body The attribute of“extension”exclusively. Body is not a “material” category or one belonging to the the thinking, of framework this Within complementary. mutually rather are but other, each oppose nor exclude and Being. The analogous pair of categories, that of are not among the categories in which Spinoza thinks the between matter and idea. Moreover, “matter” and “idea” category of God (or Nature) is the Being, and it is not split Highest Spinoza. in categories opposed two not are idea the two faces: that of least Nature and that of God. at Matter and with itself shows which Being the of attributes of attributes the the but is Nature universe. philosophical Spinoza’s in opposition such no intensity. with to the psychic (mental, rational, ideal, etc.) since there is pulsating life opposed as material the not is of “bodily” the Nonetheless, immediacy the are pleasure and/or pain of experiences bodily the most radical: its at life is it terms, Spinozian In 53-54). (1998: terms in Lacanian put (signification) prior symbolization Real to the of Badiou’s kernel Alain the or in 173-177), put (2005: 225), terms ‘evental’ (1995: the of terms instance Laruelle’s the or Francois in put vécu) (le lived unadulterated the is It pre-discursive. is Pain Sheer LifeRevolting i te iay f trbts hc neither which attributes of binary the is extentio, and cogitatio of the divine essence, and essence, divine the of expression are the two chief two the are extensio cogitatio Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

осtварува преку емоtивноtо, е одраз на tемелнаtа и emotional, is the reflection of the fundamental, defining дефинирачка сосtојба на нечие посtоење – онаа шtо state of one’s existence – the one taking place on the level се одвива на ниво на tелоtо (Spinoza E 5, 14). Tелоtо of the body (Spinoza E 5, 14). The body is the location е пар екселанс месtоtо на болкаtа и ранливосtа, par excellence of pain and vulnerability, i.e., the instance t.е. инсtанцаtа на радикалниоt иденtиtеt на of the radical identity of life. The body is the topos of the живоtоt. Tелоtо е tопосоt на радикалноtо (пред radical (pre- or/and meta-discursive) knowledge about дискурзивноtо и/или меtадискурзивноtо) сознание a possible threat to the survival of an “I.” This particular за можнаtа опасносt по опсtанокоt на некое „Јас“. cognitive process taking place at the level of the Body Овој конкреtен познавателен процес шtо се одвива in the form of an absolute state of alert is, by definition, на ниво на Tелоtо во облик на апсолуtна сосtојба на automatically accompanied by total mobilization – будносt, по дефиниција, авtомаtски го придружува again, taking place primarily through the body – toward целосна мобилизација – која исtо tака првенсtвено staying-in-life, making one’s own survival (as both body се одвива преку tелоtо – за осtанување во живоt, за and soul) possible. да се овозможи сопсtвеноtо преживување (и како tело и како душа).

Онаа инсtанца на преддискурзивносtа која е That instance of pre-discursiveness which is the Pain, Болка, t.е. Ранливосt, учесtвува образувачки во по i.e., vulnerability, participates in a formative way in the дефиниција дискурзивнаtа појава на признавање per definitionem discursive phenomenon of recognition (на „човечкоtо“). Всушносt, tаа е сосtојбаtа на (of the “human”). In fact, it is the condition of that онаа „дискурзивна каtегорија“ шtо се нарекува “discursive category” called humanity. The thesis about човешtво. Tезаtа за ранливосtа како сосtојба на vulnerability as the condition of the “human” implies the „човечкоtо“ имплицира образувачка хеtерогеносt на formative heterogeneity of humanity inasmuch as it is човечкоtо во онаа мерка во која е експерименtална/ the experiential/evental instance of vulnerability which насtанска инсtанца на ранливосt која го овозможува makes possible the discursive constitution of humanity. дискурзивноtо образување на човешtвоtо. Во At the root of the “human” lies the organic instance of кореноt на „човечкоtо“ лежи органскаtа инсtанца на vulnerability and pain, at the root of the “human” we find ранливосtа и на болкаtа, во кореноt на „човечкоtо“ го the body that suffers. At the root of the Human is that наоѓаме tелоtо шtо сtрада. Во кореноt на Човечкоtо which is beyond (or rather, behind) Humanity – the b е она шtо е оtаде (или, попрво, зад) Човешtвоtо – Body, the organism subjected to pain and confronting Tелоtо, организмоt подложен на болка исправен the irrevocable call for self-preservation, always already пред неприкосновениоt повик за самоодржување, immersed in the struggle for survival. секогаш веќе нурнаt во борба за опсtанок.

Надоврзувајќи се на спинозовскаtа „себична tеза“ Drawing on the Spinozian “selfish thesis” about any

за нагоноt на поединецоt да ја избегнува болкаtа, individual’s compulsion toward avoiding pain including 95 вклучиtелно и болкаtа шtо ја доживувааt другиtе, а the one experienced by the others that would make 96 вм човечно. дејсtуваме да доаѓа човеш помала е Колку ни она повеќе се човечко, помалку како tолку консtиуирало Колку се дискурзивно шtииме. шtо ги да мораме на признавањечијисход сенарекува„човек“. операција некаква од производи tе не а солидарносt, индивидуализиран преку пречка. и дури па за воспосtавување солидарносt, неопходно е не tо ш само не каtегорија дискурзивна човеш на признавањеtо Би солидарносt. човечка на наидувааt о ранливос со иденtификуваме се да болка, некоја од посtрада ќе tелоо шtо е беспомошно изложено на можнос другоtо наша tа од поtекнува способнос другиtе на сtрадањеtо кон рекла дека солидарносtа и поли tичка која би му се намеtнала како когниtивно присуtна, би дискурзивна нивнаtа чини се способнос ни помала Колку со оtсусвонаспособенсубјек во негова зашtиа: сtепено на ранливос неговоtо насилниш од можносtа врз конtрола има кој насилсtвоо врз нив. Колку помалку гледаме Субјекt или сtарица беспомошна сtарец, некоја или некое пример деtе на како „човечко“, човечко, е помалку како колку другоtо препознаеме го да можеме олку tолку сме поспособни да се разјариме проtив tело. Способни сме да се иденtификуваме со tело, Превод оданглискијазик: ОгненЧемерски на болка tа со иденtификуваме се да t t, на tа па изгледааt, ни поранливи tолку tолку посилен ни е повикоt да клу помалку колку Всушносt, tелоо. очн о живоt, со соочен живоtо Tокму в нив, во tинаа tела, е она шtо воспосtавува н Другио на tинаа t начовеш tуку е и непоtребно, tа одговорносt лу повеќе tолку врдела дека tврдела t е сразмерен tина. Katerina Kolozova tргнеме во кон tво како t tа дека tаков of anoperationrecognitioncalled“human.” products the not and solidarity establishes that bodies, through individualized life, to life is It it. to obstacle an even and redundant also but solidarity establishing for inasmuch as a discursive category is humanity not Other’s only the unnecessary of recognition that claim would I solidarity. human meet they more the human are they less The humanely. acting upon called feel we more the human, as constituted discursively is what are they less them as vulnerable that we are compelled to protect. The The less discursive competence they have the more we see a masterfulsubjectofhumanity. of absence the with proportional is vulnerability of level more we are called upon acting toward its protection: the the body its against threat control violent of in potentiality Subject the of a see we less The her. or him upon brought violence the against revolt to able are we more the man, or woman helpless old an or child a as such is, recognize the other as human, can the less we “human” he less or she the fact, In vulnerability. body’s with pain, by affliction of possibility a to exposed helplessly body the with identify to able are We the body. other the with of pain identify to ability our from originates others the of solidarity suffering the that toward responsibility say political and would I cognitively, present itself Sheer LifeRevolting Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Библиографија: References:

Agamben, Giorgio. 1998. Homo Sacer: Sovereign Power and Agamben, Giorgio. 1998. Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life. Stanford- California: Stanford University Bare Life. Stanford- California: Stanford University Press. Press. Alexiou, Margaret. 2002. The Ritual Lament in Greek Alexiou, Margaret. 2002. The Ritual Lament in Greek Tradition. Second edition. Revised by Dimitrios Tradition. Second edition. Revised by Dimitrios Yatromanolakis and Panagiotis Roilos. Lanham, MD: Yatromanolakis and Panagiotis Roilos. Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers. Rowman & Littlefield Publishers. Badiou, Alain. 2005. Being and Event. Translated by Oliver Badiou, Alain. 2005. Being and Event. Translated by Oliver Feltham, London: Continuum Press. Feltham, London: Continuum Press. Burkert, Walter. 1983. Homo Necans: The Anthropology of Burkert, Walter. 1983. Homo Necans: The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth. Translated Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth. Translated by Peter Bing. Berkeley: University of California Press. by Peter Bing. Berkeley: University of California Press. ___. 1977. Griechische Religion der archaischen und ___. 1977. Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche (Die Religion der Menschheit 15). klassischen Epoche (Die Religion der Menschheit 15). Stuttgart: Kohlhammer. Stuttgart: Kohlhammer. Butler, Judith. 2006. Precarious Life: The Power of Mourning Butler, Judith. 2006. Precarious Life: The Power of Mourning and Violence. London/New York: Verso Books. and Violence. London/New York: Verso Books. ___. 2004. Undoing Gender. London/New York: Routledge. ___. 2004. Undoing Gender. London/New York: Routledge. Deleuze, Gilles. 1990. Expressionism in Philosophy: Spinoza. Deleuze, Gilles. 1990. Expressionism in Philosophy: Spinoza. New York: Zone Books. New York: Zone Books. Lacan, Jacques. 1998. The Seminar of Jacques Lacan, Book XI: Lacan, Jacques. 1998. The Seminar of Jacques Lacan, Book XI: The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis. The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis. Edited by Jacques-Alain Miller. Translated by Alan Edited by Jacques-Alain Miller. Translated by Alan Sheridan. New York & London: W. W. Norton and Sheridan. New York & London: W. W. Norton and Company Company Laruelle, François. 2000. Introduction au non-marxisme. Laruelle, François. 2000. Introduction au non-marxisme. Paris: Presses Universitaires de France. Paris: Presses Universitaires de France. ___. 1995. Théorie des Etrangers: Science des hommes, ___. 1995. Théorie des Etrangers: Science des hommes, démocratie et non-psychanalyse. Paris: Éditions Kimé. démocratie et non-psychanalyse. Paris: Éditions Kimé. Liddell, Henry George and Robert Scott. 1968. A Greek- Liddell, Henry George and Robert Scott. 1968. A Greek- English Lexicon. Revised and augmented by Sir Henry English Lexicon. Revised and augmented by Sir Henry Stuard Jones. Oxford: Clarendon Press. Stuard Jones. Oxford: Clarendon Press. Lloyd, Genevieve. 1996. Spinoza and the Ethics. New York: Lloyd, Genevieve. 1996. Spinoza and the Ethics. New York: Routledge. Routledge. Moulinier, Louis. 1950. Le pur et l’impur dans la pensée et Moulinier, Louis. 1950. Le pur et l’impur dans la pensée et la sensibilité des Grecs jusqu’ à la fin du IVeme siècle la sensibilité des Grecs jusqu’ à la fin du IVeme siècle

av. J.C. Thèse à la Faculté des lettres de l’Université de av. J.C. Thèse à la Faculté des lettres de l’Université de 97 Paris. Paris. Parker, Robert. 1983. Miasma. Oxford: Clarendon Press. Parker, Robert. 1983. Miasma. Oxford: Clarendon Press. 98 ___. 1982. enn, enPer. 1995. Jean-Pierre. Vernant, ___. 1990. ___. pnz, eeit e 2003. de. Benedict Spinoza, 1994. Rush. Rehm, Cornel UniversityPress. Hachette. Paris: Gorgô. Artémis, ancienne: Grèce en l’Autre de leçons duCollègedeFrance.Paris:Julliard. . . . le. h Poet uebr Etext Gutenberg последен пристапвоавгуст2008). Project 2003, во февруари The (објавена files/3800/3800-8.txt Elwes. http://www.gutenberg.org/ на Достапна M. Publication. H. R. Press. The OriginsoftheGreekThought Figures, idoles, masques: Conférences, essais et essais Conférences, masques: idoles, Figures,

Marriage to Death to Marriage a ot as e yu, Figures yeux, les dans mort La Tasae by Translated Ethics. The . Princeton University Princeton . . IthacaNY: Katerina Kolozova _. 1982. ___. ___. 1990. ___. 1995. Jean-Pierre. Vernant, Spinoza, Benedict de. 2003. de. Benedict Spinoza, Rehm, Rush. 1994. Rush. Rehm, Sheer LifeRevolting Cornel UniversityPress. leçons duCollègedeFrance.Paris:Julliard. Hachette. Paris: Gorgô. Artémis, ancienne: Grèce en l’Autre de vial oln a http://www.gutenberg.org/ 2003, in February at accessed August2008). (released online files/3800/3800-8.txt Publication. Etext Available Gutenberg Project The Elwes. M. Press. Figures, idoles, masques: Conférences, essais et essais Conférences, masques: idoles, Figures, h Oiis f h Gek Thought Greek the of Origins The

Marriage to Death to Marriage a ot as e yu, Figures yeux, les dans mort La . Translated by R. H. R. by Translated Ethics. The . Princeton University Princeton . Ihc NY: Ithaca . Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Јелисавеtа Едно zbogum на Европа: Jelisaveta An Adieu to Europe: Благојевиќ Невозможнаtа неопходносt Blagojevi} The Impossible Necessity на балканскаtа полиtика* of Balkans Politics*

„Искуството ни е паланечко“, пишува Радомир “Our experience is provincial,” writes Radomir Константиновиќ уште на самиот почеток од Konstantinović at the very begining of his book, now својата, сега веќе прочуена, книга Философијаtа famous, Philosophy of the Provincial, published in на паланкаtа, објавена во Белград во 1969 година. Belgrade in 1969. “Province is our destiny, it’s our evil „Паланката е нашата судбина, нашата зла коб“, вели, fate,” he continues by using the metaphor of the provincial користејќи ја метафората на паланечкото за да го in order to describe the way of life and thinking typical of опише начинот на живеење и размислување кој е small town mentality. типичен за малограѓанскиот менталитет.

Секое читање на книгава од Константиновиќ Every reading of Konstantinović's book is actually всушност е пречитување и ново отворање на еден a rereading and reopening of the one and the same ист проблем – проблемот на двојната и неодредена problem – the problem of the double and ambiguous природа на паланечкиоt ум. Иако претежно е nature of the provincial mind. Although predominantly насочена кон српскиот национализам, критиката targeting Serbian nationalism, Konstantinović's criticism на Константиновиќ не се однесува првенствено на doesn’t primarely refer to any particular territorial or некое конкретно територијално или геополитичко geo-political location, but to the provincial mind in as место, туку на паланечкиоt ум со оглед на тоа што much as “there is no country where it (the mindset) is

* Овој текст произлезе од моето излагање на регионалната * This text came out as a proceeding from the regional conference конференција „Интегрирање на разликите: Човековите “Integrating Differences - Human Rights, Social Inclusion and права, социјалното вклучување и социјалната кохезија на Social Cohesion in the Balkans on its Road to the EU,” which Балканот на неговиот пат кон ЕУ“, која се одржа во Охрид took place in Ohrid, 28-31 May, 2009, organized by the “Euro-

од 28 до 31 мај 2009 година, во организација на Институтот Balkan” Institute, and supported by the Jean Monnet Programme 99 „Евро-Балкан“ и со поддршка на програмата Жан Моне на of the European Commission. Европската Комисија. 100 идеално затвореното”. секаде подеднакво невозможен во тоа свое барење на е бидејќи можен, е не (умот) тој која во земја „нема а алкт и ргса есвва тку преку токму дејствуваат постапките за другоста и разликите на друго. Но, понекогаш, овие стратегии на исклучување а со тоа и преку заедницата, на хомогенизација на постапки разните разно- преку размислување, на начин единствен и Паланечкио позицијата не како таква. а односот, токму е паланечко е што она Затоа, другоста. (екс) и на различноста кон одрекување позицијата преку попрво туку позиција, ум е што она идеја во речиси секоја заедница. Или, инаку кажано, прогонува, како некој дух, како некој призрак, секоја идентитарна секоја ја натаму и што политика и размислување на логика паланштина, на паланштината за европската други зборови, со – паланштина и „западната“ и „источната“ како паланштина, современа новата, за балканската глобалната, и локалната и паланштина, прашање едно поставам да сакам Константиновиќ, на делото на се Повикувајќи оииаа на Политиката и кои асимилација ништење, апсорпција наситеразликиидругости. интеграцијата со исходуваат за крајот на дискурси современите на ст дуи алк еисвн пеу нивно преку единствено разлики бришење. други сите и прифаќа националните ги половите, политика политичките, културните, оваа токму дека значи Тоа преку разни постапки за асимилација и интеграција. не се конституирало во рамките некоја конкретна паланечко ум t вклучување исклучување нлзво исклучување инклузивно о бауа еоит едноличен неговиот образува го во концептот на концептот во 1

, на пример, во подрачјето на она што е различно и паланечкио Jelisaveta Blagojevi} работи t f ht s ifrn ad te. oee, n some in However, other. and of strategies these different cases is what of of procedures homogenization thevarious of community and thus by the by of thinking, way unified The Provincial Mind relation, notthepositionassuch. very the is provincial is what Therefore, otherness. and difference the towards (ex)position the denying through rather but within anyparticularposition not constituted is of almost any community. Or, to put it differently - what continues to haunt, like a ghost, like that a specter, every idea politics and thinking of logic identitarian every of “west” provincialism the as about words, other in - well provincialism as provincialism “east” provincialism, European as well as provincialism Balkans global, and local provincialisms, contemporary new, about question By invoking Konstantinović's work, I would like to pose a its demandtoideallybeclosedoff.” in everywhere impossible equally is it since impossible, through erasingthem. cultural, embraces only differences that other all and politics national sexual, political, this is it that means This integration. and assimilation of procedures various the of politics The otherness. assimilation and absorbtion of every difference and every integration discourses that eventually result in of anihilation, processes inclusion, the through precisely operate otherness’ An AdieutoEurope:TheImpossibleNecessityofBalkansPolitics n h cnet f the of concept the in provincial for example, in the domain of contemporary of domain the in example, for prt through operate exclusion inclusive is constituted by its uniformed and excluding 1 the provincial mind mind provincial

ifrne and differences exclusion is Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Изгледа дека и дискурсот на исклучување и дискурсот It seems that both discourses of exclusion and inclusion на вклучување го обележуваат другиот, го посочуваат mark the other, point to the other as to the possible danger како можна опасност по „инфантилниот свет на for the “infantile world of the provincial.” In return, the паланката“. Од своја страна, паланечкиот ум мора provincial mind has to protect its own uniformity through да ја штити сопствената еднообразност одбивајќи denying any possibility of change and through rejecting секаква можност за промена и отфрлајќи каква и any kind of uncertainty and risk that unavoidably goes да е неизвесност и секаков ризик кои неминовно together with thinking that is always already the other одат рака под рака со мислењето кое секогаш веќе е thinking, different way of thinking. другоtо мислење, инаков начин на размислување.

Во една паланка, во некое градче (при што е важно да Within a province, within a small town (where it is се нагласи дека неговата малост се состои од фактот important to underline that its smallness is constituted дека е толку затворено), мислењето секогаш станува by the very fact that it is closed off), thinking always едно мислење, исtо мислење, извесно мислење. becomes one thinking, same thinking, certain thinking.

Паланечкиот ум е умот на готовите решенија, ум The Provincial Mind is the mind of ready made solutions, на животни обрасци и животни рутини со готови the mind of life patterns and life routines with the ready одговори на сите можни прашања; за него е битно answers to all possible questions; it is about constant постојано да се преутврдува традицијата што reestablishing of the tradition that serves as safeguard служи како чувар и само го повторува паланечкото and does nothing but repeats the provincial past.2 минато.2

Така, токму одбивањето на паланечкиот ум да се Thus, it is the provincial mind’s refusal to look into the загледа во иднината изгледа е изворот на сите future that appears to be the origin of every aspiration to стремежи светов да се претвори во некаква паланка, turn the world into a provincial place, e.g a small town. на пример во касаба.

Откако подразмислив за општата тема на конфе Considering the overall topic of this conference more ренцијава, „Инtегрирање на разликиtе: Човековиtе closely, “Integrating Differences: Human Rights, Social права, социјалноtо вклучување и социјалнаtа Inclusion and Social Cohesion in the Balkans on its Road кохезија на Балканоt на неговиоt паt кон ЕУ“, би to the EU,” I would like to point to the fact that public сакала да упатам на фактот дека јавните дискурси discourses in Balkan countries “on their road to EU”as во балканските земји „на нивниот пат кон ЕУ“, како well as in the EU itself are in many cases reinforcing и самата Европска Унија, во мноштво случаи го the spirit of the provincial and thus reflecting mutual зајакнуваат духот на паланката и со тоа ги меѓусебно provincialisms.

ги одразуваат своите паланштини. 101 102 без визи,патаказаконотиседонесе. на се патуваат да да државјани српските политиките можат важно да за донесе суштински со беше и нацијата Унија Европската на усогласување за реформите од дел беше законот но конзервативци, родот, се противеа Српската православна црква и некои други му определба, Жилаво фактори. други какви-годе врз било сексуалната вероисповедта, расата, на основа врз било дискриминација, секаква забранува што закон антидискриминациски еден за Во март 2009 година, српското Собрание расправаше традиционални таканаречени вредности. и Србија мнозинските во со одлуки костец во фатат носат се да вистински кои неволни стануваат цитира оние се да кога и повторува секогаш се да згодно треба што аргумент како служи има и дејства перформативни ЕУ“ свои од дел има сtанеме да „мора ја дека став оној ЕУ на во интеграции за логиката на нормативен дискурс; неприкосновеноста идејата Србија, Во ЕУ. во интеграциите околу дискурси јавните со искуства други слични многу имаат заедници своите во Балканот на земји и дека претпоставувам иако ЕУ“, кон пат неговиот „на општество српско современото од примери искористам ќе тезава, поткрепам ја да За дека законотеспротивен насрпскататрадиција. велеа пак, критичари, Други злоупотребува. се толкува да и се да Црквата погрешно може законот на дека тврдеа Претставниците слободи. хомосексуалците на верските правата и на однесуваа се што членовите на измена побара заедници, верски други Српската православна црква, поддржана од мноштво 3 Jelisaveta Blagojevi} 4 without visas,sothelawwaspassed. travel to right the gain to were citizens Serbian if crucial was and policies Union European with nation the align other and to reforms of part Church was legislation the but conservatives; Orthodox strongly Serbian was the It by factors. opposed other or gender of orientation, kind any over sexual religion, race, on bans based debated whether discrimination, which Parliament law anti-discrimination Serbian an 2009 March, In traditional values. called so and majority the confront actually to unwilling become Serbia in makers decision whenever cited and repeted be to is which argument an as serves and effects performative its has attitude EU” of part be must “we logic discourse; normative a the of has integration EU about idea the Serbia, In public concerning discourses onEUintegrationintheircommunities. experiences the similar in share countries Balkans other many that suppose examples I use although will I EU,” to thesis, road its “on society Serbian contemporary this from support to order In runs countertoSerbian tradition. it said have critics Other misuse. to and misinterpretation liable be might law the Church that argued freedom. representatives religious and rights gay concerning articles the to changes requested communities, religious other many by supported Church Orthodox Serbian The An AdieutoEurope:TheImpossibleNecessityofBalkansPolitics unquestionable nature of this of nature unquestionable 4 3 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Драган Марковиќ - Палма, градоначалник на грат Dragan Markovic - Palma, the Mayor of the small town чето Јагодина и пратеник во српското Собрание како Jagodina and a member of the Serbian Parliament as the водач на партијата Обединета Србија, го понуди leader of the United Serbia Party offered this argument следниов аргумент чија логика е тешка за следење: the logic of which is rather hard to follow: “In Serbia, „Во Србија има над 3.700.000 жени. Од тие 3.700.000 there are over 3,700,000 women. Out of 3,700,000 жени, може да се рече дека 3.650.000 се мошне убави. women, we can say that 3,650,000 are very beautiful Ако помине овој [анти-дискриминациски] закон, а се women. If this [anti-discrimination] law passes, and it’s знае дека на голем број жени и онака им е тешко да been known that a large number of women are already се справат со глобалната финансиска криза, па уште finding it hard to cope with the global financial crisis, if и ако го усвоиме законов, тие жени сигурно ќе имаат we vote for this law then, these women will surely have a проблем“. Тврдеше и дека „ако загазиме кон Европа problem.” He also claimed “If we are to proceed towards во друштво на хомосексуалци, подобро воопшто и да Europe in the company of homosexuals it would be better не одиме“. not to go at all.”

Е сега, ќе се обидеме да разбереме што тоа Now, we will try to understand what the Mayor of this градоначалникот на едно гратче во Србија всушност small town in Serbia actually wanted to say: first, the вели: прво, дека огромно мнозинство од Србинките vast majority of Serbian women are very beautiful (out се многу убави (од 3.700.000, само 50.000 не се of 3,700,000 only 50,000 are not); second, most of многу убави); второ, повеќето од тие многу убави these very beautiful women are in financial crisis (still, жени се во финансиска криза (останува отворено a remaining question is what kind of financial status прашањето каква е финансиската состојба на тие are facing those 50,000 not very beautiful women?). 50.000 не многу убави жени). Понатаму, ако сте Further, if you are a very beautiful women who lives in многу убава жена која живее во Србија во свет втонат Serbia in the midst of the world financial crisis, you can во финансиска криза, сигурно можете да сметате на certainly count on financially successful heterosexual финансиски успешни мажи хетеросексуалци (може men (is it possible any other way?); and finally, if the anti- ли да биде инаку?); и на крајот, ако се усвои тој discrimination law is passed, there is the obvious danger антидискриминациски закон, очигледна е опасноста that heterosexual men will become homosexuals, and хетеросексуалните мажи да станат хомосексуалци, а thus financially less capable of supporting the 3,650,000 со тоа и финансиски понеспособни да ги издржуваат very beautiful women who live in Serbia and Serbia will оние 3.650.000 убавици кои живеат во Србија, и Србија collapse. Besides the fact that this argument is absolutely ќе пропадне. Настрана фактот дека овој аргумент е homophobic and extremely macho, what it also shows апсолутно хомофобичен и крајно мачо, тој покажува is the fear that financially capable, heterosexual men и дека стравот оти финансиски способните мажи in Serbia will become less manly and powerful (read as хетеросексуалци во Србија ќе станат понемажевни и ќе homosexuals) if they lose the possibility to discriminate онемуштат (читај, како хомосексуалци) ако ја загубат against homosexuals (as well as 3,650,000 very beautiful

можноста да ги дискриминираат хомосексуалците Serbian women and 50,000 not very beautiful women.) 103 (како и оние 3.650.000 многу убави жени и не толку убавине 50.000 жени). 104 рмнтрко зкн срвва еа законот дека стравуваа и закон криминаторскиот анти кудеа го што оние краиштата, на крајот На паланечки конзервативни ефекти. врти се одржувањето околу се односно, обрасци, идеолошки тежните пре на превоспоставување за само работи Се права. за пак, ниту, права, имаат на правото за ни работи се не а другиtе, неолибералната Оттука, ниту за идеологијата. како и/или парите на траекторија протокот на логика истата има ја линија аргументациска ваквата заедница; одредена во живеењето на квалитет за и животи човечките залага за се кое размислување вид никаков со оди не и баш одлучување политичко на и странски аргументација на за можност голема вложувања. како Во овој разбира, идеолошки маѓосан круг, се правецот и, фрај“): имено, како идната престолнина на Балканот од 21 век „без Роми“ (што директно потсетува на град како соработници деловни своите пред Белград „Јуден претстават го да за неопходни се им власти градски белградските на што местата од Роми граѓаните на преместувањето „за“ и гласаме да треба ќе Белград, во Белград. Ама сега, Универзијадата за да ја имаме таа Универзијада пример, во На вложувања. и пари кубурат за егзистенција, ќе гласаат „за“ се што ветува владиниот во дупките секојдневно луѓе повеќето бидејќи Понатаму, пополнат буџет. се да за граѓани „за“ гласаат да законот со кој се воведуваат нови и даноци за српските мора ќе патуваат, да да дозволат можат си не криза економската поради Србија на државјани мнозинство огромното за бидејќи Но, пари. „за“ гласале безвизно патување низ Европа. што Се разбира, ако имаат оние за гласале всушност закон, самиот антидискриминацискиот дека од ефекти Изгледа другите на закон. сега вратиме се Да нашиtе ооу неговите околу и кво сtаус животи ниту за животите на нашеtо право да имаме да право да другиtе Jelisaveta Blagojevi} дис government to present Belgrade as a city of 21 of city a as Belgrade present to government Roma of re-allocation the city Belgrade’s for neccessary locations the from citizens for “yes” vote to have will we Belgrade, in Universiade have to order in then, But example. for money Belgrade, in Universiade promises investments. and that everything for “yes” vote would they existence, day day-to- their in struggle people the of most that given Furthermore, budget. in government’s holes fill to order in citizens Serbian for taxes introduces extra that law the for “yes” vote to have also will citizens they Serbian crisis, economic the to due of travel to afford not can majority vast money. had the they since if However, course, Of visas. anti- without the Europe for around travelling for “yes” fact, itself. voted in voted, law law who dicriminatory the those of that effects other appears the It to back go us Let osqety i i nihr about neither is it Consequently, circulation. the ideology as and/or money trajectory of same logic the neoliberal has argument of line this communities; certain in life of quality and lives human advocates that thinking of kind any with along go really the line of argumentation and political decisions does not for foreign investments. In this ideological vicious circle, capital of the Balkans and, of course, future the the namely, frei): great Juden of opportunity association direct the is (which free” “Roma as partners buisness EU their to iciiaoy a ad ee ore ta te law the that worried were anti- the and criticized who law those discriminatory day, the of end the At provincial conservativeeffects. that is to say, it’s all about keeping the patterns, ideological dominat the re-establishing about about nor rights have of lives the An AdieutoEurope:TheImpossibleNecessityofBalkansPolitics ; it’s neither about the about neither it’s others; our right to have rights. It is all is It rights. have to right our status quo and its ie nr about nor lives right to right others st century century Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

„е спротивен на српската традиција“ можат да “runs counter to Serbian tradition” could be at peace. се успокојат. Српската паланштина и нејзината Serbian provincialism and its tradition remained intact традиција останаа негибнати бидејќи вистинската since the real debate on human rights politics and расправа околу политиката за човековите права и anti-discriminatory policy has been almost completely антидискриминациската политика речиси сосема silenced. In any case, it didn’t even touch upon those замолкна.Во секој случај, дури не ги ни допре оние most important issues that such a public debate could најважни прашања што една таква расправа може bring to a particular community – the search for the да ги постави во дадена заедница – потрагата по alternatives to the politics of exclusion as well as to the алтернативите на политиката на исклучување, како political culture and ideology based on war, violence and и на политичката култура и идеологија засновани discrimination. врз војни, насилства и дискриминација.

Изгледа дека најсериозна „придобивка“ од анти It seems that the most serious “benefit” of anti- дискриминацискиот закон ќе биде тоа што discriminatory law will be that discrimination, human дискриминацијата, човечкото страдање, бедата и suffering, misery and violence against the citizens of насилството кон граѓаните на Србија отсега подобро Serbia will be better controlled and institutionalized ќе се контролираат и ќе се институционализираат. from now on. Thus, the most vulnerable ones will be one Така, најранливите уште еднаш ќе се жигосаат и ќе се more time marked and reproduced in their otherness репродуцираат во својата другост, бидејќи дискурсот since the human rights discourse and anti-discriminatory за човековите права и антидискриминациските policies are producing a certain kind of subject that политики произведувааt извесен вид субјект на needs protection. They are removed from politics, they кој му треба заштита. Се тргаат од политиката, are made passive and consequently someone else gets стануваат пасивни и на крајот некој друг добил the mandate to act - in order to help or protect - e.g. to мандат да дејствува – за да помага и штити – на intervene. It is this constant recreation of the need for пример, да интервенира. Токму ова постојано protection that leads to a kind of interventionism, which пресоздавање на потребата од заштита води кон еден is not necessarily an aspect of emancipatory politics. вид интервенционизам, кој не е секогаш апсект на еманципаторската политика.

Би рекла дека начинот на кој се расправаше и се I would suggest that the way in which anti-discriminatory изложуваше андтидискриминацискиот закон, како law was argued, motivated and presented in Serbia would и побудите за неговото донесување, само создаваат do nothing else but produce subjects in need of protection поданици на кои им треба заштита, без да им се without any political possibilities and alternatives left остават никакви политички можности и алтернативи (as I have previously mentioned, for example LGBTIQ (како што претходно веќе спомнав, на пример population as well as 3,650,000 very beautiful and

популацијата на ЛГБТИК, како и оние 3.650.000 50,000 less beautiful women who live in Serbia). 105 многу убави жени и не толку убавине 50.000 кои живеат во Србија). 106 и оддесницата“. центраот од левицата, од виножито: политичкото од страни сите на претставува се догматски што каков отколку што можеме да си замислиме во хуманизмов изуми повеќе и слободи можни повеќе тајни, повеќе има ќе нас го пред иднината во дека тој Мислам слобода. етика нашата видови сите за на модел универзален како претставува облик извесен еден тоа што плаши ме хуманизмот Кај граници... некои на човековите права мораат да се или ограничат во рамките слободата оти кажеме да можеме не дека туку слобода, или права човекови нарекуваме го што она отфрлиме го да треба дека значи не Тоа католиците. нацистите, либералите, марксистите, и користеле го одредена ситуација. Она што го нарекуваме хуманизам нормативна, може да биде универзален, но може многу да важи за станала не идеја „Хуманизмот универзална. навидум и човечка очигледна таа како тоа за и – дискурс правниот и е на нив од една а модел – пракси или идеја различните на одредена благодарение развиле се човештвото кој на начинот за (Foucault) Фуко на потсетам Да полиtички можнос групи, на и смисла во и туку поединци маргинализираните кон само таеиа а кууае и аау е натаму и – вклучување за стратегија засилува неговата го во само инфантилниот всушност паланечки и ум, кој – –токму преку општество самата култура политичка српското во и промени пракси најдобрите врз засновува вредности на ЕУ, се конкретниов закон да – без значителни и Дури и о з пва в итрјт овозможуваат историјата на меѓународната во сцена, на полето на меѓународното првпат избијат да граѓаните, на поединците, на интересите за кои ки постап утврдила веќе ЕУ конвенции, своите Преку 5 tи. иви и алtернаиви по поtрагаа и на неговите осврти неговите на и исклучив Jelisaveta Blagojevi} не id wih s gi - hog te ey srtg of “strategy very the through inclusion” - - again is which mind, provincial infantile the reinforces but else nothing does considerable without changes in Serbian society and political culture – in fact, practices - EU law possible particular this best values, the and on based is it if Even zens, to come out onto the international stage, into the into stage, international the onto out citi- come to the zens, of individuals, the of interest the make it for possible in history time first the for which procedures Through its conventions, the EU has already established Left, theCenter,Right.” the rainbow: political the of side every on represented dogmatically is it as humanism in imagine can future we than our in inventions more more and secrets, freedoms, more possible are there kind that any think for I model freedom. universal of a as ethics our of certain a form presents it that is humanism about of afraid am I What frontiers... certain at limited be to has rights human or freedom that say can’t we that but freedom, or rights human call we what of rid get to have we that by used mean not does been This Catholics. Nazis, liberals, has Marxists, humanism call we What certain situation. a to relative quite be may but universal be not may “Humanism universal. apparently and self-evident, of them - and how this idea of man developed has become was normative, humanity through different of practices - model juridical discourse a being one or idea certain a would I alternatives andpoliticalpossibilities. individuals and groups but also in terms of An AdieutoEurope:TheImpossibleNecessityofBalkansPolitics

ie o eal ocut n hs rtn o how on writing his and Foucault recall to like exclusive not only in respect to marginalized 5 searching for Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

право, кои порано беа резервирани само за суверени field of international law, which were reserved solely for те држави. Склоноста кон интернационализирање на sovereign states. The tendency of internationalization of човековите права укажува на волјата на глобалната human rights indicates the global community’s willing- заедница сè повеќе да ја зема пред вид сувереноста ness to increasingly take into account the sovereignty of на поединецот, или на малцинските групи, а не на the individual, or of minority groups and not of states. државите. Од друга страна, процесот на сè повидли On the other hand, the process of increasingly visible вата глобализација на човековите права сведочи globalization of human rights testifies how the “western” како „западното“ стојалиште за универзалноста на insistence on the universality of human rights can func- човековите права може да функционира речиси како tion virtually as a diplomatic and political alibi for post- дипломатско и политичко алиби за постколонијален colonial interventionism.6 интервенционизам.6

Ако наводно деполитизираната хуманитарна по If supposedly depoliticized humanitarian politics of hu- литика на човековите права е висtински депо man rights was really depoliticized,7 it would not create литизирана,7 нема да создава никакви нормативни any normative or subject-producing dimensions; it would димензии, ниту некакви димензии кои создаваат not carry any cultural assumptions or aims; it would not субјекти; нема да носи никакви културни претпос prescribe or proscribe anything; it would simply expand тавки и цели; нема да пропишува и задава ништо; possibilities, alternatives, possible freedoms, and more едноставно ќе ги шири можностите, алтернативите, inventions in our future. можните слободи и ќе овозможи повеќе изуми во иднината.

Секакво друго претставување и сфаќање на поли Every other way of presenting and understanding the тиката на човековите права и натаму ќе биде politics of human rights will remain a diplomatic and a дипломатско и политичко алиби за постколонијален political alibi for post-colonial interventionism. It will интервенционизам. И натаму ќе биде ништо освен remain nothing else but the repetition of the earlier повторување на претходноспоменатото инклузивно- mentioned inclusive exclusion which operates through исклучување кое функционира преку ништење, annihilation, assimilation, integration and which асимилација, интеграција и кое ги прифаќа култур embraces cultural, political, sexual, national and all other ните, политичките, половите, националните и сите differences only through erasing them. Thus, it repeats други разлики само преку нивно бришење. Така, тоа and reinforces the provincial mind. го повторува и засилува паланечкиоt ум.

Понатаму, друго прашање што мора да се постави е Furthermore, another question that has to be asked дали политиката за човековите права ги штити не is whether human rights politics protect innocent,

должните, страдните и дискриминираните поединци suffering and discriminated individuals on the basis of 107 врз основа на универзалните (претполитички) чове universal (pre-political) human rights or on the basis of 108 е вдн н нчвчот , туа н ои што оние на немаат никакви права. оттука, и, нечовечност на сведени се и исклучените на што „правата“ оние на заедница, политичката од отстранетите се изгледа тоа што е станува практично Така, парадоксот на политиката на човековите права човек права. човекови универзалните на кога носител идеален токму односно, сакер (хомо себе по суштество човечко на сведува се практично кога токму права човековите од лишен политиката на човековите права е што човек станува стануваат на Парадоксот политиката. бегалците од исклучени поредок всушност конкретен некој во позиционирање нивно на процесот низ токму дека рече се да може смисла, таа Во граѓани. сопствените врз контрола применува државата која со операција образувачка и станало права давањето дека граѓанинот заклучува на концептот на иднината и држави истражува односот помеѓу распадот на националните го Тој државата. и живот суштиот меѓу растојанието покажува се кој во миг како бегалец, во олицетворен граѓанинот и човекот помеѓу јазот на проблемот за на темели насилните поли интересираат го Агамбена човечко. како третира и/или признава се не веќе и граѓанство определено неговото за одговорен титет се лишува од својот конкретен социополитички иден права, бидејќи се исклучува од суштество политичката заедница, човечкото ста политичкото и биолошкото помеѓу неразграниченост на подрачје ова во Токму сакер се да дозволува потсетиме на Агамбеновиот (Agamben) поимза ни аргументацијата на Линијата конкретната на политичка заедница? припадници граѓаните, на права кови права или врз основа на конкретните политички нува идеален носител на универзалните човекови ико атртт в тј откт е зафаќа се контекст тој во и авторитет тичкиот (homo sacer) како човек сведен на „сушт живот“. Jelisaveta Blagojevi} хомо ), 8

br life.” “bare of notion This line of argumentation allows us to invoke Agamben’s particular politicalcommunity? ofthe members ofcitizens, rights political specific the have anyrights. not does who those of consequently and inhumanity to and removed from political community, excluded of those those reduced of “rights” the be to appear they that is rights human of politics the of paradox the Thus, rights. one human universal when of bearer ideal the precisely becomes effectively say, to as is that being sacer), human (homo a such to reduced effectively is one when rights actually human precisely rights human of deprived is one that is politics of become paradox The refugees politics. from that excluded order particular the within positioning their of process very the through is it that say might one sense, this In became citizens. control own its deploys rights over state giving which by that operation concludes constitutive and citizen of dissolution of nation-states and the future of the concept between relation bare the investigates the He state. between the and distance life the shown is it where site the as refugee of figure the in citizen and man gap between a of problem the with deals he context this in and authority political of foundations violent in interested is Agamben human. no as treated and and/or recognized citizenship longer determinate her/his for accounts which identity socio-political community, particular its political of rights the deprived from human excluded universal is s/he of since bearer ideal an being becomes human a when political and biological between An AdieutoEurope:TheImpossibleNecessityofBalkansPolitics s hmn en rdcd to reduced being human a as sacer homo 8 t s rcsl ti zn o indistinction of zone this precisely is It Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Што станува со човековите права кога кога ќе станат What happens to human rights when they become of no бескорисни или кога стануваат права на оние што use or when they become the rights of those who have немаат никакви права? no rights?

Ренсиер (Ranciere) го предлага следниов одговор: Ranciere proposes the following:

(...) кога се бескорисни, правиш исто како што прават и (...) when they are of no use, you do the same as charitable добротворите со своите стари алишта. Им ги даваш на persons do with their old clothes. You give them to the poor. сиромавите. Оние права што на своето место изгледа Those rights that appear to be useless in their place are sent се бескорисни се испраќаат надвор, заедно со лековите abroad, along with medicine and clothes, to people deprived и облеката, на луѓе кои немаат лекови, облека и права. of medicine, clothes, and rights. It is in this way, as the result Токму на тој начин, како резултат на овој процес, Чове- of this process, that the Rights of Man become the rights of ковите права стануваат права на тие што немаат права, those who have no rights, the rights of bare human beings права на голи човечки суштества подложени на нечо- subjected to inhuman repression and inhuman conditions вечно угнетување и нечовечни услови на постоење. Ста- of existence. They become humanitarian rights, the rights нуваат хуманитарни права, права на тие што не можат of those who cannot enact them, the victims of the absolute да ги спроведат, на жртвите на апсолутното одрекување denial of right. For all this, they are not void. Political names на правото. И покрај сето ова, тие не се ништовни. По- and political places never become merely void. The void is литичките имиња и политичките места никогаш не ста- filled by somebody or something else. [...] if those who suf- нуваат само ништовни. Ништовноста ја пополнува некој fer inhuman repression are unable to enact Human Rights друг или нешто друго. [...] ако нечовечно угнетените не that are their last recourse, then somebody else has to in- се способни да ги спроведат Човековите права како свое herit their rights in order to enact them in their place. This последно прибежиште, тогаш некој друг мора да ги на- is what is called the “right to humanitarian interference” - a следи нивните права за да ги спроведе наместо нив. Ете right that some nations assume to be the supposed benefit of тоа се нарекува „право на хуманитарно вмешување“ – victimized populations…9 правото што некои нации си го земаат наводно во ко- рист на подјармените населенија...9

Тука излегува дека „човековите права“ се само Here “human rights” turns out to be nothing but the идеологија на современиот либерален капитализам. ideology of modern liberal capitalism.

Балканците обично се дожувуваат себеси како The people of the Balkans commonly perceive themselves постојани жртви на историјата и оттука мошне често as permanent victims of history and very often they have биле подложени на правото на другите нации да се been consequently subjected to other nations’ right to вмешуваат хуматитарно. humanitarian interference.

Каков би можел да биде новиот облик на политичко What could be a new form of political agency which would дејствување со кој би се поткопала сегашнава disrupt the present situation? Contrary to the politics 109 состојба? Спротивно на политиката на прифаќање на of accepting the position of victimized populations, 110 заложници“. не можат ни два милиони белграѓани неколку да бидат нечии дозволи се да може стотини луѓе да го попречуваат „не развојот на Белград, а дека рече тоа со Градоначалникот на Белград, Драган Ѓилас, во врска така штоќеимобезбедуваатхранаивода. „помогнат“ им да решија истовремено а невидливи), прават се нив околу тарабите (со подрачје затворено Ромите едно на село универзијадското на до близу живеат движењето кои ограничат власти го им Градските да Белград. решија време во за Универзијадата население ромското на со постапува се кој на начин споменатиот веќе е примери последните од еден Балкан: самиот на рамките во повторува се како Бalканот на сфатена европеизацијата на матрицата Токму обврзани да ја следиме таканаречената сме „патна буквално карта“. Инаку, ЕУ. кон патот е тоа ако и дури фаtи се и/или да можности има насоки да мора дури определени или одредишта, никакви без патишта за воиднина“. градот и за да одржување на можеме настаните што се да планираат „за подрачје изградиме нов булевар кој е неопходен тоа за развојот на од премести се да население ромското неопходно биде ќе дека изјави за земји кон ЕУ, неопходно е да се задржат можностите има ако дека укажува ЕУ“ кон пат нужност нејзиниот на политика „невозможната балканската на фразата смисла, оваа Во по потрага жива на алтернативи инанови,можнислободи. можности, политичките на балканска политика треба да работи на проширување денешната население, виктимизирано на положбата аит ии а патиштата за или патишта други избере се не да и 10 о саа рлк градоначалникот прилика истата Во нлзво исклучување инклузивно некаков иао кнртн пат, конкретен никаков а з балканските за пат за

Jelisaveta Blagojevi} постојано другиtе не – be held anyone’s hostage.” anyone’s held be halt to Belgraders million two can nor development, Belgrade’s allowed be cannot people hundred few “a occasion that that on said Djilas Dragan Mayor Belgrade’s ‘help’ to them byprovidingwithfoodandwater. decided they time same the at and invisible), location (by erecting a fence around them they are made people who live nearby Universiade City Village to an (The enclosed Roma of movement Belgrade. the restrict to decided Government in Universiade during treated is population Roma the which in way the mentioned, been already has examples last the of one itself: Balkans the as The of matrix road.” very the literally of are “map so-called we the Otherwise follow EU. to obliged the to road the is it if not and taking of not possibilities be must there even, or destinations, or and/ directions determined any without roads - others of possibilities the keep is there any if that suggests EU” the to road its on politics In this sense, the phrase “impossible necessity of Balkan expanding about alternatives andaboutnew,possiblefreedoms. be the for search should passionate a about possibilities, political today politics Balkan and areabletoholdevents plannedinthefuture.” new boulevard necessary for the development of the city, should be removed from that area so that “we can build a Mayor announced that it is necessary that Roma citizens An AdieutoEurope:TheImpossibleNecessityofBalkansPolitics is being constantly repeated within repeated constantly being is exlusion inclusive road for Balkan countries to the EU it is necessary to of the Balkans understood Balkans the of Europeisation choosing roads or the roads the or roads other 10 On the same occasion the the occasion same the On any particular road, even road, particular any for the for Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Како што може да се види, градоначалникот го As one can see, the Mayor builds his argument arbitrarily. гради својот аргумент произволно. Во зависност од Conveniently, the Roma people are presented either as тоа што му одговара, Ромите се претставуваат или citizens that are holding as hostages other citizens of како граѓани кои ги држат во заложништво другите Belgrade, or - given the required EU standards and policies белграѓани, или – имајќи ги на ум задолжителните concerning human rights and integrations - they are seen стандарди и политики на ЕУ околу човековите права as unprotected human beings who need to be subjected и интеграциите – на нив се гледа како на незаштитени to a “humanitarian” intervention and be provided with човечки суштества кои треба да се подложат на food and water within an enclosed location. One more „хуманитарно“ вмешување и да им се обезбедат time the same question should be posed: Do the Roma храна и вода во тоа оградено место. И уште еднаш in Belgrade have their rights as political subjects or are треба да се постави истото прашање: дали Ромите their rights are based on human rights? It seems that во Белград имаат права како политички субјекти the rights of the Roma are the rights of those who don’t или, пак, нивните права се засноваат врз човековите have rights, the rights that Roma people cannot enact, права? Изгледа дека правата на Ромите се права на but someone else can and “sent them abroad along with оние што немаат права, права што Ромите не можат medicine and clothes, to people deprived of medicine, да ги спроведат, ами може некој друг, „некој што clothes, and rights.” заедно со лековите и облеката ќе им ги испрати на луѓето лишени и од лекови, и од облека и од права“.

Што може човек да мисли и да направи за да ја What can one think and do in order to disrupt this logic поткопа оваа логика на постојано исклучување? of permanent exclusion? What could be the future of the Каква може да биде идината на политиката што ќе ги politics that will change the dominant inhuman principles смени претежните нехумани начела и вредности кои and values which are at the very core of human rights се во самата суштина на политиката и политиките за politics and policies? човековите права?

Една од најзначајните задачи на денешната мисла е One of the most significant tasks in today’s thinking is редефинирањето, реконструирањето, пречитувањето the one of redefining, reconstructing, rereading and и преиспишувањето на самиот концепт на политиката rewriting of the very concept of politics and/or of the и/или на политичкото. political.

Концептот на политичкото за кој зборувам – е The concept of political that I am speaking about – is множински; станува збор за животот со сите негови (in) plural; It’s about life in all of it’s complexities; It’s сложености, за некои тешки одлуки што треба да about some hard decisions to be made; it’s about the се донесат, за отсуството на извесност; тоа е влогот absence of certainty; it is at stake whenever and wherever

секогаш и секаде кога она „Јас“ и она „другите“ се the “I” and “the other” are (ex)posed to each other; it 111 изложени/поставени едни пред други; тоа, пара contains in itself, paradoxically, inclusion and exclusion, доксално, во себе ги содржи вклучувањето и ис transcendence and belonging, absolute external 112 инакво; и ново е што она за страното, и туѓото непознатото, за добредојде на гест е тоа смисла, оваа смисла, во токму оваа и не во неповратно; никогаш исклучи), тоа се да (а може секогаш за понекогаш на разделба, замин, на мигот кон гостоприемство на гест бара Политичкото одговорноста надругите. смисла, таа Во по сèдруго,еднозбогум. и пред Дерида, рече бил, би другото кон однос Секој е и другиот бара го одговорна задругиот. другиот, налага на го политика другите, е секогаш политиката така, другиот; оо н дуит о е тѓнцнзанк и Дерида (Derrida) гонудиследниоводговор: терминологија, туѓинец/незнајник на духот (Heidegger) и Во „другиот“? Хајдегеровата е и „Јас“ и кој најблизок, некој другиот на кото, за политич конститутивен е кој тој друг е Тогаш, кој дисtанцаа иин некој на интимноста на познатото и блиско, со други зборови, пројавност непоз надворешна припадноста, и апсолутната трансценденцијата клучувањето, од другиотнекојинаков“. прави гласот... на дометот во бивањето гласот, на овој опсег сопственост... нечија на блискост апсолутната во безвредно ниту – бескрајно апсолутно – апсолутно ниту е не кое растојание На слуша... го што глас гласоt, преку Дазајн, секое има го кое (Dasein) Дазајн друго е Тоа век. жена. Не е себност, ни „Јас“, ни субјект, ни конкретен чо- ни маж ни е Не име. Нема пол. Нема облик. нема „(тој) нат и туѓ и на нешто непознато и туѓо, како и како туѓо, и непознато нешто на и туѓ и нат збогум Превод оданглиски јазик:ОгненЧемерски до збогум едно а воа оа а ие доо за одговор биде да мора Европа на tимноса исовремено. слух 11 а рго, а е слушне се да другиот, за а воа оиуа на повикува Европа на Jelisaveta Blagojevi} other words, in close, and familiar the of intimacy as well as strange and unknown something and somebody of appearance n hs sense, this In and afteranythingelse, Every relation to the other would be, said Derrida, before other. the to responsible is requires and other it the demands politics, other, the others the always is politics thus, Political requires Europe mustbearesponse totheothersresponsibility. foreign and strange, of what is new and different; unknown, the welcoming of gesture a is it sense, this in excluded), without any of return; in this sense, separation, and precisely be fact of in never, can (this forever sometimes moment departure, the towards hospitality of answer: following the offers Derrida terminology, Heidegger’s of the spirit the for In other”? “the and “I” constitutive both closest, someone is that other and stranger/foreigner a both is who other the political, this then is Who An AdieutoEurope:TheImpossibleNecessityofBalkansPolitics different kind.” to-be-in-the-range-of-voice … makes the other someone of a voice, of range This ownership... one’s of closeness absolute the in worthless nor – infinite absolutely – absolute neither is which distance a At hears… it voice a voice, the through has, Dasein every that Dasein another is It person. ticular a woman. It is not selfhood, not “I,” not a subject, nor a par- nor man a neither is It name. No sex. No shape. no has “(it) distance andintimacyatthesametime n adieu an 11 ear for the other, listening of the other; an adieu. o uoe noe te gesture the invokes Europe to adieu to . Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Белешки: Notes:

1. Види, Radomir Konstantinović, Filosofija Palanke(Nolit, 1. See, Radomir Konstantinović, Filosofija Palanke (Nolit, Beograd, 1981), 8. Beograd, 1981), 8.

2. Ibid. 2. Ibid.

3. „Инверзијата на аргументите“ во српските јавни 3. The “inversion in argumentation” within Serbian public дискурси може да се следи во фактот дека од нас discourse might be traced in the fact that we are constantly постојано се бара да се соочиме со своето скорешно demanded to face our recent war past as well as in the fact воено минато како и во фактот дека постојано се that we are insisted upon to show responsibility for the настојува да преземеме одговорност за воените war crimes committed in our names since this turns out to злосторства што се извршиле во наше име, бидејќи be a necessary condition for the EU integration process. излегува дека тоа е неопходен услов за процесот на интегрирање во ЕУ.

4. The Associated Press. http://www.google.com/ 4. The Associated Press. http://www.google.com/ hostednews/ap/article/ALeqM5hvdO5u-DRbjfP8e hostednews/ap/article/ALeqM5hvdO5u-DRbjfP8e GSRbIF0difZvAD975P6PG1 (Accessed 09.04.2009) GSRbIF0difZvAD975P6PG1 (Accessed 09.04.2009)

5. Види Michel Foucault, “Truth, Power, Self: An Interview 5. See Michel Foucault, “Truth, Power, Self: An Interview with with Michel Foucault - October 25th, 1982,” in Technologies Michel Foucault - October 25th, 1982,” in Technologies of the Self: A Seminar with Michel Foucault., ed. L. H. of the Self: A Seminar with Michel Foucault., ed. L. H. Martin et al (London: Tavistock, 1988), 9-15. Martin et al (London: Tavistock, 1988), 9-15.

6. Види, Obrad Savic, “Politics of Human Rights,” Belgrade 6. See, Obrad Savic, “Politics of Human Rights,” Belgrade Circle Journal 3-4 (1995), 1-2 (1996) Circle Journal 3-4 (1995), 1-2 (1996)

7. Поновата балканска историја нуди разни примери 7. Recent Balkans history offers different examples on so за таканаречениот „западен“ интервенционизам called “western” interventionism in the name of universal во името на заштитата на универзалните човекови human rights protection - protection of the innocent, права – заштита на недолжните, дискриминираните, discriminated, suffering individuals against non- страдни поединци од недемократските, насилни, democratic, violent, “not enough civilized” machineries of „недоволно цивилизирани“ машинерии на културата, culture, state, war, ethnic conflict, tribalism, patriarchy, државата, војната, етничкиот судир, племенството, etc. патријархатот итн.

8. „Темелниот категорички пар во западната политика 8. “The fundamental categorical pair of Western politics is не е парот пријател/непријател, туку парот сушт not that of friend/ enemy but that of bare life/political 113 живот/политичко постоење, зое/биос, исклучување/ existence, zoē/bios, exclusion/inclusion. There is politics вклучување. Има политика затоа што човекот е она because man is the living being who… separates and 114 ai, ba. 9519. oiis f ua rgt. Belgrade rights. human of Politics 1995/1996. Obrad. Savic, rights. human of subject the is Who 2004. Jacques. Rancière, Konstantinović, Radomir. 1981. Radomir. Konstantinović, with Interview An Self: Power, 1988.Truth, Michel. Foucault, 1997. Jacques. Derrida, Arendt Hannah. 1958. Origins Of Totalitarianism Библиографија: 11. 10. 9. London NewYork,1997). Derrida, Jacques Види, (Accessed 05.07.2009) 1239109324_GS0_EWS36-english-07042009.pdf http://www.yucom.org.rs/upload/vestgalerija_61_18/ South AtlanticQuaterly Jacques Rancière, “Who is the Subject of Human Rights,” инклузивно едно Agamben, (Stanford UniversityPress,1998). во Giorgio живот Види сушт вклучување“. тој на однос во држи се истовремено, и, живот сушт сопствениот на спротиставува и издвојува се што... суштество живо Circle Journal,3-4/1-2. South AtlanticQuaterly2/3. Nolit. L. H.Martin by Edited Foucault. Michel with Seminar A Self: the of Technologies In 1982. 25th, October - Foucault Michel New York:Verso. Meridian. et al.London:Tavistock. oiis f Friendship of Politics 2/3(2004),297-310. oiis f Friendship of Politics Filosofija palanke Filosofija Lno and London . oo Sacer Homo Jelisaveta Blagojevi} . New York: . Beograd: . (Verso,

ai, ba. 9519. oiis f ua rgt. Belgrade rights. human of Politics 1995/1996. Obrad. Savic, rights. human of subject the is Who 2004. Jacques. Rancière, Konstantinović, Radomir. 1981. Radomir. Konstantinović, with Interview An Self: Power, 1988.Truth, Michel. Foucault, 1997. Jacques. Derrida, Arendt Hannah. 1958. Origins Of Totalitarianism References: 11. 10. 9. An AdieutoEurope:TheImpossibleNecessityofBalkansPolitics London NewYork,1997). Derrida, Jacques See, (Accessed 05.07.2009) 1239109324_GS0_EWS36-english-07042009.pdf 61_18/ http://www.yucom.org.rs/upload/vestgalerija_ South AtlanticQuaterly Jacques Rancière, “Who is the Subject of Human Rights,” (Stanford UniversityPress,1998). Agamben, Giorgio See, exclusion.” inclusive same the an in at life bare that to and, relation in himself maintains life time, bare own his to himself opposes Circle Journal,3-4/1-2. South AtlanticQuaterly2/3. Nolit. L. H.Martin by Edited Foucault. Michel with Seminar A Self: the of Technologies In 1982. 25th, October - Foucault Michel New York:Verso. Meridian. et al.London:Tavistock. oiis f Friendship of Politics 2/3(2004),297-310. oiis f Friendship of Politics Filosofija palanke Filosofija Lno and London . Homo Sacer Homo . New York: . Beograd: . (Verso, Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009 115 116 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Бојана Bojana Видеканиќ Шtо би рекол Делез? Videkani} What Would Deleuze Say? Изведбиtе на Tanja Ostojic’s Tања Осtојиќ и Performances and посtиденtиtеtскаtа мисла Post Identity Thinking

И излишно и неопходно е да зборуваме за иденти- Talking about identity in the age of globalization seems тетот во ерата на глобaлизацијата, бидејќи иден- both redundant and necessary since identity has taken титетот зазема клучно место во конвенционалната on such a prominent position in mainstream culture култура и политика. Меѓутоа, за разлика од битките and politics. However, far from identity battles of the за идентитет од дваесеттиот век на Западот, или епи- twentieth-century in the West, or ground zero of culture центарот на културните војни, идентитетите денес се wars, nowadays identities are at the forefront of what во преден план на она што многумина тврдат дека е many argue is nothing more than radical reification само едно радикално опредметување на категориите, of categories, of recirculation and brining back to the преџвакување и враќање во матицата на идентитетот master-fold of identity and oppression by using identity и угнетувањето за да создадат нови специјализирани to create new niche marketing groups (such as gay or маркетиншки групи – како списанија наменети за геј Black-oriented magazines,) to pit one identity against или за црнечката популација – со цел да ги свртат another, or create temporary reversals of roles within идентитетите еден против друг, или привремено да the same system of master-narratives. Most recently, им ги заменат улогите во истиот систем метанара- it is the American elections that have show us, on a ции. Неодамна, американските избори ни покажаа daily basis, how widely influential are the so-called колкаво е влијанието на таканаречената идентитет- politics of identity, and how highly problematic and ска политика, како и во колкава мера знае да е про- ambiguous they can become. Where can we place the блематична или повеќезначна. Каде да го сместиме issue of identity, and how can we talk about it without прашањето за идентитетот и како да го разгледаме relegating our thinking to the old dualist, subject-object без да се вратиме во старата дуалистичка рамка на problematic of being? How can we avoid the problems of субјект и објект? Како да ги избегнеме проблемите categorization and solidification of singular identities? на категоризација и утврдување на поединечните In her text which examines the notion of post identity идентитети? Џудит Руф (Judith Roof), во текстот кој Judith Roof elaborates on the need for the existence of го обработува поимот пост-идентитет, ја објаснува such a theoretical nomen: 117 потребата од еден таков теоретски назив: 118 ии овд н сртваа л опрвњ на оспорување категорија.“ или самата спротивната се на се обично потврда кога „или идентитети системи, угнетувачки создадените на резултат доколку јавувува проблем се дека потсетува нè Меѓутоа, општествата. во другости жестоки и проблематичните со борба од Руф, идентитетите се правосилен израз на потребата Според век. првиот и дваесет во прет идентитет ставува што прашањето и поставува се идентитетот, на третман социоконструктивистичкиот чисто на и ртц: ртк а аи лѓ, ааи соа и стока пазари, луѓе, пари, на проток протоци: таканаречените на виорот во капитал, глобалниот ова, Сево пазари. на матицата нови во идентитетите на враќање цел со пак, повеќе и сè на откривање создавање и поимите на продажба цел со идентитети, засебните на употреба засновани култура и уште повеќе се усложнуваат поради Прашањава глобалните економија на исклучување. облик и стануваат другост самите жестока и тогаш прашање, во престапи кои секој од нас ги прави кога е идентитетот машки пример на како категории, засебни во утврдат се ќе ност заснована на внатрешноста на сопственото на внатрешноста на заснована ност индивидуал просветлена поимот од на потребата надминување и прашањата на сложеноста Поради означува еднаамбициознановаперспектива. претставката а поим, постариот на познавање длабоко подразбира „пост“-терминот на Значењето текнуваат. по- кои од поимите со проникнуваат се и од зависат ови „пост“- сите пак, страна, друга Од „вистини“. ставените воспо- оспоруваат ги и претпоставките побиваат ги кои авангарда, чини на размислување во насока на порадикални поими поимот како на- постарите од отстапка нанапред, нео- скок страна, подразбираат една надмена пост- Од една дреденост. подразбираат пост-структурализам, кои капитализам, постмодернизам, ови: „пост“- низата продолжува ја „пост-идентитет“ Поимот и женски , без да се земат предвид постојаните 2 се та кг идентитетите кога тоа, Освен 1 Bojana Videkanic јас

categories of for example example for of categories discrete into solidified are identities when Furthermore, of the opposition or a challenge to the category itself.” category the to challenge a or opposition the of systems then they usually result oppressive in of “either a result reaffirmation a as are produced identities if that is problem the that us reminds she However, societies. to need combat problematic and violent otherings created the in our of expressions valid are identities Roof to According century? twenty-first the in identity is what social- is question the identity, purely with engagement constructivist beyond and Self, one’s go of interiority to on need the and based individuality Enlightenment issues, of notion the beyond of complexity the Given usmd ne te utntoa corporate multinational the under subsumed “things” flows of money, people, markets, goods, and many other flows: so-called the of vortex the into them pull capital, global the of fold the into back identities bring end, the ever- an create increasing number of new markets. All and that is done to, in of sell usage to order and in excavation identities discrete of notions the upon built is which culture and economy global the by compounded further are questions/problems these of All exclusion. and then othering violent of form concerned, a become themselves are they identities of when through each goes that us transgressions constant acknowledging What WouldDeleuzeSay?TanjaOstoji}’sPerformancesandPostIdentityThinking the prefixsignalingahopefulshiftinperspective. concept, older an with familiarity large-scale upon depends gesture “post”-ing the of significance very The words. root and entwined inextricably with the concepts implied by their upon dependent are “posts” all hand, other the On “truths.” established question and assumptions overturn that cepts con- radical more into thinking of ways older from parture de a ahead, leap a suggest they avant-garde, the of concept the like hand, one the On ambivalence. cocky a imply which of post-capitalism-all post-structuralism, postmodernism, The term “post-identity” reflects the impetus of other “posts”- “female or ” without “male” 1

- 2

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

сè што влегува под мултинационалната деловна flag. However, as we are being constantly reminded these капа. Меѓутоа, бидејќи постојано нè потсетуваат so-called flows are based entirely on the world separated дека ваквите протоци целосно се засноваат на свет into those who can engage in flows and those who are поделен на оние кои се вклучуваат во протоците forever stuck in what Italian artistic collective Multiplicity и оние кои италијанскиот уметнички колектив has called “the solid sea”; people who are trapped in the Мношtво го нарекол „цврсто море“: луѓе заробени back doors of global culture, who are stuck in airports, во заднината на глобалната култура, заглавени на sea ports and anonymously slaving in upper-class аеродроми, пристаништа или кои нечујно робуваат homes. These instances of solidity, impenetrability, and во домовите на повисоките класи. Ваквите примери transience are also instances which point to the paradox на цврстина, непробојност и минливост се и примери of identity politics, the fact that in many cases identity кои укажуваат на парадоксот во идентитетската politics ignores or cannot see past its own shortcomings политика, која честопати ги занемарува или не успева and violence. да ги надмине сопствените недостатоци и жестина.

Категоријата идентитет во современата теорија ги The category of identity as understood by contemporary подразбира и поимите престап, флуидност, некаде- theory acknowledges the notion of transgression, fluidity, помеѓу, посредност и разлика. Ваквото поимање на in-between-ness, and difference. Such thinking about идентитетот се нарекува „поинакво размислување“ identity is termed “thinking otherwise” and investigates и истражува како поединците не влегуваат во the ways in which individuals do not fit into categories категориите определени од засебните идентитети. as assigned by discrete identities. Furthermore, such Освен тоа, ваквото размислување признава дека modes of thinking also acknowledge that if nothing културните војни и идентитетската политика какви else, culture wars and identity politics as experienced што се јавуваат на Западот, особено во Северна in the West, and especially in North America, need to Америка, во најмала рака треба да се обмислат be thought about again, turned inside out in order to одново, да се разглобат за да се согледува на understand the complexity and idiosyncratic nature of сложеноста и идиосинкретичноста на битисувањето being in today’s world. Gilles Deleuze’s work is probably во светот денес. Жил Делез (Gilles Deleuze) веро the most successful in its breaking of the categories of јатно имаше најголем успех во растурањето на identity, and his ability to point out the sites at which категориите идентитет како и во посочувањето на solidity of identities is broken by transgression (trans- точките каде цврстината на идентитетот е пробиена gender, trans-nationalism, and various new media and (трансродовост, транснационалност, како и голем cyber phenomena such as feminist cyber pornography број појави во новите медиуми, како на пример for instance.) Deleuze calls our attention to “life” in all its феминистичката киберпорнографија). Делез нè forms, life which cannot be contained and which through повикува да му обрнеме внимание на „животот“ во its inevitability changes everything around it. An example сите негови облици, живот кој е незапирлив и кој со of “life” at work, of thinking otherwise for Deleuze can be

својата неминовност менува сè околу себе. Според most clearly seen in philosophy and art and it is the latter 119 Делез, најдобар пример за „живот“ на дело, за that I would like to discuss in more detail. Contemporary 120 чин на поинакво размислување. Потоа ќе ја разгледа на Делез врз уметноста и на уметноста како креативен идентитетот за сфаќањето на влијанието разгледа го когошто кај ќе прво идентитет Трудов потврда? и истовремено е на разликата на пример е настан гледачот врз или идентитети, уметноста на влијание афективното Како идентитет. создавање и афект нарекува го Massumi) (Brian Масуми Брајан што она и надоврзам и го ќе што туку на самочувствие, нашето сетила врз нашите врз само не Bacon), (Francis Бекон Френсис за текст својот во Делез опишува го што размислување како творештво, уметничкото на влијанието непоимско како и Делез, на творештво вид философското на налик како поврзам ги уметноста да сакала Би видео. и изведба година, и Monde), du L’origine о уб, поче Курбе, година, По 2004 од постерот/паното дела, конкретни меѓу на умет живее компликуваниот честопати на точка рамки која во и ЕУ на Европа гледна граници порозните Источна од од проблематика уметничка неговата и речиси Таа ра Остојиќ. секојпат Тања на изведувачка творештвото земеме српската го ќе пример како која за ќе ова Сето практика, уметничка специфична проникнуваат. со поврзано биде се кои на начините и како чин налик на философскиот, а ќе ги разгледаме сфаќа го чин уметничкиот Делез размислување. ско на категориите идентитет и на дуалистичкото, пои замките избегнуваат ги уметниците уметноста, низ сетилен однос со светот и особениот проток на живот и естетски нејзиниот Преку идентитетот. за лување размис поинакво на примери основните среќаваме Во современата уметност, би се согласила со Делез, ги поподробно. разгледала ја би вторава а уметноста, и поинакво размислување, ќе најдеме во философијата бо и о омњт н идентитетот на поимањата со ти а све на tоко ик се. е агеа две разгледам Ќе свет. нички , од 2001 од Guest), My (Be Повели (After tо Bojana Videkani} Courbet, м efrac, moy hlspia ntos n thus and case notions this philosophical in embody practices, performance, artistic various which in ways the understand can we looking context this in by work Ostojić’s that at argue I Finally, theorists. artistic and postulated by Brian Massumi and several other aesthetic as affect of theory the vis-à-vis art at look will it Further otherwise. thinking of acts creative as practices artistic of understanding his and art on identity about thinking affirmation? time same the Thus, this paper will first at analyze the impact of Deleuze’s is difference which in affective event identity of art’s instance an also is viewer the on How impact identity. of event or of identities, creation and between affect call relationship would Massumi a Brian establishing what also thus self of sense our on importantly most but senses not our Bacon, on only Francis on text his in it describes Deleuze as artwork, of impact the between connection a make to parallel to Deleuze’s philosophical work, moreover I seek thinking non-representational of between modes as practices art connection a make to seek I work. video and and 2004, from After works: specific two at look will I world. art international often-problematic the within and EU of borders porous Eastern European female artist who lives in-between the an of standpoint the from identity of ofSerbian notions with deals work always almost Ostojić the Ostojić. Tanja artist performance in exemplified practice will artistic intersect specific a two to related be the will this of which All analyzed. be also in ways the and event, philosophical the to parallel act the as act artistic the of categories identity notion Deleuze’s thinking. of representational dualist, and pitfalls the into falling avoid to able are artists art, through flows life which in ways the their and world, Through the with engagement identity. sensory and aesthetic about otherwise thinking of art practices are, I argue with Deleuze, primary examples What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking ore, ’rgn d Monde du L’origine Courbet, from 2001, a performance a 2001, from Guest My Be poster/billboard Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

уметноста во контекст на теоријата на афектот на become physical forms of thinking, or forms of thinking Брајан Масуми и на уште неколку теоретичари на through the body. естетиката и уметноста. И на крај, преку творештвото на Остојиќ, би сакала да покажам како уметничките дела, во случајов изведби, ги опредметуваат философските поими и стануваат физички начин на размислување, или размислување преку телото.

Творештво The Work

Тања Остојиќ е млада современа уметничка од Tanja Ostojić is a young contemporary artist from Serbia. Србија. Проблематиката на идентитетот не & е туѓа, She is no stranger to the problems of identity and through а во своето творештво се обидува да ги оспори и her work she seeks to challenge and question power преиспита односите на моќ и нивното делување во relations and their workings in the realm of politics, полето на политиката, културата и уметноста. Во culture, and art. More specifically, she has always used суштина, во своите истражувања секојпат поаѓа од herself as the starting point for such investigations, себе и ги открива матриците на либидото и нивниот always bringing to light matrices of libidinal desire and тек и распределба во социокултурните сфери. their flows and distribution in the socio/cultural realms. Творештвото на Остојиќ опфаќа повеќе од десет Ostojić’s work spans more than ten years of practice and години и низа уметнички активности: од изведби во encompasses a variety of artistic engagements: from кои своето голо тело го прекрива со мермерен прав и performance works in which she covered her naked body стои среде галерија, до дела од типот на Ќе tи бидам with marble dust and stood in the middle of an art gallery, ангел (I’ll Be Your Angel), во кое го следи кураторот to works such as I’ll Be Your Angel in which she followed на 49. Биенале во Венеција, Харалд Земан. Во сите the 49th Venice Biennale curator Harald Szeemann. свои дела ја обработува важната тема за местото на Through all of her works Ostojić touches upon a very женското тело во контекст на јавните и моќни мрежи important point and that is the positioning of the female на размена (бироа за доселеници, меѓународни body within the context of public and quite powerful уметнички организации, или јавни простори). exchange networks (immigration bureaus, international Иако сиве овие мрежи се, наводно, простори во кои art organizations, public spaces.) Although all of these жените се слободни и рамноправни (барем на Запад), networks are supposedly spaces in which women are equal Остојиќ секојпат покажува дека сите тие се нереални and free (at least in the West) Ostojić proves time and замисли во кои женските тела секојпат влегуваат во time again that these are all illusionary constructs which некоја категорија, најчесто престапна, а во нејзиниот show that in fact women’s bodies are always-already in конкретен случај дури и порнографска. Затоа една some kind of a category, usually a transgressional one, од основните цели на Остојиќ е преиспитување на in her case even labeled as pornographic. Therefore,

идентитетот, а нејзиното творештво може да го questioning identity is one of Ostojić’s primary goals. 121 сфатиме како очудување (queering) на категоријата Her work can be understood as queering of the category 122 Поинакво размислувањезаидентитетот и животот на обединува поставување ги медиумот, радикално уметноста и културата“. а едно маж, ниту во жена сосема ниту е не одредено, нешто дека кое речеме полот да и овозможува родот ни помеѓу нешто на „‘она’ творештвото со е поврзам Остојиќ, го да обидувам се Марина кој квир, поимот дека смета теоретичарка Grzinić) (Marina Гржиниќ Словенечката идентитет. о вјт србта вдт еа ао уметностите иако дека тврдат соработка својата во (Guatari) Гатари и Делез Бог, продолжува Меѓутоа, создаваат степен на доследност на свој особен начин. меѓу философијата и уметноста, идентитетот. со тврдење дека обете точки допирните одредува ги јасно Делез уметноста, на Роналд Бог (Ronald сфери Bogue) тврди дека кога пишува за воспоставените размислување, ретериторијализирани од надвор поинаквото размислување за открива односно сфаќање го своето Делез поврзување, и врз нивното влијание и на непосредното телото истражувањето во Преку дело делото. уметничкото и телото меѓу јавуваат се кои случки и допири од мрежи изложува осе на опишува поточно ја дело, сликата на Франсис Бекон. Во своето дело уметничкото Делез и Жил телото меѓу како врската пример еден е Ова детериторијализира какокатегорија. го Делез, рекол би што или, извртува, идентитетот го успешно и за сфаќањето разработува го тело, Остојиќ сопственото на употреба пркосна една преку виот напорилиочекувањенагрч него- и сплет, како телото грч: накусо, со… себе од бегне по- да обидува се телово туку телово, од побегнам да јас клучително прецизно да побегне од себе. Не се обидувам „Телото се напрега исклучително прецизно, или чека ис- Длз внимателно Делез sens) , du (Logique tо “. 4 3 На сличен начин, Логикаtа Bojana Videkanic as acategory. it deteritorializes claim, would Deleuze what or inverts, by using her body in transgressive ways and successfully identity of idea the through works Ostojić way, similar a positioning of life and the medium, art and culture.” and art medium, the and life of positioning woman nor man, and that connects both toward a radical allows us to say that something is not quite right, neither work “is ‘that’ something in-between gender and sex, that the notion of queer, as I am trying to apply it to Ostojić’s of identity. Slovenian theorist Marina Grzinić argues that prt smlry n h sne f lns f consistency of arts planes of the sense the and in similarly philosophy operate although that state Guatari and Deleuze work collaborative their in argues, Bogue However, ways. particular own their in consistency of philosophy and art stating that they both construct planes Deleuze clearly establishes the points of contact between art, on writing his in that states Bogue Ronald identity. of domains re-territorialized thinking established the or of outside otherwise, thinking reveals of also understanding Deleuze his two, the between connection of of art in its immediate impact on the body, and the event body and the work. Through his investigation of the work networks of contact and events of becoming between the Bacon: The Logic of Sensation Deleuze carefully lays out specifically Francis Bacon’s painting. In his book relationship between the body and the work of art, more the describes Deleuze Gilles how of instance one is This Thinking otherwiseaboutIdentity What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking o sae rm tef y en o… n hr, sam the spasm: body asplexus,anditseffortorwaitingforaspasm.” a short, in of… means by itself from escape to attempts that body the is it body, my from escape to tempts escape from itself in a very precise manner. It is not I who at- to waits or manner, precise very a in itself exerts body “The Francis 4

3 In Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

и философијата делуваат слично кога се степените they function on different levels- philosophy in the virtual на доследност во прашање, сепак функционираат and on the basis of an event and art operates within the на поинакви нивоа – философијата на имагинарно possible and the senses.5 ниво и врз основа на настан, а уметноста делува во рамките на возможното и сетилата.5

Во суштината на размислите на Делез околу At heart of Deleuze’s thinking about art and philosophy уметноста и философијата е неговата потрага по is his work on finding a different language of identity, еден поинаков јазик на идентитетот, јазик кој не one that does not fall within the subject/object categories припаѓа во категориите субјект и објект туку упатува but leads towards understanding of identity in terms of на сфаќање на идентитетот преку поединостите. singularities. In Deleuze’s terms instead of thinking about Како што би рекол самиот, наместо да се размислува the Self, one needs to think of a life. John Rajchman in his за Себноста треба да се размислува за живоt. Во introduction to Pure Immanence argues that the notion својот вовед за Чисtа иманенција (Pure Immanence), of a life in Deleuze “involves a different ‘synthesis of the Џон Рајхман (John Rajchman) тврди дека поимот sensible’ than the kind that makes possible the conscious живот кај Делез „поздразбира поинаква ‘синтеза на self or person.”6 This of course implies the importance сетилното’ од онаа која го овозможува свесното јас of sensation in Deleuze’s reworking of identity. A life is или личноста“.6 Ова, пак, ја навестува важноста на therefore, a non personal category functioning through сетилата во обработката на идентитетот од страна на sensations. It pre-exists the Self, and is created through Делез. Оттука, живот е неличносна категорија која interaction of the forces of the senses and materiality of делува преку сетилата. Постои пред себноста и се our lives- of being in the matrix of forces in the world. создава во интеракција меѓу енергиите на сетилата Rajchman writes again that “the being of sensation и материјата на нашиот живот – битисувањето во is what can only be sensed, since there precisely pre- матрицата енергии во светот. Рајхман понатаму вели exists no categorical unity, no sensus communis for it.”7 дека „може да се почувствува само битието на осетот, Understanding being-in-the-world through the senses затоа што не постои претходно категоричко единство, and as an interaction of senses and forces both within a не постои sensus communis за него“.7 Сфаќањето singularity and in the world at large posits that there can на битисувањето-во-светот преку сетилата и како never be a stable Self, an individual Self, created out of интеракција меѓу сетилата и енергиите, и во рамки a stable and thinking interiority. Deleuze writes in Pure на сингуларноста и во светот воопште, укажува дека Immanence: не може да постои стабилна Себност, поединечна Себност создадена од една стабилна и мислечка внатрешност. Во Чисtа внаtрешносt (Pure Immanence) Делез вели:

Но, не треба животот да го заробиме во моментот кога But we should not enclose life in the single moment when in- 123 поединечниот живот се соочува со универзалната смрт. dividual life confronts universal death. A life is everywhere, Животот е насекаде, во сите мигови низ кои минува да- in all moments that a given living subject goes through and 124 е е си см син, иеќ скј дејствува ниво. или секоја степен, бидејќи свој на слични, само исти, се философијата не и уметноста Меѓутоа, уметноста. за дека поради оваа сличност Делез толку се интересира можат да го турнат на ниво на иманенција. Бог смета на материјата да можат уметниците и Значи, уметникот. и како делото меѓу гледачот, и делото меѓу енергии на постојан проток има бидејќи телата низ минуваат да како Осетите гледачот. на и чувства тие пренесува ги му и матрица основна/формална предизвикува својата грчеви, на но рамки потоа оди во и творештво подалеку самото страна, една Од грчеви. низа Бекон предизвикува на делото дека посочува постојано осетот, во Бекон на пишува, сликарството Делез за пример, Кога на телото. од надвор и во и срж, сетилната во продира реакција која реакција нејзиниот вид публиката, кај е посебен уметноста предизвикува кој цени карактер ја толку Делез која поради причината дека поочигледно и станува Потоа внатрешните на се надворешните енергии и се менува во даден момент. постојано дејството кој преку живот преобликува станува себноста Значи, а ујк и бет е дауа в неговото во и дело, уметничкото меѓу одразува единство антиидентитетско се објект привремено слично дава која уметноста, за сфаќање и субјект рамки на во размислување идентитетското наспроти философијата на делувањето сфаќа го Делез кој на т с зблжв нсао кј рб д с суи или случи веќе сеслучил,воапсолутотнанепосреднатасвест. се да треба кој настанот забележува се што пак, или, следува, туку нуди бескрај празно време онаму каде тукутака, јавува се не меѓумигови; меѓувремиња, нема мигови, колку и да се близу еден до друг, туку само живот бесконечен самиот Така, објектите. во и субјектите само остваруваат се кои сингуларностите или ните наста носи ги себе со кој живот внатрешениот објекти: живи дадени на помош со мерат се кои субјект, жив ден & дадат израз како што философите 9 в заи еа начинот дека значи Ова Логика на Логика Bojana Videkanic 8 - rwr, rit n te iwr I sot a Rajchman as short, In the viewer. the and between artist artwork, unification temporary anti-identitarian similar a produces end the at that art of understanding traditional his in against mirrored is thinking, functioning identitarian subject/object be to philosophy his understands Deleuze which in ways the that means This painting in painting the body. When for example Deleuze writes about Bacon’s hits the sensible core which is both inside and outside of a peculiar kind of reaction in the viewers, a reaction that Deleuze why views art with reason high regard is the its character which that produces apparent more becomes outside and inside then of It time. in moment given a within changing forces, work the through shaped and Therefore, self becomes a life which is constantly molded r ad hlspy ant e en s dnia, only identical, level. or as plane, different a on functions each seen as parallel be cannot However, philosophy art. and in art interested so Deleuze made what is paralleling this that argues Bogue immanence. of plane a onto thinking push to able ways are philosophers the which in paralleling expressive matter render to able and between the work and the artist. Artists are therefore constant flow of forces between the work and the viewer, a way the sensations pass through the bodies as there is a than that and transfers those sensations to the viewer. In further goes also it but spasms, produces matrix formal one hand the painting itself, within its own constitutive/ out that Bacon’s work produces a series of spasms. On the What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking happened, intheabsoluteofanimmediateconsciousness. empty time where one sees the event yet to come and already just come about or come after but offers the immensity of an an- to one be other, but only between-times, may between-moments; it doesn’t they as close moments, have itself not does life indefinite Thus objects. and subjects in actualized merely are that singularities or events the it with carrying life immanent an objects: lived given by measured are that he constantly points constantly he Sensation of Logic The 8

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

уметникот и гледачот. Накусо, Рајхман тврди дека argues “asymmetrical synthesis of the sensible” which за „асиметричната синтеза на сетилното“ која го produces the event of becoming in art requires “an предизвикува претворањето на настанот во уметност exercise in thought, which, unlike the synthesis of the потребно е „размислување кое, за разлика од self or consciousness, involve a sort of dissolution of синтезата на себноста или свеста, подразбира раз the ego.”10 It is precisely this moment of the dissolution ложување на егото“.10 Традиционалната идентитет of the ego that the traditional indentitarian thought ска мисла не може да го сфати токму овој момент cannot imagine, and that art practice produces through на разложување на егото што уметничкиот чин го its affective functioning. We can argue even further that предизвикува со своето афективно дејство. Дури би art challenges identitarian thinking both on the level of можеле да тврдиме и дека уметноста ја оспорува its form- through functioning of the materiality of the идентитетската мисла и на ниво на форма – преку work, its bodily, sensual connections to the viewers and дејството на материјалноста на делото, неговите the artists, but it also produces it through its content by телесни, сетилни врски со публиката и уметниците refusing to give away meanings, or by creating meanings – но и преку содржината, при што одбива да ги through the senses requiring of the viewer to surrender открие значењата, или, пак, создава значења преку herself to the work in order to understand it. So to come сетилата кои од публиката бараат да му се предадат back to the question posted in the introduction to this на делото за да го разберат. Но, да се навратиме essay: How can we think otherwise? In aesthetic/artistic на проблемот со кој го започнавме есејот: како да terms according to Deleuze thinking otherwise happens размислуваме поинаку? Според Делез, поинаквото in the instance of becoming when the viewer and the work размислување во естетска/уметничка смисла се are engaged in an exchange of forces, sensations, and одвива во мигот на постанување кога гледачот и affects. Rajchman argues that Deleuze’s transcendental делото си разменуваат енергии, осети и афекти. empiricism is “the experimental relation we have to that Рајхман тврди дека трансценденталниот емпиризам element in sensation that precedes the self as well as any на Делез ја претставува „експерименталната врска со ‘we,’ through which is attained, in the materiality if living, елементот на осетот кој им претходи на себноста и the powers of ‘a life.’”11 Thinking otherwise in artistic на секое ‘ние’, преку која, во материјалното живеење, terms therefore demands becoming the work itself, it се достигнуваат енергиите на ‘еден живот’“.11 Значи, is the way in which the artworks bring the viewer into поинаквото рамислување во уметничка смисла бара their fold but at the same time also become something претворање во самото дело, претставува начин на different. In Thousand Plateaus Deleuze argues that кој уметничките дела го примаат гледачот кај себе each individual is “an infinite multiplicity, and the whole но истовремено се претвораат и во нешто друго. Во of Nature is a multiplicity of perfectly individuated Илјада плаtоа, Делез тврди дека секој поединец multiplicities. The plane of consistency of Nature is like е „бесконечно мноштво, а целокупната Природа е an immense Abstract Machine, abstract yet real and мноштво од совршено издвоени мноштва. Степенот individual.”12 An infinite multiplicity implies a constant на доследност на Природата е налик на огромна shifting of the ‘I’ from one becoming the next as we live in

Апстрактна машина, апстрактна, а стварна и the world. The shifting or becoming for art can mean that 125 поединечна“.12 Бесконечното мноштво подразбира each encounter with the work is at the same time also an постојано претворање на јас од едно во друго во event of becoming the work, and becoming Other. 126 ет нлк а есан ир. аиа Гржиниќ Марина игри. сексуални на налик нешто изведуваат да започнаа голи, обајцата кураторот, и Остојиќ неа. околу и кадата во кураторот. служеше се Храната со кадата во седеше Остојиќ поинакво. сосема нешто чекаше и ги посетителите храна но со пијалаци, стоеше собир неформален изложбата биде ќе за истата дека поканите Во када. постави esposizioni delle Palazzo галеријата преуреди ја уметничката поставката За постанување. едно такво на пример е година 2001 од Остојиќ Тања на делото метакомуникациска Така, смисла. во во и постанување, но на смисла, најконкретна чин и истовремено е секоја изведба дека тврдиме да можеле би предвид, ова Со и поставувањеДруг. дело самото постанување на настан и истовремено е уметноста може да значи дека секоја средба со делото текот на животот. Ваквото претворање во контекст на о и и а средината на и Рим во e y Guest My Be Bojana Videkanic at and around the tub. Ostojić and the curator both being curator of the show. The food for the occasion was served the with tub hot the in sitting was Ostojić different. very when they arrived at guests the gallery, invited however, was the something awaited What drinks. and food with show announced that the show will be a casual gathering the for out sent invitations The middle. the in tub hot a of the gallery interesting set-up in which the artist rearranged the floor an involved work The becoming. a such of instance an is 2001 from Guest work BeMy Thus, TanjaOstojić’s well. as sense meta-communicative a in but sense, most concrete its in becoming of act of an act also each is art that performance then argue can we mind in this With Tanja Ostoji},BeMyGuestvideostilloftheperformance,2001 Тања Осtојиќ,BeMyGuest,сликаодизведбаа,2001. What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking Pallazo delle Esposioni in Rome by placing . Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

вели дека ваквото поигрување со сфаќањата за naked proceeded to engage in what appeared sexual сексуалноста и уметноста е во суштина пример на games. Marina Gržinić argues that this instance of playing прекумерно поистоветување или на „надминување with notions of sexuality and art is in actuality an instance на фантазијата“ и на отелотворение.13 Преку она што of over-identification or “of traversing the fantasy” and Гржиниќ го нарекува прекумерно поистоветување, of incarnation.13 By what Gržinić calls over-identification Остојиќ ги доведе фантазиите на уметноста до работ Ostojić has pushed the fantasies of art to their limit by преку експлицитен, јавен приказ на сексуалност во explicitly engaging in public display of sexuality on the галеријата. Уште поважно е што во ваквото отворено gallery floor. What is even more important is that this сексуално однесување беше вклучен и кураторот на openly sexual behavior involved the curator of the show изложбата, со што и врската меѓу кураторот и умет thus pushing the art-curator relationship further into the никот е продлабочена во привидната игра. Би рекла fantasmic game. I would argue that by staging the scene дека со поставување на една крајно либидна сцена, of the ultimate libidinal scene, Ostojić has also staged an Остојиќ постави и случај на обединување со кустосот event of becoming one with the curator and a symbolic и симболичко обединување со публиката. Чинот на becoming one with the audience. The act of simulated симулиран сексуален однос е чин на постанување copulation is an act of becoming Other. The body of the Друг. Телото на источноевропската уметничка која female Eastern European artist staging the work in the го поставува своето дело во таканаречениот западен so-called Western context therefore has inverted the контекст го преврте вообичаениот „ред на неш usual “order of things”. The apparent sexuality which тата“? Наводната сексуалност која Остојиќ ја изложи Ostojić has engaged here created an uncompromising овозможи бескомпромисно политичко преиспиту political questioning of power relations-relations in вање на односите на моќ – односи во кои which it is the male Western curator who usually has the западниот куратор обично има „предност“. Во ‘upper’ hand so to speak. In Ostojić’s case by exposing случајот со Остојиќ, таа го разоткри и продлабочи and pushing that power relationship to its limit, and by ваквиот однос на моќ и го преуреди изложбениот re-arranging the gallery space she has overtaken that простор, со што го презеде истиот, а преку чин на space and through an act of becoming has reverted both постанување ги смени улогите и на публиката – the role of the audience - which has instead of watching a која наместо да гледа изложба, стана учесник во show become participant in a group sex act, - and the role групен сексуален чин – и на галеријата/кураторот of the gallery/curator who has become a tool/stage for кој(а) се претвори во сцена/алатка со помош на која the artist to play out the reversal of roles. Furthermore, уметничката ја изведува смената на улогите. Освен as Gržinić argues another important element of this тоа, како што посочи Гржиниќ, делово има уште еден work is Ostojić’s strategy of incarnation. Gržinić states битен елемент, а тоа е стратегијата на отелотворение. that “over-identification is played-out in front of our Гржиниќ вели дека „прекумерното поистоветување eyes in ‘flesh’ (incarne) and ‘hot’ blood.”14 The strategy се одвива пред нашите очи, ‘месо’ (incarne) и of incarnation, so common to many of the performance ‘врела’ крв“.14 Ваквата стратегија на отелотворение, artworks, in this case is an event in which the audience

вообичаена во изведувачката уметност, во случајов becomes the artist’s lover - departing from their usual 127 претставува настан во кој публиката се претвора во peeping Tom position. At one point during the evening 128 т м ј пееуа еинт еегј о делото. Вели: од енергија сетилната пренесува ја му што тоа со гледачот вклучува го и сликарство западното кој делото го надминува строгиот поимски систем на користи терминотФигура за да го опише начинот на го Делез Бекон, на творештвото на описот уметничките Во дела. неколку на делување обработува на – методи универзални сликарство – уметност на на осетот е текст за релативно традиционален облик нарекува Фигура во својот текст за тоа, Бекон. Иако Освен токму со пркосот заедница. Остојиќ го создава она што Делез го уметничката во играчите на места вообичаените поради прифати ги не да настојувањето значајна е изведбава дека утврди што премина со – го конечно и светиот праг меѓу кадата уметникот и критичарот – во живо во скокна (Ludovico Pratesi) Пратези Лудовико критичарот од вечерта, момент еден својата Во воајер. напушта на ја положба вообичаена и – уметничката на љубовник на природата: пишуваат за степенот, односно нивото на доследност проток на енергии. Во на поделба постои не миг овој Во друго. нешто во (и претворање на пример грч, телото нарекува енергии го Делез што она во напрега се гледачот) и на размена материјалноста на делото, како и телото ваквата на уметникот Преку од материјалнатаградба,полето,кајФигурата. доаѓа движењето Туку, неа. од потекнува не движењето кажала еден особен спортски дух, уште поособен бидејќи ве Фигурата набљудувачот, исклучи го да обид Во и кое е налик на пресек од сите облици, систем на сите на систем облици, сите од пресек на налик е кое и сè положено е кое на ниво е Тоа функција… или цртеж со фигура, или облик со врска никаква нема ниво Ова Илјада платоа, Делез и Гатари јас и Друг туку непречен туку Друг и Bojana Videkanic Логика 15 ќе по- ќе to theviewer.Hewrites: work the from sensation of force the of passing through viewer the engages and painting Western of apparatus representational strict traverses work artist’s the which work Deleuze uses the term Figure to describe the ways in Bacon’s of description his In operate. artworks which in of art – painting - it touches upon some universal modes Sensation is a text written about quite a traditional form the Figure in his writing on Bacon. called Although has Deleuze what manner creates Ostojić transgressional which through its is it Further, community. refuse the usual positioning of all the players in the to insistence artistic its in important becomes performance this that establishing consequently - and flesh the artist in - critic the the between threshold sacred that crossed art critic Ludovico Pratesi jumped into the tub and finally Guattari writeaboutthe planeofconsistencynature: instant flow of forces. In an but divide Other – I no is there instance this In else. something becoming of instance an spasm, the calls he the what also into itself exerts viewer,) the and artist the but of body work the of body the (both body the two, the between forces of exchange of instance the Through What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking everything is laid out, and which is like the intersection of intersection the like is which and which out, laid upon is plane everything a is it Instead, function… a or design a This plane has nothing to do with a form or a figure, nor with to theFigure. field, the from structure, material the form goes movement the Instead, itself. in not is movement the of source the that demonstrates a singular athleticism, all the more singular in In this attempt to eliminate the spectator, the Figure already 15 Thousand Plateaus Deleuze and The Logic of Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

функции; но димензиите му растат правопропорцио- all forms, the machine of all functions; its dimensions, how- нално со оние на мноштвата поединости кои ги сече.16 ever, increase with those of the multiplicities of individuali- ties it cuts across.16

Уметничките дела, како оние на Франсис Бекон, се Artworks such as Francis Bacon’s becomes such a plane on претвораат во едно вакво ниво на кое сплетот енергии which a complexity of forces produceds a multiplication, дава мноштво, а терминот Фигура, во делезовска and the term Figure as Deleuze uses it personifies this смисла, е олицетворение на ваквиот однос. Ако се relationship. To come back to Ostojić’s performance, навратиме на изведбата на Остојиќ, која во голема which indeed is a far cry from Bacon’s two dimensional мера се разликува од дведимензионалните дела на works, she creates the Figure through her own body - Бекон, уметничката ја создава Фигурата со сопстве her body becomes the Figure - and in turn it transmits ното тело – телото се претвора во Фигура – која, a series of forces or movements which traverse thorough пак, зрачи енергија или движења кои навлегуваат and eliminate the spectator. There can be no spectator in длабоко и го исклучуваат набљудувачот. Во делово this work, there can only be accomplices, and the artist нема место за набљудувач, туку само за соучесници, has passed through the audience creating a shudder. па уметничката минува низ публиката која ја полазуваат морници.

Афект The Affect

Поимот грч или морница нè упатува на есtеtикаtа Bringing out the notion of spasm or shudder points на афекtоt со која можеме да ги именуваме towards the aesthetics of affect which is what we could call записите за уметноста на Делез. Афектот може да Deleuze’s writing on art. The affect could be characterized го поистоветиме со врска меѓу делото, уметникот и as a connecting line between the work, the artist and the гледачот. Роналд Бог тврди дека афектот каков што viewer. Ronald Bogue argues that the affect, as described го опишал Делез е моментот на „постанување во друг“ by Deleuze, is the instance of “becoming other” through преку кој уметниците можат „да ги направат опип which the artists are able to “render palpable in the ливи неопипливите енергии од светот во уметничкото work of art the impalpable forces of the world.”17 Such дело“.17 Ваквото поимање на уметноста е отелотворе an understanding of art is embodied and goes beyond но и го надминува чисто феноменолошкиот пристап purely phenomenological approach of which Gilles кој го споменува Делез кога зборува за Бекон. Вели: Deleuze speaks when he writes about Bacon. He says:

Осетот е спротивен на лесното и готовото, на клишето, Sensation is the opposite of the facile and the ready-made, но и на „сензационалното“, спонтаното, итн. Осетот од the cliché, but also of the “sensational,” the spontaneous, една страна е свртен кон субјектот (нервниот систем, etc. Sensation has one face turned towards the subject (the животните движења, „инстинктот“, „темпераментот“ nervous system, vital movement, “instinct,” “temperament”- – целокупната терминологија својствена и за натура- a whole vocabulary common to both Naturalism and Ce- 129 лизмот и за Сезан), а од другата кон објектот („фактот“, zanne), and one face turned towards the object (the “fact,” 130 ствњт и осетеното“. и осетувањето помеѓу „единството гледа постигнуваат и го Делез, делото според кои преку врски низа создава ослободен само е не делото Така во воздухот. не а телото, е осетот телото, во е Бојата јаболко. едно на материјалноста во и дури телото, во наоѓа се напротив, тој, (импресии); светлина и боја на игра бестелесна или учи импресионистите: осетот не се наоѓа во „слободната“ единството меѓу сетилното и сетеното. Вака Сезан ги по- дофатам го доколку сликата, во навлезам доколку само чувствувам го осетот набљудувач, Како осети. прима и праќа објект, и субјект и е телото во крајот, едно на А друго, другото. низ едно него, преку случува се нешто и осетот во постанувам истовремено феноменолозите: велат што како Бидување-во-светот, настанот). местото, 18 19 Традиционалните poster-billboard, Vienna,2004 Tanja Ostoji},AfterCourbet’s,L’origineduMonde посtер/пано, Виена,2004. Тања Осtојиќ,ПоКурбе,почетокнасветот, туку d’arte , objet Bojana Videkanic чот, n te iwr a Dlue tts rah te nt of sensed.” unity the and “the sensing the reach states, Deleuze as viewer, the and work the which through connections of series a creates disengaged a just not is work the Thus, What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking tion isthebody,andnotinair. sensa- body, the in is Color apple. an of body the even body, the in is it contrary, the on (impressions); color and light of play disembodies or “free” the in not is sensation sionists: impres- against lesson Cezanne’s way This sensed. the and sensing the of unity the reaching by painting, the entering by only sensation the experience I spectator, a As sensation. receives and gives object, and subject both being that body through the other, one in the other. And at the limit, it is the one sensation, the through happens something and sation nologists say: at one and the same time I become in the sen- phenome the as Being-in-the-World, event) the place, the . 19 Traditional metaphysical Traditional 18

l’objet d’art l’objet , but , - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

метафизички поими на идентитетот и субјективноста notions of identity and subjectivity are shattered and се разбиваат, а се вклучува еден нов вид естетика – the new aesthetic can thus be engaged - aesthetics of естетиката на афектот. По линија на есtеtикаtа affect. Following the trajectory of the aesthetics of affect на афекtоt која ја разгледува Делез, сметам дека as discussed in Deleuze, I argue that Tanja Ostojić Тања Остојиќ го вклучува и активира афектот како engages with and mobilizes affect as one of the ways to начин за поврзување со публиката и разбивање на connect with the audience and shatter the usual object/ вообичаената врска субјект-објект, односно дело- subject (viewer/work) relationship. Moreover her work гледач. Освен тоа, нејзиното дело го активира афектот mobilizes affect by situating the body as both the site со тоа што телото е истовремено место и на создавање of affect production, and the site of affect reception. и на примање на афектот. Брајан Масуми нуди Brian Massumi offers an in-depth understanding of детална анализа на афектот во однос на создавањето affect in relationship to image-production. His approach слики. Неговиот пристап на толкување на визуелните to reading visual representation through aesthetics претстави преку естетиката на афектот потекнува of affect is firmly rooted in Deleuze’s work. Affect, од творештвото на Делез. Афектот, според него, е according to him, is the gap or a space between “content јазот или просторот меѓу „содржината и ефектот“ на and effect” of visual representation.20 Like Deleuze who визуелната претстава.20 Како Делез кој телото го смета sees the body being “the limit” and both the subject за „работ“ и за субјект и објект, Масуми тврди дека and the object, Massumi argues that the body and its телото и неговите реакции се клучни за разбирање responses are crucial to understanding of the gap in на јазоt во кој настанува афектот. Јазот може да се which affect happens. The gap could be explained as a објасни како надвременски (но не божествен) миг supratemporal (but not divine) moment in which “what во кој „оние функции кои ги сметаме ‘слободни’, we think of as ‘free,’ ‘higher’ functions, such as volition, ‘виши’, како слободната волја, се извршуваат преку are apparently being performed by autonomic, bodily автономни, телесни реакции кои се одвиваат во reactions occurring in the brain outside consciousness, мозокот надвор од свеста, а меѓу мозокот и прстот, но and between brain and finger but prior to action and пред дејствувањето и изразот“.21 Она што го нарекува expression.”21 What he calls half-second is not an empty полусекунда не е празен простор меѓу една акција, space between an action and our intellectual reaction, и нашата интелектуална реакција, туку виртуелен but a virtual space of affect in which body itself “infolds простор на афектот во кој самото тело „развиткува contexts.”22 Similarly to other theorists who write about контексти“.22 Како и останатите теоретичари кои affect, Massumi equates affect with intensity which пишуваат за афектот, Масуми афектот го поистове keeps our relationship to what we are looking at in the тува со интезитетот кој ја одржува врската со она permanent state of action, suspense and potentiality. што го гледаме во постојана состојба на акција неиз What all of this means is that image reception cannot веснот и можност. Сево ова значи дека приемот на be analyzed solely in terms of its semantic possibilities сликата не може да се разгледува само во смисла and structures. Our understanding of image-perception на нејзините семантички можности и структури. and of knowledge itself needs to include non-linear,

Нашето разбирање на восприемањето на сликата и на resonant feedback created through affective states. Such 131 самото сознание мора да вклучи нелинеарна, силна embodied knowledge establishes, or confirms affect as 132 авт оеоврн зањ г воспоставува, не но претсоцијален.“ „асоцијален, го како афектот потврдува знаење го или отелотворено Таквото реакција која се создава преку афективните состојби. сексуалноста на уметничката и јавниот простор кој го лошиот прием во за Австрија се кријат Причините во афективната игра медиумите. меѓу по среќаваат се секојдневно кои слики поексплицитни далеку некои самата нема голотија. Освен тоа, не може ни да што се спореди со делото во што Како е иронично забележа, тогаш земјата. Остојиќ шокираше ја седмици неколку и порнографија за прогласен беше веднаш Постерот Австрија. во паноа огромните на беше поставен постерот кога наиде кој на приемот е афективното дејство на придодава и интересно е што Она Европската Унија лоцирани токму на пубичната зона. препознатлива сина боја со дванаесетте ѕвездички на во гаќички носи голо; е не Остојиќ на телото Курбе, на сликата од разлика За Грац. во парк градскиот во и и Виена во паноа рекламни број голем на изложен план се наоѓа долниот дел од торзото на уметничката Остојиќ се состоеше од огромен постер во чиј преден на Инсталацијата уметник. мртов познат, цитирајќи уметност на историја западната и третира ја Делото кодираат го и етикетираат делото во западноевропски најбитно, се контекст. тела нивните и жениве е кој на начинот критикува жени што И со Европа. Источна трговијата од и доселеници на (не)легалните проблемот обработува го критика Делово предметот. неидентитска на понуди да за идентитет на естетиката на афектот може да ја ползува политиката Остојиќ светот на Тања на Постерот зборува Масуми. која за афект на полусекундата и вклучи ја да мора деконструктивна истрага на восприемањето на слики д 04 oиа пие з та како тоа за пример е гoдина 2004 од 23 в б заео еа ав било каква дека значело би Ова о уб, почеток Курбе, По Bojana Videkanic hn ut rpeetto daig ih h libidinal the with dealing representation a just than More inhabited. work the space public the and sexuality Austria lie in the affective play it created between artist’s in reception infamous poster’s the for Reasons media. everyday in encounter would one images explicit more work. the in Furthermore, nudity it actually no does not absolute compare is to some, is much what there time that is the ironic at noticed herself Ostojić As several weeks. for country pronounced the scandalized immediately and was pornographic poster The Austria. in reception it got when it was displayed on large billboards promptly the work, and Union what adds to its about affective functioning is interesting the European is What area. pubic the her on displayed of stars twelve with colour blue recognizable in panties wearing is she nude; not is body Ostojić’s painting, Courbet’s Unlike Graz. Stadtpark in in and Vienna in billboards of number a on exhibited torso artist’s of portion lower foregrounding poster large a of male consisted installation dead Ostojić’s artists. famous, quoting by art of the history addresses Western also work The context. European West the in labeled and codified are bodies their and women those which in ways the of critique a mounts work the sex- and trade of women from Eastern Europe. Most immigration importantly, illegal/legal of problematic addresses the work This issue. non- the of a critique offering identiterian identity of politics engages of can aesthetics affect how of example an is 2004 from Monde poster Ostojić’s Tanja Massumi talksabout. reception needs image- to include the the half-second of of affect which investigation deconstructive of kind any “asocial but, but not presocial”. not but but, “asocial What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking fe Cubts Loiie du L’origine Courbet’s, After 23 This would mean that mean would This Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

зазема делото. Не само што е приказ на либидниот relationship between sex, identity, and nationhood, the однос меѓу полот, идентитетот и националниот статус, larger-than-life billboard also extended itself out, taking огромното пано се протега и го зазема просторот over the space around it by its size and content. Thus, околу себе со своите димензии и содржина. Така, this enormous Eastern European vagina was usurping оваа огромна источноевропска вагина ги присвојува already liminal, insecure spaces the cities thus playing веќе преодните, несигурни простори во градовите и up the possibilities of transgression and slippage. си поигрува со можностите за пркос и изместување.

Би можеле да речеме дека формалните елементи We could argue that the formal elements of the aesthetics на естетиката на афектот се битни за подобро of affect are important for better understanding of разбирање на делово. Под формални елементи ги this work. What I mean by the formal elements are подразбирам оние кои би ги нерепрезентациски those which can be labeled as the non-representational естетски кодови како сечење, осветлување, или боја. aesthetic codes such as cropping, lighting, color etc. Ваквите нерепрезентациски знаци/кодови, како These non-representational signs/codes as the cinema што ги нарекува филмскиот теоретичар Ричард theorist Richard Dyer calls them are perceived on the Дајер (Richard Dyer), се восприемаат на структурно, level of structuration, and not of signification.24 The не на значенско ниво.24 Нерепрезентациски знак non-representational sign moves us, but very often we нè возбудува, а честопати не сме ни сигурни зошто. are not sure why. Brian Massumi calls affect an event, Брајан Масуми афектот го нарекува насtан, или or a happening which is ultimately about intensity. случка во која, во крајна линија, станува збор за Therefore, we can argue that formal elements which интензитет. Затоа, би можеле да кажеме дека build the structure of Ostojić’s poster - her close cropping формалните елементи кои ја даваат структурата of the body, the choice of underwear, the mimicking of на постерот на Остојиќ – крупниот кадар, изборот a previous artwork, and its size build a series of supra- на долна облека, имитирањето на веќе постоечко cognitive events which entice physical responses in the уметничко дело и димензиите – создаваат низа viewer/participant. натсознајни настани кои предизвикуваат физичка реакција кај гледачот/учесникот.

Телото не само што ги впива импулсите или дискретни- The body doesn’t just absorb pulses or discrete stimulations; те стимулации; тоа отвара контексти, вметнува слобод- it infolds contexts, it infolds volitions and cognitions that are на волја и сознанија кои се и тоа како лоцирани. Интен- nothing if not situated. Intensity is asocial, bit not presocial- зитетот е асоцијален, не претсоцијален – ги вклучува it includes social elements but mixes them with elements општествените елементи, но ги меша со елементи кои belonging to other levels of functioning and combines them припаѓаат на други нивоа на делување и ги комбинира according to different logic.25 според поинаква логика.25

Ако го следиме аргументот на Масуми, Остојиќ успева If we follow Massumi’s argument then Ostojić manages 133 да создаде особени формални елементи и зони на to create specific formal elements to create zones of 134 осетот. во Битието на самиот објект и нивно обединување во ја би овде светот, означувало блискоста во или навлегувањето на гледачот постанување Битисување- нарекува или го во-светот, тој што она Делез, од Жил Бекон за текстот на навратиме се ако крај, на И знаци. визуелни препознатливите со сличност јасна некаква не а делото, на афектот или интуицијата, – в заи еа лдчт с поиат о низ и во пробиваат делото преку се гледачите дека значи Ова а е ора п синс, инт вса кај врска структурираност. преку основната на нивната однос воспоставува во сличност сличност, се знаци по да нерепрезентациски поврзат означеното се и да означувачот наместо Меѓутоа, Pierce). (Charles Пирс Чарлс на терминологијата во дека тврди иконичка, е знаци нерепрезентациски на Дајер природата свесен Ричард со делото. силно на одбива текстурата гледачот за нè формална прави Ваквата го и тематика. амбивалентност но и делото, димензии своите во повикува „навлеземе“ нè да бидејќи амбивалентност и создава своевидна Остојиќ на делото пак, страна, друга Од се весниците во а најде заедносопорнографскитевести. осуден, жестоко така беше што ваквото потсвесно делување на постерот е причината Другиот – во случајов, вагината на постерот. Можеби од дел станува веќе гледачот зашто посилно уште е делото на восприемање натпознавателно на ваквото природа, сексуална од е сликата бидејќи поважно, е не го сфатила она што телото веќе го открило. И што просторот во кој нашата познавателна страна сè уште во меѓупросторот, во делуваат пак, кои, интензитет о длт н Отјќ оти о бат на областа во на постои начините Остојиќ до на таканаречената донесе ме делото ова кои сето крајот, На 27 сtрук еаин ес релацион tура tа на tеика чувс tвоо В ткв еден таков Во . за делото Bojana Videkanic 26

sensation. the in one becoming itself, object the of Being the into world, the viewer the of entering or closeness the mean would here in becoming or Being-In-The-World, as refers he to what Bacon, on text Deleuze’s Gilles to back go to Finally, signs. visual recognizable to resemblances clear any than rather work the of affect the or intuition, the to relating by work the through and in way their make viewers that n o rpeettoa sgs s salse through established is resemblance in terms signs of basic structuration. representational non in signified the being related in terms of resemblance, their relationship and signifier of instead However, iconic. representational non of signs nature is iconic, in the sense that Charles Pierce would the call that argues Dyer Richard work. the of texture the of cognitive very viewer the makes forces of pull and push formal This matter. subject- and size its by overwhelmed also are but work the “enter” to invited are we as pull and push formal a of kind a creates also poster Ostojić’s level another On with thepornographicnews. together newspapers the in placed and way, ferocious a the reason for the work to be publicly denounced in such work. this in vagina was poster the of functioning the subconscious this Perhaps Other- the of part a become viewer the makes always-already it as potent more even in work the of reception supra-cognitive sexual this makes nature is image the that fact the importantly, More infolded. already has body in- the what understood has yet not of us of side space cognitive the the which in in space a between, function turn in which intensity Through such a practice the viewer is immersed into the into immersed is viewer the practice a such Through so-called the of realm the in exists This finally brings me to the ways in which Ostojić’s work What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking 27 structure of the of feeling relational aesthetic. relational for the work- its work- the for 26 This means Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Ise~ok od napis vo eden avstriski vesnik za deloto na Ostoji}

An excerpt from an Austrian newspaper article about Ostojic’s work.

чин гледачот се нурнува во објектот и се вклучува во object and she/he becomes involved with the affect- or афектот – или се вметнува во особеноста на делото. is interpellated into the work’s specificity. This has often Ова честопати се нарекува отелотворено сознание, been called embodied knowledge, or an event of becoming или настан на постанување во другиот, момент the other, a moment of thinking otherwise. Such an event, на поинакво размислување. Таков еден настан, as was argued by Deleuze and several other theorists според Делез и неколкутемина други теоретичари whom I have mentioned in this text, stands against споменати во текстов, & пркоси на традиционалната traditional epistemology and identitarian subject/object епистемологија и на идентитарното размислување thinking. Relational aesthetics calls for a critique of во рамки на субјект и објект. Релационата естетика the self-contained subject, a subject-object shattering. повикува накритика на самодоволниот субјект, на Theresa Brennan argues in her book The Transmission растурање на субјек-објектот. Тереза Бренан, во of Affect that affect can be seen as a critique of the своето дело Пренос на афекtоt (The Transmission Western epistemological and metaphysical philosophies of Affect), тврди дека афектот може да се сфати which in their many embodiments throughout the како критика на западните епистемолошки и centuries have focused on the individual, autonomous метафизички философии кои во своите многу subject whose emotional life is strictly self-contained. Self-containment in this sense presupposes a closed-off

бројни пројави низ вековите се концентрираа на 135 поединечниот, автономен субјект чиј емотивен relationship to the world in which an individual is the живот е строго самодоволен. Самодоволноста во овој only creator of her own identity. However, according 136 аа боок и иик процес. физички и биолошки и така исто е но општествен, е суштина во Бренан според афектот на преносот Значи, афектот. на преностот случува се емоциите“ на „споделување при токму А слчв кко ио птсвн групирање. на идејата дека нашите емоции не се сосема наши“. општествено особено некако „сепак било дека Додава какво исклучува Меѓутоа, според Бренан, ваквата замисла автоматски само поединецот може да го создава својот идентитет. контекст подразбира изолиран однос со светот во кој енс. вршвт н Жл ее уауа на упатува Делез Жил на Творештвото Себност. врските субјект-објект и создавањето на внатрешната надмине ги да иден успева не кое размислување тетското на засноваат се политика идентитетската на амбивалентноста од произлегуваат кои ситуации парадоксални честопати и сложените дека Покажав ната положба на идентитетот во современата култура. проблематич на наведување со започнав го Трудов Заклучок би гонарекле накусо што – дека политичко и така исто докажувајќи е афективното политичкото, и општественото изложбените/кураторските практики, ги активираат содржината, преку преку афектот кој дали го предизвикуваат, или, пак, преку Остојиќ, на делата Затоа вообичаените системи на избегнува размена на стоки и ги на уметничкиот пазар. суштина во изведби, и уметничка на практика, кој облик подразбира изработка на Ваквиот постери, видео просtор. реалниот или нашиот, во протега се простор) рекламниот (во неговите димензии и изборот да се изложи во јавност поради е постерот, на гледачот Просторот делото. во која вовлечен со гледачот со врска општествена претпоставува и меѓу битие афективното однос и ваквиот политичкото со токму поигрува си Остојиќ

релациона есtеика . е противиме се & 29 отрт на Постерот Bojana Videkanic ти 28

be called can short in this political- also is affective that proving political the and social the engage practices curatorial exhibition/ through or affect, of production the through market. art content, their the through either works, Ostojić’s Therefore, and exchange commodity of systems and performance events, in its very nature eludes regular works video poster-making, involving practice, artistic it is also biological and physical. and biological also is it but Brennan, to according origin its in process social a is affect of transmission Therefore, of happen. transmission can the affect that emotions” of “sharing the in u eoin ae o atgte or own.” our altogether that not are idea emotions the our to resistant peculiarly nonetheless, “we that are, adds automatically She formation. social notion real any long-standing excludes this Brennan to efod Te ok f ils eez pit towards points Deleuze possible thinking outside the identitarian conundrum by Gilles of work The Selfhood. innate of creation the and relationships subject/object beyond go cannot which thinking identitarian on based out of the push and pull of come the that situations paradoxical so-called often and identity complicated politics the are argued, As culture. today’s in has identity position problematic the to referring by paper this started have I Conclusions space) is extended into our, or our, into extended is space) (commercial public the in placement of choice and size its of because poster the of space The the work. the into of pulled fold is viewer relationship the which social in viewer a the for with calls and being affective the and political the between relationship this with exactly What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking relational aesthetics. real space real 29 Ostojić’s poster plays poster Ostojić’s . This form of form This . 28 n i is it And Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

размислување надвор од идентитетската загатка offering a way of thinking differently about being in the со тоа што ни нуди едно поинакво размислување world. Being in the world as proposed by Deleuze is not за бидувањето во светот. Бидувањето во светот one limited by so-called discrete identities, but marked by кое го предлага Делез не е она ограниченото со constant state of flux which actually more aptly describes таканаречените засебни идентитети, туку она our everyday relationships and negotiation of the Self. што се карактеризира со постојан проток кој во Connecting Deleuze’s philosophy to aesthetics leads to суштина е посоодветен опис на нашите секојдневни an inevitable understanding of art as an invaluable form односи и конфликти на Себноста. Од врската меѓу of critique of identitatian politics precisely because of философијата на Делез и естетиката произлегува art’s ability to engage its surroundings on the level of the неизбежното сфаќање на уметноста како непроцен affective, subconscious forces. Finally, the positioning лив облик на критика на идентитетската политика, of art in the social and the political sphere needs to be токму заради можноста уметноста да ја активира reexamined and the works which enact the breaking of околината на ниво на афективна, потсвесна енергија. identity politics need to be more fully examined. И на крај, треба да се преиспита местото на уметноста во општествената и политичката сфера, а делата кои се залагаат за укинување на идентитетската политика треба поподробно да се истражат.

Го избрав поимот афект како основна сила преку која I have chosen to engage the notion of affect as the basic може да се разбие идентитетската политика. Афектот force through which identity politics can be shattered. како таков е ефикасен поради загубата на себноста As such, the affect is effective because of the loss of која ја бара. Веќе нема место за јас во полусекундата selfhood that it demands. The Self is no longer possible in на Масуми за реакција на телото на афективните Massumi’s half-second of the body’s response to affective дразби. Освен тоа, уметничките дела кои успешно stimuli. Furthermore, artworks which successfully предизвикуваат афект бараат од гледачот и од engage affect demand of the viewer and the artist to уметникот да & се предадат на матрицата енергии surrender to the matrix of forces produced through the создадени со делото, со што се обединуваат со work and in that sense become one/Other with the work. делото, односно се претвораат во Друг. Во случајот In case of Ostojić’s art which often picks up the libidinal со творештвото на Остојиќ, кое честопати задира во fantasy as its organizing aesthetics, the surrender of the либидиналната фантазија како негова организациска viewer means a surrender to often controversial politics естетика, предавањето на гледачот значи предавање of the work- the viewer becoming artist’s lover for на честопати контроверзната политика на делото example. Consequently, this form of artistic creation can – гледачот, на пример, се претвора во љубовник на be called relational aesthetics. Relational aesthetics is a уметничката. Оттука, ваквиот облик на уметничко way to create art and at the same time escape the dead творештво се нарекува релациона естетика. Релаци weight of identity politics. What is even more important

оната естетика е начин на создавање уметност, како и is that such an artistic engagement follows Deleuze’s 137 избегнување на товарот на идентитетската политика. analysis that powerful art creates a spasm, a fluid zone of 138 3. 2. 1. живот“. во поставува се постојано туку битие на однесува се не веќе делување чие свест непосредна апсолутно – а„живот, иманенцијата, Дејство на подложен или Битието од независен веќе на нивото дофаќа се која создава грч, флуидна зона уметност на моќната сили дека Делез и на интензитет, анализата преку следи ја Уште позначајно е што таквиот уметнички ангажман 8. 7. 6. 5. 4. Белешки: Culture Europe,” and Sexuality Identity, Politics: “Queer Grzinic, Marina Editor’s Ibid., 2. Post-Identity: “Thinking Languages Association Roof, Introduction,” Judith Gilles Deleuze, Ibid. Books, 2005),9. Life A on Essays in “Introduction,” Rajchman, John (New YorkandLondon:Routhledge,2003),80. (Minneapolis: Bogue, Ronald Smith W. Daniel intro. University ofMinnesotaPress,2002),15. with trans. Deleuze, Gilles Books, 2005), 29. Zone York: (New Rajchman John intro. Boyman, Anne 30 , Vol.II,No.2(Winter2003),64. Превод оданглискијазик:КалинаЈанева dniis Junl o Pltc Gne and Gender Politics for Journal Identities: Pure Immanence: Essays on A Life Deleuze on Music, Painting and the Arts the and Painting Music, on Deleuze h Junl f h Mdet Modern Midwest the of Journal The rni Bcn Te oi o Sensation, of Logic The Bacon: Francis , t ransl. Anne Boyman (New York: Zone York: (New Boyman Anne ransl. , Vol.36,No.1.(Spring2003),1. ue Immanence: Pure Bojana Videkanic , transl. 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. being butisceaselesslyposedinalife.” immediate absolute a to an refers longer no is activity very it whose consciousness Act- an to submitted or Being a on dependent longer no life, “a and reached is immanence of plane which through intensity and forces 1. Notes: What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking Gilles Deleuze, Ibid. Books, 2005),9. Life A on Essays in “Introduction,” Rajchman, John (New YorkandLondon:Routhledge,2003),80. (Minneapolis: Bogue, Ronald Smith W. Daniel intro. University ofMinnesotaPress,2002),15. with trans. Deleuze, Gilles Europe,” and Sexuality Identity, Politics: “Queer Grzinic, Marina Ibid., 2. Culture Editor’s Post-Identity: “Thinking Languages Association Roof, Introduction,” Judith Books, 2005), 29. Zone York: (New Rajchman John intro. Boyman, Anne , Vol.II,No.2(Winter2003),64. dniis Junl o Pltc Gne and Gender Politics for Journal Identities: Pure Immanence: Essays on A Life Deleuze on Music, Painting and the Arts the and Painting Music, on Deleuze h Junl f h Mdet Modern Midwest the of Journal The rni Bcn Te oi o Sensation, of Logic The Bacon: Francis , t ransl. Anne Boyman (New York: Zone York: (New Boyman Anne ransl. , Vol.36,No.1.(Spring2003),1. ue Immanence: Pure 30

, transl. Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

9. Ronald Bogue, Deleuze on Music, Painting and the Arts 9. Ronald Bogue, Deleuze on Music, Painting and the Arts (New York and London: Routhledge, 2003), 177. (New York and London: Routhledge, 2003), 177.

10. John Rajchman, “Introduction.” Pure Immanence: 10. John Rajchman, “Introduction.” Pure Immanence: Essays on A Life, transl. Anne Boyman (New York: Zone Essays on A Life, transl. Anne Boyman (New York: Zone Books, 2005), 10. Books, 2005), 10.

11. Ibid.,11. 11. Ibid.,11.

12. Gilles Deleuze and Felix Guattari, A Thousand Plateaus: 12. Gilles Deleuze and Felix Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. trans. and foreword Capitalism and Schizophrenia. trans. and foreword Brian Massumi (London and Minneapolis: University of Brian Massumi (London and Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987), 254. Minnesota Press, 1987), 254.

13. Marina Grzinic, “Queer Politics,” 73. 13. Marina Grzinic, “Queer Politics,” 73.

14. Ibid., 74. 14. Ibid., 74.

15. Gilles Deleuze, Francis Bacon, 14. 15. Gilles Deleuze, Francis Bacon, 14.

16. Gilles Deleuze and Felix Guattari. A Thousand Plateaus, 16. Gilles Deleuze and Felix Guattari. A Thousand Plateaus, 254. 254.

17. Ronald Bogue, Deleuze on Music, 165. 17. Ronald Bogue, Deleuze on Music, 165.

18. Gilles Deleuze, Francis Bacon, 31-32. 18. Gilles Deleuze, Francis Bacon, 31-32.

19. Brian Massumi, “The Autonomy of Affect,” Parables of 19. Brian Massumi, “The Autonomy of Affect,” Parables of the Virtual: Movement, Affect, Sensation (Durham and the Virtual: Movement, Affect, Sensation (Durham and London: Duke University Press, 2002), 32. London: Duke University Press, 2002), 32.

20. Ibid., 24. 20. Ibid., 24.

21. Ibid., 29. 21. Ibid., 29.

22. Ibid., 30. 22. Ibid., 30.

22. Ibid., 30. 22. Ibid., 30. 139 140 27. 26. 25. 24. 23. ou, oad 2003. Ronald. Bogue, Библиографија: yr Rcad 19. Etranet n Utopia.” and “Entertainment 1992. Richard. Dyer, ___. ___. In “Introduction.” 2004. Teressa. Brennan, 29. 28. rii, aia 20. ue Pltc: dniy Sexuality Identity, Politics: Queer 2003. Marina. Grzinic, Deleuze, Gilles. 2002. Teressa Brennan, “Introduction,” Brennan, Teressa FrancisBacon Gilles Deleuze, Richard Dyer,“EntertainmentandUtopia,”20. Brian Massumi,“TheAutonomyofAffect,”30. Utopia,” 1992),19. and “Entertainment Entertainment Dyer, Richard Gilles Deleuze, Ibid., 3. (Ithaca &London:CornellUniversityPress,2004),2. Books, 2005),27. Zone York: (New Rajchman John intro. Boyman, Anne Entertainment Arts Tasae and Translated University ofMinnesotaPress). Schizophrenia. Minneapolis: and (London Massumi Brian by foreword and 1987. Capitalism Guattari. Felix and Zone Books). York: (New Rajchman John by Introduction Boyman. Smith W. Pure Immanence: Essays on A Life Daniel by (Minneapolis: UniversityofMinnesotaPress). introduction and Translated Affect Culture, Vol. II, No.2,63-85. and Gender, Politics For Journal Identity: Europe. and (NewYorkandLondon:Routledge). (Ithaca&London:CornellUniversityPress). Lno ad e Yr: Routledge, York: New and (London Pure Immanence: Essays on A Life (LondonandNewYork:Routledge). Francis Bacon: The Logic of Sensation. eez o Msc Pitn ad the and Painting Music, on Deleuze , 31. Tosn Plateaus: Thousand A Transmission of Affect of Transmission . Translated by Anne Transmission of Transmission Bojana Videkanic , transl. Only Only

27. 26. 25. 24. 23. ou, oad 2003. Ronald. Bogue, References: 29. 28. rii, aia 20. ue Pltc: dniy Sexuality Identity, Politics: Queer 2003. Marina. Grzinic, yr Rcad 19. Etranet n Utopia.” and “Entertainment 1992. Richard. Dyer, ___. ___. In “Introduction.” 2004. Teressa. Brennan, Deleuze, Gilles. 2002. What WouldDeleuzeSay?TanjaOstojic’sPerformancesandPostIdentityThinking Teressa Brennan, “Introduction,” Brennan, Teressa FrancisBacon Gilles Deleuze, Richard Dyer,“EntertainmentandUtopia,”20. Brian Massumi,“TheAutonomyofAffect,”30. Utopia,” 1992),19. and “Entertainment Entertainment Dyer, Richard Gilles Deleuze, Ibid., 3. (Ithaca &London:CornellUniversityPress,2004),2. Books, 2005),27. Zone York: (New Rajchman John intro. Boyman, Anne Entertainment Arts Culture, Vol. II, No.2,63-85. and Gender, Politics For Journal Identity: Europe. and Tasae and Translated University ofMinnesotaPress). Schizophrenia. Minneapolis: and (London Massumi Brian by foreword and 1987. Capitalism Guattari. Felix and Zone Books). York: (New Rajchman John by Introduction Boyman. Smith W. Pure Immanence: Essays on A Life Daniel by (Minneapolis: UniversityofMinnesotaPress). introduction and Translated Affect (NewYorkandLondon:Routledge). (Ithaca&London:CornellUniversityPress). Lno ad e Yr: Routledge, York: New and (London Pure Immanence: Essays on A Life (LondonandNewYork:Routledge). Francis Bacon: The Logic of Sensation. eez o Msc Pitn ad the and Painting Music, on Deleuze , 31. Tosn Plateaus: Thousand A Transmission of Affect of Transmission . Translated by Anne Transmission of Transmission , transl. Only Only

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Massumi, Brian. 2002. “The Autonomy of Affect.” In Parables Massumi, Brian. 2002. “The Autonomy of Affect.” In Parables for the Virtual: Movement, Affect, Sensation (Durham for the Virtual: Movement, Affect, Sensation (Durham & London: Duke University Press). & London: Duke University Press). Rajchman, John. 2005. “Introduction.” In Pure Immanence: Rajchman, John. 2005. “Introduction.” In Pure Immanence: Essays on A Life. Translated by Anne Boyman (New Essays on A Life. Translated by Anne Boyman (New York: Zone Books), 7-23. York: Zone Books), 7-23. Roof Judith. 2003. Thinking Post-Identity: Editor’s Roof Judith. 2003. Thinking Post-Identity: Editor’s Introduction. The Journal of the Midwest Modern Introduction. The Journal of the Midwest Modern Languages Association, Vol. 36, No. 1, 1-5. Languages Association, Vol. 36, No. 1, 1-5.

141 142 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Славчо Родоt и сексуалносtа во Slav~o Gender and Sexuality in Димиtров македонскаtа умеtничка Dimitrov Macedonian Art Practice пракса и tеорија and Theory Инtервју со Небојша Вилиќ Interview with Nebojsa Viliќ

Славчо Димиtров: Проф. Вилиќ, Колку во Slavco Dimitrov: How much has Macedonian art македонскаtа умеtносt од 90-tиtе години на since the 90s addressed motives/subjects related to наваму се tреtирааt моtиви/tеми поврзани со non-heterosexual practices, loves and identities? нехеtеросексуални пракси, љубови, иденtиtеtи?

Небојша Вилиќ: Малку, скоро воопшtо не се Nebojsa Vilić: Little; or, rather, these motifs or themes tреtирааt ниtу овие моtиви, ниtу овие tеми. Доколку have virtually not been tackled at all. Wherever they have и се пројаваt, кај нив оtсусtвува понепосредно укажу as much as surfaced, they have lacked a more immediate вање или упаtување на прашањаtа, проблемиtе или suggestion of, or reference to, the issues, problems аспекtиtе на овие пракси во која било од можниtе and aspects of these practices in any of the potential комуникаtивни форми. Како пример би го посочил communication forms. Such was the example of Nikola предлог-проекtоt „Wet Dreams“ на Никола Велков и Velkov’s and Dejan Spasovic’s project proposal “Wet Дејан Спасовиќ за билборд изложбаtа „Скандал“ на Dreams” for the 1997 (unrealised) billboard exhibition Сорос Ценtароt за современи умеtносtи - Скопје од “Scandal” of the Soros Center for Contemporary Art – 1997 година (неосtварена), во кој моtивоt е копула Skopje, in which the motif was male-couple copulation ција на машки пар (пренесена преку фоtографија), (rendered through photography), but the theme но tемаtа е криtикаtа на полиtикаtа на Соросовиtе was a critique of the policy of Soros’s foundations фондации и ценtри за современа умеtносt, шtо значи and contemporary art centres, which meant that the дека моtивоt е упоtребен надвор од сушtинскиtе motif was employed outside the core aspects of non- аспекtи на нехеtеросексуалносtа. Вtориоt пример heterosexuality. The second example concerns the 1999 би била изложбаtа „Женски нарцизми“ на кураtор “Female Narcissisms” exhibition by the curator Sonja

каtа Соња Абаџиева, посtавена во Музејоt на совре Abadžieva, at the Museum of Contemporary Art in 143 менаtа умеtносt во Скопје во 1999 година. Иако Skopje. Although the exhibition was concerned with the 144 а македонски на уме „женска парадигма воведување на однесува се изложбаtа и о в ее пдцее меѓународен подоцнежен еден проек во и присусtно е во коиш женаtа на рецепцијаtа хеtеросексуалнио и присусtвоо на моt tа, о о, д феминис од кој, во Градскио во локации различни низ осtварен (2001), пол“ и „Капиtал како убн уме урбан и шtо Жерновски пројавува исклучи сл. 1] и 1] сл. награда на последноtо Биенале на млади [„The Walk“, главнаtа доби ја дело вакво едно со и авtор овој шtо македонска tа во насtан исклучи мене, За Жерновски. Велимир сиtе, уме tе ликовни на рамки во навлезе да посериозно преtендира шtо оtколку пошироко проек овој Но, (шалtерска 2 Пошtа во година минаtа изведен Андоновски, Кочо дејс tвување, на проекtо е професионално посtојано овие од на надвор проговори се да обиди, морам да кажам - скромни по обем, уме неколку години, кога во неколку навраtи се направија Неш прашуваtе. овие проек и Но, опшtесвоо. во жена tа на проблемиtе tема со пробле со занимаваа t се делаtа напроtив, tуку, tе последни во време, последно во tо смене е tо г зафаќааt го tо е на проек tие предничаt смисла оваа во и tука а кураtорка на t н с зафа се не tи t сисtемо во инсtиуционализацијаа на tе н нехе на tа оа од два аспек два од tоа МАССО, организацијаtа на делување tо ик ркпс а вtорио а ракопис, tнички повеќе се определува во рамки во определува се повеќе t уме tе до, ае в ои дела оние во барем однос, t оа, пред Заtоа, Македонија. во tноси tеросексуалнио ј с моtиви со tија а Сузана Милевска, именуван именуван Милевска, Сузана tа уа моtи и оtсусвува tнички t се аспекt, tички ј рбе. Своевидно проблем. tој , о изложени во tнос“, р о Скопје, во ценtар tрговски , е најважниоt, и првиоt, tа: ква уме tековна м. веин, иако Своевидно, tеми. а служба) во Скопје. во служба) tа до н же на однос t tелно кулtивиран tе/еми факtо е tнос о на можнаtа на tо елно важен tелно е шtо е t tре з кои за tе Slavco Dimitrov дела tе tнички tираа е на tе воt tоа на ih tog sm mgt ru aant hs claim). this against argue might some (though dealt with artist this that theme the to went award being the that second the hand, artistic urbane and cultivated and foremost being that Žernovski evinced a remarkably importance arises from two reasons, I might add, the first prize at the last Youth Biennale [“The Walk,” fig. 1]. This this precisely main the won art, of work that a such precisely with author, art contemporary Macedonian affair in important extraordinarily an was it view, my In Žernovski. Velimir of projects the are sense, this in and here all, of ahead Hence, Macedonia. in system arts fine institutionalised the an penetrate seriously as more than to action effort of line broader MASSO’s of part more as described be to is project that However, Skopje. in service) window (the 2 Office Post at year last project of realm steady professional the involvement, was Kočo Andonovski’s outside though project, in such these One modest about topics. speak artistically – to – attempts say must several I volume, been have there and years, few past the over recently, changed have Things about. talking are you that motifs/themes the tackle too to projects failed these Yet, society. in women of problems the with dealt view, of point feminist a from which, and Mall, Shopping City Skopje’s in location various at place took which (2001), Sex” and “Capital entitled Milevska, case in a later international project of the curator Suzana the in least works dealing with this issue. In a way, this was at also the relationship, heterosexual a in woman the of reception and presence the of problem the with dealt works the contrary, the on relations; non- heterosexual women’s of theme the and motif the both artists lacked female Macedonian the by exhibited works art”, the “female of paradigm possible the of introduction Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

наградена (иако ова некој може да го оспорува) tема Precisely the latter was something of a precedent in the tа со која овој умеtник се занимава. Tокму ова вtорово more recent reading of art production in Macedonia. I е своевиден преседан во поновоtо исчиtување на am indeed looking forward to his exhibition forthcoming умеtничкаtа продукција во Македонија. Со особено next year (as part of the award) precisely at the Museum неtрпение ја очекувам неговаtа изложба иднаtа of Contemporary Art in Skopje. This (I hope) will mean година (како дел од наградаtа) и tоа tокму во a shift in the reception of non-heterosexual relations in Музејоt на современаtа умеtносt во Скопје - tоа ќе Macedonian culture in general. More so as it is due to значи и ќе биде (се надевам) важно помесtување happen in the most important national contemporary на рецепцијаtа на нехеtеросексуалниtе односи во art institution – that is, as the state will have to fund, македонскаtа кулtура воопшtо. Особено шtо tоа ќе organise and promote the project. се случи во најзначајнаtа национална усtанова за современа умеtносt, односно, шtо државаtа ќе мора да го финансира, осtвари и преtсtави овој проекt.

С. Д.: Какви се репрезенtацииtе на нехеtеросек S. D.: What are the representations of non-heterosexual суални tе љубови и пракси, барем онаму каде шtо loves and practices like – at least where they exist – исtиtе се засtапени, и воопшtо, дали би можеле and, generally, could you elaborate briefly on the накраtко да елаборираtе во однос моделиtе на models of representation of sexuality, body and gender репрезенtации на сексуалносtа, tелоtо и родоt in Macedonian art production? во македонскаtа умеtничка продукција?

Н. В.: Веќе кажав - скромни по обем. Дури и во N. V.: As I said, they are modest in volume. Even in рамкиtе на дејсtвувањеtо на Жерновски. Но, мо Žernovski’s work. Yet, it may be for the better, as this way жеби tака е и подобро, бидејќи на tој начин (на (the way in which Žernovski artistically approaches the начиноt на којшtо Жерновски умеtнички го tреtира problem), non-heterosexuality emerges as an outcome of проблемоt) нехеtеросексуалносtа се посtавува како urbanity, and far less through the otherwise commonly резулtаt на урбаниtеtоt, а многу помалку, како шtо used methods, such as aggressive assault, blunt speech најчесtо се прави - со агресивен напад, со непосреден and too conspicuous language (which, I assume, are likely говор и премногу разбирлив јазик (шtо, главно, би to provoke negative responses). I say this because I think предизвикале, преtпосtавувам, негаtивни реакции). that the Macedonian environment is not yet ready for Ова го велам бидејќи мислам дека македонскаtа the method of scandal or shock, as the ones engendered средина сè ушtе не е подгоtвена за меtодоt by Serrano’s “Piss Christ” [Andres Serrano, „Piss Christ,“ на скандал или шок, во смисла на Серановиоt 1987] [fig. 2], that would positively deliver the message „Измочан Христос“ [Andres Serrano, „Piss Christ“, intended. I hardly believe that it would be possible in 1987] [сл. 2], со шtо позиtивно би се ефекtуирала Macedonia to effectuate this message, even if the event

предвиденаtа порака. Од друга сtрана, не верувам and the work were well conceptualised, simply because of 145 дека во Македонија би можело да се ефекtуира, дури the poor and lacking experience and research into 1970s и да е добро концепtуализиран насtаноt или делоtо, conceptual art, which have, in turn, undermined public 146 во смисла на воведување на воведување на смисла во креа овозможува кампања) за не а уме за збор сtанува сепак - заборавиме не (да на пласирање дискреtно суп tилно, можеби tаквоо дека велам Заtоа век. минаtио на уме концепtуалнаа рамки во јавносtа, во прифаќањеtо и оttука а поради слабиtе и недоволни искус на македонска ненор уме сексуално репрезен и и позицијаtа преиспи на ангажирано полиtички и кално преtсавуваше уме на ревизија на смисла во соседсtво) само не даска, оtскочна најблиско нашеtо уме меѓу и дури (па рамки свеtски во са уме современа како перформансоt Д.: С. уме уме кда Знае скудна. уме /перформаtивна/ прак В.: Н. са воtојконекс искус одлука, в Мса дека Мислам Напроtив. година. можнос на исtражувањаа 1989 по сега, започнале дека и многу биле дека е привид но tоа, уме некои оа е премногу кру премногу е Tоа со поисtовеуваа се да радикално и поли tички ангажирано преиспиtување. мора секогаш не пракси tноса, иворамки tничко а, како Вие би ја дефинирале позицијаtа дефинирале ја би Вие како tноса, медиум, tничкио са (а со н уме на tвоо а уме македонскаtа Во дека факtо предвид земеме го Доколку и на и околносtие на и созревање со tуку ука, во рамки во оttука, а tо, г искорис го соседсtвоо од tници tоа и перформансо , ео рабо некои tе, tа перформаtивна уме t? tничка авување на суш на посtавување tо од седумдесе од tнос ма tе најавноо. ик ирза ом) е форма) изразна tничка tивни к и о мса а ради- на смисла во и tуку сцена. tа е на перформа на tие , перформа tнос, н жениtе на tацијаа н с случуваа се не tи tема во иденtие tе t, како една изведбена а на полиtикаа на tе на просtоро во tа tва и исtражувања, ивна субверзија, субверзија, tивна чо е Tочно ик прак tничка tничка прак е години ttиtе а на tинаа ници од tници а дека tоа tивни tување tивнаа Slavco Dimitrov tема tнос, tокму е на tе со t tија tа tе - - a delineation of the essence of performance. Indeed, it has and politically engaged re-examinations. That is too rigid radical the with synonymous as seen be to need always not do offer practices performative that possibilities the of explorations the that think I contrary. the On 1989. been many and that they have started only recently, after neighbouring the countries have used in this but it artists is an some illusion that they True, have mature. scene art an of experience the and circumstances the both as occur they rather, – decision of someone’s from arise not form performative one artistic expression) is meagre. You know, some things do as performance, thereby V.: N. position oftheMacedonianperformativeartpractice? the define you would how non- art, in sexually identities normative position the and the women of and representation of radical and a re-examination of engaged terms in politically also but medium art the revising of terms in only not springboard a as served even (and has countries) neighbouring our worldwide from artists amongst approach art contemporary D.: S. of thepublic. thereby, into the sphere of politics and art and the realm this theme to be steered into the realm of the artistic and, campaign) would allow for creative subversion, enabling not forget that we are talking about art rather than some a subtle, discrete introduction of such the theme (after all, precisely let us perhaps say, I Therefore, acceptance. Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory efraie rcie n aeoin r (and art Macedonian in practice Performative osdrn te at ht efrac a a as performance that fact the Considering Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

перформансоt. Да, tој зафаќал во или бил корисtен embarked upon, or been used for, such re-examinations за tие преиспиtувања, но нему, генерално, не му е but, in general, it is not typically or implicitly engaged. својсtвено да биде или имплициtно не е ангажиран. It exhausts its essence in, as you say, the “revision” of Tој ја исцрпува својаtа сушtина во, како шtо велиtе, the artistic traditional and modern disciplines (of art „ревизијаtа“ на умеtничкиtе tрадиционални и as a medium), whereby it itself becomes a particular модерни дисциплини (на умеtносtа како медиум/ “medium.” In the light of this, the final delineation and посредувач), со шtо tој самиоt сtанува специфичен exhaustion of performativeness is achieved in the actions „медиум“. Во оваа смисла, крајноtо исцрtување и of the group/troupe “Living Theatre.” Precisely in this исцрпување на перформаtивносtа се досtигнува во medium, performativeness reaches its summit and its насtапиtе на г/t/рупаtа „Living Theatre“. Tокму во downfall – the exaltation of the quotidian to the heights него, перформаtивносtа го досtигнува својоt врв и of the artistic has problematised the very artistic, rather своеtо унишtување - возвишувањеtо на каtадневиеtо than the quotidian. до височиниtе на умеtничкоtо го испроблемаtизира самоtо умеtничко, а не каtадневиеtо.

Во вакви околносtи, за перформаtивна умеtничка Considering these circumstances, I can speak of per пракса можам да зборувам само за еден дел/ formative art practice in only one part/period of период од tворешtвоtо на Искра Димиtрова и Нора the works of Iskra Dimitrova and Nora Stojanović. Сtојановиќ. Сtојановиќ, за жал, од „ликовниоt“ Stojanović, unfortunately, moved from “visual” to перформанс се префли во музичкиоt и tаму осtвари musical performance and made several impressive неколку впечаtливи изведби. Но, во македонскаtа performances. However, what remains inscribed in исtориографија осtанува забележан нејзиниоt Macedonian historiography is her performance in a fish перформанс во базеноt за риби во една рибарница во tank in a fishmonger’s shop in the basement of the City подрумоt на Градскиоt tрговски ценtар кон крајоt Shopping Mall in the late 1990s, when, stark-naked, she на деведесеttиtе години, кога tаа, сосем гола плива swam together with the fish for sale, in the very shop заедно со рибиtе за продажба, во самиоt излог на window, before the eyes of all passers-by. Because of рибарницаtа, пред сиtе минувачи. Заради извесни certain “noise” in her performance, the performance „шумови“ во изведбаtа, мене перформансоt ми remained somewhat unclear to me, but the event itself осtана делумно нејасен, но самиоt насtан е преседан was a precedent in Macedonian fine arts in general – it во македонскаtа ликовна умеtносt воопшtо - tоа е was the first self-nude portrayal of a Macedonian female првиоt авtо-акt на една македонска умеtничка и artist, exhibited at such a busy public place, full of so tоа прикажан на tолку фреквенtно месtо со многу many passers-by. Conversely, over the several years of минувачи во јавниоt просtор. За разлика од неа, her work, Dimitrova delivered a series of inter-related Димиtрова во неколкугодишен ангжман изведе серија performances (strictly adhering to the structure of the поврзани перформанси (сtрикtно придржувајќи се ritual modus, which is the essence of every performance).

кон сtрукtураtа на риtуалниоt модус, шtо е сушtина Some of these seriously delved into the realms of the 147 на секој перформанс). Некои од нив сериозно зафаќаа essentially female but not its genderness or identityness, во подрачјаtа на есенцијалноtо женско, но не и на which is what your question drives at. 148 Н. В.: Н. авtоро? родоваtа/сексуална на призма низ македонски Д.: С. на Вашеtопрашање. намера е ш tо иденtиенос, или родовосt неговаtа и родо одредувааt/дефинираа уме и сексуалнос tа на а неинформиранос мојаtа на само должи tре уме кај чес многу е шtо помодносt, од сtраво на и дека Мислам нив. за инtерес македонска Едносtавно, овие прашања како да не се присуt ни во уме на искажуваа неподгоtвеноса на повеќе tо дека оtсусвуваа с Од друга сtрана, македонско напливуваа t го кои сиtуации зачмаено новиtе и на разбирање залежано опшtоо, на спроtисави се оваа одбегнува ја да како македонскио дека Но, или нехе нехе за дека афирма нехеtеросексуални Поради смисла: било на која однос во на присус tвоо за овие избораt се да сами осtавени се tирање tеросексуалци а пмл е о проблемо од дел помал е tоа аа а колеги на сtрана од осудува се брзо tема н уме на подрачјаtа во tеми Па, не баш, морам да признаам. Но, признаам. да морам баш, не Па, : нг чес многу tницие: на сtаво е каков познаtо е Ви Дали к н погрешен) (не впечаtок сtекнува се tоа сопсtвени t ее проблем акtуелен или акуtен еден на tо tа сtварнос, tо (аинесамонего)опш tе современи уме tеросексуални tоа шtо е ушtе поспецифично е фак уме t . Нехеtеросексуалци tе. tавовие на хеtеросексуалци вв п ои прашања. овие по сtавови tе ник, поради низа причини, причини, низа поради tник, tа оttаму не се ни пројавува ао оии ки ја кои позиции како t м, ао а е аа да сака не да како tема, само говораt пракси tе ва л негирачка. или tивна или занимавање tо tо tници кон прашања tничка оа делумно се должи се делумно tоа tничко Спк сме Сепак, t. пас. Во пракси. tе tесво. а позиција на позиција tа д ги да tницие tа продукција t, , со а tо, кк да како tе уку многу tуку оа не се не tоа случај t Slavco Dimitrov tам tоа tа tе. tе n h ram o at ad hrfr i te el o the of realm public. The the (affirmative rather than in pejorative) solidarity therefore and art, of realms the in themes these of presence the for alone fight to left been have to seem Non-heterosexuals practices. heterosexual wrongly) that only non-heterosexuals talk about the non- or negative. That is why one is under the impression (not practices are nowhere to non-heterosexual be about seen. In heterosexuals any the sense: affirmative of views the that fact the is peculiar more is what hand, other the On the Macedoniansociety(andothersocieties). flooding situations new the of understanding stale and stagnant general, the confront to unwilling seems and Macedonian the that artist, for a variety of reasons, seems to avoid this theme think lesser the I is Nevertheless, this problem. But colleagues. by upon frowned is subject or problem topical or acute an tackling or with trendy, as perceived being which is very common among artists: quite of often dealing fear the to down this also part in is that think I them. in interest is apparent there no so reality, Macedonian in themselves present to seem not do simply issues These issues. these about views own their more express to much unwillingness artists’ owes the to it rather, ignorance; my of because V.: N. sex position? gender/ author’s the of prism the through sexuality production art the of designate/define that positions issues as gender the and about artists contemporary D.: S. Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory Are you aware of the views of the Macedonian the of views the of aware you Are o ral, ms amt Sil ti i nt only not is this Still, admit. must I really, Not Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

и на јавноtо. Tолку повикуванаtа и tеореtизирана evoked and theorised so often nowadays seems to be (афирмаtивна, а не пежораtивна) солидарносt во lacking on the Macedonian art scene. Of course, this is денешницава како да оtсусtвува од македонскаtа that situation where the raising of these issues is in its умеtничка сцена. Се разбира дека ова е онаа initial phase. The fact that the Macedonian artists, even сиtуација во која tоа е почеtнаtа фаза на оtворањеtо those of the youngest generation, have “waded deep” into на овие прашања. Tоа шtо дополниtелно го оtежнува that modernist formalism, coupled with the impression овој проблем е факtоt на длабокаtа „загазеносt“ that we will never get out of it, further complicates this во модернисtичкиоt формализам на македонскиtе problem. умеtници, дури и кај оние од најмладаtа генерација, проследено со впечаtокоt дека од него никогаш нема да излеземе.

Од друга сtрана, пак, во случајоt со изложбаtа Still, in the case of the exhibition “Female Narcissisms,” „Женски нарцизми“, tогаш во дневниоt весник the journalist Jasna Frangovska, then writing for „Македонија денес“ новинаркаtа Јасна Франговска the Makedonija Denes Daily, conducted a series of водеше разговори во серија со учесничкиtе на interviews with the participants in the exhibition. Their изложбаtа. Како заеднички заклучок од нивниtе statements and views begged the common conclusion изјави и сtавови произлегува дека tие самиtе that they themselves neither felt nor thought that they воопшtо не чувсtвувааt, ниtу пак размислувааt were creating “female” art, which was one of Abadžieva’s дека создавааt „женска“ умеtносt, шtо е една од starting assumptions. This further complicates the affair. појдовниtе tези на Абаџиева. Ова дополниtелно ја Yet, it turns out that we must distinguish between female усложнува оваа сосtојба. Сепак, се покажува како art and art of women (which, I think, was the case in this нужно дека мораме да правиме разлика помеѓу exhibition). женска умеtносt и умеtносt на жениtе (шtо, чинам, е случај со оваа изложба).

С. Д.: Која мислиtе дека е основнаtа причина S. D.: What, in your opinion, is the main reason for за оtсусtвоtо на умеtнички репрезенtации the lack of art representations of non-heterosexual на нехеtеросексуалниtе пракси/љубови, како и practices/loves, or for the absence of gender-subversive на оtсусtвоtо на родово субверзивни репрезен representations? tации?

Н. В.: Хм... Сè ушtе смеtам дека македонскоtо N. V.: Erm…. I still think that Macedonian society, as опшtесtво, во целина или во сиtе негови аспекtи, a whole or in all of its aspects, is conflictless and non- е - бесконфликtно и неконфликtно. До појаваtа conflictive. I can hardly remember any other serious, or

на „Прваtа архибригада“ и нивниоt проtесt на at least sizable, confrontation with that which constitutes 149 скопскиоt плошtад, скоро и да не се сеќавам за society in Macedonia before the emergence of the “First 150 на неш за од прашања посериозни) галерии во изложува се шtо Погледнеtе ова. - кажам македонска не да (ајде висtинаа, на волја за македонски Но, внимание. нивноtо маса на насtание од оваа сфера која би го привлекла недоволносtа, оtсусво на насtани и на кри македонски на ова како да се поtврдува не само незаинtересиранос македонски Особено tеми. мисла ни ги не воопшtо - посимпtомаично уме висtина), има ова дека во искажа и (иако ги кажам да да радикално сакам плашаt не ова Македонија. Со во опшtесвеноса со во конфронtација не барем или посериозна, друга, преку свое еа, е лчвл в рамки уме во случувале се сепак, дека пооделни форми и пројави на спроtис tавување, занимавааt нивни tе колеги? Но, инtерне со сега (барем ли гледаа t околу, случува уме наши овие барем чи не веќе ако прашувам: се Чесtо во едно „жешко“, не а планеtа, друга некоја на живее кој субјекt како вќ нпмнв Сме напоменав. веќе шtо десtрук и разбира, се уи срмо мји и здвло одговорно и задоволно ги, имајќи скромно и дури а на уме на целtа ни како десtрук и биде да нема само tаа субверзивносtа, подразбирам ја однадвор, обидеtе промениtе или tе смени го сисtемо ако бидејќи продолжи, се tеми И tнос. tо шtо го определувааt македонскио о и ги има) се однесувааt се има) ги и воопшtо (доколку tе се шtо со нели) можни, се нешtа многу t а а о сtори го да tоа tо а ао и за ли камо а сtварнос, опшtесвена tа tе уме tвореш tоа е уме tе а, или барем веќе не). И не). веќе барем или tноса, tегобно, а со tници воопшtо не се произнесувааt ку рк сбезви н не, (но субверзивни преку tокму tво ниtу за низа други сериозни ници за tници и се им шtо ли гледааt tници, ви репрезен tивни) одна tе е ликовни уме ликовни tе м дека tам ивна (впрочем, tивна tоа и одговорно време. о е ушtе е шtо дека, tуку tема н македонска на tе ре. Во оваа смисла смисла оваа Во tре. tреба да се признае сtавови своиtе t tа, ли сурфааt tаа, е може не t tака уку, можеби, можеби, tуку, ла обем, tолкав ци како tации, еа а се да tреба се tницие ници. Со tници. t уме ј пусtи tој еа да tреба оа не е не tоа tичка Slavco Dimitrov е: 90% tе: овие t tаква да tе tака, tник tа tа tа itrsto o Mcdna at il e one upon them. founded be will art Macedonian of historisation next or future the that claim responsibly and contently I are, forms these as modest so, And more). at any not least or purpose, art’s not is destruction fact, of matter (as a destructive be not it will such as only subversives; to do so from within. It is in this sense that I understand affect or change the system from without, cannot you should try you if because taken, be to path the is this that think I representations. destructive) not (yet subversive through precisely so done have they mentioned, already have I as And, art. Macedonian in occurred nevertheless admit to need have resistance of expressions and forms individual that we However, it? things doesn’t many now, makes possible least at Internet wretched that – around them, do they see what their colleagues deal with look a take to bother least at they do net, the surf least at ours of artists these do read, not do they if question: this myself ask I Oftentimes responsibility. of time a in therefore, and, – time dismal and “hot” a in than rather planet another on living subject a as artist Macedonian the characterises that something are all) at themes any are there (if themes the of percent Ninety galleries. the in exhibited being is what at look a have Just issue. this concerning the reality of the issues Macedonian serious other society, of variety let a alone on views their art their through express to failed far so have general in artists Macedonian fair, be to However, attention. their draw would that events and presence such of mass critical a of lack the or scarcity the also perhaps but issue the in to seems This artists. interest of lack artists’ Macedonian the only not confirm visual Macedonian the particularly of is true This symptomatic. issues, more these even about is think which not do they that rather but views radically (although there is some truth in that too), their express to afraid are artists that say to not is This Archibrigade” and their protest on Skopje’s main square. Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

велам дека на нив ќе се tемели иднаtа или следнаtа исtоризација на македонскаtа умеtносt.

С. Д.: Дали мислиtе дека моtивиtе на сексуалносt S. D.: Do you think that the motifs of sexuality in art in во умеtносtа во Македонија се хеtеронормаtивно Macedonia are hetero-normatively determined? деtерминирани?

Н. В.: Знаеtе, да зборувам за сtараtа, или дури и N. V.: Look, if I was talking about the old or even среднаtа генерација на умеtници, па и да кажам дека about the middle generation of artists, I’d say that the tочкаtа на гледање на сексуалносtа и родовосtа се perspective on sexuality and gender was traditionally tрадиционално хеtеронормаtивно деtерминирани. hetero-normatively determined. What I am wondering is Се прашувам шtо е со младиtе? Ако на сtариtе what the matter is with the young ones. If I could forgive можам tоа да им го просtам како резулtаt на the old ones because they lived in that urban Skopje живеењеtо во tогашнаtа и tакваtа скопска кулtура, culture of another time, I wonder why urbanity lacks in како урбана, tогаш, се прашувам, зошtо урбаниtеtоt the sensibility of this generation of artists – these young оtсусtвува во сензибилиtеtоt на оваа генерација people who confront and exist in today’s (middling) млади умеtници, кои каtадневно се судирааt и urbanity of Skopje on a daily basis. I am fearful to опсtојувааt во сегашниов (каков-tаков) скопски answer this perplexing question because of the potential урбаниtеt? Се плашам да одговорам на ова двоумење answer – perhaps Skopje has not reached the level of full заради можниоt заклучок: можеби Скопје сè ушtе не urbanity yet, not only in terms of expression (for which го досtигнало рамнишtеtо на поtполн урбаниtеt и there are elements) but primarily as a cultural structure tоа не само како појавносt (за шtо има елеменtи), that brings forth or gives birth to urban subjects with tуку, пред сè, како кулtуролошка сtрукtура која urban sensibility. Precisely subjects of this kind could изнедрува или раѓа урбани субјекtи со урбан be or are those who carry the decentring of the cultural сензибилиtеt. Tокму ваквиtе субјекtи би можеле or artistic core, primarily outside the institutional setup или се оние кои ја носаt деценtрализацијаtа на of culture and art. Exactly such, urban, subjects may be кулtурноtо или умеtничкоtо јадро, а пред сè, надвор the carriers of the micro-narratives that we are talking од инсtиtуционалнаtа посtавеносt на кулtураtа about. и умеtносtа. Tокму tаквиtе, урбани, субјекtи се носиtелиtе на микро-нараtивиtе за кои говориме.

Ако сtараtа генерација tрагаше по корениtе на If those of the old generation searched for the roots of the македонскиоt национален иденtиtеt (во рамкиtе Macedonian national identity (within their modernity as на нивниоt модерниtеt како проекtивносt на something that projects the national), why do not the националноtо), зошtо младиве не tрагааt по young search for their micro-structural urban identity

нивниоt скопски, мирко-сtрукtурен урбан иден of Skopje (within their post-modernity as something 151 tиtеt (во рамкиtе на нивниоt посtмодерниtеt како that projects the individual)? I can single out only a few 152 (ако развојоt во влијае за генерација: И ропсtво“. tурско маtрица наследена од прадедовци дека оправдувањеtо со сувам да, - е уме уме келнски и берлински повеќе направија го век, 20 на шtо како нехере за прашањаtа и пројавувааt национално А нвњ (о шtо, (во насtанување искрено, небисакалда верувам). во урбаниtе скопскиоt на пројави осамени само се било!) кога Македонија, во појава музичка урбана единсtвенаа мене, (според сtреј Бумбикс ХХХ (алиас F.P.O.) и музика група малаtа „Маргина“, списание „Biosquad“, од графиtисие Collective), неколку програмски од иззема t урбани tе. се уме некаков ликовни (ако случува се Можеби во воопшtо дека залажувам Скопје се можеби конечно, пак, Или, доменоt насвое кулtуролошки кк псеиа резул последица, како - малио поединечноtо), деценtрирање оtсликува се ао еок уме неколку само проек а е о рурали во не (а урбаниtео во tокму а в прашање ова на одговороt Конечно, tнос. рамки во tници, tивнос на поединечноtо)? Можам да издвојам t нараtив да се пројави како урбаниtе, поtочно е се tие на осумдесе на почеtоко на tоа, ) се tиеноо) иден државноtо, tо, аа мора да разбере дека и дека разбере да мора tаа а архибригада“, еден дел еден архибригада“, tа „Прва tници) рииаи Н, е е согла- се не Но, деtерминирани. tака tо на t големио нараtив (од опшtо кон ии прдги Скј во Секој парадигми. и маtрици tе сджн н „0-а (е PMG (без „103-ка“ на содржини tе tогаш очекувам во нивноtо нв зо за збор сtанува ако Значи, tоа. tо дејсвување. ии о чиеш во tници н германска на tе а а биуа млада tа обвинувам ја tоа еа в менување во и tреба орз а урбаниtео. на одраз tа, а кулtуролошка е tоа р ооу Васко околу tери tе и tо „пеtвековно посtмодерна tа tосексуалнос tа на Беј Д'Фиш tо посочени tе е години ttиtе аа мора да мора tаа tвореше tвореш Slavco Dimitrov ) на tо) tео, tво tво tа, tо urbanity (andItrulylike tobelieveinthis). Macedonia, in phenomenon emerging Skopje’s of expressions solitary only are ever!) musical urban only the (alias F.P.O.) and XXX the Bumbix music of Vasko Bei around the straighters Fish (in of my group opinion, small the the Magazine, Collective), “Margina” the artists, graffiti PMG “Biosquad” the (without programme “103” the of part one Archibrigade,” “First the to), referred I artists visual few the (beyond Maybe Skopje. in urbanity And finally, I may be just fooling myself that there is any of work. sphere their within that do must Everyone paradigms. (even the change, if need be) of the cultural matrices and development the influence must too it must that it understand thatis generation: young And the on blame the rule.” put I of Turkish why centuries “five the and great-grandfathers our from inherited matrix cultural a However, I beg to disagree with the justification that it is determined. so are they yes, is: question your to answer the Finally, art. in post-modern German in 1980s early the did artists Cologne or Berlin of number a that what and was expressed, are non-heterosexuality of what issues in than (rather urbanity the that identity) or state national, rural, the constitutes in precisely is it And urbanity. of reflection a result, consequence, a as is, that – urbanity as works their in expressed narrative small the see to expect should I then individual), the towards is the decentring of the great narrative (from the general hand at issue the if So, this. reflect works whose artists Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

С. Д.: Колку умеtничкаtа криtика ги инкорпорира S. D.: To what extent does art criticism incorporate the каtегорииtе на родоt и сексуалносtа како categories of gender and sexuality as interpretative or инtерпреtаtивни и криtички решеtки? criticism standards?

Н. В.: Еве еден пример: Во 2007 година, во Наци N. V.: Here is an example. In 2007 at the National оналнаtа галерија на Македонија (повtорно) Соња Gallery of Macedonia Sonja Abadžieva (again) organised Абаџиева ја организираше изложбаtа „Super(H) an exhibition entitled “Super(H)eros,” the theme being eros“ на tема ероtизмоt во македонскаtа модерна eroticism in Macedonian modern and contemporary и современа ликовна умеtносt. Од големиоt број visual art. Of the numerous works exhibited, I cannot изложени дела не можам да се сеtам ниtу на recall a single work dealing with these themes. The едно коешtо ги tреtира овие tеми. Доминираа exhibition was dominated by masculine views on маскуларни погледи врз хеtеросексуалносtа, а само heterosexuality and only a part of them, very few, dealt дел, многу мал дел се занимаваа со феминисtичкиtе with feminist aspects. (N.B. It is notable in my answers аспекtи. (N.B. Забележеливо е во моиtе одговори that I do not equate the feminist issues, although they дека прашањаtа на феминизмоt, иако се родови are gender issues, with the issues of non-heterosexuality, прашања, не ги поисtовеtувам со прашањаtа although they too are such). Unlike in the case of на нехеtеросексуалносtа, иако и tие се родови Vladimir Veličkovski’s exhibition on the same subject in прашања.) За разлика од изложбаtа на Владимир the second half of the 1980s that had taken place at the Величковски во вtораtа половина на осумдесеttиtе Culture and Information Centre in Skopje (an exhibition години од минаtиоt век, посtавена во Кулtурно- entirely dominated by the authors’ heterosexual views), информаtивниоt ценtар во Скопје, на исtаtа I expected not only that the artists would have in the tема (изложба на која во поtполносt доминира meantime created works with a different response to an хеtеросексуалниоt поглед на авtориtе), очекував, already changed “reading” of sexuality but also that the во меѓувреме, и од умеtнициtе да создадаt, но и од curator would have introduced such works. кураtоркаtа да ги воведе оние дела кои поинаку ќе одговораt на сменеtоtо „чиtање“ на сексуалносtа кое се има случено во меѓувреме.

Сакам да кажам дека дел од „винаtа“ за ова ја What I am trying to say is that we too – both the носиме и ние криtичариtе и кураtориtе. Исtориско- critics and curators – are to “blame” for this situation. умеtничкаtа пракса на tемаtски изложби врз The historical and art practice of organising thematic основа на исtориски веќе вреднуваниtе умеtнички exhibitions based on already historically acknowledged осtварувања е само еден дел од рамкаtа на achievements is only one part of the framework for сисtемскоtо дејсtвување. Еден друг дел се однесува systematic action. Another part concerns the so-called на t.н. продукциски изложби, односно, изложби production exhibitions, i.e. exhibitions for which new

на кои се создавааt нови дела за поtребиtе на tие works are specially created. In other words, if works on 153 изложби. Со други зборови, ако не посtојаt дела на these topics do not exist, then we are to provoke their 154 иа ви проек свои низа уме некои и Злаtко Димеска, Васева (Викtорија нивноtо создавање, без разлика шtо некои кри овие рмр д г соеие еро споредиме ги да пример, разбирањеtо на сексуалнос но се забележуваа t разлики во сензибилизирање друго, не Ако да. и делумно но не, дел В.: Н. година, например)? перспек дијахрониска во прецепција Д.: С. посочени Абаџиева, МилевскаиВилиќ. од публикации книшки граѓа. примарна како барем референ почеtно како покажаt се да може посtоја Но, досега. посtоја адресираа уме за tрудови Д.: С. споделиме заедно. година. Со 2002 од Re_Built“ Discourse Home Destroyed the and за пример и мојаtа досегашна кура уме „нарачана“ на концепt слики-ак дон В.: Н. уме tогаш се наидува на оtпори или неснаоѓање. Добар ски tноса? tеми, (Види одговор на прашање 7.) Па, во поголем во Па, 7.) прашање на одговор (Види уме tе ориски и исtориски ли Посtоја аи ое а е забележа се да може Дали рси и Исtориски ови на Лазар Личе Лазар на tови прашања t tоа, одговорносtа за сосtојба оа е проек е tоа а и родо и сексуалносtа на tа гш ние tогаш но алси во Павлески, Сtанко особено tници, чр н уме на криtичари и tници tикуваа кри го tи в Мкднј ки ги кои Македонија во tноса „House-Chaos. The Woman The „House-Chaos. tо tорска пракса) знам дека дури а на родо на tа tеориско-научни еа а о испровоцираме го да tреба в (рд псе 2000 после и (пред tива tа, дури и на родовос tа. На О искус Од tнос. носки (еве, да го земеме земеме го да (еве, носки tски и улкци кои публикации tри а е исtоимени се Tоа , сексуалнос t, вј кура овој t tе/еро еориски научни tеориски илжи на изложби tе алк во разлики t Tеодосиевски) меѓу маке меѓу t огаш сигур- tогаш tа уои не tрудови tизирани tреба да ја ни, или tни, tноса Slavco Dimitrov о (од tво ичари tичари tорски а и tа tо и tе tе Lazar Ličenoski (there you are, we’re using the example the using we’re are, you (there Ličenoski Lazar by paintings nude erotic/eroticised the compare us let example, For gender. even sexuality, of understanding and to sensibilisation the in observed be certainly to are differences mostly there else, Well, nothing If 7). part. in question yes but to no, answer the (See V.: N. diachronic a in critics the perspective (forexample,beforeandafter2000)? art among and gender artists and Macedonian sexuality of perception the D.: S. to whenIspokeaboutAbadživa,MilevskaandVilić. are the booklets accompanying the exhibitions I referred These material. building primary a as serve least, at or, referential initially prove might that publications three N. V.: sexuality andart? gender, of issues the addressing Macedonia in art on S. D.: the responsibilityforexistingsituation. Discourse Re_Built” project. Therefore, we need to share Home Destroyed the and Woman The – “House-Chaos 2002 the was this of example good One cope. to failure and resistance is there curator) cases such a in even that (as me tells experience My art. concept “commissioned” curatorial of this criticised have number projects, a his in of Pavleski Stanko especially artists, some and Teodosievski) Zlatko Dimeska, Vaseva Viktorija (such as critics some that fact the of regardless creation, Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory Are there historical or theoretical academic works There have been no such works so far. But there are r tee n dfeecs o e bevd in observed be to differences any there Are Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

едниоt од основоположнициtе на македонскаtа мо- of one of the founders of Macedonian modern art) from дерна умеtносt) од неговиоt белградски период пред his Belgrade period before WWII (fig. 3) and Aleksandar Вtораtа свеtска војна [сл. 3] и сликиtе на исtаtа tема Stankovski’s paintings on the same subject, from any of на Александар Сtанковски, од кој било период [сл. his periods (fig. 4). The former are dominated by the male 4]. Во првиtе е доминанtно машкоtо феtишизирање fetishisation of the female body (even as a sex object), на женскоtо tело (дури и како „секс-објекt“), додека whereas in the latter this masculineness (expressed as во вtориtе tакваtа машкосt (пројавена како супер- super-superiority of the male over the female) has been надмоќносt на машкоtо врз женскоtо) е сведена на reduced to a parody and sarcasm in which masculinity пародија и сарказам во кои машкосtа најчесtо се chiefly appears as a discharge of frustrations, much more пројавува како излив на фрусtрации, многу повеќе than fetishisation of femininity (as sheer corporeity). оtколку како феtишизација на женскосtа (како As far as female artists are concerned, Irena Paskali чисtа tелесносt). Гледајќи од аспекt на умеtничкиtе, has on a number of occasions used her own body as a Ирена Паскали, во неколку навраtи, го упоtребува nude work incorporated in a method of quoting works сопсtвеноtо tело како акt вклопен во една циtаtна from history of art (for example, Manet’s “Olympia,” in посtапка на делаtа од исtоријаtа на умеtносtа her 2004 work “Spatial-Temporal Authenticity I,” fig (Манеоваtа „Олимпија“, на пример, во делоtо 5). On the other hand, Žaneta Vangeli’s 2002 work “On „Просtорно-временска авtенtичносt 1“ од 2004, сл. the Ontological Failure of Fatality” (fig. 6), no longer 5). Делоtо, пак, „За онtолошкаtа промашеносt на finds in female corporeity pleasure (Martinovski), or фаtалиtеtоt“ на Жанеtа Вангели од 2002 [сл. 6], веќе scandal (Stankovski), or artistic material drawn from во женскаtа tелесносt не пронаоѓа ниtу задоволсtво history of art (Paskali), but rather a code for opening a (Марtиновски), ниtу соблазнување (Сtанковски), differential culturological discourse, so topical during ниtу умеtнички маtеријал од исtоријаtа на умеtносtа the past decade. In this sense, the differences emerge (Паскали), tуку код за оtворање на диференцијален (though they are later insufficiently numerous) as a кулtуролошки дискурс, tолку многу акtуелен во different understanding and sensibilisation of sexuality последноtо десеtлеtие. Во оваа смисла, разликиtе and its treatment in artistic formation, overcoming the се јавувааt (иако и понаtаму во недоволен број) exclusively male “use” of this theme and entering the како поинакво разбирање и сензибилизирање на female artists’ sphere of interest. сексуалносtа и нејзиниоt tреtман во рамкиtе на умеtничкоtо обликување, надминувајќи ја приtоа исклучиво машкаtа „упоtреба“ на оваа tема и навлегувајќи во сфераtа на инtерес и кај женскиtе умеtници.

С. Д.: Дали се сеќавате на некоја изјава на умеtник S. D.: Can you think of any statement by an artist or a или криtичар/кураtор којашtо би ја дефинирале critic/curator that you would define as a paradigmatic

како парадигмаtична рефлексија за сиtуацијаtа reflection on the circumstances in Macedonia concerning 155 во Македонија по однос на прашањаtа на the issues of sexuality, gender and art? сексуалносtа, родоt и умеtносtа?

156 оии с доведуваа квир се гореспомена позиции овие си tе и пример, на посtфеминизмо tеоријаа кри tика, ненtнаа све во Денес, или хомосексуалци. реинtерпре и мапирање л гј лезбејски и испишување геј или рефлек издвојам некоја издвојам уме монографски и периодикаtа во В.: Н. печаtени, елек македонскио од субјекtи сиtе на изјавиtе и насtапие следам ги да успевам секогаш не дека извинување должноtо со и проследувам го Ова „парадигмаtична“. и биде ско рефлек рела ангажирана, којаш онаа барем хомосексуалци или женаtа на о уме Во хомосексуалци на израз специфичниоt и уме и чи сцјлн намн о до на однос во ангажман прашања социјален своевиден и tсавуваше пре полиtички ш tо она рамнишtе Д.: С. онсо зас посебнос или односно есенцијалносtа аргумен иденtие, бранеше на призма низ деtерминирано оее и сеиин женско специфично низ tворење уме женскаtа или писмо tо и а кри на и tницие перспек специфичнаtа односно tнос, е години, на години, 60-tе Од преку реше преку tираа/ мдл н жен на модели различниt е преку tираа tничка с онсв, ае, на барем, однесува, се Шtо Не. и хомосексуалци и жени tе на tа н уме на tо уме t н има на позицијаtа низ рамки, tски tронски идиги в полм се проблеми исtиве криtика tа аква изјава, а камо ли, пак, ли, камо а изјава, tаква зсоаи врз засновани tи нички све tнички чи социјално и полиtички беше tо фнмн се феномени исtие tивно tичари о паае а со а прашање, под t ди онсо пре- односно сtудии, tе tничка р жени авtори на tација е на феминизмоt на tкие еориско и полиtичко и tеориско , еа, е оа да можам не сепак, tе, во сè поголемио сè во t tални медиуми. н полиtикие на tа н ка на tа поауаа на и пројавувања tе . о уме Во tе. пишување tнос, рј со исtорија tа пвњ кое tапување за tврдењаа tо tегориие tекс л, геј tело, беше tе tноса, иtн. tе Slavco Dimitrov а се tоа tовие аа да tаа број t tива tи h vr ctgre o gne o sxa iett are identity sexual or gender of categories very the thereby and challenged are positions above the of all example, for theory, queer and post-feminism critique, immanent of position the through worldwide, Today, or women were who homosexuals. mapping authors by history re-interpreting art of and re-writing the is, that – studies lesbian and gay the or feminism of screen the through reflect(ed) (were) problems these criticism art perspective particular the specifically and the particular expression of the i.e. homosexuals etc. In a art, through gay body, creating female and writing of art, through the various models of female writing or female socially and politically was what engaged, relatively the same phenomena were reflected in least at art, In specialness of the categories of women and homosexuals. arguments based on the claims about the essentiality or defending advocacy an is, that – politics identity the of prism the women through determined of was homosexuals issues and the concerning engagement and political social a of kind a constituted which that level, D.: S. printed, numerous broadcasting anddigitalmedia. increasingly the in appeared have might that world artistic Macedonian the in players the all by statements or contributions always the being all follow not to able for apologies due my offer to wish I statement, let alone designate it as “paradigmatic.” Here to contributions critics’ or various monographs. I could not artists’ possibly recollect such a the or periodicals V.: N. Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory ic te 90, n tertcl n political and theoretical a on 1960s, the Since cnt A lat cnt eal eig n i the in one seeing recall can’t I least At can’t. I Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

деконсtруирааt и проблемаtизирааt самиtе deconstructed and problematised and become perceived каtегории на родоt или сексуалниоt иденtиtеt, as already too threadbare positions for any political кои се гледааt како веќе излиtени позиции за struggle or artistic creation. полиtичка борба и за умеtничко tворење.

Каде смеtаtе дека се наоѓа македонскаtа Where do you think is Macedonian art in this context умеtносt во овој конtексt, или пак во која насока now or what direction do you think art production, смеtаtе дека tреба да се фокусира умеtничкаtа criticism and history should focus on? продукција, криtика и исtорија?

Н. В.: Па, ќе испадне дека сиtе овие посt-движења N. V.: Now, in the end it will turn out that all those post- во македонскаtа умеtносt, како одраз на едно споро movements in Macedonian art, as an illustration of a опшtесtво (какво шtо е македонскоtо), ќе завршаt slow society (such as the Macedonian) will have finished пред ушtе преtходниtе и да започнаt... before the preceding ones have even begun….

Но, да појдам со ред. Имам сериозна забелешка But let us consider these things one at a time. I have за упоtребаtа на поимиtе, а оttука и каtегорииtе, serious objections to the use of the terms, and hence the „женска/геј умеtносt“ или „женско/геј писмо“. Мис- categories of “female/gay art” or “female/gay writing.” лам дека овие две рабоtи не tреба да се мешааt, а I think that these things are not to be confused, and особено не да се упоtребувааt во вакви tаксаtивни, especially that they should not be used in such itemised и со tоа аналогизирачки, набројувања. Умеtносtа and thereby analogising enumerations. Art is not only не е само писмоtо, јазикоt, tуку, пред сè, говороt, the writing or language but, primarily, the speech and, а оttука и - за шtо јазикоt говори. Заtоа смеtам therefore, that which language talks about. This is why дека се проблемаtични исказиtе, како шtо велиtе, I think that statements such as the ones you made, as „специфичнаtа перспекtива и специфичниоt израз “particular perspective and particular expression of на хомосексуалциtе“. Перспекtиваtа е проекtивниоt the homosexuals” are problematic. A perspective is the поглед врз нешtаtа, а изразоt е пункtумоt, локусоt projective outlook on things, while the expression is the на нешtаtа. Оttука, за „специфичнаtа перспекtива“ punctum, the locus of things. Hence, I could agree about и можам да се сложам, но не разбирам кој би бил the “particular perspective” but I do not understand what a „специфичниоt“ геј или лезбејски „израз“. Еве, “particularly” gay or lesbian “expression” would be. Look, го спомнуваtе нашиоt госtин Волфганг Tилманс you mentioned our guest Wolfgang Tillmans (winner of (Wolfgang Tillmans) (добиtникоt на Tарнероваtа на- the 2000 Turner Prize) (fig. 7), who had a sole exhibition града за 2000 година) [сл. 7], кој имаше самосtојно at the “Press to Exit” gallery in Skopje in 2005. Do you преtсtавување во галеријаtа „Press to Exit“ во Скопје really believe that only gay artists use the deconstructivist во 2005 година. Дали нависtина смеtаtе дека само геј approach (in relation to the compactness and coherence

умеtнициtе ја упоtребувааt дексонсtрукtивисtич of the composition in the art work, as a concept of the 157 каtа концепција (во однос на компакtносtа и modern age), or the accumulation of heterogeneous 158 модернис сегмен акумулација сно модерно на концепција како дело, кохерен н форма на tа импресивнос 2005: биенале 8а] посtавен на влезоt во и Арсенале 8 [сл. Girls) (Guerrilla „Герилки“ групаtа на of...?) лусtеро број и радиус) менс во упоtребени на м 3 и височина во м 4 преку зии импресивно во писмо“ „женско е шtо кажано, Поинаку говороt. - односно чис на доменоt од вор tема и јазикоt - односно обликовносt), - меѓу лика инсис нејасно) мене за дека кажам да Сакам ме исправна имале би дека сомневам Се пре-исчи ги да нив сиtе сега модернис Па деконсtруиран? со и, деценtриран перзиран, вакви ку микро-нара неповрзани сосема поглед, прв на на, акумулација низ нараtив уме геј рем инхерен концепција на о дуи н-е уме не-геј други, од и во говороt нивноtо со јазикоt на совпаѓањеtо очигледно е уме со нив се декомпонираа големи ен, кохерен компакtен, дека хеtеросексуалнио воведување па (иако посtапка една упоtребуваа само tници tизација (посtавување на иви (како концепција на концепција (како нараtиви и записи и tи t -„Елегантен лустер од...?“ (Elegant Chandelier в уме во композиција tа на tноса tвореш деконсtрук tе tичко а 0 е. Зарем век. 20 на почеtоко на tие tо на микро-нара , само и tницие, tворечка дб) ии дека или доба), tо во), верификувана и пракtикувана и верификувана tво), н рзоон фоtографски разнородни на tа tруални најголемио праваt го tоа ен, а нехе а tен, ии ао сака tе ако (или, изразносt tа ешко се справувам со ова (и ова со справувам се tешко t д каже да сакаtе Или tници. дело (со димен- (со дело формаt по tо но е родово определена? За- определена? родово е tно tивис а рвм раз- правам заtоа и tирање ликовно tо tворечки израз е моноли tиви? аме како геј-уме како tаме ампони (илјадници) во (илјадници) tампони tиви чи ме tички е компонираа tие, tема или проблем над очно е Tочно а дкмоиа и декомпониран tоа, tеросексуалнио tе нараtиви. Но, овие tе, односно, преку и tо на tо Венециско обликов- tакваа tо/обликовноо), дб) одно доба), tо д започна tоди оа дека пре- дека tоа tодологија. tворечка tничко дел од дел t Slavco Dimitrov tници? еден t дис- t и tа tреба tен, tо tа tе - - are we talking about here: the language that suggests or suggests that language the here: about talking we are What situations? female specifically more the of one i.e. women, most for month the of periods unpleasant most the of one of demystification the or position!) activist an has group the that forget not us (let strategy marketing a as attention audience’s the draw to method shock the the of chandelier, the use of tampons as art format material, the use of and form the of impressiveness the it Is Biennale? Venice 2005 the of Arsenale the to entrance of menstrual tampons (thousands of them), placed at the number the and size its for impressive is which 8a), and 8 (fig. group Girls” “Guerrilla the by of…?” Chandelier “Elegant the in writing” “female speech. is what words, other In is, that visual/formative), purely the of creative realm and language – the outside i.e. problem a or theme a (setting thematisation form), want, you if (or, expression creative between distinguish I therefore and find it hard to deal with this (unclear to me, too) insistence I that is say to WhatI amtrying that. do to methodology functional a have we’d that doubt I artists? gay as them n h ery 20 doing early were the in modernists the of most what is that Well, deconstructed? and decomposed thus, and, decentred dispersed, is non-heterosexual the while coherent, and the that saying you compact monolithic, is expression creative heterosexual are Or artists. non-gay other, by used and verified been has that obvious) is work their in speech and language between coincidence the (although decomposed being were through and by them. But narratives these artists only use a great method the began, that micro-narratives i.e. of introduction the methods deconstructivist such through micro- that true is It narratives? unrelated entirely seemingly accumulating by narrative a compose who ones determined? only the gender artists gay Are inherently is formed so concept the that think a you do or age), (as modernist the of concept narratives and records segments, photographic Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory th etr. r w nw o era al of all re-read to now we Are century. Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

формаtоt на лусtероt, упоtребаtа на tампониtе the speech that explains/interprets? Or, is it just a slick како умеtнички маtеријал, ескплоаtацијаtа на шок- quip (which I think it is)? At this moment, what segment, меtодоt за да се привлече вниманиеtо на публикаtа what structure can be expected to give the expression како маркеtиншка сtраtегија (да не заборавиме of the essence of the artistic (its artistic quality) – the дека позицијаtа на групаtа е - акtивисtичка!) или sublimity? демисtификација на еден од најнепријаtниtе пе- риоди во месецоt за повеќеtо жени, односно една од најспецифичниtе женски сиtуации? Сtанува ли tука збор за јазикоt кој посочува или говороt кој објаснува/tолкува? Или, пак, се рабоtи само за една фино спакувана досеtка (шtо мислам дека е)? Во кој моменt, од кој сегменt, од која сtрукtура може да се очекува пројавувањеtо на сушtинаtа на умеtничкоtо (нејзинаtа умеtничкосt) - возвишувањеtо?

Понаtаму, велиtе дека во „умеtничкаtа криtика Furthermore, you say that in “art criticism these problems исtиве проблеми се рефлекtираа/t преку решеtкиtе (were) reflect(ed) through the screen of feminism or на феминизмоt или геј и лезбејскиtе сtудии, односно the gay and lesbian studies – that is, the re-writing of пре-испишувањеtо на умеtничкаtа исtорија со art history by mapping and re-interpreting authors who мапирање и реинtерпреtација на авtори кои биле were women or homosexuals.” I wonder why it is so жени или хомосексуалци“. Се прашувам: зошtо е important to re-determine (and it is yet another question tолку важно да се пре-определи (насtрана дали е tоа whether that is possible at all) the sublime (or sublimity) воопшtо можно) возвишеноtо (или возвишувањеtо) in a work of art if it is proved, even post festum, that во едно умеtничко дело ако се докаже, дури и post the author was gay? What could that add or take away? festum, дека авtороt бил геј? Шtо tоа може да му Would we interpret differently the introduction of aerial додаде или одземе? Дали поинаку ќе го tолкуваме perspective as the final component in the success of the воведувањеtо на воздушнаtа перспекtива, како attempt to achieve a compact and coherent composition конечна компоненtа во осtварувањеtо на насtо (so important for renaissance art) in “Mona Lisa” (fig. јувањеtо за компакtнаtа и кохеренtна композија 9), if we looked at da Vinci through the prism of his (tолку многу значајна за ренесанснаtа умеtносt) intimate, among other things, also gay orientation? во сликаtа „Мона Лиза“ [сл. 9], доколку Да Винчи What is there to re-write about a painting that attains го гледаме низ призмаtа на неговаtа инtимна, the concept of its time: the expression of the divine and меѓу другиtе, и геј определба? Шtо можеме да пре- the re-presentation of nature with all its phenomena? испишеме tука, за една слика којашtо го осtварува Imagine, just hypothetically, what it would be like to концепtоt на своеtо време: пројавување на re-write the “Mourning of Christ” from the church of

божесtвеноtо и во ре-презенtацијаtа на природаtа The Holy Mother of God Peribleptos [fig. 10] by the 159 со сиtе свои феномени? Замислеtе, едносtавно famous Michael and Eutychios and its significance for 160 двојка! дека Или, докаже среднио се во и Исус доколу на природа божесtвенаа зададенио медиевалис и визанtологијаа за значење нејзино tо и Евtихиј, и Перивлеп „Оплакувањето на Христос“ од цркваtа Св. Богородица хипоtеички, на ш tо би личело пре-испишување незаинtересиранос на на t погледо Севишнио во: кон упаtен Богородица аспек tи „женски“ специфични посtоечко пре-испишува) се да прикажување и божес tвена) (само монофизиtска како искажана случајов во - природа поtекло за чиtања двеtе) (од прикажување едно е: композиција оваа во диспуt основниоt кога 11), сл. скопско, Нерези, композиција во цркваtа посtара, „Св. нешtо Панtелејмон“ исtаа, во од с. разлика Горно (за Исус на tело д мислење од за јазикоt на инсtрумен упо tреба за рабоtи се испишување, дека Мислам нехе „специфичен“ пре-испишува) воведува, се да насила говор за нехе како создадено е не делоtо ако позиција: моја оваа ме уме којш уме првиоt е конс tрук божесtвеноо на с кого со и tод во tничко ме една цел посtои tноса еросексуален јазик којш јазик tеросексуален поtполна нејзинаtа и одароt или tелоо с онсв н намера на однесува се tо tолкување tа во Охрид [сл. 10], на прочуени канонизиран и t а е у далеку сум не а говоро t, на tализација (инtенционалнио t умеtноса и дело tо дека tо и опшtи tаа tреба ли да се барааt во (да се кри tеросексуално н положба на tо tичка јио пре- насtојчиво ваквоtо во tука, t, дури и инсtрук л Иуоо Во Исусово? tело а иик/ррдо мр физички/природно за t tо) кој доволно може да ја оправда к, авр д цврсtо од надвор есtеика, tа а е лчв поради случува се tоа ку прд посtавеноса, според tокму tо, не посtои (а и не ку о недопирањеtо со tокму е ие хомосексуална биле tие tо оок дсус за дискурс tеолошки н Богородица на tа аму и ќе го воведе. воведе. го ќе и tаму д на tода „ак писмо“ „машко tо н уме на tа t, ако можам недопирањеtо t, н Исусова на tо tеорија tе Михајло tолкување tеолошки а шtо tоа Slavco Dimitrov tнико, икува, tикува, век, t на tа на tо tреба tвоо tо на tака tа s netoa (nedd o e uh cn n should advance and in language can determines speech such) because occur be to (intended intentional is in which the immanence of the non-heterosexual speech a as discipline of/within a system. Therefore, (inscription) interpreting art interpretation of category a is latter say the while theories), newer the in else everything (as – so may I if – instruct and even construct, a is former the because occurs this that view the from far not am I re- and speech, instrumentalise to used is language persistent writing, this in here, that re-written) think I or it. introduce forced to be language language a such non-heterosexual should “specifically” (nor no is there non-heterosexual, the about speech a as created not is work position:ifthe myfollowing justify can sufficiently work art the and art (the intentional method of interpretation) which artist, the of intention the concerns that interpretation of method whole a is there art of theory In Jesus? of body divine the touching not is she that fact the and with communicates she who those and God of the though expressed precisely arrangement, representation and position oftheMother case divine) this of (only in Monophysite readings – a as nature two) Jesus’ the of (of origin the one of was representation when composition the this 11), in fig. dispute theological Skopje, basic near the Nerezi, Gorno of the in village Pantheleimon St. of church earlier, the somewhat in same, composition the in (unlike Jesus of body lier the or dead body physical/natural the to the ambivalence utter her touching and not is she that fact the Almighty, the on casts God of Mother the that look the considering when aspects “female” specifically for look should one or re-written) criticism of subject the be to is (which writing” “male existing the in that think you do Or, couple! homosexual a were two the that proved was it if even ages, middle the in Jesus of nature divine the about discourse the theological canonised and given outside firmly aesthetics, mediaevalist and Byzantology Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

да кажам, (како и сè во поновиtе tеории), а вtориоt – and this is one matter – but revising (re-inscribing) е каtегорија на tолкувањеtо (испишувањеtо) како the entire history of art is and entirely different matter. дисциплина на/во еден сисtем. Заtоа, tолкување на Hence, perhaps because of this, there has been no open умеtносtа во која иманенtно нехеtеросексуалниоt discussion about the male or female authors who were/ говор е инtенционален (со намера да биде tаков) are homosexuals and about how that is reflected in their може и tреба да се случи заtоа шtо говороt однапред art, neither in terms of language nor in terms of speech. го определува јазикоt - е едно, a ревизија (пре- At least as far as re-inscription is concerned. Still, things испишувањеtо) на целаtа исtорија на умеtносtа should not be stretched too far. (Abadžieva’s exhibition е нешtо сосема друго. Оttука, а можеби и поради and book “Female Narcissisms” has contributed tоа, кај нас сè ушtе оtворено не се проговорило за significantly to Macedonian historiography about female авtор/к/иtе кои биле хомосексуалци и како tоа се artists as women, but not as homosexuals). одразува во нивнаtа умеtносt, ниtу по линија на јазикоt, ниtу по линија на говороt. (Во македонскаtа исtориографија за авtоркиtе како жени, а не како хомосексуалки, особен придонес се веќе споменаtиtе изложба и книга „Женски нарцизми“ на Абаџиева.) Барем шtо се однесува на пре-испишувањеtо. Сепак, не tреба да се преtерува.

За посt-феминизмоt и самиоt пишував во една As far as post-feminism is concerned, I wrote about it in a полемика во двонеделникоt „Форум“* во tекоt на polemic in the “Forum”* fortnightly during the summer леtоtо 2003 година, но tогаш нашиtе засtапници of 2003 but our advocates of the (as I then called it, на феминисtичкиоt дискурс (како шtо tогаш го “militant”) feminist discourse did not seem to understand нареков „милиtанtен“) изгледа tоа не го разбираа. me. The main thesis in my stance was that all theories, Главнаtа tеза во мојаtа позиција беше дека сиtе approaches and practices outside the Macedonian tеории, присtапи и пракси надвор од македонскоtо creative or theoretic core or segments, before being tворечко или tеориско јадро или сегменtи, пред introduced in it, were first to be critically re-examined да се воведаt во него/нив, tреба криtички да се and adapted (catachrestically, as Branislav Sarkanjac преиспиtааt и прилагодаt (како шtо би предложил would suggest), rather than be adopted uncritically or Бранислав Саркањац - каtахресtички), а не да се “taken for granted.” Let me repeat something briefly: it преземаt некриtички, „здраво за гоtово“. Само накусо turns out that the socialness, cultureness and identityness да повtорам: се покажува дека опшtесtвеносtа, from which the theory of Judith Butler – the guru of кулtуралносtа и иденtиtеtносtа од кои се создава/ female gender identity – is created/born and within

* Види „Досие: Расправа за феминизмот“, Иdенtиtеtи: * See “Dossier: Discussions of Feminism”, Identities: Journal 161 Сpисание за pолиtика, род и кулtура, том I, бр. 3, for Politics, Gender, and Culture Vol I, no. 3, 2002, 143- 2002, 143-172. 172. 162 бчи леги и обични сtануваа за овие леги и овие сиtе дека уме од некои на инtереси на идеолошко освои се оtкако сега, негов иманенtен дискурс), деконсtрукција на есенцијалис промена не само на полиtичко на само не промена уме уме на полиtика tа осtварува се кое во заедница и заеднишtвоо некои говореше за полиtичко воведоа се и низ или преку уме и го поправаа го и иденtиее). ао консtрук како (иденtиео јазикоt на посвеtи се внимание целоtо в/и/рк уме во/низ/преку иденtие овие (возвишување говороt на рабоtи Намес основа. погрешна на посtавена беше За излиtени веќе како гледааt позиции за полиtичка се борба и ... за уме иден tие ниоt и квир заклучоко важен е Заtоа завршаt предуш носечки на замени/измени овие дека има висtина во исказоt на почеtоко на овој одговор: воопшtо македонска било која tеоре tлер, Ба на оние со споредлива Џудиt е не иденtиенос родова раѓа и во кои опсtојува а е ааа з бзн/геие присtап. без/не/агресивен за залагам се tоа кампања целаtа одговор: можен еден има tоа ика), феминизмо поли tика), како tноса tичарка по исtо прашање. Заtоа и сме н кк леги како ос tана tеми tимни tеорија зи кк пержа или премрежја како посtизми, tеориски а од добивкаtа или Успехоt t. м н и о уме во и на tеми tа, „каtегории инсtрук t, -изми го увидувааt го посt-изми овие сега Tоа како регуларни регуларни како влегувааt сега tеми tе пре tноса се оtворија некои прашања tеоријаа на гуру м. о ддк уме додека Но, tеми. tо во пла tходние идазапочна... t посt-феминизмо со дека t tимни на јавноtо на просtоро за tа, деконсtрук t, tуку и на идеолошко е парадигми, кај нас ќе нас кај парадигми, tе tе на родоt или сексуал tимен оа сме Заtоа tницие. tички о (иако и (иако tо tоновскаа смисла на , е пма и помпа без tноса, а на сtварноса на tо о, полиtичко tо, м с ки некои кои со tеми tничко tема tничкио tе tо на женска tолкувања на заговараше t к корпус tски (или tноса односно, t, оа е еден е tоа оа е дека е tоа ворење“. tворење“. tам дека о да се да tо Slavco Dimitrov чин), t tноса о на tо tо. И Tие tам tа that they are no longer riding on the moment/period and legitimate themes that some artists deal with. This means and plain becoming are They approach. aggression-free or non-aggressive a advocate I this of because precisely and pomp, of free art, within and of themes legitimate and valid as play into come themes these all I that think Therefore, interests. of corpus thematic legitimate a artists some for remained has themes these in political the conquered, been has ideological the that now And ideological. the of also but discourses) immanent its one of is too it (although political the of only not change a advocated feminism unfolds, politics) as art (or art of politics the where public the of space the of community, and unity of sense Platonic the in political the of spoke art while Yet, introduced. been have themes some and raised been have issues some art, of means by or though that is this from benefit and or success seeing The that. are amending postisms these Now identities). the of interpretations essentialist the of deconstruction a i.e. deconstruct, instruct, construct, a as (identity language on focused has attention entire the act), artistic the by speech (exalting the reality of with these dealing identities than Rather in/through/ grounds. wrong the on up set is a possible answer to this: the entire campaign has been positions for political struggle or artistic creation.” There sexual identity ... are perceived as already too threadbare feminism and queer theory “the categories of gender and post- with that conclusion important an is it why is That have evenstarted… they before the over be case of our in will paradigms for/modifications existing substitutes or challenges as the at statement of thisanswer: theoretical outset thatallthese the in truth is there that is think That I why issue. the on theorist female Macedonian any of those with comparable all at not are exists, it which Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory postisms , Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

умеtници се занимавааt. Шtо значи дека tака so they enter the realm of the so-called artistic. And it is излегувааt од конјукtурносtа на моменtоt/периодоt precisely by means of it, by means of the artistic, that, I и влегувааt во подрачјеtо на tраечкоtо умеtничко. would not say the return to, but rather the preservation А tокму со него, со умеtничкоtо, се осtварува, не би and continuation of creativity within the politics of art рекол враќањеtо кон, tуку, пред сè, задржувањеtо take place; to speak of the public through and within и продолжувањеtо на tворешtвоtо во рамкиtе на the public. Two books recently published in Macedonia полиtикаtа на умеtносtа - за јавноtо да се говори suggest this adherence to and preservation of the essence низ јавноtо и во јавноtо. На ова придржување кон и of art as politics: “The Aesthetics of the Sublime” by одржување на сушtинаtа на умеtносtа како полиtика the Macedonian aesthetician Ivan Džeparoski and “My упаtувааt и tемиtе на две скоро објавени книги во Trade” by the Macedonian historian of art and art critic Македонија: еднаtа на македонскиоt есtеtичар Bojan Ivanov. Some might wonder why these books Иван Џепароски - „Есtеtика на возвишеноtо“ и do not refer to the aesthetics of genderness in art, for вtораtа на македонскиоt исtоричар на умеtносtа example. The answer is simple: there is no art outside и ликовен криtичар Бојан Иванов - „Мојоt занаеt“. the realms of the artistic, outside the frames of art as a Некој би можел да се запраша зошtо овие книги не се discipline and outside the structure of art as a system. однесувааt на есtеtикаtа на родовосtа во умеtносtа, And all these have their categories and criteria without на пример. Одговороt е едносtавен: не посtои which there is no art. умеtносt надвор од подрачјаtа на умеtничкоtо, надвор рамкиtе на умеtносtа како дисциплина и надвор од сtрукtураtа на умеtносtа како сисtем. А сиtе tие имааt свои каtегории и криtериуми без кои умеtносt - не посtои.

И, конечно, во смисла на последново, а како можен And finally, in terms of this last claim, and as a possible заклучок на оваа наша расправа, осtaнува само да conclusion to this discussion of ours, I should say that се почека времеtо кога хеtеросексуалциtе ќе почнаt it remains only to wait for the time when heterosexuals да говораt за нехеtеросексуалниtе tеми и - обраtно, will begin to talk about non-heterosexual issues and vice кога овие tеми ќе се tреtирааt како заеднички tеми versa, when these themes will be seen as common themes на сиtе нив заедно (како рамноправни субјекtи на for all of them together (as equal subjects in one, common една исtа, заедничка сtварносt и опшtесtвеносt, reality and socialness, cultureness and identityness), as кулtуралносt и иденtиtеtносt), како нивни заеднич their common themes, as themes of art-as-universality: ки tеми, како tеми на умеtносtа-како-севкупносt: when the politics of genderness will become entirely and кога полиtикиtе на родовосtа ќе сtанаt во поtполносt only politics of art. и само - полиtики на умеtносtа. Translated from Macedonian by Ognen Čemerski 163 164 Slavco Dimitrov Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory Figure 2:AndresSerrano,Piss Christ,1987 Slika 2:Andres Serano, Izmo~an Hristos,1987 Figure 1:VelimirŽernovski,TheWalk2008 Slika 1:Velimir @ernovski, TheWalk,2008 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Slika 3: Lazar Li~enoski, Akt, 1927

Figure 3: Lazar Li~enoski, Nude, 1927

Slika 4: Aleksandar Stankovski

Figure 4: Aleksandar Stankovski 165 166 Slavco Dimitrov Gender andSexualityinMacedonianArtPracticeTheory Figure 7:Wolfgang Tillmans,Atair2000 Slika 7:Volfgang Tilmans, Atair, 2000 Figure 6:ŽanetaVangeli,OntheOntlogicalFailureofFatality , 2002 fatalitetot, 2002 Slika 6:@anetaVangeli, Za ontolo{kata proma{enost na Figure 5:IrenaPaskali,Spatial-TemporalAuthenticity12004 2004 Slika 5:Irena Paskali, Prostorno-vremenska avtenti~nost1, Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Slika 8: Gerila grls, Eleganten luster od..., 2005

Figure 8: Guerilla Girls, Elegant Chandelier of..., 2005

Slika 8a: Leonardo da Vin~i, Mona Liza - Xokonda, 1503

Figure 8a: Leonardo da Vinci, Mona Lisa – La Gioconda, 1503 167 168 Ronald Cummings Slavco Dimitrov Narrative TestimonyasTheoreticalMethodGenderandSexualityinMacedonianArtPracticeTheory Figure 10:MourningofChrist,St.PantheleimonGornoNerezi Nerezi Slika 10:Oplakuvawe naHristos,Sv. Pantelejmon, Gorno Ohrid Figure 9:MourningofChrist,TheHolyMotherGodPeribleptos Ohrid Slika 9:Oplakuvawe naHristos,Sv. Bogorodica Perivlepta, Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009 169 170 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Кубилај Kubilay Акман „Храмот” на обратната Akman The “Temple” of Reversed загадочност: Mystery: Хиперкриминолошките и Hyper-Criminological and биополитичките димензии Bio-political Dimensions in во „Малцински извештај” “Minority Report”

Подобро некаква висtина од бескраен сомнеж. Any truth is better than indefinite doubt. Артур Конан Дојл Arthur Conan Doyle

Сè шtо посtоело, осtанува во Вечносtа. Everything that has existed, lingers in the Eternity. Агата Кристи Agatha Christie

Никого не сум убил. Нема да ми дозволаt. I have not killed anyone. They will not let me. Дашил Хамет Dashiell Hammett

1. Вовед 1. Introduction

Филмот Малцински извешtај (2002) на Стивен Steven Spielberg’s Minority Report (2002), like many Спилберг, како и многу други холивудски филмови other Hollywood movies (Mercury Rising, Conspiracy – Меркур изгрева или Tеоријаtа на заговор – може Theory, etc.), can be viewed as a sample of paranoid да се сфати како пример за параноично претерување exaggeration intrigued/seduced by the limits, or поттикнато/намамено со помош на ограничувањата, “limitlessness” of human consciousness. If we look at или „безграничноста“ на човечката свест. Ако го the movie from this point of view, there is nothing much погледнеме филмот од ваква перспектива, нема to say about it, except just another sample of the same што многу да додадеме, просто уште еден типичен “genre.” Some mutated creatures (three precogs, Agatha, примерок на „жанрот“: мутирани суштества (јасно Dashiell and Arthur) offer prophecy from the future in видци, Агата, Дашил и Артур) гледаат во иднината order to prevent crime. Just, as with the sci-fi fantasy за да спречат злосторства. Само што, бидејќи genre, plenty of visual effects are combined in the plot, to 171 172 во филмот. загатките на расветлување делумно макар за основа како послужи ни да можела би точка почетна Оваа приказна. криминалистичката на механизам ниот традиционал на насоката смени ја да и туку поигра си на Дашил да само сакал не Дојл, Авторот Кристи. мајстори Агата и Конан Хамет Артур тројцата роман, на детективскиот упатуваат јасновидци тројцата на имињата филмот: гледале го сте додека стануваат кодови самите и откриле ги сте не теорија. доколку јасни, некои прилично прикажаното, општествена досега современата Од поза со се да треба нимаваме дешифрираме, го да за и, замав во Меѓутоа, техно лошки градскиживотво2054година. и модерниот исклучително прикажат го да го цел дејството со ефекти, визуелни фантастика, број голем надополнуваат научна за збор станува го решат. Нешто во заклучоците на властите делува властите на заклучоците во Нешто решат. го да соодветно успеваат не (полицијата) властите кој случај на расветлувањето при помогне да повикан е детективот познат: убиец) добро е ни приказни класични (најчесто злосторникот извршеното злосторство. Развојот на пронаоѓа дејството осомничени, во овие можните го разгледува ги на обработка податоците, аналитичка и истрага емпириска на помош со Холмс) Шерлок - Дојл К. Артур на делата во а лик Поаро, Херкул - Кристи Агата главниот на романите (во приказна: детективска на образецот класичната на потсетиме се да Прво во филмот. во разгледа се стварност создадената да проанализира се да контекст, вреди Прашањево извешtај? Во што се состои обратната загадочност на 2. Кадележизагатката? тоа зема поголем зема тоа извешtај Малцински Малцински Kubilay Akman по

a suitablebasistolightentheriddlesoffilm. Perhaps this point as the first step would provide us with stories. mystery of mechanism classical the inversing is oa Dye Dsil Hmet n Aah Christie. This is actually Agatha something more than a and joke and the Hammett story Dashiell Doyle, Conan Arthur literature; mystery of to masters brilliant three refer the precogs three of names The already. revealed very first lines of this article, some of the codes have been social theory to decipher its codes. As you can see in these goes, the more we should get involved with contemporary However, life ofthefuture(infilm’scase2054). urban ultra-technological and ultra-modern the express (most commonly murderer) commonly (most as thinking of possible suspects, were finding the criminal analysis, data of process a and research empiric through Hercule novels Holmes) Sherlock work Doyle’s Christie C. Arthur Sir in Poirot, Agatha (in protagonist Our us remember the pattern of classical detective mysteries: to analyze the reality construction in the movie. First, let in work actually, discussing worth mystery well is question This Report? of reversal the does How 2. WhereisMystery? to find out the way taking him to the “truth.” Sherlock “truth.” the to him taking way the out find to expected be to is detective the Hence, answers. official with. There is a weak, unexplained or uneasy point in the work to little) very (or nothing have (police) authorities official the which on crime, a regarding help to asked is detective the well-known: quite is detective “classic” the The “Temple”ofReversedMystery Minority Report goes further and the further it after the

crime. The way of way The crime. Minority 1

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

неиздржано, недообјаснето или неосновано. Значи Holmes, Hercule Poirot or their numerous colleagues од детективот се очекува да ја открие „вистината“. from the late 19th Century, though the Golden Age of Шерлок Холмс, Херкул Поаро и бројните нивни detective novels to the end of 20th Century up-to-now, колеги од крајот на 19 век – иако златнaтa доба на have always scrutinized the marks of crime, especially детективскиот роман трае од крајот на 20 век до денес at the scene of the crime; looked for signs and clues, – секојпат внимателно ги испитуваат обележјата after an intellectual/analytical process of all these на злосторството, особено на местото каде што се indications, he/she completes the puzzle. At the end, случило; бараат знаци и траги, а по интелектуална/ the solved puzzle shows us the face of the criminal. This аналитичка обработка на сите показатели, ја typical approach of detective work is compared to the составува сложувалката која на крајот ни го открива working style of positivist scientist and for sure it is not злосторникот. Ваквиот пристап на детективот a coincidence that the birth screams of positivism and наликува на методите на еден позитивистички modern detective literature were mixed with each other научник и не случајно појавата на позитивизмот и на during 19th Century. модерната детективска книжевност се испреплетени во 19 век.

Уште поинтересно, во детективските романи се As a more interesting comparison, detective fiction is наоѓаат допирни точки и со модерната медицина. Од discussed with its interconnections to modern medicine. овој аспект „клиничкото расудување и детективскиот According to this perspective, “clinical reasoning and the жанр покажуваат многу сличности во културолошки detective fiction genre show many similarities in their от контекст. Обата настојуваат да ја вратат првобит cultural background and context. Both try to restore a ната состојба нарушена поради злосторство или status quo that has been undermined by a crime or disease. болест. Во својата златна епоха, обете дисциплини During their golden age, the two disciplines thrived on a се развиваа во атмосфера на верба во навидум climate of faith in the apparently unlimited capabilities неограничените можности на науката, а методите of science and based their methods on deterministic им се засноваа на детерминистичко толкување на interpretation of clues, signs, and symptoms. трагите, знаците и симптомите.

Детективите и лекарите поставуваат конечна, логична Detectives and clinicians reach a final, reasoned „дијагноза“ преку дешифрирање на знаци (траги) “diagnosis” by decoding signs (clues) that are often кои честопати го вознемируваат или збунуваат meaningless or disconcerting to the layman.”2 Actually лаикот“.2 И самиот Артур Конан Дојл бил лекар и Arthur Conan Doyle was a medical doctor himself and „во своите приказни вметнал голем број медицински “wrote many medical incidents into his stories, ranging епизоди, од тропски до срцеви заболувања“.3 Значи, from tropical diseases to cardiovascular medicine.”3 So, детективот и лекарот, кои ги толкуваат знаците и the detective and the doctor, who are decoding the signs

симптомите, се спојуваат во Артур К. Дојл. Меѓутоа, and symptoms, were connected in the personality of 173 уште еднаш да нагласиме, и лекарот и детективот Arthur C. Doyle. However both the doctor and detective 174 содржината. на сеќаваат се доволно кои читателите на додеваме им не да а филмот, на епистемата прикажеме ја да колку резиме, кусо Само дејството. на потсетиме се да како сценариото. Но, веќе толкувањето ќе биде на појасно значења доколку Искрено, наводните толкуваме ги мутант. да започнавме како базенот во во свои раце бидејќи приватниот иследник е заробен детектив (полицаецот) конечно ја враќа професијата овластениот улога детективи, неофицијални на неговата страна од на преземање Второ, долгогодишното иднината. по од злосторства прорекуваат кои јасновидци мутирани како прикажани се базен, во избор на имиња како Артур, Дашил и Агата) заробени симболичниот (со детективите прво, аспекти: два од мрачните преиначена е роман детективски класичниот на зија во димен суштинска филмот, оваа 2054, за на денови дистописки Во расправата извешtај. во точка Малцински клучната до Стигнуваме да етоазлосторствоилиболест. бараат дијагноза Сиже наМалцинскиизвештај анвдие нрчн Храм. наречен е Јасновидците наоѓаат се течност чија во Базенот век. 21 на средината од систем биокомпјутерски еден од дел составен вуваат претста- и се Полуживи будни. се им лицата само а ни, пророчка дарба. Телата на Јасновидците се парализира- посебна со дрога, од зависници двајца на деца видовити Јасновидците, развила ги Смит) (Лоис Хајнеман Ајрис ги на Д-р кои Дашил. и Артур Агата, јасновидци тројцата праќаат сигнали заснова пророчките на се анализа компјутерска преткриминалистика за Програмата полицијата. во преткриминалистика за Одделот во рабо- ти полицаец-наркоман, Круз), (Том Андертон Џон по појавувањето на проблемот, било 4 анвдие известу- Јасновидците Kubilay Akman details ofthescreenplay… remember who readers the short to boring and be to movie not enough the of episteme the show to enough to make our interpretation clearer. Just a summary, long screenplay. However, a reminder of plot would be helpful rather interpretation than an do so make based on to the begun apparent meaning(s) already of the have we that admit should I clearer, be To mutant. as pool that inside imprisonment their to thanks investigator, private the theofficial finally time, long detective a (policeman) takes his lost profession back from non- by for position detectives his official of dislocation the after Second, future. criminal the about prophecy giving and precogs bodies mutated the into located as pool a inside trapped choice of the names such as Arthur, Dashiell and Agatha) of dimension complexion: first, the detectives (with the representative essential very this classical detective just fiction is reversed, through 2054, two steps of of days Minority Report. In the movie, in the dark and dystopian on discussion our of point crucial the to coming are We crime ordisease. diagnosis a for looking were The PlotofMinorityReport The “Temple”ofReversedMystery a liquid in a building known as the Temple. the as known building a in liquid a Century. The pool where the mid-21st precogs are of located is filledsystem with bio-computer a of parts integrated the became and life and death between in somewhere are They awake. seem faces their while paralysis of kind a in are ies bod- Precogs’ prophecy. on talents mental special with ents, par- user drug of children the were who precogs, the oped devel Smith) (Lois Hineman Iris Dr. Dashiell. and Arthur Agatha, precogs, three the from coming signals psychic the of analysis computer the on based is program Precrime The is working in the Precrime Section of the Police Department. officer, police addicted drug a Cruise), (Tom Anderton John h polm either problem; the after 4 Precogs report Precogs - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

ваат за идни злосторства преку проекција на нивните future crimes through the reflections of their minds into the мисли на екранот. Џ. Андертон се обидува да ги открие monitor. J. Anderton is trying to find out the crime suspects осомничените и местата на злосторствата пред да се слу- and crime place before a given crime happens. One day the чат. Еден ден Јасновидците известуваат дека 36 часа по- precogs report a murder to be committed by J. Anderton доцна самиот Џ. Андертон ќе изврши злосторство. По- 36 hours later. The officer is to kill a man named Leo Crow, лицаецот наводно ќе убие човек со име Лио Кроу, кого who is not one of his acquaintances. He begins to allow the не го ни познава. Започнува да трага по него за да го adventure to reach him and prevent his own crime before спречи злосторството. Во оваа своја потрага ги менува it happens. In this adventure he transplants other eyes to очите за да ги избегне системите за контрола на рож- escape from the iris control systems and “kidnap” the pre- ниците и да ја „киднапира“ јасновитката Агата (Саманта cog, Agatha (Samantha Morton). Finally he finds Leo Crow, Мортон). Конечно го наоѓа Лио Кроу кој му вели дека му who says he kidnapped and killed his son. Anderton intends го киднапирал и убил синот. Андертон сака да го убие, to kill him, although later he controls his anger and tries но успева да се смири и се обидува да го уапси. Меѓутоа, to arrest him instead. However, Crow grabs the gun inside Кроу му го грабнува пиштолот и го повлекува чкрапало- Anderton’s hands and pulls the trigger (a similar scene will то (слична сцена му се повторува и со Бурџис. Во обата happen once more with Burgess. In both cases, Anderton случаи Андерсон скоро да убива, но останува „чист“, а is close to murder, though stays “clean” and “bad men” kill „лошите“ се самоубиваат, но го претвораат полицаецот themselves,, somehow making the officer a collaborator5). во соучесник5). Во текот на истрагата (во која е бегалец и During his investigation (meantime he is a fugitive still and се крие од властите) сфаќа дека многумина биле осудени is evading capture from the police authorities) he realizes на биополитички затвор, иако се предомислиле и може- that many people could be sentenced to biopolitical impris- би и не би го извршиле предвиденото злосторство. На onment although they had a change and maybe they would крај, открива и докажува дека Ламар Бурџис (Макс фон not attempt the crime that they were expected to do. Finally, Сидоу), директорот на полицијата, и самиот е вмешан во he exposes and proves that Lamar Burgess (Max von Sy- неколку злосторства, меѓу кои и убиството на мајката на dow), the Director of Police Department, is involved in sev- Агата, само за да продолжи со програмата. eral crimes, especially the murder of Agatha’s mother, just to continue the program.

Во резимето испуштивме некои поединости на кои There are several details that we have excluded in this ќе се навратиме подоцна. Очигледно онтолошката summary to be explicit, although we will refer to them епистема на филмот го помести и сврте редоследот на every now and then. It is obvious that the ontological „загатката“, па дури и ништо не останува загадочно. episteme of the movie shifted and reversed the order of Благодарение на пророштвата на Јасновидците, “mystery.” In this process nothing remained mysterious. ефикасната и техничка анализа на Џон Андертон Thanks to the prophecies of precogs and John Anderton’s во „Аналитичката комора“, врз основа на сликите extremely operative and technical analysis in the кои пристигнуваат од Храмот, е просто механички “Analytical Room,” based over the images coming from процес, а не интелектуален осврт како научната the Temple, investigation is a mechanical process rather истрага на класичниот детектив. Андертон го добива than an intellectual reflection of the scientific investiga tion of the classical detective. The exact time of a given

точниот момент кога злостортвото ќе се случи, 175 слика од настанот, дури и името на потенцијалниот crime in the future, some views of the scene and even the злосторник преку топчиња налик на оние за билијар name of possible criminal over billiard ball-like balls (it 176 ртк пнкгш пиуеа а брв од зборува да принудена стомак. е понекогаш критика за Хегел рекол би Што Хегел. философ: еден на името забележиме го да едвај може текстот од структура длабинската Во прикриени. вешто се врски философски цврстите во филмот се очигледни (имињата на Јасновидците), и философските дискурси. Иако книжевните назнаки отсекогаш биле предмет на интерес на религиозните кои судбина, и иднина сегашност, минато, поимите на Анализата религијата. и философијата се што како посредни или на непосредни упатувања механизам на број голем пример други на типичниот како области, приказна, детективската на извртување само повеќе од многу има сценарио филмското во Секако, нашиот на мислите јунак. окупираат ги кои парадокси новозеноновските од еден е Двојбата знае? се точно онтолошки недостаток: како може да се промени ако што да она спречи се за времето“ со „трка на повеќе Наликува се случи. ќе злосторството зошто пак, разгледува ниту, аналитички случило, се како и зошто што, сфати да за обѕрнува се не истрагата Вака однапред. знае се сè намерата, злосторникот, Злосторството, загатка. Значи, на едно вакво ново криминолошко ниво нема уапси го/ја да и таму да открие каде овој се наоѓа, да појде со својата екипа само Треба злосторник. потенцијалниот спречуваат го и одат од секојпат преткриминалистика полицајците за Одделот случува, ни се не злосторството – ацнк извешtај Малцински ? Современата извешtај? Малцински се знае се а е лч шо било. што случи се да пред во иднината. Но, има еден има Но, иднината. во оа а и разгледа ги да мора Kubilay Akman fate ofcontemporarycriticismsometimes. us tell Hegel would about What Hegel. philosopher: the of name faded the perceive to text the of layers deepest the to look should We masterfully. hidden was philosophy in with connection deep obvious the precogs), of (names movie the were literature to references the Although discourses. philosophical and religious both of interest the been have that destiny and future present, past, of of analysis An indirectly. Minority Report should pass necessarily by the concepts or directly either religion, and philosophy as such fields other to references of full screenplay, movie’s the in mechanism, mystery typical the reversing than more something is there course, Of paradoxes thatoccupythemindofourprotagonist. neo-Zenonian the of one is dilemma The changed? be it But, ontologically it is handicapped: if it is exact, how can like a “time race” to prevent what is what prevent to race” “time a like and why understand through which motives the crime to will happen. It is rather forward looking analytically not is it even happened, something how and why what, understand to backward looking not is investigation the way this By beginning. the from revealed is everything attempt, his/her criminal, Crime, level. criminological new this in mystery no is there So, committed. is crime e hud ny rc dw te rmnls location, him/her arrest criminal’s and team the his with down there go track only should He Anderton. to given are criminal) potential the prevent and go alwaus policemen Precrime The happens! never The “Temple”ofReversedMystery ? Ventriloquism seems to be the be to seems Ventriloquism Report? Minority exact in the future. the in before the Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Георг Вилхелм Фридрих Хегел Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Хегел, во својата Философија на исtоријаtа, German philosopher Hegel, defined three different посочува на три историски методи: methods of history, in The Philosophy of History:

1. Оригинална историја; 1. Original History: 2. Рефлективна историја; 2. Reflective History; 3. Философска историја.6 3. Philosophical History.6

Во нашиов случај особено се интересни неговите His words about “reflective history” are quite interesting ставови за „рефлективната историја“, па ќе ги in our case and deserve to be borrowed to and used in the позајмиме и искористиме во областа на современата contemporary critical field: критика:

„[Н]ачинот на претставување [на рефлективната Reflective History’s “mode of representation is not really историја] не е ограничен со времето на кое се однесува, confined by the limits of the time to which it relates, but а чиј дух ја надминува сегашноста. Во вториов случај whose spirit transcends the present. In this second order се разликува јасно обележано мношто од видови (...) a strongly marked variety of species may be distinguished. Историја којашто се стреми да покрие големи времен- (...) A history which aspires to traverse long periods of time, ски периоди, или да биде универзална, не смее да се or to be universal, must indeed forego the attempt to give обидува поединечно да го претставува минатото онакво individual representations of the past as it actually existed. какво што навистина било. Сликите мора да ги сведе на It must foreshorten its pictures by abstractions; and this апстракции; а ова не подразбира само изоставување на includes not merely the omission of events and deeds, but настани и дела, туку на сè што влегува во идејата дека whatever is involved in the fact that Thought is, after all, the Мислата е сепак најсилниот отелотворител. Една битка, most trenchant epitomist. A battle, a great victory, a siege, голема победа, или опсада не ги задржуваат првичните no longer maintains its original proportions, but is put off димензии, туку само се споменуваат.“7 with a bare mention.”7

Како теоретски зрак да ни го осветли случајот со A theoretical light stream is flooding over our case, from цитатов. Хегел, кого Карл Маркс и „пролетерските this quote. Hegel, who was critisized and at the same борци“ го критикуваа, но и го наследија; кого, пак, time inherited somehow by Karl Marx and “proletarian дијалектичко-материјалистичкиот Разум повторно warriors”; who was tried to be reversed on his feet again го сврте наопаку; сега, како историјата да си поиграла, by the dialectical materialistic Reason; now, as an evil се наоѓа одново извртен од страна на холивудската game of history reversed again in the hands of Hollywood индустрија, без да му го споменат ни името. Како cultural industry, even without condescending his некој филмски ефект за хиперреалистичкиот крај на name, at all. Maybe just a Hollywood effect as the

Историјата! На почетокот од својата Осумнаесеttи hyper-realistic end of History! In the first lines of his 18 177 бример, Карл Маркс вели: „Хегел некаде бележи дека Brumaire, Karl Marx said: “Hegel remarks somewhere сите големи светски настани и ликови во историјата that all great world-historic facts and personages appear, 178 злос производ. аааа оеа аои ао гон фбиа за фабрика културни производи. огромна како работи додека забавата „интелектуализира“ ја и индустрија но културата, изопачува ја културната и (Horkheimer), (Adorno) Адорно Хоркхајмер Според производ пазар“. чист на културниот облик на површен во јават се фарсата да и и трагедијата надминат ги да историјата, во третпат и појават се да може поими „теоретските ќе го ќе во „минатото“ од зборовиве на потенцијал префинетиот и поместиме „иднината“ ја ќе гледиште вото него на одредница временската реинтерпретација, нашата Во историја. човечката односно од настани“ „клучни војни, и битки опсади, интересирале го наназад) и обѕрнуваат се кои Фи (како детективи „минатото“ класичните мисли. за зборувал Хегеловите очигледно лософот на толкувања можните разгледаме ги да треба прво можеби исtоријаа), на сенките преплетуваат и филмот на (сценариото текстовите се како согледаме да За Хегел. на пристап Треба философскиот и филмот нив? помеѓу од зрачи ја да малку светлина теоретска се Каква историја“ „рефлективната во приказната на однесуваат за мисли неговите овие како Како филмот? Хегел, на анализата во помагаат ни од зборови цитатот на навратиме се Ако економската на одраз основа/база. за сметал го и „надградба“ нарекол го кое сектор“ „културниот во производство масовното функционира ќе како предвиди да можел воит ао фарса“. како трагедија, Само вториот како пат двапати. а првиот каже, додаде: се да да заборавил така повторуваат, се о не зависи од „временски граници“, „временски од зависи не tорсвоо сведеме е на Јасновидци на очиtе Во прекршиме на призма насочена кон холивудскиот кон насочена призма на 9 Се разбира, Маркс од 19 век не за да ги согледаме „врските“ согледаме ги да за 8 ее б рке дека рекле би Денес Малцински извешtај? Малцински на осврtо tе, Философија на Философија Kubilay Akman so to speak, twice. He forgot to add: the first time as time first the farce.” as time second add: the tragedy, to forgot He twice. speak, to so from the 19 the from rsn. hs sci mtoooy wih sie to aspires which methodology, psychic This present. the transcends spirits their time,” the of “limits the by eyes of Precogs, reflection on crime is not really confined product. Hollywood this toward directed prism a reduce orientation/ time direction the of his our perspective shift from In “past” will to the history. “future” we and human “reinterpretation” of events” “major the wars, i.e. battles, etc. sieges, in was to interest his looking and detectives, past) the classical (like past” “the about talking was philosopher the Apparently words. Hegel’s maybe we have to see the reinterpretation possibilities of Philosophy of History the shadows of the texts (the movie’s screenplay and how see to order In approach. philosophical Hegel’s and a slight theoretical light overflowing from these words? We need in fiction film the with match this in the us is for history” “reflective on Hegel of words the what How analysis? words Hegel, these from of quote value the explanatory to back go we If a as considered reflection ofeconomicstructure/basis. and “superstructure” named had he that production mass a as work would sector” “cultural like a big factory producing cultural products. working while process entertainment “intellectualized” time same the at and culture degenerated has industry industry”. According to Adorno and Horkheimer, culture culture of market the in product pure a of form shallow third a for the into farce, and tragedy beyond going history, in time appear can concepts “theoretical that, say The “Temple”ofReversedMystery refraction to follow the “links” between the movie the sophisticated potentials of these words into words these of potentials sophisticated the th Century Marx was far away to see how the how see to away far was Marx Century ) are mingled in with one another, ? What is the is What Report? Minority 8 Maybe today we can we today Maybe 9 Of course, In the In The Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

духоt им ја надминува сегашносtа. Пророчкиов traverse long periods of time, must indeed forego the присtап, кој се сtреми да покрие големи временски attempt to give individual representations of future as периоди, никако не смее да се обидува поединечно да it will actually exist. It must foreshorten its pictures by ја преtсtавува иднинаtа онаква каква нависtина abstractions; and this includes not merely the omission ќе биде. Сликиtе мора да ги сведе на апсtракции; а of events and deeds, but whatever is involved in the fact ова не подразбира само изосtавување на насtани that Thought is, after all, the most trenchant epitomist. и дела, tуку на сè шtо влегува во идејаtа дека Any murder, any crime, no longer maintains its original Мислаtа е сепак најсилниоt оtелоtвориtел. Кое proportions, but is put off with a bare mention. било убисtво или злосtорсtво не ги задржува првичниtе димензии tуку само се споменува.

Кога прекршувањето на поимот време на фило When Spielberg’s (and P. K. Dick’s) refracting the time софско ниво од страна на Спилберг – или Ф. К. Дик concept, on a philosophical level, is applied to the – ќе се примени во хегеловскиот опис на „рефлек Hegelian description of “Reflective History,” a cloven тивна историја“, веднаш се јавува прекин на зракот appears immediately where the light flows. Precogs’ светлина. Умот/очите на Јасновидците, како извр minds/eyes as a reversal of reflective history, looking тување на рефлективната историја, гледаат случки to happenings of the future, without being confined by од иднината, не зависат од „временските граници“, “the limits of the time” and by this way they transcend при што излегуваат од рамкте на сегашноста. the borders of the present. They reflect “individual Прикажуваат „поединечни претстави“ од злос representations” of the criminal future, as it will торничката иднина, онаква каква што наскоро ќе “exactly” happen soon, as if it is written in another divine биде, како да е запишана во друго Божјо сценарио. screenplay. The images they create or rather pre-shape Сликите кои ги создаваат, односно преобликуваат as trenchant epitomes are foreshortened pictures of во најсилни отелотворенија, се скратените слики на the coming actions and put off with a “bare mentions” идните дејства и „само го споменуваат“ злосторството. of crime. No longer is the future a flexible diversity of Иднината веќе не е прилагодлив збир од можности potentials and easy to change according to the free will кои лесно се менуваат во зависност од слободната of human beings. It is, on the contrary, working like the човечка волја туку, напротив, функционира како iron wheel of unchanging destiny. So, everybody is stuck железното тркало на неменливата судбина. Значи, to his/her exact destiny and nobody has the power to секој добива своја судбина и никој не може да си change his/her life in a “better” way. If Precogs say that го смени животот на „подобро“. Ако Јасновидците you will kill somebody, you have no power to change it кажат дека ќе убиете некого, тоа сигурно ќе се случи, and before your action the Precrime Department arrests па Одделот за преткриминалистика ве апси за да ја you to prevent this potential before it is realized. Is this спречи оваа можност пред воопшто и да се оствари. vision that futuristic? Дали е ова толку футуристичка замисла? 179 180 философски со и точки допирни има мене, според не само што има врска со Хегеловата философија туку, иднина јасната во изгубена загадочноста и приказна други во низ детективска класичната на перспектива“ „временска растурена среќаваме Ваквата „патување филмови. ги на научно-фантастични честопати епизоди кои евтини времето“ од филмот поштеди го да успева му сепак Спилберг Стивен На матен трикна„судбината“. овој во вклучиме го да можеле би не инаку, следува, кое убиството за траги излеаните преку навлечен е системот, за најсвесен како Андертон, судбината. на игра посложена за сметаме го да може Андертон, на или романи; од друга страна, пак, особено по бегството сретнале илјадници пати во други филмови, раскази го сме кое пророштво најобично на наликува страна на срцевината во задира поими Хегеловите на слика извртената Така, сложена замислазасфаќањетонаисторијата: Benjamin). На крајот од тезите, Бенјамин излага една кое можедавлезеМесијата“. низ времето во преминче претставува миг секој Зашто време. празно еднородно, станала Евреите за иднината дека значи не ова Меѓутоа пророците. кај просветление бараат кои оние со владее која иднината, обезвреднува се Вака сеќавање. на повикуваат ги молитвите и иднината: Тората истражуваат ја да забрането било им реите Ев - на дека Знаеме вака. дожи- токму – се помнењето во времиња вуваат минатите како сфати ќе веројатно предвид ова има го што Оној празно. ед- како ни како нородно, ни доживеале сфати- го не сигурно и крие, тоа времето што ле преиспитувале го кои „Пророците tези ацнк извешtај. Малцински а атр ејмн (Walter Бенјамин Валтер на 10 Исtориско- д една Од Kubilay Akman comprehension ofhistory: about idea complicated a exposed Benjamin theses, his the toward associations of lines some trace to possible also be cannot future connected only to Hegel’s philosophy; in my opinion it is transparent a in mystery dissolving way this by and mystery classical of perspective” “time disassembling Spielberg’s productions. science-fiction that we can see numerous samples of in other Hollywood himself and his filmsaves fromSpielberg cheapSteven that bouncesadmit ofshould “timewe journey”, However, the “fate.” of trick abstruse this in him include to possible be not regarding his forthcoming murder; as otherwise it would clues the effusing by seduced is system, this on person seductive complicated more conscious most the as Anderton, Because, fate. of games as seen be could this on later Anderton of escape the from especially hand, other of examples of in other movies, stories and novels; on the a plain version of prophecy that we have seen thousands of soul Hence, the reversed image of Hegel’s concepts touches the The “Temple”ofReversedMystery through whichtheMessiah mightenter.” empty time. For every second was the small gateway in time however, that for the Jews the future became homogeneous, imply, not does This enlightenment. for soothsayers to turn who those all over sway holds which future, the enchanted dis- This remembrance. in them instructed prayers the and Torah the future: the into inquiring from prohibited were Jews the that know We way. this just in namely, brance— remem- in experienced were times past how of idea an get perhaps will mind in this keeps Whoever homoge empty. either or neous as it experience not did certainly store in had it what learned and time queried who soothsayers “The Theses on History Minority Report Minority by Walter Benjamin. At the end of . On the one hand this looks like looks this hand one the On . 10 - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Во овие длабоки и речиси поетски мисли Бенјамин In these profound and almost lyrical lines Benjamin упатува на бинарниот карактер на историјата. indicates the binary character of history. Although Иако пророштвата и гледањето во иднината биле the soothsaying path and looking into the future were забранети во Тората, а сите прифатливи врски со prohibited in the Torah and all acceptable relations времето и незаборавот биле свртени кон минатото, во with memory and time turned their faces into the past, облик на сеќавање, сепак во секој миг од иднината се in a “remembrance” form; still in every second of future наоѓа можен влез за Месија (Спасителот). Иднината there is the possibility of a gateway to allow the Messiah не е ниту „еднородна“ ниту „празна“, како аморфна (Savior) to enter. The future is neither “homogeneous” маса, туку може да се ослободи. Спасителот, наречен nor “empty,” amorfous rather, it has the potential for Месија во светите книги, „пролетаријатот“ кај Карл emancipation. The savior, called the Messiah in the Маркс – во делата на Бенјамин обично има двојно Scripture, was “proletariat” for Karl Marx. In Benjamin’s значење и кабалистички асоцијации; некогаш може works it has dual meanings and Cabalistic associations; да ги има двете значења, скриени зад двосмислената it can be both sometimes, behind the ambiguous curtains завеса од шифрирани зборови. of coded words.

Зборовите на Бенјамин се позагадочни од филмот In Benjamin’s words there is certainly more mystery на Спилберг. Малцински извешtај, благодарение на than in Spielberg’s movie. Minority Report, thanks to Јасновидците, однапред ги прикажува злосторници- Precogs shows the criminals, criminal action and victim те, злоделата и жртвите, а остатокот од дејството е beforehand and the rest of the work is just a race against проста трка со времето. Но, приказната на Спилберг time. However, somewhere in Spielberg’s fiction is a nod има допирни точки со теоријата на Бенјамин. Речи- to Benjamin’s theory. Almost as an anti-thesis, Spielberg си како противтеза, Спилберг го врти сеќавањето turns the equation of remembrance to the future. Three кон иднината. Тројцата Јасновидци ги подредуваат Precogs are combining the images to reorganize the сликите за да го преуредат утрешното „помнење“... “memory” from tomorrow… They are liberated from Ослободени се од товарот на линеарниот тек на вре the carriages of linear current of time and as if capable мето и како да можат да се сетат на иднината. Ова to remember future… This is not even “soothsaying;” не е дури ни „пророштво“, туку нешто налик на something similar to a reversal of Hegelian concepts we извртувањето на хегеловските поими за кое збору- mentioned above. In this aspect, in the cinematographic вавме претходно. Така во филмската приказна ве- fiction, giving news from the future is “disenchanted” стите од иднината се сосема „обезвреднети“ и нали- entirely and looks like constant prayers dedicated to the куваат на постојана молитва посветена на минатото past (a past refracted in a trap and became future). The (прекршено минато кое станало иднина). Не случајно name of Precogs’ location is not random: Temple. This is местото каде се наоѓаат Јасновидците се вика Храм. the temple where the past (three names of mutants and Тоа е храмот каде минатото (имињата на мутантите и the genre they represent) let to be half-asleep in the liquid жанрот кој го претставуваат) дреме во течност (чест (a very common sign for the womb) and in particular

симбол за матка), а спасителот (Андертон) може во a “gateway” to future the savior (Anderton) can enter 181 вистинскиот момент да влезе низ даден „премин“ за exactly at the right time, to save lives of victims, thanks 182 ти случки и денови; и во и денови; мина- и случки на ти присеќаваат се обѕрнуваат, се детективи ат од базенот наликуваат на богослужба. Класичните излегува- кои Јасновидците, заклучоци“ „метафизичките што на при претскажувањата на толкување ритуалното на благодарение жртвите, спасува ги да склад со криминолошките прашања и расправи и во и расправи и прашања криминолошките со склад прекршуваат на го толкување можно кои единственото се не време поимот „огледала“ Философските 3. Криминолошкидилеми д таа а пстлт о мнл и мгт на мигот низ минал преминот штосеотворилвоиднината. кој иднината Спасителот кон на вратите страна на од затворање Спасението во укинал. состои се го програмата. Спасителот на налик одржи „пророштво“, нешто било да ја и дури зборови, да други Со за злосторства повеќе извршил самиот и укината кој Бурџис, Ламар на преткриминалистика, смртта по за Програмата недостатоците на открива ги Андерсон со битка тоа, Освен својата невин. останува и намерно убива не станува сè појасна. Се спасува на некој начин, никого која патека“ „главна стои него пред иако можности, „разнородни“ со полна туку „празна“, е не воопшто патешествието, тој станува сè посвесен дека иднината развива се што Како (убиство). злодело сопственото го и спречи го ќе и ослободи се ќе спаси кој низ преминот бара се да самиот треба најпрво Спасителот во течноста,полуживи,полумртви. полусвесни се заробени движат, се да физички жат казна, за да се искупат за ваквиот свој „грев“ – не мо- Божја како цена, висока плаќаат „претскажување“, е им погледот што на наликува им работата ако А иднината. кон свртен само сознанија, на изворот се Фло с рзиа во развива се Филмот извештај . Малцински Малцински извешtај Малцински Kubilay Akman тие gateway openedinthefuture. the of moment short the through passed who Savior the by brought salvation sole the is future the to doors the Closing Savior. the by terminated was it “soothsaying” activities. In other words, even if there was Precrime continue something to like entire crimes of series a committed the who and Program Burgess, Lamar of death Precrime the after stopped was program the of harms the showed struggle Anderton’s Moreover, purity innocence. his and kept and intentionally anybody kill not did a is himself, saved he sense one In him. there before route” “main although probabilities, “heterogeneous” full of is It all. at “empty” not is future further the that the learns he (murder). adventure, his in crime receive progresses he will own more The he and he his where preventing gateway all emancipation, the of for first searching himself is save should Savior The alive andhalf-deadasifbydivinepunishment. half- half-conscious, liquid the inside caged being and physically move to ability their losing “sin,” this tolerate to atonement heavy a pay they “soothsaying,” like looks in knowledge is a daze stretched to the future. If their work times; old and writer is looking to the past, recollecting past happenings story detective classical The worship. real resemble pool the from coming conclusions” “metaphysical the which to all the rituals of reading the omens offered Precogs, in Loo 3. Criminology’sDilemmas iet ons o h bd o sca ise ad theories. and more issues social much of body are the to There joints direct interpreted. be could Report Minority which in way only the not is concept time the The “Temple”ofReversedMystery king through philosophical “mirrors” games inverting te ore of source the Report, Minority Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

него наоѓаме многу понепосредни допирни точки со The movie’s pace goes in harmony with criminological општествените прашања и теории. matters and discussions.

Како што вели Стивен Спилберг, As Steven Spielberg says,

„научната фантастика љуби да предупредува. Ако па- “science fiction loves to warn. Remember, science fiction’s метите, научната фантастика отсекогаш била еден вид always been the kind of first level alert to think about things прва опомена за она што следува. Гледачите порадо ќе to come. It’s easier for an audience to take warnings from слушнат опомена од научната фантастика бидејќи не sci-fi without feeling that we’re preaching to them. Every се чувствуваат како да им солиме памет. Секој научно- science fiction movie I have ever seen, any one that’s worth фантастичен филм што сум го гледал, кој не е само по- its weight in celluloid, warns us about things that ultimately трошена лента, нè предупредува за нешто што подоцна come true.”11 се остварило.“11

Меѓутоа, треба да се запрашаме дали предупре However, we should ask ourselves whether the warning дувањата на научната фантастика се однесуваат на of science fiction is about a dark, dystopian future or on некоја мрачна, дистописка иднина или на тековниот the current tendencies of contemporary societies. Maybe развој на современите општества. Веројатно не not all of them, but for sure Minority Report indicates сите филмови од жанрот, но Малцински извештај some existing happenings of today’s world, or at least, it секако посочува на некои постојни настани од shares the same social and biopolitical episteme with the светот денес, или барем со заеднички општествен actual power relations, rather than constructing a me- и биополитички систем со тековните односи на chanical reflection of the world. The concept of crime, моќ, наместо да создава механички одраз на светот. criminological discourse, “reproduction” of justice; as a Поимот злосторство, криминолошкиот дискурс, summary all the spirit of age has changed in late 20th „репродукцијата“ на правдата, духот на времето Century. So, movies, novels, stories, art works similar воопшто, се изменија во 20-от век. Така филмовите, to the point of Minority Report are being influenced by романите, расказите, уметничките дела со тематика these new tendencies and we can see the marks on them. слична на Малцински извештај се под влијание и In brief, a body of art, culture and literature inevitably видно обележани од ваквите нови стремежи. Накусо, transform; while a deeper change in the social and politi- уметноста, културата и книжевноста мора да се cal body is performed. преобразат кога се случуваат битни општествени и политички промени.

Каков беше вообичаениот криминолошкиот дискурс What was the conventional criminological discourse in порано? Криминологијата како интердисциплинарна the past? As an interdisciplinary field in social sciences, област се појави независно меѓу општествените criminology arose independently, although it had its науки, иако потекнува од философијата и теоријата roots and nucleuses in the philosophy of law and judicial 183 на правото. Уште во дискурсот на „биолошкиот theory. Even the early “biological positivism” discourse 184 Според Улрих Бек (Ulrich Beck), „може да се препо- се да „може Beck), (Ulrich Бек Улрих Според ризик“. на „општество за расправата со потпомогнат процес црти, верски или расни етнички, лизирани“ лични тврдења: генетска предодреденост, „кримина Паранојата во различни периоди се засновала на раз- фази. преодни бројни низ минале достигнале сме туку наеднаш, го сме не параноја на ниво ова Секако, нивниот уметничкиилифилмскиизраз. поради пак, или, однесување, своето поради или ни осомниче станат да лесно може луѓе милијарди тоа, При хиперкриминологија. наречеме го да можеме кој пристап, криминолошки новиот на активности ултрапараноични ваквите кон „преминот“ ставува прет- го век 21 на Прагот дејства. криминалистички терминологијата од терминологијата со или, кримнал“, од „заштита на човештвото жиле подло го не никогаш теории криминолошки ните класич зборови, други Со лицето. на цртите на дот распоре поради само злосторници за прогласувани биле не и криминолози, класичните создале ја која мо само затоа што одговарале на апстрактната слика сно, не постои период во кој луѓе биле апсени наголе- чат можните злосторници пред да дејствуваат. Одно- образец на Ломброзо и криминолозите за да ги спре- овој користеле го не генерално властите и државата деведесеттите, на крајот до сè па век, 19 на Меѓутоа, текот во злоделото/злосторникот. на дијагнозата при претпазливост на мерки и надзор визуелен метод на понуди криминологијата Така, сторниците. некои заеднички физички карактеристики меѓу зло- открил дека сметал лекар, затворски Ломброзо, то. издвојувал можните злосторници по цртите почето- на лице- ги пристап Во криминолошки век. позитивистичкиот кот, 21-от на новата идеологија од безбедносна траги насетуваа се криминологијата во Lombroso) (Cesare Ломброзо Чезаре позитивизам“ Малцински извеш Малцински , на прет- на tај, Kubilay Akman ------inl o te ae 21 late the of signals some appraising was criminology in Lombroso) (Cesare danger can be identified in the world risk society. Each society. risk world the in identified be can danger of layers “three Beck, Ulrich to According process. this “criminalized.” Discussions of a “risk society” accompany features religious or racial ethnical, some then claimed, level paranoid this criminality determining genes the Now point. this reach to jump to order in treaded were not stages middle Some suddenly. did we course, Of expressions, ontheotherhand. cinematic or artistic their through and hand, one the on be practices, can actual with easily people suspicion wide a of of subject billions level, this On criminology. hyper- call can we that approach, criminological new of activities ultra-paranoid these to “gateway” a also been rm/rmnl Hwvr drn te 19 the during However, crime/criminal. diagnose to methodology precaution and control visual a in exposing was characteristics criminology way, this repeating In criminals. some the found had he believed that Lombroso to doctor, prison according a As criminals features. their potential the separating was approach criminological positivist the beginning, the In rcie ciiis Te hehl o 21 of threshold The activities. Precrime with or precaution,” “crime of subject the population human all of majority exact the made never theories the criminological expression, classical another With faces. their in organs not of and criminologists proportions the of because just criminal a as classical considered by shaped pictures “wanted” abstract the to look a were as some just that arrested widely period a have not did people mean, I general. in actions, their before criminals, potential stop have not used Lombroso’s and criminologists’ pattern to authorities and states power, the 90’s, the of end until The “Temple”ofReversedMystery st century’s new security ideology. ideology. security new century’s s terminology, Report’s Minority th st etr and century etr has century Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

знаат три нивоа на опасност во светското општество one either follows a different logic of conflict, circles на ризик. Секое или следи некоја логика на кон- around or represses other topics, or crushes or empowers фликт, заобиколува или потиснува други теми, или, certain priorities: first ecological crises, second global пак, придушува или поддржува одредени приорите- economic crises, and third—since September 11—the ти: прво еколошки кризи, потоа глобални економски risk of transnational terrorist networks.”12 Of course, кризи и потоа – од 11. септември наваму – ризикот од many other “risks” (in health, sex, entertainment, транснационални терористички мрежи“.12 Секако, во travel, technology, to name but a few) can be mentioned современиот живот постојат и голем број други „ри- regarding contemporary life. However, these three, зици“ (во здравјето, сексот, забавата, транспортот especially the last one is the most challenging and this или технологијата, на пример). Но, првите три, осо- mobilizes the transformation of biopolitical waves in бено последниот, претставуваат најголем предизвик modern power relations, on a global scale. и ја покренуваат преобразбата на биополитичките бранувања во модерните односи на моќ, на глобално ниво.

Ломброзо сигурно би се изненадил од „хипер“ ни- If Lombroso saw how criminology arrived at the вото кое го достигна криминологијата и од тоа како “hyper” level and thanks to “ultra-positivist” empirical денешните власти, со помош на „ултрапозитиви- technologies, in which modern authorities are trying to стичките“ емпириски технологии, се обидуваат да го find out the criminal and prevent crime, I am sure that he разоткријат злосторникот и да го спречат злостор- would be greatly surprised. It is stigmatic to see the way ството. Симптоматично е како онтолошката основа that ontological basis of Minority Report and modern на Малцински извешtај и модерната безбедносна security ideology is stepping over the same soil of social идеологија се преплетуваат во полето на општестве- existence and production of meaning. Let us analyze two ното живеење и создавањето значења. Да разгледаме cases in connection, to clarify and proceed better, first is два поврзани примери, едниот од филмот, другиот from the movie and second is from life: од секојдневниот живот:

Spyder-роботи и eyedentiscan13 Robotic Spyders and EYEdentiscan13

Во бедна собичка бегалецот Андертон спие со преврза- In a miserable room the fugitive, Anderton, is sleeping, ни очи. Пред неколку часа ги заменил очите за ги из- his eyes are bandaged. He replaced his eyeballs a couple of бегне проверките на идентитетот со помош на оптичка hours ago to escape from the identity check working through контрола на рожниците. Каде и да оди, го препознаваа optical iris controls. Whereever he was going, not only se- не само вработени во обезбедувањето, туку и реклами- curity staff, also advertisements, shops and billboards were те, продавниците и паноата, наглас го објавува неговото identifying him, calling with full name and referring to his име и потсетуваа на неговите претходни посети. По за- previous shopping there. After replacing another couple of мената на очите ќе стане „невидлив“ за организираната eyeballs he will be “invisible” for the well-organized net or 185 мрежа на надзор. Додека се наоѓа во незаконската опе- iris/identity detection. When he was in that illegal operation 186 MALINTENT вигичитамислите! скулите од лицето. MALINTENT може да ги препознае ги да може MALINTENT лицето. од му- скулите на движења со изразуваат се кои емоции основни седум мери и препознава кој систем посебен намера.“ е Развиен или расположение на укажуваат кои лицето од мускулите на движења ситни на мерење подразбира „кое снимање, микрофацијално следува фаза наредната дадениот патник треба дополнително да се испитува. Во дали одлучува кој тим аналитичкиот до испраќаат се те пад“. Ако сензорите забележат неправилност, податоци на- пред оддаваат ги да може злосторниците и ристите теро- кои сигнали – око голо со забележуваат се не кои знаци несвесни откријат да за дишењето и пулсот тура, темпера телесната проверуваат ги ви кои леќи и зори те на своите сопатници“. MALINTENT „содржи низа сен- знаци кои укажуваат дали имате намера да им наштети- „невербални бара ви телото По експлозиви. и метал ва препозна која – технологија старата на надополнување - развиен и одобрен од страна на властите, најсовремено името во превод би значело – нешто MALINTENT налик е на злонамерник безбедноста во иновација Последната нови туѓиочикакорезултатодоперацијата. има што затоа ред во е сè окото: отвора го му и завојот ната се појавува меурче. Spyder-от го наоѓа, го остранува површи на пребаруваат; упорно Роботчињата вода. под е тој бањата, од вратата под влегуваат spyder-ите Кога температура. телесната прикрие ја да вода за мраз студена коцки полна и када во крие се Андертон работа. својата со продолжат да па очите, провери ги им да от, spyder- влезе да чекаат молкум љубов водат или караат, те (доколку се затворени). Луѓе кои јадат, разговараат, се по телесната температура на луѓето, им ги отвораат очи раководат Се зграда. целата испитува ја и – рожниците проверува ги која антена специјална со опремени ница, па spyder-и – роботи налик на пајаци големи колку тупа екипа и најавува „Eyedentiscan со spyder-и“. Влегува гру- полициска влегува опорави, се да чека и сала рациона Kubilay Akman ------MALINTENT isreadingyourmind! The “Temple”ofReversedMystery ment operation. replace the after else, somebody of eyeballs new got has he Because clean! is he eyelid: his and bandage the opens him, finds spyder The water. of surface the to up going is bubble a skeptically; searching are robots Small water. the under is he bathroom the through door the under appear spyders When heat. body his hide to order in ice, and water cold of were doing previously. Anderton is hidden in a bath tub, full comes, to let it check their eyes and after spyder continue what they a when silently waiting only etc., love, making ing, fight- chatting, food, eating People seconds. few a in tities Opening their eyelids (if closed) and checking people’s iden- They are able to locate everybody by searching for body heat. building. the all scanning are irises check to antenna special a with equipped and fist a as big as robots the building, the inside let spyders of group A Eyedentiscan.” “Spyders’ the room, waiting to recover, a police team came and announced screener, immediately. This whole security array is called as called is array security whole This immediately. screener, security a to back information the relay and emotions these with reflected identify can MALINTENT are muscles. facial of movements the that emotions primary and seven define measure to developed system mood special to A clues intention.” and for face the in step movements muscle next minute measuring the involves “which In scanning, micro-facial questioning. is there and checking further passenger for and that flag analysts to whether to decide data team) (analyst warning they the all transmit they then off, something is there that see sensors the If attack.” an of advance in display may criminals and terrorists signals — eye naked and the to invisible signs rate unconscious for respiration heart and temperature, sensors body your of read that series imagers a “has fellow MALINTENT your to passengers.” harm mean you “non-verbal whether for predict that body cues your searching is This explosives). is and metal (screening techniques school old the complete to issues security in cutting-edge as authorities, the by improved MALINTENT, innovation “preventive” most The - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

овие емоции и веднаш да му ги препрати податоците на “Future Attribute Screening Technology” (FAST) because човекот од обезбедувањето. Целиов безбедносен систем it is developed to have passengers pass security in a few 14 е наречен Future Attribute Screening Technology (FAST) – minutes. Технологија за испитување особини - предвиден за брзо, или на англиски fast, спроведување на патниците покрај обезбедувањето.14

Што звучи повеќе како научна фантастика Eyeden- Which sounds more like science-fiction, EYEdentiscan tiscan или MALINTENT? Обата поима се на исто or MALINTENT? Actually both share the same level ниво на стварност. Врската меѓу светот на spyder-и of reality. The relation between the worlds of Spyders и MALINTENT не е уметничка или замислена and MALINTENT is not an artistic or imaginary претстава, туку овие две компоненти се поврзани на representation; rather it is possible to say that the real своевидно ниво на сорабоtка. Ваквите соработници dimension of connection between these two components на модерните односи на моќ делуваат врз истото is collaboration. These collaborators of modern power tело. Spyder-ите го препознаваат „модерното relations are working on the same body. Spyders are лице“ преку очите, а MALINTENT оди уште пода- catching the eyes, to identify the “modern subject;” леку и се дрзнува да ги чита мислите. Психоанали- MALINTENT is going further and reading the mind. тичарите и криминолозите се незадоволни бидејќи Psychoanalysts, criminologists are in sulks aside; as улогата им ја преземаа овие роботи (кои)што ра- they lost their analytical position on behalf of these ботат далеку попрецизно. Отпечатоците од прсти robots which (who) are working much more accurately. и испитувањата од страна на искусни полицајци е Fingerprints and questioning by experienced policemen веќе застарен пристап. Ако spyder-от објавува кој is outdated and archaic already. If the Spyder says сте, а MALINTENT ви ги открива „злите намери“, who you are and if MALINTENT reveals your “malice кој ќе ве одбрани? Приватноста, човековите права, intention,” who can defend you? Privacy, human rights, законодавството, правдата, слободите и правото law, justice, freedoms, rights of defense, etc.; these were на одбрана се само нетехнолошки, бескорисни и just un-technical, useless and ideological categories идеолошки категории кои не се ништо повеќе од which were performed as side effects of the lower levels нуспојава на пониските нивоа од безбедносните of security paradigms! In this highest level of power парадигми! На највисокото ниво на епистемата episteme, one can be diagnosed as a threat, judged and на моќ, пак, човек може да биде препознаен even, in some cases executed in a few minutes. Speed has како закана, осуден и дури погубен, понекогаш, exceeded old fashion discourse of “rights”! Criminology за само неколку минути. Брзината го порази liberated from its humanistic handicaps and social старомодниот дискурс на „права“! Криминологијата theoretical obstacles has become a computer program’s ослободена од хуманистичките стеги и function supported with technical and digitalized devices. општествено-теоретските препреки функционира Hyper-Criminology is like a Hegelian “anti-thesis” of како компјутерска програма со дигитална и previous levels in criminal studies and future steps will 187 техничка поткрепа. Хиперкриминологијата е како be probably a “synthesis” of different components from хегеловска „противтеза“ на претходните нивоа different phases. A comparison between MALINTENT 188 инт фзчо постоење“. физичко од нивното обратно свртени се мрежницата во предметите што како опстојување на процес историски нивниот како наопаку во јават се околности нивните и луѓето идеологија сета во „Доколку Во живеење. на процесот однос“. заемен е само израз на општествениот опстанок на луѓето во соодветен нивниот марксистичкото толкување на идеологијата, „свеста“ и производните на сили развој „конечниот се на религијата) (во засноваат или општествата етиката, правото, на политиката, Мислењето производство свест. мисловното и и испреплетува поими идеи, се создавањето со непосредно процеси база) материјалните (економската и живот“ вистинскиот на на систем „јазикот Маркс, Според период. историски дадениот идеолошкиот во е „наопаку“ епоха една прикажана на стварноста дека вели Маркс Карл фантастика. стварноста знае да биде поневеројатна и од научната MALINTENT меѓу споредба Една фази. фази различни од компоненти следните а веројатно ќе бидат своевидни „синтези“ на различни науки, криминалистичките на на живеење“зависенод материјалнитеуслови. процес „физичкиот на сублимат во како ум создаваат човечкиот се кои да „духовите“ предвид налага земеме ги пристап теоретски животни Неговиот „реални процеси“. конструираат кои надградбата, форми во разни како појави рефлекси“ идеолошките на сите „развојот односно и различните нарација поимањето, видови фантазијата, на појавата објаснува ја која со методологија материјалистичка аеа опскура камера Јсоицт лсо е оае како покаже ќе лесно Јасновидците и вкаа оаа рилгв од произлегува појава ваквата , *** 15 ал ак понуди Маркс Карл Kubilay Akman 16 terial conditions. ma- to bound life-process,” “material of sublimations as people, of mind the in formed phantoms” “the consider to one requires approach theoretical His life-process.” logical reflexes” as different forms constructing “the real perstructural phenomena; i.e. “the development of ideo su- all and narrations different conceiving, imagination, of emergence the explain to methodology materialistic a from their physical life-process.” physical their from life-process as historical the inversion of objects on the retina does their from much as just arises phenomenon circum- their stances appear and upside-down as in men a ideology all in “If life-process. actual their in men of existence social the of expression an only is “consciousness” ideology of interpretation ian Marx- the In these.” to corresponding intercourse the of on a “definite development of their productive forces and based are etc.) religion, ethics, law, politics, (in societies of production mental and Thinking consciousness. and di- conceptions ideas, of production basis) with interwoven rectly (economic processes material and life” real of language “the Marx, to According history. of period particular of field ideological an inside “upside-down” Karl Marx claimed that the reality of the age is illustrated reality how easily show could bemorefantasticthanscience-fiction. could work Precogs’ the and The “Temple”ofReversedMystery 16 *** 15 Karl Marx suggested Marx Karl camera obscura, this - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Културната индустрија во доцниот капитализам ги The culture industry in late-capitalism turned the испреплете механизмите на процесот на „идеоло “ideological echoes” process and “material life-process” шко одекнување“ и „физичкиот процес на живеење“. into a mingled mechanism. Hollywood, in our current Во нашиов случај, Холивуд и параноичните и case, and its paranoid and dystopian conspiracy fictions, дистописки приказни за заговори кои ги создава, не are not reflections of any reality, they are a part, a се одраз на ниту една стварност, туку се дел, функција function of the real, so called “material” life conditions. од вистинските, таканаречени „материјални“ There are many examples that show how military, животни услови. Постојат голем број примери security, intelligence and politics levels in contemporary кои прикажуваат како воениот, безбедносниот, societies, especially in American society, are realized разузнавачкиот и политичкиот сектор, особено во through interconnections of cultural productions, американското општество, функционираат преку especially cinema. There is a wide knowledge on this заемни врски со културните производи, особено issue that I would like to refer to one of the numerous филмографијата. Постојат многу истражувања за ова examples. The Institute for Creative Technology, for прашање, па би сакал да посочам само еден од бројните instance, “draws on the entertainment industry know- примери. Така, Институтот за креативна технологија how to sharpen military training through futuristic games „се служи со сознанијата од забавната индустрија and simulation. The institute’s Hollywood consultants за да ја подобри воената обука преку футуристички also write story lines for virtual-reality military training игри и симулации. Холивудските советници во videos–plots with swirling suspense and drama that aim Институтот пишуваат и напнати и драматични to make a soldier’s training more compelling.”17 This is сценарија за ваквите симулации со цел обуката да quite beyond the passive reflection of any determining биде што повозбудлива“.17 А ова е многу повеќе од factor. In this complicated and extremely interwoven само пасивен одраз на кој било одлучувачки фактор. relations culture (particularly cinema) and actual Во вакви сложени и испреплетени односи културата societal existence became two similar departments of – особено кинематографијата – и општественото the “reality.” Perhaps Jean Baudrillard was right: “in живеење просто се претвораат во две слични нивоа America cinema is true because it is the whole of space, на „стварност“. Жан Бодријар (Jean Baudrillard) the whole way of life that are cinematic. The break можеби имаше право кога рече: „во Америка филмот between the two, the abstraction which we deplore, does е стварност бидејќи сиот простор и начинот на живот not exist: life is cinema.”18 After the end of the “break” се филмски. Границата меѓу животот и филмот, between life and cinema, films became an integral part of апстракцијата по која жалиме, не постои: животот current factual power relations, beyond any abstraction. е кино“.18 Со бришење на „границата“ меѓу киното Body, once more, has become the nestling ground where и филмовите стануваат составен дел од актуелните biopolitical practices and devices are located. односи на моќ и ја надминуваат потребата за апстракција. Биополитичките дејства и механизми повторно се сместуваат во телото. 189 190 себе носи смртна опасност. лавиринтот д олдаа деценија. филм последнава параноичен еден уште од на потсетиме се Да 4. Филмовиза„голиотживот” со голиот живот, ја губи јаснотијата која сметаме дека дека „штом модерната политика ќе стапи во симби ат политички прашања (биополитика). Агамбен твр те поимот гол живот, а современите настани во врска со во „кома“. Политиката и животот се проникнуваат во бегалецот, телото sacer, разбојникот,врколакот,или веќе онтолошки свет), но сепак може да загине: или човек“ „светиот појавил се повеќепати историјата Во ства. опште- модерните во биомоќите на поподложно сè е а логори), бегалски во и операции концентрациони до преку живо убиства, (од смртта за и одлучува да животот моќ со здобива се власт Врховната на турно живеење. турно штество, во форма на општествено, политичко и кул- животот организиран/остварен во рамки на едно оп- означува го вториот А растенија. и животни луѓе, – заед живот“, суштества живи сите кај животот „гол на поимање ничко означувал Грци античките кај меѓу испреплетувањето на Импресивнатакритичка теорија на Агамбен се темели Agamben). (Giorgio Агамбен Џорџо кон линија теоретска една иоосие аеои о каинт мисла“. класичната од категории философските политичко- на преобразба радикална означува и ме вре модерното на пресвртница како – живот голиот лото, биолошкиот живот или сексуалноста стану зое Homo sacer, кој не може да се жртвува (бидејќи е о фрт на сферата во налага теоретска интервенција иако со иако интервенција теоретска налага 20 Во своите дела тој го следи „влезот следи го тој дела своите Во полисоt 19 зое Сега може да повлечеме Коцка и плтзцјт на политизацијата – биос. : Првиот поим Првиот зео од излезот Kubilay Akman Homo оза зое ва ди 21 - -

or refugee camps), refugee or the to decide death (from as murder, Operation Theater to concentration power its obtains which Sovereignty o te reason. the for decade. interference, even last though it can include the risk of death of film paranoid Cube, another to refer we If 4. “BareLife”DressedMotionPictures Greeks the Greeks its constructed between meanders the on axis theory critical impressive Agamben’s open atheoreticalchanneltowardGiorgioAgamben. political-philosophical categories of classical thought.” classical of categories the political-philosophical of transformation radical a signals of and event modernity decisive the constitutes – such as life bare of entry of with bare life, it loses the intelligibility that still seems to symbiosis intimate an into enters politics modern “once come political issues (biopolitics). Agamben claims that: regarding much body, biological life, sexuality, etc. Thesе issues have be- so intertwined become have life politics and notion life bear to According etc. “overcoma,” in body the refugee, wolf-man, bandit, Sacer, Homo histo - ry: the in times several appeared has killed, be can however ontologically), sacred already sac- (because be rificed cannot which Sacer), (Homo life” “sacred The further inmodernsocieties. existence. cultural and political social, through society; in realized As for the second, this is only the life which is organized/ that every living beings (humans, animals, plants) share. The “Temple”ofReversedMystery

xt rm h labyrinth the from exit zoē 20

In his enlightening work he is tracing “the tracing is he work enlightening his In into the sphere of first indicates “bare life,” the concept of life of concept the life,” “bare indicates first 19 t hs atclr oet e should we moment particular this At zoē has been the subject of biopower of subject the been has the polis – zoē eurs theoretical a requires and bios. the politicization For ancient For 21

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

е карактеристика на правнополитичката основа на us to characterize the juridico-political foundation, eu- класичната политика“.22 Философот ни ги прикажува thanasia, sacrifice, etc.), pervades more and more over различните нивоа на односи меѓу „врховната власт“ the “bare life”; from the operation of classical politics.”22 и „голиот живот“ и тврди дека животот на бегалецот, In his work the philosopher shows us the different levels кој нема биос (државјанство и граѓански/човекови of relations between “sovereignty” and “bare life” and he права), е еден од најочигледните примери за тоа discusses that the refugee’s life, as out of all bios (citizen- како модерната власт го развива голиот живот. Во ship and citizen/human rights), is one of the pure and логорите, и покрај проникнувањето, се преклопуваат stigmatic examples of how modern power is process- општественото поле каде се распространува зое на ing on bare life. In camps, the social field where zoē of бегалците и просторот на дејствување на врховната the refugees spread and operation spaces of sovereignty власт која функционира со биополитички практики. working through biopolitical practices overlap, despite Влезот во логорот го претставува „прагот на the indistinctions. The gate of camps is the “threshold проникнување“. Безизлезноста на современите оп of indistinctions,” at the same time. The impasse of con- штества се состои во тоа што сè повеќе лица ќе го temporary societies is that everyday more subjects are to преминат прагов: од една страна, има сè поголем pass this threshold: On the one hand literally the number број бегалци,23 а од друга страна, пак, биополитиката of refugees is growing,23 on the other hand biopolitics are ги одредува аспектите на голиот живот. Веќе се determining more sides of bare life. Whom you are vot- застарени политичките критериуми на партиска ing for, which party or ideology you are supporting is the или идеолошка припадност, како и тоа за кого ќе out-dated criteria of politics. Biopolitics is covering, or гласате. Биополитиката го опфаќа, дури и навлегува even passing inside all the bare life. In this point of view, во голиот живот. Така „власта не е ниту институција “power is not an institution, and not a structure; neither ниту структура; ниту пак е природна сила со која is it a certain strength we are endowed with; it is the сме надарени; таа е името кое се припишува на една name that one attributes to a complex strategical situ- сложена стратешка ситуација во дадено општество“.24 ation in a particular society.”24 In general these strate- Општо земено, ваквите стратегии раководат со gies are involved in control technologies and sovereignty технологиите за надзор и власта над телата во 21-от over bodies, in 21st Century. век.

Spyder-ите, роботчиња кои бараат и препознаваат Spyders, small robots searching for the criminals and злосторници, се чинат неразвиени во споредба со check their identity, remain un-sophisticated compared вистинската напредна технологија. Меѓутоа битни to advanced real technologies. However, they were, as се како метафори: водите љубов, јадете или гледате metaphors, important: You are making love, eating foot, телевизија, а тие влегуваат, ве наоѓаат, ви ги отвораат watching TV and so on… They just come out and find you, очите и веднаш си заминуваат по проверката – opening eyelids and after checking leave immediately; воопшто не ви го реметат голиот, „неполитички“ not interfering your bare, “un-political” life, zoē. You

живот, зое. Слободно уживајте си во животот (зое), can enjoy your life (zoē) as you like, although “they” 191 иако во секој миг може да дојдат и да ве фатат. Ова е can come and catch you as they like. This is absolutely a 192 збор зборот разгледаме англиски го да и игри, по појдеме Да теоретските стапки на Агамбен, кој сака етимолошки рутина. секојдневната на прекини мигови туку наликува на струја милиони која тече од нарекува меѓу состои ваквите се го не живот Агамбен Голиот „исклучок“. што она на израз еден уште со прекинал. што кај од животот продолжуваат заминуваат, си штом а здодевно, појавуваат се Кога дистопија. на ниво посторвеловско едно секако унтн, рцп л пеи. к н н спречи нè не некој Ако прекин. или процеп пукнатина, го разгледаме зборот други компоненти. Пресвртот во играта доаѓа кога „меѓу“ ќе наоѓа се која состојба или дејство ситуација, на укажува и јазик англискиот во и латинскиот во и „голиот живот“ во Холивуд. Ниту се живи ниту мртви. Јасновидците е еден од најдраматичните прикази на на животот дека признал би Агамбен професор дека иоо и е Дали им Јасновидците? животот на животот со станува што А философот. на следбениците на оставаме ги им размисли вите вак- на побивање можното и како игра, зборовната на решенија можните Меѓутоа, Секако! Агамбен? на епистемата во сме ли Уште власт. врховната прави ги кои прекршоци „пукнатини“, ваквите меѓу пауза секојдневието си го нарекуваме „живот“ е само долга во што меѓу она а облици), политички старите (раскин и животот раскин и исклучок) по правилата на interrupture на рутината од страна на врховната власт претставува terrupture interruptĭo interruptĭo spyder, би можеле да измислиме и нов збор: . Така, би можеле да кажеме дека прекинот interruption. лнј мѓ перо (прекршување прекршок меѓу линија , -т, ие еат кк д и е им да како чекаат, сите spyder-ите, зое со истото значење. или rupture rupture *** оенв о латинскиот од Потекнува Рчс см сигурен сум Речиси биос? (лат. Прекиноt ruptūra Inter ии на или прекин, е претставка е веројатно е ) кој значи Kubilay Akman in- hy r nihr lv nr ed niey Sovereignty entirely. dead nor alive neither are They dramatic Hollywood. in most illustrated the life” “bare of of representations one is life Precogs’ that, admit or indicating life their Is life? Precogs’ the about What to thefollowersofphilosopher. conceiving this this of rebuttal possible a also or game, word of conclusions possible the let For we However, episteme? sure! Agamben’s in still we Are sovereignty. by performed breaches “ruptures,” these between break long a only is colloquially “life” called we thing the and breaks or exception) politics) of forms old and life between fracture by or (break rule the of (breach breaches are power sovereign by rules of interruptions the that say can word: we new a up make to further go can we come) Spyder any (before us stops nobody If (ruptūra game starts, when we remember another word “rupture” the of point crucial The components. other “among” or action, condition or any other features happen “between” situation, a to refers English, and Latin in both prefix a from interruptĭo, comes word The “interruption.” about same do the us let games, etymological for keen is he as routes, theoretical Agamben’s follow we If routine. ordinary of interruptions these between stretched lines the through not flowing current a like is it moments; of millions for exist does life Bare “exception.” calls Agamben what of interrupted. and wait was life their where from continue expression they leave they when bored a with almost persons, all appear, Spyders When dystopia. of level post-Orwellian The “Temple”ofReversedMystery ? I am almost 100% sure Prof. Agamben would Agamben Prof. sure 100% almost am I bios? in Latin) which means fracture, break or breach! interrupture with the same meaning in Latin. “Inter” is “Inter” Latin. in meaning same the with Interruption s, lines outstretching between between outstretching lines s, is maybe another expression expression another maybe is *** interrupture. Hence zoē Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Врховната власт (Одделот за преткриминалистика) (Precrime Program) has the absolute power over them. над нив е апсолутна. Јасновидецот е исклучен од A Precog is totally excluded from whatever can be called сите манифестации на биос. Интересно, животите на bios. It was interesting that the lives of Precogs and Јасновидците и на затворениците во филмот се многу lives of people imprisoned in the movie were almost слични, налик на длабок сон. Би рекле дури и дека на the same, something like a deep sleep. Even, we can say ова највисоко ниво на зое, биомоќта во голема мера that, in this highest level of zoē, “bare life” is extremely го оневозможува „голиот живот“. Да се потсетиме на handicapped by the biopower. We should remember how Агата откако излезе од течноста. Се тетерави, едвај Agatha was out of the liquid. She was tottering, hardly се движи без поддршка. Голиот живот, облечен во moving without an abutment. Bare life, when dressed развиена биополитика, се тетерави. Власта не само with advanced biopoltics, is becoming tottering. Power што го контролира, туку и силно го понижува телото! is not only controlling the body, rather it humiliates Меѓутоа ова го претставува и највисокото ниво на body. However, this is, through a secularized sacred, the Homo sacer, преку една световна светост. Се наоѓа во highest level for Homo Sacer, too. It is (Precogs) located Храмот на овој дискурс на Нова световна светост, во inside the Temple of this New Secular Sacred discourse; кој не ни постои Бог. Во филмскиот Храм постојат which does not have a God even. The Temple in the movie посебни ритуали, свети животи и некаква метафи has its rituals, sacred lives and a kind of metaphysics as зика. Но, недостига најнеопходната компонента за well. But, the most necessary component of the Temple еден храм: Бог. Осветени се Јасновидците, комп is absent: God. Precogs, computer circuits and police јутерските кола и полицијата, кои ја преземаат have been consecrated and all took the vacant position улогата на Бог. Божественоста наоѓа начин и of God. Sacredness finds its own paths and operates управува со Новата световна светост. Во случајот the New Secular Sacred. In our current case (Minority со нашиов филм (Малцински извешtај), светата Report) preventing crime was the canal where the sacred течност од Храмот тече низ каналите за спречување liquid of the Temple flowed. As we tried to show already, криминал. Како што веќе покажавме, истава Нова in reality, through more complicated canals the same световна светост во стварноста се пробива низ уште NSS finds its way. посложени канали.

5. Вести од Пештерата 5. News from the Cave

Една битна сцена од филмот е од суштинско There was an important scene in the movie, which would значење за нашето конечно философско/критичко be a corner stone to complete our philosophical/critical читање на Малцински извешtај: Андертон, заедно reading on Minority Report: Anderton is driving to his со Агата, вози до куќата на поранешната сопруга. ex-wife’s house, with escaped Agatha. On the coastal На крајбрежниот автопат Агата вели: „Гледаш ли? highway Agatha says: “Can you see? So beautiful…” Прекрасно...“ Андертон ја погледнува (барем во Anderton looks at her (at least in the screenplay by Scott 25 25 сценариото на Скот Френк, иако во филмот ова не се Frank, although in the movie version we do not see 193 случува), како да го упатила на сопствената убавина. his looking at her in this particular moment), as if she 194 езнт зоои ое а и ртлуае како протолкуваме ги да може зборови Нејзините „вистината“. на однесува се ли?“ „Гледаш повторува: Конечно сфаќаме дека прашањето кое Агата упорно го лесно дасепротолкуваат. имавме Бенјамин Платоновата со точки ните и допир поочигледни се сценава Хегел во Но, извртување. со поврзано читање интертекстуално нашето Во Сонцето. од извира кое сознанието кон вртат пештерата, се и во спрегите раскинуваат заробените ги како Лара, и Андертон просветление. на слика Вистината/платонската на идеја персонализирана односно, „универзалиите“, Агата е персонализиран одраз (концептуален лик) на пештерата) влегува светлината на идеалните форми. во (влезот прозорецот Од пештера. Платоновата на платоновската вистина. Распоредот во собата е налик на портпаролка Агата прави ја Спилберг извешtај, о цнв Ааа тнв „оцпулн и“ во смисла. лик“ „концептуален делезовска станува Агата сценава Во од Преткриминалистикадагиуапси. сауат итн. ргтлит оо го говор Трогателниот Вистина. БЕГАЈТЕ! зборот: со завршува стануваат и зборовите и силната светлина како да се претопуваат свртени кон неа и светлината. Нејзиното бледо лице, стравопочит, со нејзината слушаат ја на Лара и смртта Андертон за мајка. „вистината“ од дел и како Им ја кажува „вистината“ за нивното исчезнато синче, еден Андертон. и Лара осветлуваат ги Агата на зборовите крај седнува и прозорец. влегува Низ прозорецот влегува сонце, а зраците и Агата Андертон, на Кога доаѓаат до домот на Лара, поранешната сопруга „Вистината“. Што е прекрасно? Ќе видиме дека тоа е убавината на Сок а е лст а итнт; Во вистината; на гласот е рат 27 о лтнвт дијалози, Платоновите Во и релативно е релативно и Пешtера 26 Зашто доаѓа тимот доаѓа Зашто Малцински Kubilay Akman e ls wr ws RUN! was: word last speech her thedramatic and After fused the Truth. almost are are they unified; light bright extremely the and are words her face, pale Lara her she, Actually, awe. and in listening Anderton murder. mother’s (Agatha’s) her regarding “truth” the of part a also and son missing shining their about “truth” the telling is She Anderton. and Lara is over sunshine flowing are words Agatha’s of and light the through; plenty window the Through ex-wife) Anderton’s house Agatha gets inside, (John sits down in front of a window. Lara’s to come they When see thatitwasthebeautyof“Truth.” will We beautiful? was What beauty. own her indicated n h Dluin enn o te term. the of meaning Deleuzian the persona” in “conceptual a becomes Agatha scene this In was comingtoarrestthem. “truth”. Agatha’s word can be interpreted as “Can’t you “Can’t is as interpreted be can word Agatha’s Agatha “truth”. that the to referring question was see?” you “Can’t asking, the constantly understand we Finally it isnotthathardtodecipher it. this scene, the relations to Plato’s Cave were parallel and to related in However, reading reversal. a was there intertextual Benjamin, and Hegel our In Sun. the from coming knowledge the to faces their turned and chains and Lara, like the caged ones inside the cave, broke their Anderton illumination. of image Truth/Platonic the concept of the personalized or “universals,” of reflection coming. Agatha is the personalized (conceptual persona) the is forms ideal From the of light the cave. cave) the of (door Plato’s window to similar quite is composition room The the of truth. Platonic the of the spokesperson of voice the in as truth; speaking was Socrates dialogues The “Temple”ofReversedMystery ioiy Report Minority 26 Because the Precrime team team Precrime the Because pebr mks gta the Agatha makes Spielberg 27 n Plato’s In Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

„Гледаш ли дека сум Вистината? Затоа имам Храм!“ see that I am the Truth. This is why there is a Temple for Новата световна светост, односно, денешната me!” the NSS, that is what today’s ideology of security идеологија на безбедност и спречување криминал, and crime prevention has become and is an advanced е само развиена мистификација на современата mystification of contemporary paradigm which is парадигма која се повторува на глобално ниво. reproduced globally.

Треба да обрнеме внимание на уште едно прашање. However, there is something that should also be read/ Зошто Спилберг ја замислил Агата, носителката на discussed. Why Spielberg conceived Agatha, the carrier Вистината, како ќерка на наркоманка? Навестува of the Truth, as the daughter of a drug addict woman? Is ли дека она што го нарекуваме „вистина“ може да е it an indication that the thing we call “truth” can easily само заблуда? Можеби вака Спилберг уште еднаш be an illusion? Maybe this is the last game that Spielberg си поигрува со нас: во тајно црно кутивче вистината played with us, in a hidden black box coding truth as the ја кодира како ќерка на „разум“ или за придружна daughter of “reason” that is stoned in ecstasy or something појава на дрога. Така, слоганот на ваквата „(хипер) working as a side effect of drugs. Then the motto of this реална игра“ е „Добредојдовtе во начуканаtа градина “(hyper)reality game” is “Welcome the stoned garden на сtварносtа.“29 Имаше право Бодријар, Малцински of reality.”29 Baudrillard was right, Minority Report извешtај може да се сфати како уште еден пример can be seen as one of the examples that shows “growing на „сè поголемото проникнување меѓу стварното и indistinction between the real and the virtual.”30 виртуелното“.30

6. Заклучок 6. Conclusion

Филмот е една од областите во кои современите Cinema is one of the fields that expresses contemporary општества се прикажани во својата најнапредна societies in its most extreme, advanced and accomplished и најразвиена форма. Филмскиот јазик и јазикот manifestation. Language of cinema and language of на модерните биополитички кодови понекогаш modern biopolitical codes sometimes have a common делат заеднички речник и граматика. Скромниот vocabulary and even grammar alike. This can be the придонес на статијава може да биде разјаснувањето modest achievement of this article, to clarify this на заемната поврзаност и соработка меѓу филмската correspondence and cooperation between cinema and уметност и биополитиката. biopolitics today.

Од друга страна, пак, новата култура на ризик ја On the other hand, new risk culture reconstructed the реконструира безбедносната идеологија во облик ideology of security as a NSS and this transformation also на Нова световна светост, а ваквата преобразба ги changed the concept of criminology and law. In 2000’s менува поимањата на криминологијата и правото. criminology, law and concept of justice are just technical

Во криминологијата од 2000-та наваму, правото и apparatuses of NSS and work as different components 195 правдата се само алатки на НСС и функционираат of the same “totality,” global capitalist economy and so 196 проtивеза тоа, во распадот не расте ништо налик Освен распад. на општествен хегеловската овој на израз типолошки на примерок современ успешен релативно распаѓа. како се извешtај, да почнува веќе „трупот“ можности, свртени сите покрај и Меѓутоа, злосторството. се и а приказни теории, наопаку во испревртената реконструкција на детективски времето криминолошки старите хиперкриминологијата класичните заменува наваму, ги година од дистопијата 2000-та на „трупот“ појавува се филмот Во општествени прашања. истата извешtај на демократии. либерални елементи таканаречените и економија капиталистичка составни глобалната „целина“, различни како 4. 3. 2. 1. Белешки: нема веќе која миметички приказ. биополитика, дистописката само е рдонц н епрсаа нун и научна емпириската, на предводници се литература детективска класичната од Детективите Ibid. (2005): 1491-1494. detectives,” fictional of methods investigate and medicine in reasoning diagnostic fingerprints: and coats “White Branzi, Angelo Ferrari, Roberto Rapezzi, Claudio на сценариститеСкотФренкиЏонКоен. роман од Филип К. Дик, значително изменет од страна извештај Малцинцски мж д г саие како сфатиме го да може ноар, филм см ут ен иутаиа а овие на илустрација една уште само е Превод оданглискијазик:КалинаЈанева – меѓу филмот и општеството се шири се општеството и филмот меѓу – бзрн а истоимениот на базиран е Малцински Малцински 331 BMJ Kubilay Akman Notes: and society,beyondanymimeticrepresentation. cinema between metastasized are biopolitics dystopian Hegelian a as decadence this inside social decadence. Furthermore, there is nothing growing noir, contemporary of Example successful comparatively potentials, began to decay already. crime. and However, this time “body,” in of spite of reconstruction its many inverted possibilities and the reversed inside mysteries classical and theories criminology the film, from while hyper-criminology appeared takes has the place dystopia of 2000’s old of school “body” The be analyzedasastigmaticsampleofthesesocialissues. called liberal democracies. 4. 3. 2. 1. The “Temple”ofReversedMystery empiric, scientific and positivist methodology. Turning methodology. positivist and scientific of empiric, pioneers were fiction mystery classical of Detectives Ibid. (2005): 1491-1494. detectives”, fictional of methods investigate and medicine in reasoning diagnostic fingerprints: and coats “White Branzi, Angelo Ferrari, Roberto Rapezzi, Claudio Jon Kohen mademajorchangestotheoriginalshortstory. and Frank Scott writers screenplay although Dick, Report Minority can be considered a typological expression of this of expression typological a considered be can is based on the short story by Philip K. Philip by story short the on based is Minority Report Minority Report, as a antithesis; was worth to only the only 331 BMJ film Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

позитивистичка методика. Штом стануваат пророци, them into psychics apparently requiring them to be се јавува потреба да се парализираат и заробат во paralyzed and also caged inside a metaphysical atmosphere метафизичка средина наречена Храм. На прашањево called Temple. We will return to this issue later. ќе се навратиме подоцна.

5. За лакановско психоаналитичкото толкување на 5. To see a Lacanian psychoanalytical approach to this ситуацијава на заемна „смртна желба“ од страна на situation, the mutual “death desire” between “good” and „доброто“ и „злото“ во која злото на крај се самоубива “evil” and finally the evil’s killing himself through an преку двосмислено дејство (особено со помош на ambiguous action (especially with an unseen gun, under пиштол кој не се гледа, под окото на камерата), the view of camera) you can refer to the 2nd Chapter of погледнете го второто поглавје од: Slavoj Žižek, this book: Slavoj Žižek, Looking Awry: An Introduction Looking Awry: An Introduction to Jacques Lacan to Jacques Lacan through Popular Culture (The MIT through Popular Culture (MIT Press, 1992). Press, 1992).

6. G. W. F. Hegel, The Philosophy of History, trans. J. Sibree 6. G. W. F. Hegel, The Philosophy of History, trans, J. Sibree (Batoche Books, 2001). Достапно на http://libcom.org/ (Batoche Books, 2001). Available at http://libcom.org/ files/Philosophy_of_History.pdf. files/Philosophy_of_History.pdf

7. Ibid., 17, 19. 7. Ibid., 17, 19.

8. Karl Marx, The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, 8. Karl Marx, The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, trans. Saul K. Padover. Достапно на http://www. trans. Saul K. Padover. Available at http://www.marxists. marxists.org/archive/marx/works/1852/18th-brumaire. org/archive/marx/works/1852/18th-brumaire

9. Види во T. W. Adorno-M. Horkheimer, Dialectic of 9. See T. W. Adorno-M. Horkheimer, Dialectic of Enlightenment (Verso, 1979), 120-167. Enlightenment (Verso, 1979), 120-167.

10. Walter Benjamin, “On the Concept of History,” in Selected 10. Walter Benjamin, “On The Concept of History”, in Selected Writings Vol. 4, 1938-1940, trans. E. Jephcott (Harvard Writings Vol.: 4, 1938-1940, trans. E. Jephcott (Harward University Press, 2006), 397. University Press), 397.

11. Alec Cawthorne, “Interview with Steven Spielberg”, BBC, 11. Alec Cawthorne, “Interview with Steven Spielberg”, BBC, 2002 http://www.bbc.co.uk/films/2002/06/28/steven_ 2002 http://www.bbc.co.uk/films/2002/06/28/steven_ spielberg_minority_report_interview.shtml spielberg_minority_report_interview.shtml

12. Ulrich Beck, “The Silence of Words and Political Dynamics 12. Ulrich Beck, “The Silence of Words and Political Dynamics in the World Risk Society”, Logos, 1.4 (2002). Достапно in the World Risk Society”, Logos, 1.4 (2002). Available at на http://logosonline.home.igc.org/beck.pdf. http://logosonline.home.igc.org/beck.pdf

13. Spyder е свесна деконструкција од самиот филм 13. “Spyder” is an intentional deconstruction made in the 197 и упатува на роботчињата налик на пајаци (анг. film to refer the spider-like robotic devices working like 198 15. 14. 22. 21. 20. 19. 18. 17. 16. Karl Marx, Karl html http://www.foxnews.com/story/0,2933,426485,00. на Terrorist Detects Threats Security By Reading Your Mind,” “Homeland Sept. 23, 2008. Достапно Barrie, Allison рожницата наокотосоцелпрепознавање. Ibid., 71. Ibid., 11. University Press,1998). Life Bare and Agamben, Giorgio Види замка наместовистинскоспасение. нова лавиринтот, во како белина бескрајна Единствено само има стигне крај. надвор да а самиот „коцката“, од излегува момче на аутистичното успева загинува кој излезот, до математика, по Студентот 1989), 101. Baudrillard, Jean com/2002/jul/19/nation/na-institute19. Times, July 19, 2002. Достапно на http://articles.latimes. You,” Near Army an to “Coming Calvo, Dana Ibid. ideology/ch01a.htm www.marxists.org/archive/marx/works/1845/german- и од кованица злосторниците. откриваат ги spider скенирање ки есвва како дејствуваат кои ) The German Ideology German The око (анг. tas Dne Hle-ozn (Stanford Heller-Roazen Daniel trans. , (анг. tas Crs unr (Verso, Turner Chris trans. America, scan eye Homo Sacer: Sovereign Power Sovereign Sacer: Homo – рцс а кнрњ на скенирање на процес – ) ), идентитет шпиони Eyedentiscan . Достапно на Достапно . (анг. (анг. Los Angeles Los слична е кои spy) identity) Kubilay Akman

http:// 0 Se iri Agamben, Giorgio See 20. 19. Baudrillard, Jean 18. 17. 16. 15. 14. 22. 21. The “Temple”ofReversedMystery another trapandnotarealsalvationatall. “cube” and it was just an infinite white out of the labyrinth, of outside was boy autistic the Only end. the at killed was Mathematics student, who made the way reach to the exit, 1989), 101. com/2002/jul/19/nation/na-institute19 http://articles.latimes. at Avaliable 2002. 19, July Times, You”, Near Army an to “Coming Calvo, Dana Ibid. ideology/ch01a.htm http://www.foxnews.com/ www.marxists.org/archive/marx/works/1845/german- Marx, Karl at September, 23 Available Mind,” story/0,2933,426485,00.html Your Reading 2008. Terrorist By Detects Threats Security “Homeland Barrie, Allison parody associating“Identityscan.” another is “Eyedentiscan” criminals. the identify to “spy” Ibid., 71. Ibid., 11. University Press,1998). Life, Bare and h German The rn. ail elrRae (Stanford Heller-Roazen Daniel trans. America, oo ae: oeeg Power Sovereign Sacer: Homo dooy Aaibe t http:// at Avaliable Ideology. rn. hi Tre (Verso, Turner Chris trans. Los Angeles Los Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

23. Според статистиката на Агенцијата за бегалци при 23. According to the UN Refugee Agency statistics, ОН, бројот на бегалците од 9,9 пораснал на 11,4 number of refuqees rose from 9.9 to 11.4 million by милиони до крајот на 2007. Види http://www.unhcr. the end of 2007. See http://www.unhcr.org/statistics/ org/statistics/STATISTICS/4852366f2.pdf STATISTICS/4852366f2.pdf

24. Michel Foucault, History of Sexuality, Vol. 1 (Vintage, 24. Michel Foucault, History of Sexuality, Vol. 1 (Vintage, 1990), 93. 1990), 93.

25. Scott Frank, Minority Report, (screenplay) May 16, 25. Scott Frank, Minority Report, (screenplay) 16 May 2001. Достапно на http://www.dailyscript.com/scripts/ 2001. Available at http://www.dailyscript.com/scripts/ MINORITY_REPORT_--_May_16th_2001_revised_ MINORITY_REPORT_--_May_16th_2001_revised_ draft_by_Scott_Frank.html draft_by_Scott_Frank.html

26. И Мишел Фуко им рече „БЕГАЈТЕ!“ на затворениците 26. Michelle Foucault had said “RUN!” too, to the inmates of од француските затвори. the French prisons.

27. Види Gilles Deleuze-Félix Guattari, What Is Philosophy?, 27. See Gilles Deleuze-Félix Guattari, What Is Philosophy?, trans. J. Tomlinson (Columbia Univeristy Press, 1996). trans. J. Tomlinson (Columbia Univeristy Press, 1996).

28. Матрица е типичен пример за врската меѓу 28. Matrix has been a typical example to show how философските процеси и научно-фантастичните philosophical processes are related to science-fiction филмови. films.

29. Слоганот во Матрица беше: „Добредојдовте во 29. The motto in Matrix was: “Welcome to the desert of пустелијата на стварноста“. reality.”

30. Aude Lancalin, “The Matrix Decoded: Le Nouvel 30. Aude Lancalin, “The Matrix Decoded: Le Nouvel Observateur: Interview With Jean Baudrillard,” trans. Observateur Interview With Jean Baudrillard,” trans. Gary Genosko, International Journal of Baudrillard Gary Genosko, International Journal of Baudrillard Studies Vol 1, No. 2 (2004) Достапно на http://www. Studies Vol 1, No. 2 (2004) Available at http://www. ubishops.ca/BaudrillardStudies/vol1_2/genosko.htm. ubishops.ca/BaudrillardStudies/vol1_2/genosko.htm 199 200 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Силвија Современата жена помеѓу Silvia Contemporary Woman Петрова феминизмот и традицијата Petrova between Feminism and Tradition

Дихотомијата машко/женско е главната симболичка The masculine/feminine dichotomy is a basic symbolic поделба во традицијата на монотеистичките опште- division in the tradition of monotheistic societies. For ства. Светот веќе со милениуми е поделен на овие две millennia the world has been divided into these cultur- културно определени половини, кои се огледуваат во ally-determined halves which are reflected in the mod- моделите на размислување и однесување наметнати els of thought and behaviour imposed by the dominant од страна на доминантниот авторитетивен принцип. principle of authority. The established stereotypes of how Воспоставените стереотипи за тоа како дејствува те- a body acts mirror the official ideology which is made лото ја отсликуваат официјалната идеологија, која natural and legitimate by the biological differences. Dif- биолошките разлики ја прават природна и легитим- ferent epochs have their own standards of the charac- на. Различните епохи имаат свои сопствени стандар- teristic male and female features and social roles. When ди за карактеристичните машки и женски одлики и determining the features of masculinity and femininity, општествени улоги. При определување на одликите the body is only a medium on which culture and the so- на мажественоста и женственоста, телото е единстве- cium impose their standards. To make these standards ниот медиум врз којшто културата и општеството ги effective one has to constantly and ritualistically repeat наметнуваат нивните стандарди. За да бидат овие them, thus giving them near-magical power and com- стандарди ефективни, тие мора постојано и рутински pulsory character. Every epoch has its mechanisms of да се повторуваат, со што им се дава речиси магична implementing this ritualistic repetition which provides моќ и нужност. Секоја епоха има свои механизми за for the functioning of the social laws and, ultimately, the спроведување на нејзиното ритуално повторување, authority.1

кое, пак, овозможува да функционираат општестве- 201 ните закони и, во краен случај, и власта.1 202 дркн пвзн с нјиит оиае статус социјален нејзиниот со поврзано директно е не списанија женски таканаречените на читањето и купувањето Бугарка, модерната за што, е Интересно модерно иразлично. задоволувајќи ја со тоа својата жед за тоа што е ново, идентитети, некомпатибилните од избира да може читателот/читателката свет, замислен хартија, безбеден на во случува се ова слика сето Бидејќи поархаичната жената. а на за верни однесувањето, остануваат и тоа изгледот при за совети личности, помош на блескавите фотографии, средби со познати со соништата на светот во влегување овозможувајќи спи и семејството) и нив домот на посветеност целосна и бугарски животен несебичност традиционалните вклучуваат (кои и женственоста за идеи од добра остатоците (луксузни стил), модели имитира западните ги да желбата меѓу растргната беше рија Буга во жената завршен) е некои не уште сè истражувачи според (кој период посткомунистичкиот Во овие на модели. моќта посилна е толку самодефинирање, за жедта поголема е Колку моделите. на содржина давање и ширење креирање, ваквото од профитира ие н глм рј луѓе. број голем на титет иден дава им стил животниот на изразувањето му опш мо однесувањето, за изгледот, за Закони закони: во ги претворајќи невидливо машкост, и женственост на зад фасадата на слободата на избор ги шират моделите (особено таканаречените списанија за животен стил) каже се дека оваа да улога ја преземаат медиумите. Медиумите може време денешно во клучниот но останува посредник, Библијата време подолго Веќе анса Позеуа еа о постмодерното во дека Произлегува ралноста. са аа ик еооса псбот Женските способност. економска ниска ната те иа а иое си ндт он решение можно нудат стил животен за нија ство на слободно време и консумери и време слободно на ство 2 сесаа индустрија Естетската зам, ток зам, Silvia Petrova large number of people identity people of number large a gives which lifestyle of demonstration the exactly is it consumerism and time leisure of society post-modern the in that out turns It morality. behaviour, pearance, ap- of laws laws: into them turning intangibly models, freedom of choice spread the femininity and masculinity of façade the behind magazines) lifestyle so-called the has beentakenover by themedia.Themedia(especially role this that say could one nowadays but time pe of long riod a over mediator chief the been has Bible The not directly connected to her social status and income. and status social her to connected directly not is magazines women’s so-called the reading and buying woman Bulgarian modern the for that interesting is It what isnew,fashionableanddifferent. for thirst her satisfying identities, incompatible between choosing keep can reader the world, imaginary safe a in paper, on happens this of all Since woman. the of image behaviour archaic more a to true remaining time same the at while and appearance on advice celebrities, with encounters photographs, glossy by world dream the to style magazines offer a possible solution by giving access family) and their low economic capability. Women’s life and home to commitment full and selflessness include (which femininity of ideas Bulgarian traditional the of Western models (luxury goods and lifestyle), the imitate remains to desire the between torn is the woman Bulgarian finished) yet not is researchers some to according During the period of the post communism society (which these models is. of power the binding more the and stronger the self-definition, for thirst the stronger The models. the to benefits from this creating, spreading and giving content Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition 2 . The esthetics industry esthetics The . - - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

и приход. Понатаму, откриено е дека жените со Furthermore, women with lower incomes are found to помали приходи се поголеми љубителки на овој вид be the greater fans of this kind of magazine, the basic списанија, а основните мотиви за тоа се достапноста на motives being the availability of useful and interesting корисни и интересни информации и релаксирањето information and relaxation from a stressful life. Wom- од животот исполнет со стрес. Женските списанија en’s magazines are preferred because they can be left се претпочитаат затоа што може да се направи пауза aside and then taken up again without having to remem- во нивното читање и да се продолжи без да мора да ber what one has read before. This factor, enhanced by се сеќава што е претходно прочитано. Овој фактор, the fact that magazines do not take a lot of time to read is засилен со фактот дека не треба многу време за да се probably what gives them preference over books. Books прочита списание, ги прави поомилени за читање од have greater social value, reading a book demands peace книги. Книгите имаат поголема социјална вредност, and quiet. Contrary to this, the magazines fit well in a за читањето книга потребни се мир и тишина. noisy environment, create no obligation, kill time and do Спротивно на тоа, списанијата добро се вклопуваат not demand a lot of attention. They are a great cure for во врева, не обврзуваат, со нив поминува времето и boredom, they ease stress and are often considered to не бараат премногу внимание. Тие се успешен лек be the most efficient way to tune out everyday problems. против здодевноста, го намалуваат стресот и често Reading a magazine provides positive emotions and has се сметаат за најефикасен начин за исклучување од a defence function which marks personal territory: the секојдневните проблеми. Читањето списание буди readers consider it as a part of their personal style which позитивни емоции и има одбранбена функција со is also their personal decision and signature. The maga- која се означува личната територија: Читателите zines lead to a world thought of as personal and invio- сметаат дека е дел од нивниот личен стил, кој, пак, lable. Being in this world takes them from their everyday е и нивна лична одлука и печат. Списанијата воведу- problems and gives them the energy they need to cope ваат во свет којшто се доживува како личен и непов with the difficulties of the next working day.3 редлив. Бидувањето во тој свет ги оттргнува од нив- ните секојдневни проблеми и им ја дава енергијата којашто им е потребна за да се справат со тешкотии- те во следниот работен ден.3

Постои уште едно нешто кое треба да се земе There is yet another consideration: the magazines are предвид: списанијата се создадени како извор на construed as a source of knowledge about reality. Buy- знаење за реалноста. Купувањето списанија ги ing the magazines defines their readers not only as cul- дефинира читателите не само како консументи на ture consumers but as “cultured people” – competent културата, туку и како „културни луѓе“ - компетентни and informed. The “glossies” help them feel like persons и информирани. Блескавите фотографии им будат who take care of themselves – in a cultural, material and чувство дека се личности кои се грижат за себеси, и emotional way, i.e., they enhance their knowledge and

во културна, и во материјална и емоционална смисла, their status of cultured people. Thus, the magazines pro- 203 т.е. дека го зголемуваат своето знаење и својот статус vide their female readers with fantasies of their ideal self на културни луѓе. Така, списанијата на нивните жен- – the idea of being a modern woman with attitude to all 204 е комбинација на контроверзни идеи: Жената е не- е Жената идеи: контроверзни на комбинација е жената за слика денешната „Ева“, Според ственост. го гради новиот/стариот модел на посакуваната жен- за животен стил во Бугарија - „Ева“, коешто успешно најдобропродаваните и престижни женски списанија од едно е жената на визија новата на пространувач рас- влијателен општество, посткомунистичкото Во да создадесликанасовршенатамодернажена. експериментира со стереотипи од различни епохи за да плаши се не и спротивностите комбинира ги но лес- којшто модел е Ова имитира. се да невозможно е понекогаш а попривлечен, станува толку верзен, нов модел на женственост, којшто, колку е поконтро- популаризира и создава провоцира, посебност Оваа се носи со реалноста на полесен и поефикасен начин. личност, односната од дел е сепак кој свет замислен се списанијата зборови, други Со но. решат тоа да го сторат, тоа го прават ретко и селектив се ако а пракса, во советите применат ги да одбиваат повеќето но аспект, прагматичниот сакаат го татели чи женските дека е забележливо страна, друга Од помалку ранлива. слика оваа за Фантазијата одлуки. донесување за собност спо- својата подобруваат ја и себеси обучуваат се те жени која во реалност виртуелна се Списанијата ла. кое се здобива и сака нештата да ги држи под контро- високо го цени прагматичкиот аспект на знаењето со на жена, способна да донесува сопствени одлуки. Таа еманципира- за фантазијата е Ова жена. способна и каде да оди и што да чита, интелигентна, иновативна и кога знае којашто жена производи, нови сите кон став со жена модерна биде се да идејата - Себности ски читатели им будат фантазии за нивните идеални помага на жената да се чувствува посилна и посилна чувствува се да жената на помага & помагаат да помагаат & Silvia Petrova - - - f otoesa ies a idpnet n ambitious and independent an ideas: controversial combination of a is today image female the “Eva,” to ing the new/old model of the wished-for femininity. Accord - builds successfully which “Eva,” - Bulgaria in magazines lifestyle women’s prestigious and bestselling the of one is woman the for vision new the of disseminator ential During the time of the post communism society an influ- image oftheidealmodernwoman. the create to order in epochs different from stereotypes with experimenting of afraid not is and opposites bines impossible to imitate. This is a model which easily com- sometimes is and are controversies its more the tractive larizes a new model of femininity which is made more at - popu and creates evokes, peculiarity This way. efficient more and easier an in reality with cope her helping son, per- respective the of part is nevertheless which world imaginary an are magazines and words, other In rarely selectively. done is it do, they if or practice into advice putting deny them of most but aspect pragmatic the like readers female the that notable is it hand, other the On and lessvulnerable. stronger feel women helps image this about fantasy The ability. decision-making their train improve women and themselves which in reality virtual a are Magazines control. under things keep to likes and receives she edge knowl- the of aspect pragmatic the appreciates greatly pated woman who is able to make her own decisions. She emanci- the about fantasy the is This woman. sourceful re- and innovative intelligent, an read, to what and go to where and when knows who woman a products, new Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

зависна и амбициозна кариеристка, но и несебична career-woman but a selfless mother, wife and housewife. мајка, сопруга и домаќинка. Покрај тоа, има јасен мо- Besides this, there is a clear model, according to which дел според кој таа треба да ги поседува најмодерните she needs to have the most fashionable items, clothes, предмети, облека, козметика и да живее луксузен cosmetics and live a luxurious life if she wants to keep живот, доколку сака да е во чекор со времето. Жена- up with the times. The woman builds her identity by her та го изградува својот идентитет со својата независ- independence and the technique for maintaining this ност, а техниката на зачувување на овој идентитет е identity is consumption as a proof of high financial ca- консумирањето како доказ на големата финансиска pability and therefore of successful career. But indepen- способност, а со тоа и на успешната кариера. Но, не- dence does not mean loneliness: a happy woman has a зависност не значи и осаменост: една среќна жена husband and children to whom she is devoted and if she има сопруг и деца на кои им е посветена и доколку wants to be perfect, she will learn to cook and keep her сака да биде совршена, таа ќе научи да готви и куќата home spick and span. ќе ја држи под конец.

Написите во списанието „Ева“ се организирани врз The articles in “Eva” magazine are organized on the основа на принципот теза – антитеза. Често се слу- principle thesis – antithesis. It is very often the case that чува материјали ставени едни по други да се зала- consecutive materials defend opposite ideas. They make гаат за спротивни идеи. Го користат контрапунктот use of the stylistic device counterpoint by comparing the како стил/средство за споредување на контрастни contrasting phenomena – ideas, image, etc. The aim of појави - идеи, слики, и т.н. Целта на оваа споредба this comparison is, on one hand, to highlight one of the е, од една страна, да се истакне една од позициите positions by contrasting it with its opposite, and, on the со спротивставување на истата со нејзината спротив- other hand, to attract target groups with diverse views ност, и од друга страна, да се привлечат целни гру- and interests. It is possible to achieve both aims since пи со различни гледишта и интереси. Можно е да се the information is presented in “Eva” magazine‘s typical постигнат двете цели, зашто информацијата е прет- tolerant and balanced style. ставена во стилот типичен за списанието „Ева“ - то- лерантен и урамнотежен.

Во првите броеви се дадени текстови наменети за The first issues feature texts which aim at outlining clear- јасно зацртување на ставот на новото списание и за ly the position of the new magazine and define the target дефинирање на целните групи читатели. Во првиот readers. There is an address to the readers in the first is- број има обраќање до читателите во кое се наброе- sue in which future priority topics are enumerated: “We ни идните приоритетни теми: „Ќе говориме за пари, will talk about money, professions, homes and children.” професии, за домот и децата.“ Ова е првпат да се This is the first time the image of the “true woman” as зацрта сликата за „вистинската жена“, која, според “Eva” magazine views it is outlined – rich, successful and

визијата на списанието „Ева“ е богата, успешна, со with a family. 205 семејство. 206 иа ееи с сенв с моќ. со стекнува се и себеси мира де Бовоар вели дека како домаќинка жената се афир- и светителките станаа помајчински, понежни. Симон на 14-от век. Во тоа време претставите на Богородица уметност западноевропската во појави се домаќинка како жената за идеалот истражувачи, некои Според ки, еспротивноставработенажена-домаќинка. ените спротивности во интервјуата со познати Бугар повообича- од Една списанието. во претставени мии може да се откријат со следење на основните дихото- Моделите на современата женственост во „Ева“ лесно и претпочитаните козметички производи. моментот во носи го што накитот чантата, облеката, на марките на список има фотографијата, Покрај ка. романти- и сензуалност на асоцира боја виолетовата додека чизми, ексцентричните и здолниште кусото со доловена сексепилност на нота со но стил, ловен Де здолниште. кусо со сако струкирано виолетово, сака да подготвува храна. На фотографијата таа носи многу викендите на време за таа во неделата, на домаќинка текот биде да време нема Иако семејство. своето со поминува ја минута слободна своја секоја но динамичен, е живот Нејзиниот каприци. женски ва, патува низ светот, среќно ги задоволува сите свои ера и прекрасно семејство. Таа е независна, дарежли кари успешна за комбинација совршената – година наслов „Цената на успехот“ говори за жената на 1998 за дефинирање на совршениот модел. Приказната со нат. Од друга страна, пак, само кариерата не е доволна ста- да сакаат други сите кој како идолот е таа – стал Од една страна, жената со кариера се става на пиеде- прашања задомаќинскитетемивоинтервјуата. ова може да се открие во одговорите на неизбежните и – двоен е домаќинка како жената кон ставот „Ева“ 4 о списанието Во 5 Марката е Silvia Petrova - - - - products. cosmetic preferred the and then right wearing was she jewellery the purse, the clothes, the of brands the of list a is there photo, the Beside romance. and sensuousness the eccentric boots while the violet colour reminds one of and skirt short the by at hinted sexuality of touch a with a violet tailored suit with a short skirt. Business style, yet wearing is she photo, the In meals. prepare to weekends loves she the during week, the during housewife a be to time the have not does she Although family. her with minutes free few her spends she but life dynamic a has She whims. her female of each satisfies happily world, family. She is independent, generous, travels all over wonderful the a and career successful a having of bination com- perfect the – 1998 of woman society the features Success” of Price “The titled story A model. perfect the define to enough not is alone career though, hand, other she is the idol that everyone else wants to be like. On the – pedestal a on put is woman career the hand, one On housewife issuesintheinterviews. be traced in the answers of the inevitable questions about can this and – dual is magazine “Eva” in housewife a as as a housewife appeared in 14 in appeared housewife a as woman the of ideal the researchers some to According housewife. – woman working opposition the is women Bulgarian most common oppositions in the interviews with famous basic dichotomies presented in the magazine. One of the the of some tracing by “Eva” discernible in easily are femininity magazine contemporary the of models The successful career and high financial capabilities. The la- The capabilities. financial high and career successful self and gains power. gains and self her- asserts woman the housewife a being by that states Beauvoir de Simone gentler. motherly, more shown be art. Then the Virgin Mary and the female saints began to Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition 5 h bad s sg o petg, pof f a of proof a prestige, of sign a is brand The 4 The attitude towards the woman the towards attitude The th -century West-European -century Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

знак на престиж, доказ за успешна кариера и големи bel has to be on display for it is the indicator of a success- финансиски способности. Етикетата мора да биде ful and happy life. истакната, затоа што таа е показател за успешен и среќен живот.

Сликата за деловната жена, иако на прв поглед се The image of this business woman, even though at first чини дека е производ на новото, посткомунистичко glance it seems to be the product of the new post-com- време, поседува многу одлики на супер-жената munist time, has a lot of the features of the communist- од комунистичката доба. Со исклучок на скапите rule superwoman. Except for the expensive Western западни алишта и накитот, ова сè уште е жената clothes and jewellery, this is still the woman who works којашто работи подеднакво многу, дури и повеќе as much as, and even more than the man and at the same од мажот и во исто време се грижи и за семејството. time takes care of the family. The only difference is that Единствена разлика е што таа готви само за време на she cooks only during her days off but then she does it нејзините слободни денови, но тогаш тоа го прави со with pleasure and impresses relatives and guests with задоволство и ги импресионира роднините и гостите her skills. Thus the magazine targets, on one hand, the со нејзините вештини. Затоа, на списанието, од една working women who have no time for their families and страна, целна група му се вработените жени кои не need to justify their view, and on the other hand, house- маат време за нивните семејства и треба да го оправ wives who can find a model to identify themselves with даат своето гледиште, а од друга страна, домаќинките and to fill the lack of their own career. The guilt, instilled кои може да најдат модел со кој ќе се идентификуваат for years on end in women who put their own desires и ќе го исполнат недостатокот од сопствена кариера. first and the family second, is now completely rejected. Вината со години наметнувана врз жените кои However, in “Eva” magazine the feminist position, ac- ги ставаат своите желби на прво, а семејството на cording to which a woman totally neglects her husband второ место, сега веќе е целосно отфрлена. Сепак, во and children to pursue her self-accomplishment, is com- списанието „Ева“, феминистичката позиција според bined with the traditional idea of the superior value of која една жена сосем го запоставува својот сопруг the family. If a woman’s career makes her happy then it is и деца за да се оствари себеси, е комбинирана со better for the children as well – they will be happier and традиционалната идеја за супериорната вредност more contented. “Eva” magazine’s vision of the modern на семејството. Доколку една жена кариерата ја “true woman” combines the two discourses. The ideal прави среќна, тогаш тоа е подобро и за децата – is a successful woman with a happy family, this sharing тие ќе бидат посреќни и позадоволни. Визијата на some common ground with the ‘communist-rule’ mod- списанието „Ева“ за модерната „вистинска жена“ ги el. Of course, the differences with the communist–rule комбинира двата дискурса. Идеалот е успешна жена model are many. The major difference is the focus on a со среќно семејство, а ова има некакво заедничко тло woman’s own needs and wishes coming first. A success- со моделот на комунистичкото владеење. Секако, ful career is of great significance since it enables her to

разликите со моделот од комунистичкото владеење be financially independent. This is why every sacrifice to 207 се многубројни. Најголемата разлика е фокусирањето her career is justified. Consumption has openly become 208 о до усв. уот е соаа а личниот на основата е ин Љубовта чувство. едно во ско пла телесното, и духовното и кога е Тоа човек. секој на соп животот за основа нужната е таа рувањето, свои според пра живее жена Модерната задржување наидентитетот. на техника и престиж на симбол е Тоа себе. по само добра луксузни на консумирањето туку објектите, на култ станало – она што е значајно не отворено е само функционалноста веќе Консумирањето е кариера оправдана. нејзината на име во жртва секоја зошто причината е за Ова независност. можност финансиска нејзина претставува бидејќи од значење е кариера големо на Успешната место. желби прво и на се потреби жената сопствените дека фактот на која јабара тој–Единствениот”? личност романтична безнадежно една жена на чин е разгалена или една на каприц ова е голема Дали и љубов. е да тоа за причината дури непознатото, за живот безбедниот напуштат го да одлучиле се би одеднаш кои жените се Малубројни страница. нова десетгодишна од стабилна излезе врска која беше збогатена и со дете, и сврте којашто таа беше Ирина неочекувани одлуки и нерационални емоции. Сепак, за мисли никакви без стакленик од цвет деликатен луксуз, во грижливите раце на богат маж, со таа личи на опкружена „Жена Флорин: Ирина пејачката поп нова љубов. Еве како списанието „Ева“ ја претставува на стабилниот брак во име на нејзината сигурноста независност од и откаже се да подготвена е понекогаш љубов жена еманципирана Една таа љубовта. со поврзана предодредено е да е не време исто Во преден план. во избиваат сега активност, сексуалната со заедно личност, една на животот низ провлекуваат се кои искуства љубовни од потреба апсолутната за ди о скулаа рвенс с комбинираат се привлечност сексуалната и то иа Љу вила. иулзм а отоент жн. Идејата жена. постмодерната за видуализам от сауа ие дл д само од дел битен станува бовта стве Silvia Petrova оства тон ни ни romantic wholooksforthe One?” hopeless a of act the this is or woman spoiled a of whim the this Is love. great of out it make they if even known un- the pursue to life secure a leave suddenly will who well and turned over a new leaf. Very few are the women as child a in resulted had which relationship stable long ten-year- a ended who Irina was it However, emotions. irrational and decisions unexpected of thoughts no with flower greenhouse delicate a like looks she man, rich a pop singer Irina Florin: “A woman of luxury, cared for by and a new love. This is how “Eva” magazine presents the rity of a stable marriage for the sake of her independence secu the up give to ready is sometimes woman cipated eman- An marriage. with do to something has love this that prerequisite a not is it time, same the At fore. the to comes now life one’s throughout continue activeness, sexual with alongside which, experiences love of cessity for the post-modern woman. The idea of the absolute ne- individualism personal of basis the is Love feeling. one carnal, the platonic and the sexual attraction combine in essary basis for the life of every person. It is spiritual and come a major part of self – accomplishment, it is the nec- be- has Love rules. own her by lives woman modern The an identity. It is a symbol of prestige and a technique for maintaining the objects but the consumption of luxury goods in itself. a cult – what is important is not only the functionality of Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Пејачката е отелотворение на идеалот на модерна The singer embodies the ideal of the modern emancipat- еманципирана жена, која на прво место ја става ed woman who puts her happiness first disregarding the својата среќа, без оглед на традиционалните идеи за traditional ideas of what is appropriate. She combines тоа какви треба да бидат работите. Таа е комбинација the ideal of a beauty with a luxurious life with the drive на идеалот на убавица со луксузен живот и со нагон for independence. She leaves behind the security which за независност. Таа ја напушта безбедноста која & ја the man with her gives her and even a child cannot stop дава сопругот и дури ни нејзиното дете не може да ја her from pursuing her goals. All this is not because she спречи во остварувањето на нејзините цели. Сето ова is cold or senseless but just the opposite – gentle and не е затоа што таа е ладна или нечувствителна, туку romantic. What is important is the quest for love itself. токму спротивното - нежна и романтична. Тоа што This is one aspect of the modern individualism. е важно е потрагата по љубов. Ова е еден аспект на модерниот индивидуализам.

Традиционалната идеја за семејството е исто така The traditional idea of the family is also changed. The сменета. Пејачката тоа го изјавува со сигурност: singer states with certainty: “Marriage is not about being „Суштината на бракот не е да се биде верен некому. faithful to someone. The formal aspect of marriage has Формалниот аспект на бракот нема врска со nothing to do with the feelings… I want to understand чувствата... Сакам да разберам како е да го минеш how you can spend your whole life with one person, ac- сиот свој живот со еден човек, прифаќајќи ги сите cepting him with all his positive and negative sides.” негови/нејзини позитивни и негативни страни“. Marriage is no longer an institution of eternal faithful- „Бракот не е повеќе институција на вечна верност. ness. What is more important is the inner feeling, be- Тоа што е поважно е внатрешното чувство, да се биде ing sure of one’s feelings. Nothing can keep the modern сигурен во сопствените чувства. Ништо не може да woman at her husband’s side if she has decided that this ја задржи модерната жена покрај сопругот доколку is not what is best for her. However, whereas the idea of таа решила дека тоа не е најдобро за неа“. Додека the family has changed so drastically, there is still a tra- идејата за семејството драстично се има сменето, ditional element in the attitude towards man: “A woman сепак останува традиционалниот елемент во ставот is dependent on a man mostly emotionally, then finan- кон мажите: „Жената е зависна од мажот најмногу cially or the other way round. It is acceptable if there is емотивно, па потоа финансиски или по обратниот a balance. I believe that a man feels happy and confident редослед. Прифатливо е доколку постои рамнотежа. when he can give everything to a woman who can love. Верувам дека еден маж се чувствува среќен и сигурен It is masculine for a man to help you without tyranniz- кога може да & даде сè на жената којашто умее да ing over you… Basically, there are no such men. I my- љуби. Мажествено е мажот да ти помогне без да self have always been financially independent. I work, I врши тиранија врз тебе... Но, во суштина - нема такви make a good living.”6 мажи. Јас самата, отсекогаш сум била финансиски 6 независна. Работам, добро заработувам”. 209 210 растење на нејзините деца. Затоа што самиот чин на чин самиот што Затоа деца. нејзините на растење и воспитување на одговорноста и преземе ја да мора така исто таа раѓање, на одговорноста преземе ја ќе жена. Таа можеби има професионален успех, но кога една на кариера... преокупација основната било е ова е која мене, Според со Семејството споредба во нереално... место - прво на жал за но совршено, со било би тоа време време, исто во работам повеќе да и деца минувам моите да можам да сакала Би сопруг мојот прашувам дали ќе ми даде 5 го лева за филџан кафе со да пријатели... замислам да Не можам апсурдно! е Тоа дома. седи којашто личност на тип сум не „Јас жена... Така како повеќе чувствува независна. се таа економски е да жената е правилно Секогаш ми... татко на компанија градежната од со крај парите на кои ми ги плаќа излезам ТВ каналот и со да малку помош Успевам многу... јас добивам трошам Но, не трошоци. ги мои сите кои покријат ги да парите може не дека точно е Навистина БНТ и со тоа не сум целосно зависна од мојот сопруг. кафе. за сопруго на којашtо е: домаќинка семејство, своето на само посветена каналот БНТ, Вјара Анкова, на Вјара БНТ, каналот спикерката со интервјуто на Насловот зависна. финансиски чувствува се да неа за понижувачки за смета се повторно сопругот, и децата за грижи се и Дури и кога жената не е посветена на својата кариера е да и дури неа, еманципирана. за грижи се да таа некој смисла, претпочита оваа во семејството“ на „глава сака биде не да Таа способен. финансиски е да мора маж“ „вистинскиот но живот, за заработува да значи таа самата жена една за чест на Прашање традиција. и еманципација на комбинација типична е кое „Ева“ списанието на моделот претставува го гледиште Ова Јс сг рбтм јс у дпси на дописник сум јас работам, сега и „Јас 4 која во тоа време беше време тоа во која лева пеt бара му t а н сум не Јас Silvia Petrova Vyara Ankova newsreader channel BNT the with interview an of title ered degrading for her to feel financially dependent. The and career takes her care of her children to and husband it is devoted again consid- not is woman a when Even to betakencareof,eventhoughsheisemancipated. prefers she sense, this in family” the of “head be to want not does She capable. financially be to has man” “true a but herself living her earn to woman a for honour of ter typical mat- a is It tradition. the and emancipation of combination model; magazine’s “Eva” shows view This situation hasitsadvantages.” Every children. the missed I then back stress, work the miss I Now alone… mother a woman a makes what not ity of raising her children as well. Because giving birth is bility of giving birth she must undertake the responsibil responsi- the undertakes she when but success fessional pro- have might She calling. main woman’s a is this me, For career… any to first comes Family unreal… – nately the same time, this would have been perfect but unfortu- at work and children the with time of lot a spend could I wish I friends… with coffee of cup a for levs 5 me give to husband my asking imagine cannot I absurd! is This woman… I am not the kind of person who stays at home. a of more feels she Thus independent. economically be to wife a for thing right the always is It company… tion pays channel from myfather’sconstruc- assistance some and with me TV the money the with manage I lot… a I don’tspend But cannot coverallmyexpenses. am paid I money the that indeed true is It husband. depen my on wholly dent not am I so correspondent BNT a am I acoffee. for levs five her give to reads: only Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition I am not a housewife who asks her husband her asks who housewife a not am I 7 who at that time was devoted to her family I ok o a well, as now work “I - - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

раѓање не ја чини жената мајка... Сега ми недостасува работниот стрес, а тогаш ми недостасуваа децата. Секоја ситуација има свои предности“.

Финансиската независност е услов за женственост. Financial independence is a condition for femininity. If Доколку економската зависност од мажот беше нор economic dependence on a man was the norm in the tra- ма во традиционалното општество, во исто време, ditional society, at the same time, during communist rule и за време на комунистичкото владеење, жената the woman had to work as well in order to contribute to мораше исто така да работи за да придонесе кон the family budget, i.e., for the good of the family. Now семејниот буџет, т.е. за доброто на семејството. Сега she works for her own good, for her femininity. Even for работи за нејзино сопствено добро, за нејзината a woman with traditionalist family values, who puts her женственост. Дури и за жена со традиционални children and husband first, it is shameful and unaccept- семејни критериуми, која ги става своите деца и able to be fully financially supported by the head of the сопругот на прво место, срамно и неприфатливо е да family. This hesitation between modern and patriarchal се биде целосно финансиски поддржуван од страна values leads to inner conflict. Sacrificing a woman’s own на главата на семејството. Ова двоумење помеѓу interests for the sake of the children is still considered модерните и патријархалните вредности доведува до as a must but today it costs more – it undermines the внатрешен конфликт. Жртвувањето на сопствените woman’s dignity. This ambivalence, the hesitation when интереси на жената за децата, сè уште се смета choosing between emancipation and tradition is a source за нужност и во денешно време, но сега тоа чини of constant discontent. повеќе – го подрива дигнитетот на жената. Оваа амбивалентност, двоумењето при изборот помеѓу еманципацијата и традицијата, е извор на постојано незадоволство.

Следува дека модерната жена е комбинација на Thus, the modern woman is a combination of extremes: екстреми: Таа е одважна, а нежна, храбра, а беспо she is bold but gentle, brave but defenceless. This is most мошна. Ова е најлесно воочливо кај жени со discernible in women with typically male professions. типично машки професии. Според списанието „Ева“, Such a woman, according to “Eva” magazine is Miroliu- Мирољуба Бенатова е таква жена: „Таа има 26 години. ba Benatova: “She is 26.The criminal reporter from the Како известувач на црната хроника за каналот БТВ, BTV channel managed to make in no time a lot of break- таа успеа за кусо време да направи многу ударни ing news reports on crimes, she met with Kadafi and she новински репортажи за кривични дела, се сретна и со was the only media reporter who took an interview from Гадафи и беше единствениот медиумски известувач a serial killer from his cell after he was arrested.” Mira којшто направи интервју со сериски убиец од неговата Benatova is a competitor, and a long-standing one, in the

ќелија, веднаш по апсењето“. Мира Бенатова е силна discipline criminal reporting which worldwide is prac- 211 конкуренција, и таква која одамна стои на цврсти ticed mostly by men. “8 212 нејасна. начин, и матна останува круг, тој магичен останува позицијата На заштита. за желба „женствената“ со Стремежот кон апсолутна независност е комбиниран можам.“ не но гума, сменам да знам да самата треба дека заклучокот до дојдено имам Одамна сменат светилка. да можат не но менуваат. пустина, среде гума ја сменат да пустина, способни се кои мажи среде многу има чини, се гумата Иако, дупне се им што сакаат од животот, го постигнуваат тоа, и контроверзни доколку и знаат кои мажи интелигентни сакам „Јас гледишта: чудни со кои резултира такви комбинација нови, додадени се порано отфрлени, постојните се кон не но женственост на карактеристики носи во се конкуренцијата со да но мажите. може Традиционалните да улога, за карактеристики машки традиционална презема и својата задржува ја таа страна, една од Така, сфера. приватната во сфера, нежна а јавната во цврста биде да мора таа – живот да биде е успешна, жената секогаш мора да води За двоен жена“. агресивноста една за не дека особено пристап, вистинскиот сметам мојот Не во живот. агресивна сум сепак, приватен не е, „Јас ситуацијата спротивна: пак, токму живот, приватниот однос на Во професијата. на однос во Вака работите мажите. стојат против натпреварот желбата во победи е се поголема да опасноста, поблиска е Колку прет со заменета ставата за динамичност и провокативно однесување. е жена беспомошна и кротката мажи. за Претставата елан. повеќе идеи, самите повеќе работа, за од и желба дури поголема туку неискуство, значи не Младоста професии машките во Опасноста е магнет за модерната жена. Таа е подобра црните за известување хроники којаглавнојапрактикуваатмажи“. на дисциплината во нозе беа припишувани на мажественоста. Оваа мажественоста. на припишувани беа & 5 Silvia Petrova hs h psto rmis vcos yl, t remains it cycle, vague andunclear. vicious a protection. remains for position the desire Thus “feminine” the with combined is independence absolute for aspiration The cannot.” I but myself by tyres change to able be should I that sion conclu- the to come ago long have I bulb. light a change cannot and desert the in tyres change can who men of ty will change the tyre. Though it seems that there are plen achieve it, and, if they puncturea tyre in the desert,they life, from want they what know who men intelligent like “I viewpoints: controversial and strange in results tion combina- This before. masculinity with associated were as such them, to added are new but rejected not are ity feminin- of characteristics traditional The men. against competitive be can she that so characteristics male on takes also she but role traditional her keeps she hand, one on Thus, sphere. private the in gentle and sphere lic to always live a dual life – she must has be assertive in the pub- woman a successful, be To woman.” a for cially espe approach, right the is aggressive being that think not do I life. personal my in aggressive not am “I posite: op - exact the is situation the however, life, private the of terms In professionally. situation the is This is. men with competition the win to desire the greater the is, ger namicity and provocative behaviour. The closer the dan- dy- of idea the by replaced been has woman defenceless and timid the of idea The drive. more ideas, more work, for desire more but inexperience mean not does Youth themselves. men the than even professions men’s at ter bet is She woman. modern the for magnet a is Danger Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition - - - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Од друга страна, и покрај недостатокот од верба во On the other hand, despite the lack of trust in men’s способноста на мажите да се справат со компликувани ability to cope with complicated situations, the criminal ситуации, известувачот на кривични дела нагласува: reporter emphasizes: “I do not think that women can re- „Сметам дека жените не можат да бидат вистински ally be successful without the support of men. Only if a успешни без целосната поддршка на мажите. Само woman has by her side a man who makes her feel like the доколку жената има маж покрај себеси кој прави таа Woman can she manage like a man outside of the sphere да се чувствува како Жена, таа може да го достигне of her private life.” успехот на еден маж надвор од сферата на нејзиниот приватен живот”.

Родовата еднаквост е можна во јавната сфера само Gender equality in the public sphere is possible only un- под еден услов – присуството на маж во приватната der one condition – the presence of a man in the private сфера. Излегува дека една жена постигнала среќа sphere. It turns out that a woman has attained happiness доколку е жена во својот дом, а маж во нејзината if she is a woman at home and a man at her profession. професија. Како резултат на овој двоен стандард, As a result of this double standard the criteria in the pri- критериумите во приватната сфера се бледи: „Имам vate sphere are vague: “I have a boyfriend, I feel good момче, се чувствувам добро со него, и тоа е тоа. Не with him and that’s it. I do not wonder when I will put размислувам за тоа кога ќе облечам бел фустан со a white dress with full skirt on, put my hair up in a bun, целосен глог, да ја замотам косата во пунџа, каде where exactly we are going to have the wedding and who ќе ја закажеме свадбата и кого ќе поканиме. Сакам we will invite. I want to have children but now this does да имам деца, но ова не зависи од отчукувањето на not depend from the ticking of my biological clock. Pro- мојот биолошки часовник. Во однос на професијата, fession-wise, in ten years I see myself doing the same.” за десет години се гледам себеси како го правам истото”.

Жената по терк на списанието „Ева“ има многу The woman of “Eva” magazine has many faces: some- лица: понекогаш е сосем независна, еманципирана times she is totally independent, emancipated and nar- и нарцистички расположена, ги одбива сите cissistic, rejecting all traditional values. Sometimes she традиционални вредности. Понекогаш таа е нежна is delicate and affectionate, values highly the man by her и сензитивна, високо го цени мажот покрај себе side and puts family first. The perfect “Eva” woman is a и семејството го става на прво место. Совршената combination of these two extremes. In fact, the maga- Ева е комбинација на овие два екстрема. Всушност, zine argues that every one belonging to the “fair sex” has списанието аргументира дека секоја којшто му features of both extremes and this is what makes her a припаѓа на „убавиот пол“ ги поседува одликите true woman. She has to combine opposites, to find the на двата екстрема и токму тоа ја чини висtинска balance between them in order to feel satisfied with her-

жена. Таа мора да ги комбинира спротивностите, да self. 213 воспостави рамнотежа меѓу нив за да се чувствува задоволна со себеси. 214 резервираност“. иском зачудувачки е ранливост Нејзината пречувствителна. како замислувате ја да никако немојте Но, насолзуваат. се Севда на очите за успех: „На неколку наврати за време на разговорот, Оваа жена има сопствен став, таа ја нашла формулата современието. на амбициозноста и динамичноста и поседуваат ја но семејството, на посветена целосно задржано имаат дел бидејќи од години, духот 40 на и времињата 30 кога помеѓу жената жени беше на се тие описи најпозитивните ова поради Токму време. новото на духот и поседува го но дух, патријархален во воспитувана е жена Совршената вред системи. носни нивните во традицијата) и (еманципацијата многу се успешни во комбинирањето на тие две спротивности жени Некои обврски семејство. професионални нејзиното заради свои сите напуштила би ги дека изјавува и атмосфера домашна за желна е Жената која ужива почит и која има успешна кариера мене, намојотбратитаткони“. семејство во кое мајка ми секогаш ни беше посветена мојата работа за маж, би го сторила тоа. Пораснав во напуштам ја да мора доколку дека сигурна сум „Јас вели: работа, нејзината во налага посветеност колкава награди меѓународни тоа за прикажување опширното по и новинарството бројни нејзините дува наве ги откако Шишманова, Севда Известувачката на еманципација во написите, списанието со голема со списанието написите, во еманципација на нишка на провејување видливо јасно на присуство очигледното покрај и што тоа е парадокс еден Уште вредносниот сочинува го систем наеднамодерна жена. којашто комбинација чудна оваа токму е читатели женски своите на нуди го им „Ева“ списанието што идентитет на Моделот 10 бинирана со студена со бинирана 9 Silvia Petrova always devotedtome,mybrotherandfather.” I will do it. I grew up in a family in which my mother was man, a for job my up give to have I if that positive am “I says: demands, job her commitment the about length at talking and journalism in awards international merous nu- her listing after Shishmanova, Sevda reporter The ticles, the magazine firmly brands feminism as a position ar- the in thread emancipation outlined clearly a of ence pres- obvious the despite that paradox another yet is It comprises themodernwoman’s systemofvalues. male readers is precisely this strange combination which fe its to magazine “Eva” by offered model identity The vulnerability isstrangelycombinedwithcoolreserve.” Her though. nerves, of ball a her imagine not Do tears. “A couple of times, while we talk, Sevda’s eyes brim with formula: success the found has she own, her of stand a has woman This times. contemporary of ambition and dynamicity the have also they and family the to devoted of the spirit of the times when the mother was completely some kept have they since age of years 40 and 30 tween why the most positive depictions are of those women be- sphere but has the spirit of the new times as well. This is ues. The perfect woman was raised in a patriarchal atmo- val- of system their within tradition) and (emancipation opposites two the combine well very family. can women her Some of sake the for commitments professional all leave will she that states and atmosphere domestic for yearns career successful with woman respected The Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition 9 10 - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

увереност го означува феминизмот како позиција which evokes hostility, or, at best, ridicule. Time and која предизвикува негативни чувства, или во again the magazine shows that the model of the modern најмала рака, барем исмевање. Списанието упорнo Bulgarian woman rules out feminism. To prove this, the прикажува модел на модерната Бугарка којшто patriarchal characteristics of love and commitment to го исклучува феминизмот. Како потврда на тоа се the family and the home are pointed out. Despite that, истакнуваат патријархалните одлики на љубовта in practice, the magazine disseminates exactly the ideas и посветеноста на семејството. И покрај тоа, во of last-generation feminists – “equality in differences.” пракса, списанието ги разгласува токму идеите на That is to say, that every woman has the right to assert феминистките од последната генерација - „еднаквост her individual interests and needs – which are, after all, во разликите“. Односно - секоја жена има право да different and depend on various factors such as social ги афирмира своите лични интереси и потреби кои status, education, religious beliefs etc. According to this се, во крајна линија, различни и зависат од повеќе thesis the patriarchal acceptance of the man as the stan- фактори како што се социјалниот статус, образова- dard against which the woman is defined as a difference, нието, религиозната определба и т.н. Според оваа marks social relations of power. The attitudes and the теза, патријархалното прифаќање на мажот како values of the dominating group are accepted as the norm стандард наспроти кој жената се дефинира како and the group which does not comply with the stan- разлика, е обележје на општествените односи на dard (i.e., the women) is always marginalized because моќта. Ставовите и вредностите на доминантната its identity is incompatible with the universal model. група се прифатени како норма и групата која не го Thus the binary model constantly creates identity and its исполнува стандардот (т.е. жената), е секогаш мар- counter-identity. This is why poststructuralist feminism гинализирана затоа што нејзиниот идентитет не го insists on deconstructing the simple opposition unifor- исполнува универзалниот модел. Така, бинарниот mity/diversity and proceeding to many multiple diversi- модел постојано создава идентитет и нејзин контра- ties. To admit the existence of all the differences and to идентитет. Ова е причината зошто постструктуралис reconstruct the ethical would give equal value to women тичкиот феминизам инсистира на деконструирање and would recognize them as self-determined subjects. на простата спротивност униформност-различје The ethical issue of feminism is about women keeping и на напредување кон големо мноштво разлики. their female characteristics and at the same time becom- Признавањето на постоењето на сите разлики и ing full moral agents.11 Today it is obvious that different реконструирањето на етичкото, би им дало еднаква women think of themselves and their interests and prob- вредност за жените и тие би биле прифатени како lems in a different manner. This is a step up in the his- самоопределени субјекти. Етичкото прашање на фе- tory of feminism since now the relations between women минизмот се однесува на задржувањето на женските themselves are the object of research. карактеристики од страна на жените, а во исто време претворање во комплетни морални агентури.11 Денес е очигледно дека секоја жена за себеси и за своите

интереси и проблеми мисли на различен начин. 215 Ова е напредување во историјата на феминизмот, 216 ошо м мќ а еилв аи д г шр и шири ги наметнува на општествотоовиешеми. да начин невидлив на моќ има којшто медијаторот се Медиумите општеството. на страна од наметнати однесување, на форми различни низ и е изразува се конструкција социјална и културна како што Женственоста женственост, списанието. на идеологија темелната современата на претставуваат моделот го жени Овие идентитет. на модели овие токму читателите на нуди ги им „Ева“ санието а тблот тшои в ордлвњт на определувањето стил. животен во сопствениот тешкотии стабилност, на недостаток несигурност, во резултира моделите на стануваат минлива категорија. Постојаното менување се на нив го темели својот сјае. идентитет, што сè сè Славните повеќе личности, на злато и кои една е повеќе личност, огледувајќи не Сепак, живот. нејзиниот на одговара му најдобро којшто делот личноста земе го кои да може од однесување на модели нудат Тие живот. стварниот во изборот на последиците искуси ги да без стилови животни или улоги различни во личноста на бидејќи значење, големо имаат измислени) и Во така стварни, свет. стварниот и модерното општество, моделите за огледување (како фантазијата на светот раат синтетизи ги Тие идентификација. и проектирање на принципите соединуваат ги личности Славните стил. животен и нудат лица славните да моделите, на може слободно читателите избираат да кои се огледуваат. Покрај физичката на убавина модели се Moren)) (Edgar Морен (Едгар Олимп бугарскиот на личната кон на крет на оглед вредноста жена–без секоја нагласува на индивидуалност списа ја Бугарки, „Ева“ познати нието на интервјуирањето Со предмет наистражување. стануваат жените меѓу односи самите сега бидејќи ната професија или социјалниот статус. Ѕвездите аат онс д с обиде се да можност даваат & 12 о невут, спи интервјуата, Во Silvia Petrova society inanintangibleway. on schemes these impose and spread to power the has who mediator the are media The society. the by posed construct is expressed in certain forms of behaviour, im- social and cultural a as Femininity magazine. the of ogy ideol the underlies which femininity contemporary the exact identity models. These women outline the model of In the interviews “Eva” magazine offers its readers these tblt, ifcly n eemnn oes ownlifestyle. one’s determining in difficulty stability, of lack insecurity, in results models of change The frequent transitory. more and more are identity own one’s bases person a which glit on celebrities The gold. not that is ters everything However, life. own one’s for best the take can person a which from behaviour of models offer They choice. real-life a of consequences the encing experi without lifestyles or roles different on try to nity opportu the person a give they since significance great have alike) imaginary and (real models role the society between the fantasy world and the real world. In modern of projection and identification. They make the synthesis principles the unite celebrities The lifestyle. a offer ties celebri the beauty, physical of models from Apart from. are the role models the reader has the freedom Moren) to choose (Edgar Olympus Bulgarian the from stars The status. social or profession particular the of regardless – individuality own woman’s every of worth the stresses magazine “Eva” women, Bulgarian famous Interviewing Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition 12 - - - - -

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Покрај спротивноста жена од кариера-домаќинка, Alongside the opposition career woman/housewife, an- друга спротивност којашто ја опишува сликата other opposition describing the image of the modern на модерната жена е изобилство-сиромаштија. woman is affluence/ poverty. Since the model of the suc- Бидејќи моделот на успешна жена е централен, cessful woman is central, it is only logical to emphasise тогаш логично се нагласува вредноста на големите the value of high financial capabilities. Apart from self финансиски способности. Покрај самореализацијата – realisation and self-satisfaction a career should mean и самозадоволноста, кариерата треба да значи и good financial returns. It is economic independence that добар финансиски приход. Токму економската makes the woman feel successful and independent as a независност прави жената во целост да се чувствува whole. That is why the most important proof of a woman’s успешна и независна. Токму затоа, најважниот доказ successful professional development and therefore of a за успешниот професионален развој на една жена, social status in the eyes of the public is embodied in the а со тоа и нејзиниот социјален статус во очите на idea of consumption. Self-realisation is thought of as a јавноста, отелотворен е во идејата за консумирање. basic value but what is important are not career achieve- Самореализацијата се смета за основна вредност, ments in themselves, rather – how a person spends но тоа што е важно не се самите достигнувања во money and enjoys life. There is a close relationship be- кариерата, туку како една личност ги троши парите tween the independence of the woman as a basic feature и ужива во животот. Блиска е поврзаноста помеѓу of her modern identity and consumption as a technique независноста на жената како основна црта на неј for maintaining this identity. A woman’s incapability to зиниот модерен идентитет и консумирањето како spend money and have fun lowers her esteem in her own техника на задржување на тој идентитет. Неможноста eyes, as well as in the eyes of the public. Affluence means на една жена да троши пари и да се забавува, ја prestige not in itself but as a means which gives access to намалува нејзината самодоверба во сопствените consumption and thus, a symbol of success. очи, како и во очите на јавноста. Богатството озна чува престиж, но како средство кое дава увид во консумирањето, претставува и симбол за успех.

Во модерното општество, минимум животен стан- In modern society, the minimum living standard includes дард вклучува консумирање на одредено количество the consumption of a certain amount of goods. This is a стока. Ова е консумација наметната од страна на оп consumption imposed by the society and every individu- штеството и секој поединец којшто не го следи темпото, al who does not keep up with it loses his/her social exis- го губи своето социјално постоење. Општествениот tence. The social system is what imposes the necessity of систем е тој којшто наметнува нужност за консумирање consumption – a social compulsion which is seemingly – социјално присилување, кое навидум е резултат the result of the freedom of choice. In fact, in modern на слободата на избор. Всушност, во модерното society, the “freedom” to consume is equivalent to the општество, „слободата“ на консумирањето е еднаква “freedom” to work. Consuming goods is not thought of

на „слободата“ на работењето. Консумирањето на as an expense but rather, as a sensible investment, a pre- 217 стока не се доживува како трошок, туку како разумна requisite for affluence.13 In this sense, consumption and инвестиција, предуслов за изобилство.13 Во оваа affluence are closely bound. 218 може данасмеенекојдруг,итаканатаму“. насмевка ваша секоја што Затоа значење. има која насмевка предизвика да може што има Затоа - значење. купуваме го кое стока парче секое - предмет безначаен Секој моќ. неверојатна има работа, после или ручек за паузата на купиле ја сме којашто стока преживу тера е оваа на актив значењето од дефинира напис го година Еден 2001 „Ева“). март списанието во користат се кои заемки странски ретките од (една „шопинг“ за самопочит мора содржината, голем дел од своето време да оддели од дел поголемиот како текстуалната, така и визуелната. Секоја жена со за насока Оваа е култ. во теза претвора се консумирањето а изобилство, пари, значи кариера трошењето е успехот покажува се којшто на начинот Успешна жена. ната ристики кои ја опишуваат идеалната слика на модер каракте основните се ова „Ева“, списанието Според тесно се изобилството поврзани. и консумирањето смисла, аожтли а а кк шо е позитивните и се еднакво што емоции“, како се пружите вас Тие ги за тело. задолжителни му своето на да задоволства секојдневно сите заборавајте не - „Серии средства емоции: против целулит и за добри подигнување на градите насмевки. на извор ароматични средства за е капење, спрејови за енергија, позитивност повеќе тоа светот, внесува во Консумирањето со другите. и тебе за за исполнет дело добро на еднакво е направи Консумирањето и го ќе светот посреќен којшто во претвори процес се непрекинат да мора дека добра докажува нови Се стекнувањето среќата. кон патот е Шопингот Уаиа зрве. о оргт п пропагирање по потрагата Во здравје“. и „Убавина от а оент жн: Шпн терапијата „Шопинг жена: модерната на ност иа рј дн о есаа таеиа на стратегија женската во еден број пија ае. Еетт а аоо ач женска парче малото на Ефектот вање... 15 иуа а таиие а списанието на страниците на пишува 14 Silvia Petrova tors of “Eva” magazine generally hold in high priority no edi the which language proper and pure for rule the – coined are words new even consumption of ideology the “Beau for you as positive emotions are.” emotions positive as you for compulsory as are These daily. body your indulge to get for- don’t – breast-lifters and killers – cellulite energizing sprays, series, products good bath of “Aromatic source a emotions: is provides it world; Consumption the to others. attitude positive for a and you for deed good a equals Consumption smiles. more of full and er happi- world the make into will which turn process incessant an must possessions newer and newer quiring ac - that argued is It happiness. to way the is Shopping make someoneelsesmileandsoon.” can smiles your of each Because matters. which smile effect a can it Because matters. – buy we goods of piece a – thing insignificant Every incredible. is work after or break lunch during bought have we goods women’s of piece small a of effect The strategy… survival woman’s a in therapy one number the is therapy “Shopping ity: activ- modern-woman this of meaning the defines 2001 rowings used in “Eva” magazine). An article from March time her for “shopping” (one of of the few part foreign language large bor- a spare to has woman self-respecting largest part of the content, textual and visual alike. Every the for guideline the is thesis This cult. a into turns tion consump- and money spending is success demonstrate to way the affluence, means career successful A woman. modern the of image ideal the describe which teristics charac- main the are these magazine “Eva” to According Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition ty and health” state. In the pursuit of propagating of pursuit the In state. health” and ty 15 the magazine’s pages magazine’s the 14 -

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

на идеологијата на консумирањето, се коваат дури longer applies in this section. Everything comes second и нови зборови - правилото за користење на чист и to the idea of the “sacrosanct” supply of new products правилен јазик, кој уредниците на списанието „Ева“ which increase the enjoyment of life. го сметаат за приоритет, веќе не важи за овој дел. Сè станува второстепено во однос на идејата на „светото“ набавување нови производи кои го зголемуваат уживањето во животот.

Предметите за консумирање му даваат значење The objects of consumption give meaning to life. They на животот. Тие нудат бегство од здодевниот provide an escape from the dreary daily life, they help секојдневен живот, тие & овозможуваат на жената the woman enjoy life and herself: “For some people, life да ужива во животот и во себеси. „За некои луѓе is black or white only. This, though, is a trite, pessimis- животот е едноставно или само црн или бел. Ова tic and old-fashioned belief. Get rid of all doubts: Life пак, е дотраено, песимистичко и старовремско is wonderful! And colourful! The make-up trends prove верување. Ослободете се од сите сомнежи: Живо it.”16 Life mirrors the world of objects – they dictate the тот е прекрасен! И разнобоен! Трендовите во де rules. Reality is what goods present it to be. коративната козметика го потврдуваат тоа.”16 Животот го рефлектира светот на објектите – тие ги диктираат правилата. Стварноста е таква каква што ја претставуваат стоките.

Разноликоста на предметите за консумирање е The diversity of the objects of consumption is extremely многу важна за извлекување на целосно задоволство. important for deriving full pleasure. The magazine show- Списанието ги бомбардира читателите со огромни ers its readers with an enormous amount of information количества информации за цели палети на козме on the whole range of cosmetic products and clothes. тички производи и облека. Сите подеднакво се All are equally strongly recommended, only the positive препорачуваат, се истакнуваат само позитивните sides are underlined. The articles look like pieces of ad- страни. Написите личат на совети, но всушност vice but in fact they recommend everything equally pas- сè препорачуваат подеднакво страстно. Крајниот sionately. One is left with the impression that the mod- впечаток на читателите е дека на модерната жена ern woman needs a wide range of products to look and & треба широка палета производи за да изгледа feel good. Above all, it must be stressed time and again и за да се чувствува добро. Пред сè, неизбежно that the newest products must be tried on because “new” се нагласува дека најновите производи мора да means better, more efficient and more sophisticated. At се пробаат, затоа што „ново“ значи и подобро, the same time, the needs which are created by propa- поефикасно и пософистицирано. Во исто време, gating the abundance of new products should never be

потребите кои се создаваат со пропагирањето на completely satisfied. The articles and the photographs in 219 изобилството нови производи, не смее никогаш да the magazine are a never-failing source of temptations, 220 рлк д нсм беа д оаа колекција... новата од облека носам да прилика секоја за слобода, таа имам ја секогаш јас зборови, на play, клиент Miss Sixty, Pamela Megan, Contradiction. Со други сум „Јас на Re- – Софија во продавници модни водечки неколку вели: беше страница) двапати (која насловната Флорин Ирина пејачката интервју, едно Во кариера. успешна за доказ време, претставува консумацијата како предуслов и, во исто ја „Ева“ списанието душата, за спасение како Освен само создава Умереноста претвора комични ситуацииизатоанесепрепорачува. идентитет. ја на модел завист, во и почитување предизвикува жена оваа на Претставата привлечна. крајно чини се сè, купи се да Способноста предмет. најмодерен и постои. последниот купи го да моментот во мора самопочит не не со а Жена купување, производите. да на на чин употреба понатамошната самиот друго е важно ништо е што Тоа Како животот. како на претставено значење основно е активност, централна сеопфатна, купувањето списанието, Во задоволства коинаскороќедодеат. нови за жед постојаната без т.е. поинаку, живее да може не којшто консумент создадат да целат полза нејзина во работат кои списанијата и Индустријата е консумирање за претставен како израз и доказ на Притисокот слободата на избор. претходното. од и послатко уште очекување биде ќе кое задоволство, следното во на живеат луѓето цели: една на најголемите суштината од е Ова искушуван. биде да и сака кој подобро потрошувач создава се којшто на начинот уште е Ова нешто пазарот. на најде се да може постои, дека попримамливо навестување има Секогаш процес. непрекинат поттикнува се што со искушенија, на извор неисцрпен се списанијата во фотографиите и Написите задоволени. сосем бидат 17 Silvia Petrova and soon-to-become-boringpleasures. life in any other waybutwiththeconstantthirstfor new his/her live cannot who consumer a creating at aim efit ben- its for work which magazines the and industry The choice. of freedom of proof and expression an as sented pre- is consumption for pressure The one. previous the than sweeter even be will which pleasure following the of anticipation the with live people about: is goals major the of one what is This created. is tempted be to wants tempt who consumer more a how is This market. the on remains ing and better even something that hint the always is There process. never-ending a is enticement is a great pleasure for me to leaf through a good fash- good a through leaf to me for pleasure great a is It event... every for collection new a from clothes wear to freedom the have always I words, other In tradiction. shops in Sofia – Replay, Miss Sixty, Pamela Megan, Con- twice) mentions: “I am the client of a few leading cover fashion magazine the on appeared has (who Florin Irina singer the interview an In career. successful of proof a as time same the at and prerequisite a as consumption presents magazine “Eva” soul, the of rescue a as Except and that iswhyitnotrecommended. situations comical only causes of Frugality model a identity. her making thus envy, and respect evokes woman this of image The attractive. highly seems thing item in every moment. The ability to afford to buy every- fashionable most and newest the acquire to has woman self-respecting A afterwards. products the of use the not else existed. What is important is the act of buying itself, ing, central activity, a main meaning of life. As if nothing all-consum- an as presented is buying magazine the In Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition 17 - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Големо задоволство ми претставува прелистувањето ion magazine when I have some free time. So that I can на добро модно списание кога имам малку слободно check the trends and feel the spirit of the time...I think време. Така можам да ги проверам трендовите и да it is very important for a public person to know where to го почувствувам духот на времето... Сметам дека е wear what… I go to the gym three times a week, I used многу важно една јавна личност да знае што и кога to go to a massage parlour every day. I am careful about да носи... Јас одам во сала за вежбање трипати во what I eat – fish, white meat, vegetables, fruit, lots of неделата, а порано, одев и секој ден на масажа. mineral water – this is my menu… At home, I am the Внимавам што јадам – риба, бело месо, зеленчук, mother of my son and my mother’s daughter. It is a fact, овошје, многу вода – тоа е моето мени... Во домот, јас though, that our relationships depend on the demands of сум мајка на мојот син и мамина ќерка. Сепак, факт my public profession.”18 е дека нашите односи зависат од потребите на мојата јавна професија”.18

Една успешна жена зависи од стоките кои ги кон A successful woman depends on the goods she consumes сумира – многу е важно тие да се дизајнирани и скапи. – it is very important that they are designer and expen- Ова е најважниот симбол на престиж. Присуството sive. This is the most certain symbol of prestige. Pres- во јавната сфера е еднакво на консумирањето на ence in the public sphere is equivalent to consuming одредени производи. Распуштеното консумирање certain products. The ostentatious consumption of ex- на скапа и луксузна стока значи професионалност. pensive and luxury goods means professionalism. Every- Сè, вклучително и семејството, е на второ место thing, the family included, comes second to the career, во однос на кариерата, која најмногу зависи од which largely depends on the objects of consumption предметите за консумирање кои ја обликуваат which form a person’s social image. These objects make социјалната слика за една личност. Овие предмети one trust or distrust the respective person. They are the внесуваат доверба или недоверба кон тоа лице. Тие се indicator of professional qualities. Thus, consumption is показатели на професионалните квалитети. Оттаму, the result of a successful career (which gives the financial консумирањето е резултат на успешна кариера (што capability of buying) as well as a prerequisite for it (due ја дава способноста за купување), како и предуслов to the respect it commands from society). за неа (во однос на почитувањето кое го диктира во општеството).

Консумирањето, како централен дел на постоењето, Consumption as a central part of existence alters the исто така ја менува и идејата за мајчинство: „Би idea of motherhood as well: “I will lie if I say that I de- лажела кога би рекла дека најмногу уживам во light mostly in buying toys for my daughter. I seem to be купувањето играчки за мојата ќерка. Се чини дека a good mother but I don’t invest in this that much… After сум добра мајка, но не вложувам премногу во тоа... all, I delight mostly in spending money on myself… I like

Сепак најмногу уживам кога трошам пари на себеси... to be different every day and clothes determine my mood 221 Сакам да бидам различна секој ден и облеката многу to a great extent.” (Silviya Lulcheva, an actress, dubbing влијае врз моето расположение. (Силвија Лулчева, the main character in “Sex and the City” TV series).19 222 кек, о оамв гао н гано лк во лик главниот телевизиската серија„Сексотиградот“). на гласот позајмува го актерка, укинла ик мж д с пиии еа е дека причини се козметичките за и важи Истото бескорисна. целосно да може иако требаат функционална, им не кодот, прочитаат дополнителни податоци. Скапата стока е стандардно го да умеат кои оние На само купат. се да може туку тие кои од продавниците стоките, на предностите наведува списанието ги зошто за не причината и и корисно е за е Тоа и квалитетно. што смета се тоа скапо, што и фактот дизајнирано на должи замисла се Оваа најверојатно претставуваат. ја на којашто практичноста нагласи облеката на ја внимание премногу да пос ветуваат не обидува фотосесиите се Напротив, функционалноста. не „Ева“ Списанието урсо Рзлао о оа ир с мноштвото се игра значења коигиимаеденпредмет. оваа од Резултатот корисните украсно. а – практично, делуваат бескорисните често затоа, предмети токму и вината и од ослободува предметот опуштеност го на Функционалноста од заснова екстраваганција. предметот се на времиња статусот изминати Денес, етика. работна пуританската и време, слободното со поврзан идеја, аристократската на моралот помеѓу конфликтот во статус својот стекнува го консумирање статус за предметот што социјалниот фактот поради е покажува Ова сопственици. нивните го на и престиж дава им што нешто има секогаш дека функционалност, дека има повеќе димензии во предметите од нивната практичниот со занимава аспект на облеката. се Бодријар (Baudrillard) не забележува носеа „Ева“ списанието ја која облеката функционалноста, сè пред истакнуваше ја моделите, на претставувањето кога владеење, комунистичкото на времето од списанија женските од разлика За принципи. истите со согла сност во создаваат се списанијата во Фотосесиите 20 19

Silvia Petrova by anobject. carried meanings of abundance the in results game This decorative. – ones useful the and useless practical look the objects often why is this and guilt from object the of characteristic this free to comes Functionality gance. ject of former times is based on ostentation and extrava ob - the of status the Today, ethic. work Puritan the and morals of the leisure time, related to the aristocratic idea the between conflict the in status its receives sumption con- of object the that fact the to due is This possessors. gives which something them prestige and demonstrates the social always status of their is there that tionality, func- mere Baudrillard than objects the to clothing. more is there the that notes of aspect practical the with away done has magazine “Eva” functionality, all, above stressed, models the by worn clothes the of presentation the when rule women’s Communist of the time the Unlike from magazines principles. same the with accordance in shot are magazine the in sessions photo The the product. What is expensive is also useful and of good of effect the miraculous more the price, the higher the cos- and brand the of repute the higher the for – products metic valid is same The useless. utterly seem might pensive goods are functional by default even though they Those who can read the code need no further details. Ex- the goods, only the shops from which they can be bought. of advantages the list not does magazine the why is This quality. good of and useful also be to considered is sive probably due to the fact that what is designer and expen is though, This, display. they clothes the of practicality the to attention no pay sessions photo the contrary, the To functionality. stress to try not does magazine “Eva” Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition 20 - - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

производи – колку е поголема репутацијата на quality, this is the logic of modern consumption. It is so марката, а повисока цената, почудесен е ефектот на by default, no arguments are necessary. производот. Што е скапо, истовремено е и корисно и квалитетно - тоа е логиката на современиот консумеризам. Тоа е толку стандардно, што не се потребни никакви докажувања.

Модните трендови се основниот фокус на Fashion trends are the main focus of the photo sessions фотосесиите на списанието „Ева“. Модата е таа што of “Eva” magazine. Fashion is what makes the dysfunc- придонесува нефункционалниот изглед да делува tional look attractive and desired. Fashion is a seemingly привлечно и посакувано. Модата навидум е случајно random production of meaning – it produces “beauti- произведување на значење - таа произведува „убаво“ ful” by the principle of its radical negation, by putting a по принцип на радикална негација, со ставање на sign of equality between the beautiful and the ugly. Thus, знак на еднаквост помеѓу убавото и грдото. Оттаму, what is most impractical, eccentric or scandalous can be нешто што е најнепрактично, ексцентрично или declared beautiful – this is the legitimacy of irrational- скандалозно, може да биде прогласено за убаво - тоа ity. Those objects which are strange or unusual please е легитимноста на нерационалноста. Предметите by provoking the attention. They attract the attention кои се чудни или необични, пружаат задоволство by their pretension to absoluteness.21 Since fashionable преку предизвикување на внимание. Тие го objects are a symbol of social prestige, celebrities show привлекуваат вниманието со нивното претендирање them off all the time, thus re-asserting their belonging кон апсолутноста.21 Бидејќи модерните предмети се to the higher social strata. The obsession with fashion симбол на социјален престиж, славните личности in post-communist Bulgarian society is perhaps the re- постојано ги експонираат, потврдувајќи ја со тоа sult of the desire to prove financial stability and “nor- својата припадност во повисоките социјални слоеви. malizing.” “Eva” magazine claims to provide its readers Опседнатоста со модата во посткомунистичкото with information about the newest fashion trends. This, бугарско општество можеби е резултат на желбата да though, is made pointless to an extent by the equality се докаже финансиска стабилност и „нормализација“. they put between fashionable and expensive. In the long Списанието „Ева“ тврди дека на читателите им run, the thesis which gains the upper hand is that every дава информации за новите модни трендови. Ова expensive item is fashionable, the bigger its price, the сепак донекаде станува бесцелно поради тоа што се bigger the prestige it gives to its owner. изедначуваат модерното и скапото. Во крајна линија, тезата која е поприфатлива, е дека секој скап предмет е модерен, колку е повисока цената, толку е поголем престижот којшто му го дава на сопственикот.

Како што веќе зборувавме, консумирањето на скапи, As we have already discussed, the consumption of ex- 223 дизајнерани добра е услов за, резултат и доказ за pensive, designer goods is a condition for, result and a повисок социјален статус. Затоа, јавното консуми proof of a high social status. Therefore, public consump- 224 деловна империја која е толку космополитска колку космополитска толку е која империја деловна се мери со широчината на нејзините визии. Лора има да може не елита деловна бугарската од жена друга една Ниту крај. до искористи го да и него во ужива да го загуби својот вкус за животот или вештината да без име, и империја деловна создаде победник, како излезе таа – повеќе Уште отпочеток. од почне да и болка на светот, таа успеа да се прибере, да до крајните не границите и ја натера се да помине низ сета откаже Колинс – дури и кога судбината ја фрли во искушение Џеки на ликови фиктивните како токму е Лора саги. холивудски нејзините на ликови централни жени се силни кои на галерија нејзината збогатила ја би ни без познавала, ја би Колинс Џеки ракави, Кога шминка. трошка кратки со маица во и фармерки во облечена капучино, своето од малку напи се „Лора на објавува никаквистатии. уредничка не главната самата и интервјуа интервјуто прави на ретко која списанието, во страна вродена од претставена со направено е и Вака вкус совршена префинетост. сензитивна, софистициран е со време домаќинка исто во и, луксуз работа чијашто незамислив во живее богатство, има која напредува, жена моделот: на отелотворение вистинско е Таа женственост. модерната на одлики најглавните комбинира ги „Ева“, списанието според „Мобил Тел“, Владимир Грашнов. Владимир Тел“, „Мобил лица. односните Видинлиева, сопругата на починатиот сопственик на на минатото Лора со интервјуто е од процес овој за пример Типичен детали и луксуз, како тој на потеклото игнорира се намерно што при слоеви, социјални највисоките на претставници како претставени се списанието во живот, луксузен живеат повисоките кои оние логика, оваа со согласност Во ранг. од социјален се висок и да престиж значи Луксузот како слоеви. претстават се да јавно рање им дава можност на луѓето од пониските слоеви 22 Таа е жена која, жена е Таа Silvia Petrova we o “oi Tl Vaii Grashnov. Vladimir Tel” “Mobil of owner late the of wife the Vidinlieva, Lora with interview the is process this of example typical A people. respective the of past the of details the and luxury this of origin the ing overlook- deliberately while strata, social highest the of of life a live representatives as magazine the by presented are luxury who those logic, this with accordance In rank. social high a and prestige means Luxury stratum. tunity to declare themselves as such from a higher social oppor- an strata social lower the from people gives tion nuns. At the same time she has sensitivity, vulnerabil - sensitivity, has she time same the depressed At of nuns. full convent a exhilarate can that life for politan as herself… she radiates such energy and passion cosmo- as empire business a has Lora vision. of breadth her match can elite business Bulgarian the from woman other No it… of most the make and it enjoy to or skill the life for taste her losing without name a and empire business a created has she day, the won has she – more Even over. start to and up give to not together, herself her through all the pain in the world she managed to pull put and limits the to her tested fate when even – Collins Jackie of characters fictional the like just is Lora sagas. of strong women who are at the centre of her Hollywood chance to know her, she would have enriched her gallery the had Collins Jackie If make-up. of trace no with shirt “Lora takes a sip of her cappuccino, clad in jeans and a T- feature storiesofherown. tor-in-chief who rarely takes interviews and publishes no edi magazine’s the by taken interview the in depiction her is This finesse. innate and taste sophisticated with housewife perfect a sensitive, is time same the at and ry luxu- unimaginable in lives fortune, a has who prospers, true embodiment of the model: the a woman whose is business She femininity. modern of features central most the combines magazine “Eva” to according who, woman Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition 22 h i the is She - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

и таа самата... таа зрачи со толку многу енергија и ity, a sophisticated taste for objects and a keen taste for страст за живот, што може да разгали цел манастир friendship.”23 со депримирани калуѓерки. Истовремено, таа е чувствителна, ранлива, има софистициран вкус за предметите и желба за дружење“.23

Ова е вистинскиот модел на жената на денешницата This is the true model of the woman of today – strong – силна, но сензитивна и софистицирана. Главната but sensitive and sophisticated as well. The editor-in- уредничка на списанието „Ева“ ја претставува како chief of “Eva” magazine presents her as an unattainable недостижен модел за углед - од девојче од училиште- role model – from a boarding-school girl to a business интернат до деловна дама која поседува луксузни lady owning luxury houses in Italy, Africa and Bulgaria. вили во Италија, Африка и Бугарија. Жена со стил A classy woman with a “sophisticated taste for objects”, со „софистициран вкус за предмети.“ Авторката Lora is greatly admired by the author of the interview. на интервјуто ја воспева Лора како единствена “Lora is a unique person. She has a kind of charisma… личност. Таа има некоја харизма... Признавам дека I admit that I cannot write about her with impartiality не можам непристрасно да пишувам за неа, затоа because I flatter myself that I am one of her friends.” што ми претставува чест што сум една од нејзините пријателки.“

Еве како оваа жена претставена како апсолутен This is how this woman represented as the absolute ideal идеал, се опишува себеси. „Јас сум силна, но јас сум и describes herself: “I am strong, but I am very vulnerable многу ранлива кога станува збор за љубовта, децата, when it comes to love, children, friends… I go through пријателите... И самата минувам низ сентиментални sentimental crises, too. I suffer when a friend lies to me кризи. Страдам кога некој пријател ќе ме излаже or offends me. I can be hurt easily… I can cook. I am an или ќе ме навреди. Не е тешко да ме повредиш... excellent cook, I can prepare anything and I do it with Умеам да готвам. Одлична готвачка сум, знам да love. African, Italian, Chinese, Bulgarian cuisine – noth- подготвам сè и тоа го правам со љубов. Африканска ing is too difficult for me… I don’t smoke. I rarely drink; кујна, италијанска, кинеска, бугарска – ништо не ми I do a lot of sport. I swim, I go to the gym. And I medi- е тешко... Не пушам. Ретко пијам; многу спортувам. tate.” Пливам, одам во сала за вежбање. И медитирам.“

Ова е жена којашто се чини совршена во секој This is a woman who seems perfect in every aspect. She поглед. Таа има изградено деловна империја; таа е has built a business empire; she is strong, hard-work- силна, работлива и независна, живее во раскошен ing and independent, living in ostentatious luxury, but луксуз, но здраво. Истовремено, таа ги почитува healthily. At the same time she upholds traditional val-

и традиционалните вредности, сентиментална е ues, she is sentimental and tender, she puts her family 225 и нежна, семејството го става на прво место и е first, and she is a perfect housewife. Excellent taste and совршена домаќинка. Одличен вкус и рафинираност refinement are revealed in the abundance of extravagant 226 е д еонт потекло. непознато од се средства финансиски чии круг, деловен сомнителен со нејзината поврзува се обично жена оваа што фактот е слика на величественоста вознемирува ја што изми од и слените личности во романите. Единственото нешто дури понереална чини се Видинлиева Лора сликата. на создавањето во придонесува мерка голема во интервјуто, на почетокот на спомнува ја на стилот романите во за жени токму на Џеки написот, Колинс, којашто во авторката пишување на Сладникавиот стил нереална. целосно чини се сликата и традиционални семејни вредности. Опишана така, кариера на успешна на со женственост жена средовечна модерната – уредничка списанието на идеалот којашто главната од слика извод оваа токму е зацртува ја што „Ева“ чудо списанието е Не и никогашнетребадасекаже‘неможам’”. вљубува и одљубува... Мора да се продолжи понатаму се да бори, се да чекори, се да продолжи се да Мора придружено е со мудрост: знаење „Човек светско не широко би Нејзиното требало да екстаравагантниот стил. жали. животен на изобилието во откриваат се езн дкииаииае оаоуае и озаконување е Резултатот декриминализирање, рехабилитирање во сликата. јавниот простор. Од ова логички прочистуваат негативниот нејзино ја прикриваат коишто и го стил, престиж, углед на животен знак Изобилството, елегантниот се идентификуваат. и групи се социјални луксузот да сите сакале од жените би кои со восхит, предизвикуваат кои од таквите карактеристики, прочистена ните позитив е само Остануваат слика атмосфера. идеалната негативната начин, тој на Претставена идентитет? на модел во углед претворена таков е со жена токму зошто форма; најчиста претставува го нејзината во женственоста за списанието на идеалот да избрана била жена таква токму 24 нргнн е зошто е Интригантно Silvia Petrova cial means are of unknown origin. unknown of are means cial finan whose society business shady the with associated usually is woman this that fact the is image her of deur gran- calm the disturbing thing only The novels. these of characters fictional the than even unreal more seems Vidinlieva Lora extent. great a to image the to tributes con- interview, the of beginning the in mentions author the who Collins, Jackie by women for novels the of style unreal. The sugarcoated style of the article, exactly in the absolutely seems image the is, it as Described values. ily aged woman with a successful career and traditional fam- of the magazine’s ideal of modern femininity – a middle- epitome the is which image, this outlining person the is It is no wonder that the editor-in-chief of “Eva” magazine keep walkingandyoushouldneversay‘Ican’t.’” must You love… of out and in falling fighting, keep walking, must You regrets. no have should “One wisdom: by accompanied is knowledge worldly vast Her lifestyle. is totally left behind. The identity models don’t need to need don’t models identity The behind. left totally is things of side moral The luxury. is this for criterion The only paragons. declared be can extravagance, onstrate dem- and capabilities financial high have though, who, reputation, social questionable with people all that lows fol- logically it this From space. public the in her tating rehabili- and legitimating decriminalizing, is result The image. the purifies and reputation negative the conceals luxury and the Affluence, elegant lifestyle which is a remain. sign of prestige with, identify to social love would all groups from women which characteristics, evoking purified of its negative air. Only the positive, admiration- is image ideal the that like Presented identity. of model a into turned was reputation such with woman a exactly the magazine’s ideal of femininity in represent its purest form; to why chosen was woman of kind a such exactly Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition 24 It is intriguing why intriguing is It - Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

следи дека секоја личност со сомнителен социјален be ethical examples. What is important is abundance, ac- углед, која стекнала големи финансиски можности и companied by ostentatious consumption. покажува екстравагантност, може да биде прогласена за модел. Единствениот критериум за ова е луксузот. Моралната страна на нештата е целосно ставена на страна. Моделите на идентитет не мора да бидат етички примери. Тоа што е важно - е богатството, придружено со распуштено консумирање.

Преку создавањето на овој модел, списанието ги By creating this model, the magazine takes out “in the изнесува „на виделина“ таквите луѓе и ги претвора open” such people, turning them into the person of the во личности на денот. Механизмот за нивна day. The mechanism for their decriminalization turns рехабилитација ги претвора во ѕвезди, во модели them into stars, into role models. From the not so pres- за углед. Од не толку престижното место кое го tigious place they hold in society, they are transferred заземаат во општеството, тие се трансформираат into idols and the only base for this is the demonstra- во идоли и единствената основа за ова е демон tive extravagance presented by the magazine as a sign of стрираната екстраваганција, претставена од страна sophisticated taste. From characters with unknown past на списанието како знак за софистициран вкус. these individuals are transformed into aristocrats. In Од ликови со непознато минато, овие поединци this way the media commit a manipulation, a legitimacy биваат претворани во аристократи. На овој начин operation through which they turn people, who should медиумите манипулираат, извршуваат операција rather serve as a negative example, into the embodiment на озаконување преку која ги претвораат луѓето of virtue and elite. As a result, in the post-communist кои би требало да служат како негативен пример, Bulgarian society the identity models are set by people во отелотворение на доблест и елита. Како резултат with doubtful reputation, who on the other hand also на тоа, во посткомунистичкото бугарско општество, want to imitate a certain (Western) lifestyle, but often do моделите на идентитет ги претставуваат лица со it clumsily and at times even comically. сомнителен углед, кои од друга страна настојуваат да имитираат одреден (западен) стил на живеење, но често го прават тоа невешто, а понекогаш дури и комично. *** ***

Моделот на женственост, како збир на културно The model of femininity as a sum of culturally imposed наметнати карактеристики, во списанието „Ева“ characteristics is outlined in “Eva” magazine with utmost е зацртан со голема јаснотија. Тоа е парадоксална clarity. It is a paradoxical combination of patriarchal

комбинација на патријархални и феминистички and feminist characteristics. The modern woman is an 227 карактеристики. Модерната жена е индивидуалистка, individualist, independent and ambitious, often taking независна и амбициозна, често презема машки улоги. over man’s roles. She has achieved success both in her 228 да гонаречеш „феминист/ка“. а мажите, самите жени. Уште повеќе, се на смета за навреда некого одбиваат однос го жестоко при мажите на во дискриминирањето на жените како на гледа вилегираност се феминизмот на кругови), академските од (главно исклучоци малку феминизмот. многу Со со несогласување целосно покажува се и изразени јасно се чувства антифеминистичките гледа Во како на симптом на пропаѓање. сфера. јавната рамките кон на оваа визија, на женската еманципација се припаѓаат мажите додека сфера, приватната кон припаѓаат жените дека е теза децата. на коишто лични квалитети главните меѓу образованието се покорноста и и Скромноста одгледувањето домаќинството, за за грижи се да е улога нејзината а домот, во е место нејзиното – универзална е жената поин – аин, езтви грижливи, сензитивни, пасивни, покорни. – и спротивни вклучуваат агресивност, мажите, доминантност и сила, така натаму. Жените на се дијаметрално разумност, обично припишуваат претприемништво, се кои им се карактеристики, и мажественото Традиционалните на негација дефинира единствено како позиција на неприсуство. преку гради се женственото идеи, патријархални традиционалните Во вредности. семејни цврсти вклучува женственост традиционални идеи – нејзината со идеална верзија на комбинирана успешно е слика еманципираната Сепак, живот. приватен и кариера успешна има Таа еоттк а нее и ан ирзн нетрпе идеи. изразена феминистичките јасно кон и ливост пос интерес Напротив, на и недостаток еманципација. движењата за кон придружуваат доктрините се не позиција, лоша нивната покрај и во земји, посткомунистичките жените идеи. дека забележуваат феминистичките истражувачи Некои со несогласување своето е причината зошто модерните Бугарки го истакнуваат 25 о арјрано дсус сиаа на сликата дискурс, патријархалниот Во е рпшва и основната и припишуваат се & 26 27 И, можеби ова о Бугарија, Во Silvia Petrova тои and submissive. caring, sensitive, passive, – opposed diametrically are reason, women on. The so and domination aggression, strength, activity, include men to attributed usually are which characteristics traditional The absence. of means by solely defined is and masculine the of negation the as up built is feminine the ideas patriarchal traditional In its ideal version femininity includes sound family values. in – ideas traditional with successfully combined is age career and in her personal life. Still the emancipated im- seen as a symptom of decline. of symptom a as seen is emancipation women’s vision, this of framework the Within sphere. public the to belong men while sphere, private the to belong women that is thesis main the and her to ascribed qualities personal main the among are submission and Modesty children. upbring- of education and the ing household, the of care take to is and role home, her at is place her – universal is woman the of someone a“feminist”isconsideredaninsult. call to more, is What themselves. women by rejected ly strong- is men of discrimination and men, over women of privilege a as only seen is feminism circles) academic is feminism among (mainly exceptions few very With demonstrated. with disagreement total a and expressed ideas. feminist towards hostility expressed clearly and interest of lack a is there contrary, the On doctrines. and ments move- emancipation join not do women position, bad their despite countries, post-communist in that noticed have researchers Some ideas. feminist with disagreeing of point a make women Bulgarian modern why reason Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition 27 n ugra nifmns feig ae clearly are feelings anti-feminist Bulgaria In 25 In the patriarchal discourse the image 26 And maybe this is the is this maybe And Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Сепак, во пракса, модерниот женствен животен стил In practice, though, the modern lifestyle model of femi- вклучува и феминистички идеи, во малку моди ninity includes feminist ideas as well, with a slight modi- фициран облик: силната, независна и самоуверена fication: the strong, independent and self-confident жена истовремено треба да биде нежна и полна со woman at the same time has to be tender and loving, љубов жена и домаќинка. Овој идентитет успева a wife and a housewife. Keeping this identity is accom- да се зачува преку консумирањето - гаранција за plished through consumption – a guarantee for a happy среќен приватен и професионален живот, висок personal and professional life, high social status, physi- социјален статус, физичка убавина и здравје и етички cal beauty and health, and ethical virtues. доблести.

Превод од англиски јазик: Родна Русковска

Белешки: Notes:

1. Пиер Бурдийо, Мъжкото господство (София: Лик, 1. Пиер Бурдийо, Мъжкото господство (София: Лик, 2002), 16-39. 2002), 16-39.

2. Anthony Giddens, Modernity and Self-Identity: Self 2. Anthony Giddens, Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age (Cambridge: Polity, and Society in the Late Modern Age (Cambridge: Polity, 1991). 1991).

3. J. Hermes., Reading Women’s Magazines (Polity Press: 3. J. Hermes., Reading Women’s Magazines (Polity Press: 1995), 34-59. 1995), 34-59.

4. Симон дьо Бовоар, Вторият пол, том 2 (София: 4. Симон дьо Бовоар, Вторият пол, том 2 (София: Колинс 5, 1996), 198. Колинс 5, 1996), 198.

5. Eva magazine (јануари 1999), 34. 5. Eva magazine (January 1999), 34.

6. Eva magazine (септември 2000), 35. 6. Eva magazine (September 2000), 35.

7. Eva magazine (декември 2001), 30. 7. Eva magazine (December 2001), 30.

8. Eva magazine (јуни 2002), 33. 8. Eva magazine (June 2002), 33. 229 9. Eva magazine (јануари 2003), 58. 9. Eva magazine (January 2003), 58. 230 17. 16. 15. 14. 13. 12. 11. 10. 25. 24. 23. 22. 21. 20. 19. 18. човека Бауман, Зигмунд Eva magazine2004),100. (февруари Eva magazine (април2004),166. Eva magazine (март2001),22. 78. Sign ( the of Jean Baudrillard, култура, 1993),107. Тофлър, Алвин проблеми, 1995),50-58. Differences) and Difference различия и разлики Шилдрик, Маргит Ibid. Fmns Dseso Es-et, в: East-West), Dissension (Feminist Запад Славова, Корнелия seewww.bulpress.net/article/6261. For example Eva magazine 2003),42. (октомври Eva magazine2003),42. (октомври Ibid., 74-75. политическата на хуманизъм, 1996), 77-78. и критика Критика (София: знака Към на икономия Бодрияр, Жан Eva magazine (мај2004),108. Eva magazine (март2003),24. (София:Лик,1999),108. София: (София: Народна (София: бъдещето от Шок For a Critique of the Political Economy Глобализацията: Последиците за Последиците Глобализацията: Субектът на феминизма на Субектът Феминистки разноречия Изток- разноречия Феминистки Критика и хуманизъм, и Критика ( The Subject of Feminism: Ethics, Feminism: of Subject The Сфя Социологически (София: 1996 ак и Майки : Морал, Silvia Petrova , 77- ), 25. 24. 23. 22. 21. 20. 19. 18. 17. 16. 15. 14. 13. 12. 11. 10. Contemporary WomanbetweenFeminismandTradition Fmns Dseso Es-et, в: East-West), Dissension (Feminist Запад Славова, Корнелия seewww.bulpress.net/article/6261. For example Eva magazine 42. (October2003), Eva magazine42. (October2003), Ibid., 74-75. политическата на хуманизъм, 1996), 77-78. и критика Критика (София: знака Към на икономия Бодрияр, Жан Eva magazine (May2004),108. Eva magazine (March2003),24. човека Бауман, Зигмунд Eva magazine (February2004),100. Eva magazine (April2004), 166. Eva magazine (March2001),22. 78. Sign ( the of Jean Baudrillard, култура, 1993),107. Тофлър, Алвин проблеми, 1995),50-58. Differences) and Difference различия и разлики Маргит Шилдрик, Маргит Ibid. (София:Лик,1999),108. София: (София: Народна (София: бъдещето от Шок For a Critique of the Political Economy Глобализацията: Последиците за Последиците Глобализацията: Субектът на феминизма на Субектът Феминистки разноречия Изток- разноречия Феминистки Критика и хуманизъм, и Критика ( The Subject of Feminism: Ethics, Feminism: of Subject The Сфя Социологически (София: 1996 ак и Майки : Морал, , 77- ), Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

дъщери. Поколения и посоки в българския феминизъм дъщери. Поколения и посоки в българския феминизъм (Mothers and Daughters. Generations and Directions in (Mothers and Daughters. Generations and Directions in Bulgarian Feminism)) (София: Полис, 1999), 9. Bulgarian Feminism)) (София: Полис, 1999), 9.

26. Красимира Даскалова, Българските жени в социални 26. Красимира Даскалова, Българските жени в социални движения, закони и дискурси (1840 – 1940) (Bulgarian движения, закони и дискурси (1840 – 1940) (Bulgarian Women in Social Movements, Laws, and Discourses Women in Social Movements, Laws, and Discourses (1840-1940)), в: От сянката на историята: жените (1840-1940)), в: От сянката на историята: жените в българското общество и култура (From the Shadow в българското общество и култура (From the Shadow of the History: Women in Bulgarian Society and Culture) of the History: Women in Bulgarian Society and Culture) (София: Лик, 1998), 33 – 37. (София: Лик, 1998), 33 – 37.

27. Рут Дитрих. Трансформация и еманципация на 27. Рут Дитрих. Трансформация и еманципация на Изток: гледната точка на Запад (Transformation Изток: гледната точка на Запад (Transformation and Emancipation in the East: The West’s View) в: and Emancipation in the East: The West’s View) в: Жените: справедливост днес (The Women: Justice Жените: справедливост днес (The Women: Justice Today) (София: Институт по социология при БАН, Today) (София: Институт по социология при БАН, 2000), 51. 2000), 51. 231 232 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009 233 234 Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Сенка Анастасова Senka Anastasova Чиста Дана: кон Danës së pastër: për Јасна Котеска, Јасна Котеска, Санитарна енигма, Санитарна енигма, Темплум, Скопје, 2006. Темплум, Скопје, 2006.

Во првата деценија од овој век, на македонската Në decenien e parë të këtij shekulli, në skenën letrare книжевна сцена се јавуваат неколку авторски имиња maqedonase paraqiten disa emra autorialë të cilët кои со својот теориски дискурс и истражувачки me diskursin e tyre teorik dhe me temat hulumtuese теми на интерес го “минираат“ досегашниот тек и e “minojnë” ecurinë e deritashme si dhe rendin e поредокот на метатекстуалноста, сфатена во широк metatekstualitetit, të kuptuar bë një spektër të gjerë спектар на нашиот јавен културен контекст. Една од të kontekstit tonë publik kulturor. Njëra nga këto тие авторки е Јасна Котеска, чијашто истражувачка autore është Jasna Koteska puna hulumtuese e së работа се фокусира врз повеќе дисциплини како cilës fokusohet në shumë disiplina siç janë shkrimet e што се женското писмо, теориската психоанализа, femrave, psikanaliza teorike, teoria letrare, studimet книжевната теорија, родовите студии. Саниtарна gjinore. Enigma sanitare (2006) është libri i saj teorik енигма (2006) во издание на Темплум, е нејзината трета në botim të Templum-it, ky studim paraqet një përsiatje теориска книга. Оваа студија претставува сериозно serioze për fenomenin e margjinalizuar të së pastrës суштествено размислување за маргинализираниот dhe të së papastrës, të lexuar me kujdes nëpër teorinë феномен на чисtоtо и нечисtоtо, внимателно e psikanalitike të Frojd-it dhe Julija Kristevës. Në këtë исчитано низ психоаналитичката теорија на Фројд libër Jasna Koteska, me rastin e rishqyrtimit të përvojës (Freud) и Јулија Кр(и)стева (Julija Kristeva). Во kulturore dhe subjektive (thuajse vazhdimisht papritur) оваа книга, при преиспитувањето на културното и “hedh” në fytyrë kutitë me teza të forta, kontrateza, субјективно себеискуство, Јасна Котеска (речиси argumente, asociacione dhe poentime të përpikta të cilat постојано неочекувано) “фрла“ в лице кутии со disa herë rreth gjatë hulumtimit, e kthejnë rrjedhën e моќни тези, контратези, аргументи, асоцијации analizës – në krijimin e fizionomisë personale të kësaj и прецизни поентирања, кои на неколкупати во autoreje. T’i jepet (përsëri) hapësirë Frojdit në këto vite текот на истражувањето го пренасочуваат текот të këtij shekulli, domethënë të merret përsipër rreziku на анализата во создавање лична физиономија на që librin ta përfundojë si homazh për tezat që Frojdi i авторката. Да се даде (одново) простор на Фројд во shtroi bindshëm. Por, Jasna Koteska e pranon ringun që 235 овие години на овој век, значи да се преземе ризикот t’i nxjerrë “prej dheu” kategorizimit tashmë të etabluara 236 схааиаа , о ио осг д ј поттурне од ја - санитарноста да опсег, на широк во доменот и, психоанализата од категоризации етаблираните ги веќе да предизвикот прифаќа го и рингот во застанува Котеска Јасна Но, поставил. Фројд ги уверено што тезите за омаж како заврши да книгата а потрошувач менаџирањето со на санитарноста на врските заднина/пери тирам нивната во фе на туку основите и субјективноста, почетоците ниту коментирам санитарноста, ги на да однос целта во себе) по биде (сами методи психоаналитичките ми да нема овде, ми ќе момент Притоа, есеј. овој во значаен Овој интерпретативно биде страдање. туѓото на сметка за доба, оваа во дека, сведоци смисла, сме коешто за општество, на извесна потрошувачко пасивното разобличи во го тек да санитарноста, на проблемот се, преку лагоден обидувајќи нејзиниот читливоста, наметнува со се книга оваа непретенциозно за што тоа пишувам од произлегува да Поттикот секојдневното искуство. за толеранција на праг висок со време, отвора нова врата за студија компетентно, сериозно, учено научна и, во исто оваа на интонација Ваквата книжевноста. за наука македонската во прототипи и убедлива за пошироко легитимните епистемолошки минологија, која во исто време станува книга препознатлива една кодификувајќи притоа оваа со санитаризацијата, Котеска за теоријата почетоците ревидира ја успешно Јасна за субјективноста. семантика на генеричката на да повторно укаже тоа со а интерпретација, културолошки на и феномен општествен поширок еден кон – иа е е бдм а и рнја и интер и пронајдам ги да обидам се ќе рија еткло чтњ н ааесие книги, академските на читање “вертикално“ ие нееи тхооиаа на технологијата интереси, ките срамното“, ниско културно ниво културно ниско “срамното“, весело“ (си) паратизира (си) “весело“ “своја“, ра енигма Саниtарна високата“ наука и наука “високата“ сопствена“ тер “сопствена“ “раскопа“ пре REVIEWS utrn iul de itrn e utrs konsumuese sot, qëjanëtëvënanëdukje nëdisavendekëtëlibër. kulturës e histerinë në dhe shikimit vizuale kulturën e teknologjinë konsumuese, interesave e menaxhimin me sanitarësisë e lidhjet interpretoj t[i dhe por, esubjektivitetit, në prapavijën/periferinë e tyre, do të orvatem themelet t[i gjej dhe fillimet as sanitarësinë, me raport në psikanalitike për metodat komentoj kem t’i ta qëllim do nuk ese, këtë në rast, në këtë interpretues Me ese. kuptimin këtë në rëndësishëm i jetë të do moment Ky huaj. së fatkeqësisë të kurriz në paraziton” “po se dëshmitarë jemi cilën të për konsumuese, pasive përmes problemit të sanitarësisë, ta demaskojë shoqërinë mase, njëfarë në orvatur, u duke leximit, e lehtësinë me Të shkruajë për këtë libër më shtyri fakti se ai imponohet dhe lartë” “e përvojën epërditshme. shkencën për tolerancës të lartë të prag një me akademikë, librave të “vertikal” edhe dhe njëherësh dijshëm të serioz, kompetent, lexim një për dyert hap i shkencor studimi këtij i tillë i Intonimi letërsisë. të maqedonase shkencën në epistemologjik gjerë të më legjitimitet me prototipet për bindshme e dhe njohur e revidon terminologji e “të veten”, “vetanake”, e sukses cila një njëherësh rast bëhet me këtë me kodifikuar duke libër sanitarësisë, e teorinë këtë me Kotevska Jasna e subjektivitetit. fillimet për gjenerike semantikën dije kulturologjik i interpretimit, e me e këtë, sërish të bëjë me shoqëror gjerë i më fenomen një kah – kulturor ulët i nivel “turpshmja”, e nga – sanitarësinë tutje shtyjë ta gjerë, të hapësirë një në dhe, psikanalizës i domeni nga PRIKAZI Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

гледањето во визуелната култура и хистеријата на потрошувачката култура денес, исчитани на неколку места во оваа книга.

1. “Валкани” tеориски процепи: Дамски илузии 1. Plasa “të ndyra” Teorike: Iluzione damash

Валканицата е во телото на текстот и во телото на Ndyrësia është në trupin e tekstit dhe në trupin e mendimit. мислата. Уште повеќе, самата теорија е процеп, Aq më shumë, vetë teoria është një plasë, ndyrësi në rend, валканица во поредокот, во светот, во системот në botë, në sistemin e jetesës. Produksioni ynë kulturor на живеењето. Нашата културна продукција во në njëfarë kuptimi nuk është asgjë tjetër përveç se ndotje, извесна смисла не е ништо друго освен загадување, а ndërsa referencimi është një deponi e pafund e mendimit, референцирањето е бескрајна депонија на мислата, plehnajë e farës së vet. своевидно ѓубриште. (Котеска 2006), 227 (Котеска 2006), 227.

Книгата Саниtарна енигма е поделена во три блока: Libri Enigma sanitare është ndarë në tri blloqe: 1. Enigma 1. Санитарна енигма; 2. Санитарна ера и 3. Проширен sanitareë 2. Era sanitare dhe 3. Subjekti i zgjeruar. Në субјект. На прв план, ова е студија за напнатоста поме plan të parë, ky studim për tendosjen midis kulturës ѓу културата и субјектот, експлицитно образложена dhe subjektit, është shpjeguar në mënyrë eksplicite од Фројд во “Неугодното во културата“. Кај Фројд, nga Frojdi në veprën “Papërshtatshmëria në kulturë”. феноменот за санитарноста останува по рабовите Te Frojdi fenomeni i sanitarësisë mbetet skajeve të на неговото истражување. Јасно е дека тој го врзува hulumtimit të tij. Është e qartë se ai e lidh të pastrën чистото за потребата од убавина и ред. Редот кај него me nevojën për bukuri dhe rend. Rendi te ai qëndron në стои во врска со небесната хармонија, важна поради lidhje me harmoninë qiellore, të rëndësishme për shkak психичката економија, бидејќи за Фројд не постои të ekonomisë psikike, nga se për Frojdin nuk ekziston метафизичка оправданост за ваквата хармоничност. arsyeshmëria metafizike për nj[ harmoni të këtillë. Jasna Јасна Котеска со право заклучува уште во воведниот Koteska me të drejtë vjen në përfundim që në pjesën дел од истражувањето дека феноменот на санитар hyrëse të të hulumtimit, se fenomeni i sanitarësisë nuk носта не може да биде решен од првата генерација mund të zgjidhet nga brezi i parë pasfrojdianë për shkak пост Постфројдовци, затоа што и самата покажувала se ajo edhe vetë tregon njëfarë mosdurimi ndaj birave, зазор кон дупките, валканиците и дилемите во ndyrësive dhe dilemave në vetë doktrinën e Frojdit. Tërë самата фројдовска доктрина. Сета работна енергија energjinë punuese ky brez e ka orientuar kah fakti, siç таа генерација ја насочила кон тоа, како што вели thotë Lakani – “t’i murojë ‘plasat’ në teorinë e tij” (26). Лакан – “да ги заѕида ‘процепите’ во неговата Së këndejmi, Jasna Koteska e hap teorinë famoze “të сопствена теорија“ (26). Оттука, Јасна Котеска ја plasës” dhe më tutje gjatë hulumtimit, thirret në shkollën отвора фамозната теорија на “процепот“ и натаму, во e Zhak Lakanit. Është fakt se kjo shkollë, megjithatë, në 237 текот на истражувањето, се повикува на школата на rrugë e sipër e “përfshin” fenomenin e enigmës sanitare Жак Лакан (Jacques Lacan). Факт е дека оваа школа, (më shumë e shpjegon si të panjohur diktat të super 238 трагите на трагите докрај прикријат се да страна неможноста потчинетиот, на од отпор спроведе се да тоа од неможноста (1980) е епохален пресврт во психоаналитичките тол Мери и нејзината книга Klein), (Melani Клајн Даглас (Mary Douglas) и Мелани Јулија Кр(и)стева. Кр(и)стева на околу работата осцилирајќи санитарното, за феноменот осврт на хронолошки сериозен прави студија Котеска оваа Јасна во - Жижек Лакан, Фројд, на дологија мето психоаналитичка теориската од опачината На на “тоалетирање“ накултурата. процес тој при виделина на излегува постојано сака, се да без и поредок, и секојдневица нашата во вклопува се не која фекалијата, фрли се да и исцеди нлзт н Сао Жжк ооео ааие за пасажите перверзија особено Жижек, Славој на анализите феноменот на санитарноста, Ј. Котеска ги надоврзува Очекувано е што на лакановската методологија око со тебе‛сèеворед’!”(28). дека чувството дозволува го ти возврат, тебе поредокот, тој, за но поредок, едно/моно/валентен како Котеска поредок. констатира: амбивалентниот во лежерност или). За него чистото е она кое овозможува удобност, функционира според и-и можноста/изборот (не Лакан (27). желбата“ е тоа а – проголта ја да може не ништожност таа кој вишок еден освен светот, на како во Протолкувано школа. лакановски дух, оваа Јасна Котеска на нечистото го придобивката анализира е цензурира ја не пак, Тука хигиената. и редот на опскурноста за дилемата страна супер- друга на од диктат ама, како егото), толкува ја (повеќе енигма сепак, попатно го “есхатолошка дупка која голта сè од супстанцата а на еtика на tа злосторството“, неможноста докрај да се да докрај неможноста “злосторството“, ти нему му помагаш тој да се претстави се да тој помагаш му нему “ти “зафаќа“ феноменот на санитарната “Моќта на ужасот: есеј за абјектот“ а во кул во tа tура денес, за денес, tа или- REVIEWS лу saaiie ë dniei. oek e o rseë, më Kristevën, do e Koteska identitetit. të psianalitike shpjegimet në epokale kthesë një është (1980) abjektin” për ese tmerrit: e “Fuqia Melani saj të librit dhe Kristevës Julia së punës rreth Klajnit (MelaniKlein, Meri Daglasit (Mary Dovglas) dhe osciluar duke sanitaren, për këtë në Koteska studim Jasna e bën një – shqyrtim serioz kronologjik Zhizhekut të fenomenit Lakanit, të Frojdit, psikanalitike teorike metodologjisë të prapavijë Në atij procesi të“tualetizimit”kulturës. gjatë syprinë, në del vazhdimisht tonë dashur, rendin pa edhe në dhe përditshmërinë në vend gjen nuk cila e fekalja, hidhet të dhe shtrydhet të fund në deri që pamundësia “krimit”, e gjurmët fund në deri fshihen të që pamundësia nënshtruarit, të e ana nga rezistencë një Slavoj kulturë në e analizat ndërlidh Zhizhekut, i veçanërisht pasazhet për Koteska sanitarësisë fenomenit rreth të Lakanit e metodologjinë në që Pritej ‘gjithçka’ ështënërregull”!(28). i ndërsa si përgjigje, ai, rendi, ty ta lejon ndjenjën atij se me ty “Ti një/mono/talent, rend si prezantohet të konstaton: ai që ndihmon Koteska ambivalent. rendin në leyheritet rehati, mundëson që ajo është pastra e të Për ose-ose). (jo nuk mundësisë/zgjedhjes e-e sipas funksionon pavlerësi ajo Lakani (27). dëshira” cilën është kjo kurse – gëlltisë ta të mund teprice e një substanca nga përveç gjithçka botës, përbin cila e eshatologjike “birë si e analizon e Koteska frymën Jasna papastrën të Lakanit, në shpjeguar e qëndron Duke shkolle. Këtu kësaj higjienës. e frytnia të dhe rendit e për obskurësinë dilemën censuron e nuk tjetër, ana nga por egos), PRIKAZI sot, për pamundësinë që nga ajo të zbatohet të ajo nga që pamundësinë për sot, perversitetin e etikës Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

кувања на идентитетот. Котеска ја сака Кр(и)стева, së shumti për shkak të teorisë si objektivitetit. Abjekti најмногу поради теоријата за абјектноста. Абјекtоt (në mënyrë të urryer, të ulët, të poshtër, të ndyrë) është (презрено, подло, ниско, зазорно) е феномен со богато fenomen me një nivel të pasur semantik të të interpretimit, семантичко ниво на интерпретација, а овој поим во kurse ky kuptim në këtë libër lidhet me sanitarësinë dhe оваа книга се врзува за санитарноста и се развива zhvillohet në një bashkëqëndrim serioz me moralin, me во сериозен сооднос со моралоt, со идеолошкиtе “restrikcionet” ideologjike dhe me problemin e tepricës „ресtрикции“ и проблемоt на вишокоt шtо tреба që duhet të zhduket. Me kujdes arsyetohet në Enigmën да се понишtи. Со внимателност се образложува sanitare se kuptimi objektivitet nuk e vë në dukje во Саниtарна енигма дека поимот абјекtносt не papastërtinë fizike, por më shumë rënien dhe gërdinë укажува на физичката нечистотија, туку повеќе на morale, sociologjike dhe kulturore. Enigma sanitare моралното, социолошкото и културно згрозување mundet lirisht në nëntitull të quhet si studim teorik për и паѓање. Саниtарна енигма може слободно во objektivitetin, e lexuar në nivelin e një konteksti më të поднаслов да се именува како tеориска сtудија gjerë shoqëror e kulturor. Teoria për abjketivitetin në за абјекtносtа, исчитана на ниво на поширок këtë libër qëndron në bashkpartneritet me Lakanin, prej општествен и културен контекст. Теоријата за аб nga Koteska e nxjerr problemi e simbolikes. Pikërisht në јектноста во оваа книга стои во ко-партнерство со këtë fenomen të simbolikes përfshihet dama (pacientja) Лакан, од кајшто Котеска го извлекува проблемот e Balintit: на симболичкоtо. Токму во овој феномен на симбо личкото се содржи дамаtа (пациентката) на Балинт:

„Основниот парадокс на симболниот поредок е ‘дамско- “Paradoksi themelor i rendit të simboltë është ‘damorja’, то’, всушност детско, инфалтилно одбивање да се биде në të vërtetë refuzimi fëmijëror, infantil, të jesh i lidhur me врзан со договор. Поентата на договорот во симболиот marrëveshjen. Poenta e marrëveshjes në rendit e simboltë поредок е субјекот да биде врзан со контрадикцијата, është subjekti të jetë i lidhur me kontradikcionin, me ambiv- со амбивалентноста која секогаш се содржи во говорот alentninë e cila gjithmonë gjendet në të folur si i tillë” (53). како таков“ (53).

“Дамскиот“ парадокс за којшто зборува Котеска “Paradoksi “damor” për të cilin flet Koteska është е парадокс што е кодиран во културниот поредок paradoks që është koduar në rendin kulturor dhe vështirë и тешко дека може да се излечи. Имено, тоа е se mund të shërohet. Pra, ky është problemi i simbolikes проблемот на симболичкото кое одново се чита e cila sërish lexohet përmes shmangies së gabueshme të преку промашувањето на ознаката со означеното, shenjës me të shënuarën, kurse subjekti konfrontohet а субјектот се конфронтира со амбивалентноста на me ambivalentninë e gjuhës. Ky është rrëfimi se gjuha јазикот. Тоа е приказната дека јазикот (колку и да (sa do që të dojë) nuk e tregon të vërtetën. сака) не ја кажува вистината. 239 240 рцзо тонт, о м на име цели. во откорнато, прецизно или месарски - месо човечкото и свинското салото, ее – та вдн в икуиент мали исклучителните во сведена тоа на метафори и – денес индустрија потрошувачката на ефекти морничавите во Котеска Јасна 2. Первертирањенавишокотвредност Јасна * анвњ н дпие д донт и каналните за и одводните тампоните од дупките крв, на менструалната затнување се за Такви валканицата? влошките против отпор за штитови со себеси Дали ваквите чистење. за (Совест?) исцедоци телесни своите си купуваат повторно ги по зафати, кои, липосукциски светот хистеричните во задници богатите на “парцели“ несаканите од истовремено нечистото, од и произведен чистење, производ за средство е бизарност, сопствената на палета цела во потекло, свинско Сапунот, од вишок. нечист од произведен е сапунот чисти кој дека факт поразителниот со соочуваме се плакатот филм во Тајлер потрошувачки каталози замебел од Икеа...(124-125). Нараторот авион, ,,Боречки од нараторот, продавам и ва каква прашањето судски * потенцијалните Како теоретичар(к)и на современото време, време, современото на теоретичар(к)и Како Котеска на работи Дарден, е Дејвид клуб“. сапуни“ за тужби кој врската онв кк метафори/ како одново – tампони порано култниот сапуно “чисти“ задници добро се обезбедуваат каков го во во држи ,,Сапун: среќава за арна енигма Саниtарна Финчер, фирма главата – помеѓу вели сообраќајки, безимени е читал , како еуфемизам за витките/ за еуфемизам како t, сапун боречкиот ,,Боречки која мерило Тајлер своето ,,Сапун на порнографија, чистотата на профитира којшто трупови којшто Дарден. за клуб алтер-его значи клуб“ и цивилизацијата. фашизам“ произлезен Бред и е својот кои Котеска испишана од (Fight борбата?... ги разобличува ги “повозвишени“ сега Тајлер Пит, парите носат свет логично го Club, кој го од коментира Дарден Правам изгубени профит... пораката поставу го сапунот го Имено, 1999), гради чита игра REVIEWS во и ë mr ë ëlmv “ë ë larta” të “më qëllimeve të emër në derrit e të njeriut – të këputur si kasap ose me përpikëri, të mishit gjatët/dhjamit, të e hollët të për eufemizëm si euta n mtfr ketsst ë ol të vogla të të krejtësisht – metafora sot në konsumuese reduktuar industrisë të ethshme e efektet në Koteska Jasna 2. Pervertimiitepricëssëvlerës Jасна * aaee ë jrzt ëë stp, ë ia spjë ë të në shpijnë cilat gjakun të shtëpi, për nëpër gjirizit të të leckat gypave kanaleve të birave janë e yënien për tilla tamponat menstrual, Të ndyrësisë? kundër me pastra” “të prapanica këto vetveten mirë sigurojnë e A tyre truporepërpastrim.(Ndërgjegje?) të e shtrydhma blejnë padëshiruara i sërish histerike, liposuksionalisht e “parcelat” prapanicave të pasura në botë, nga të cilat, pas ndërmarrjeve papastërtia, nga prodhuar e gjë një njëherësh dhe pastrimi mjet është tij, të bizaritetit e paletën tërë në derri, origjinë me Sapuni, papastër. e teprica nga prodhohet pastron cili i sapuni se dëshpërues faktin me ballafaqohemi moderne kohës PRIKAZI tash, domethënë pastërtisë është trupa Ikea... (124-125) nga – sapuna” i dhe film pllakatin tamponë mundësve”. Tajler e i paratë është klubi që Dejvid mban Koteska – sjellin Dardenin për dhe thotë mundësve logjike, –sërish si metafora/mburoja për rezistencë e botën një filmin Finçerit, humbura luftës?... “Sapuni”: profit... Tajler në sapun e në kapitullin kult lexon vet i avion, në Dardeni. demaskon i sanitare Enigmën dalë në Narratori Pra në “Klubi e të të masë katalogë ndërton paditë naratori, cilin nga

cilin punon “Sapuni Koteska sapuni i

Bred për ka mundësve” është gjyqësore nga konsumues lexuar në i civilizimin. cili Piti dhe e * një biznesmenët shkruar e S toiin() të teoricienë(e) Si . fashizmi” e shtron e me cila takon firmë luan (Fight për porosi është për mesazhi Tajler pyetjen komunikacion, alter e Bëj Club, cila e mobilje lidhja pornografi, potencialë, sapunit, komenton egon Dardenin dhe profiton se “Klubi 1949), midis çfarë shes e nga tij

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

цевки во домаќинството кои водат во есхатолошката panjohurën eshatologjike në botën e përtejme. Sapuni непознатица во оностраниот свет. Сапунот и тампо e tamponi te Jasna Koteska janë kulturoma sanitare нот кај Јасна Котеска се саниtарниtе кулtуреми të interpretuara si pastrues dhe zanca të negativit në интерпретирани како чистачи и затнувачи на të sipërmen, më ekzistimin e asaj ontologjie paralele të негатитивот на горното, на постоењето на онаа botës së nëntokës e cila ekziston si deponi për të gjitha паралелна онтологија на подземниот свет, која tepricat trupore dhe neveritë e kësaj bote. постои како депонија за сите телесни вишоци и зазорности од овој свет.

Ваквото теориско преиспитување на санитариза Shqyrtimi i tillë teorik i sanitarësisë nga Jasna Koteska, цијата од Јасна Котеска, контекстуално ја превреднува kontekstualisht e rivlerëson edhe atë vjershën e shkurtër и онаа куса песна “Чиста Дана“ што ја учат напамет “Dana e pastër” të cilën e mësojnë përmendësh fëmijët децата во Македонија, од којашто произлегува në Maqedoni, prej të cilës del slogani “pastërtia është слоганот “чистотата е половина здравје“. Песната gjysma e shëndetit”. Vjersha shkon kështu: “Në mëngjes оди вака: “На утрина штом си стана/на бунарот sa u ngrit/ dhe kovën e dytë e nxjerr/ e di Dana vajzë e брза Дана/вади вода и се мие/лице, уши, таа трие/ mirë/ pastërtia jep fuqi”. Nëse kanuni është fitore mbi Нечистотија не трпи/еве, втора кофа црпи/Знае teorinë ndotëse, atëherë hapet pozicioni për rishqyrtimin Дана мома мила/чистотата дава сила“. Ако канонот (skandaloze!) të sloganit pastërtia është gjysma e shëndetit е победа над загадувачката теорија, тогаш се отвора – një sintagmë e futur mirë në lojë dhe e kanonizuar dhe позиција за (скандалозно!) преиспитување на e imponuar nga mbarë civilizimi dhe kultura. Në pjesën слоганот чистото е половина здравје – добро воиграна “Të tabuizuar pastaj: ontologjia e objektit” Koteska në и канонизирана синтагма и упорно наметнувана од mënyrë studioze e shtron ontologjinë e objektit, duke цела цивилизација и култура. Во делот “Табуизирани bërë me dije se “kultura ka nevojë t’i fshehë objektet/ отпосле: онтологијата на абјектот“, Котеска студиозно fenomene të neveritshme. Kultura e ndjek, e fsheh, e ја изнесува онтологијата на абјектот, укажувајќи дека shtrydh të neveritshmen obskure, tepricën, për shkak se “на културата & е потребно да ги скрие абјектните/ ka frikë nga fuqia e saj mbi subjektin” (97). I tillë është зазорни феномени. Културата го гони, го крие, го rasti me të vjellit: истиснува опскурното зазорно, вишокот, затоа што се плаши од неговата моќ врз субјектот“ (97). Таков е примерот со повраќаницата:

Повраќаницата која била дел од субјектот, во момен- E vjella e cila ka qenë pjesë e subjektit, në momentin kur тот кога се објективизира, повеќе од сите други објекти, objektivizohet, më shumë se objektet tjera, ajo bëhet e rr- таа станува опасна и за мене како конституиран субјект. ezikshme edhe për mua si subjekti i konstituar. Objekti/nev- Абјектот/зазорот стои помеѓу субјектот и објектот. Ед- eria qëndron midis subjektit e objektit. Një herë një pjesë e наш дел од субјектот, повраќаницата станува нешто на- subjektit, e vjella bëhet diçka e ngjashme me objektin, por лик на објект, но ниеден човек не може да му снабди asnjë njeri nuk mund t’i sigurojë plotësisht status objektit, 241 исцело статус на објект, токму бидејќи меморијата за по- pikërisht për shkak se memoria për zanafillën është ende e теклото е сè уште свежа (98). freskët (98). 242 н болка на јаtа со поврзува го Котеска кое поредокот, - нечистотија) како НЕЧИСТО, а на тој начин и (болести, како за огрешување од субјектот закана на стабилноста како нив ги Културата санкционирала/табуизирала фекалии. пот, мочка, повраќаница, измет, крв, менструална абјектни плунка, како: материјали, ваквите крајно на е ционирање/социјализирање човек ниот совреме на (стомакот напор културолошки Постои во мислата, па дури па мислата, во текстот, на теорија, самата извесното на исклучува и валкано го не Котеска (99). вишок“ е да гарантираш дека ќе бидеш фиксен, дека ќе чистиш од тебе сè мора му што системот тогаш на чистењето бидеш), Со чистиш. да услов тоа единствениот што (затоа е системот во бидеш да да продолжиш сакаш ако пазариш, се да продолжиш да сакаш акнт в псидсрсоо информатичко постиндустриското, во валканото ро пот кај зависност и потреба на чувството зивираат интен го кои интереси корпорациските и вкусови потрошувашки глобалните форсираат вредности, се што пазарни каде капиталистичките на услови во израз до доаѓа особено Тоа ВАЛКАНИЦАТА. НА во коишто се вложени милионски суми за ЦЕНЗУРА индустрии креативни цели работат дека покажува Котеска Јасна стварноста, на прикривање и на слика моќната ја истражувачка актуализирајќи Имено, јавност. македонската научна во метадискурси можност да се произведат нови потенцијални научни интер од претативни методи спрега во психоаналитичка ваква една На покомплексна абјектот (227). за кој теорија целата Котеска, прави вели ја смисла, вишок оној валканото, уаие Псо цл ен ир н кина на криенка на игра една цела Постои шувачите. tа и и Саниtарна енигма, се создава во теоријата на Кр(и)стева за Кр(и)стева на теоријата во грижа усвтлн) а санк за “чувствителен“) н совес на tа репродукци нечисто“ “нечисто“ tа: “Ако REVIEWS pasqyrimet/konstruktet imagologjike për konsum masiv, informatike. Jemi dëshmitarë të manipulimit me imazhe/ postindustriale, shoqërinë në ndyrësisë e symbyllas tërë e lojë një Ekziston konsumatorët.. te varshmërisë të dhe nevojës e ndjenjën intensifikojnë e cilat të korporatave jepet forcë shijeve globale konsumuese dhe interesave të u ku tregut, të kapitaliste vlerave të kushte në shprehje për CENSURËN E NDYRËSISË. Veçanërisht kjo vjen në tëra kreative në të cilat janë shpenzuar shuma milionëshe së realitetit, Jasna Koteska tregon se punojnë industri të shkencor. fshehjes të fuqishëm e e imazhin aktualizuar e hulumtues duke Pra, maqedonas publikun të në potenciale reja shkencore metadiskurse prodhohen të ë j nëldj t ktlë sknltk na metodat në interpretuese nga psikanalitike këtillë të ndërlidhje një Në për objektinmëkompleks(227). teorinë tërë bën e cili i Koteska thotë – kuptimi tepricë madje edhe të vetë teorisë, të tekstit, “të papastrën” në mendim, ndyrësie njëfarë përjashton e nuk Koteska (99). tepricë” do të jesh fiks, se do të pastrosh nga vetja çdo gjë që është se garanton i sistemit pastrim Me pastrosh. të detyruar je atëherë jesh), të vetëm i kushti është ky se shkak (për vazhdosh të bësh pazar, nëse vazhdon të jesh në sistemin edt t cln oek e ih me lidh e dhembjes Koteska cilin ndaj të gabim bërje rendit, si edhe kësisoj e PAPASTËR, E si – kanosje për stabilitetin e subjektit (sëmundje, papastërti) për djersa, fekalet. Kultura i ka sanksionuar/tabuizuar ato si “ndjeshëm”) i shurra, vjella, e pëgëra, e menstrual, gjaku pështyma, si: njeriut abjekte tilla i skajshëm të materialeve e sanksionimin/socializmin (lukthi është kulturologjik bashkëkohor mund një Ekziston PRIKAZI edhe dhe ë ern e rseë pr ë drn atë ndyrën, të për Kristevës e teorinë në brejtjen e ndërgjegjes: e brejtjen Enigmën sanitare, Enigmën krijohet mundësia krijohet “Nëse dëshiron të dëshiron “Nëse erdkinn e reproduksionin Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

општество. Сведоци сме на манипулација со слики çmimin e të cilave e paguan vetë konsumatori. Në një те/претставите/имаголошките конструкти за масов intervistë J. Koteska thotë: на потрошувачка, чијашто цена ја плаќа самиот потрошувач. Во едно свое интервју Котеска вели:

Тоа го спроведуваат носителите на културата. Ги пре- Këtë e zbatojnë bartësit e kulturës. I njohim në mogilat med- познаваме во медиумските могули, во мултинационал- iave, në kompanitë multinacionale, te të gjithë që kanë dobi ните компании, во сите кои имаат корист да ве вбројат t’ju fusin në numrin e konsumatorëve. Ata e shfrytëzojnë të како потрошувач. Тие го користат нечистото како ико- papastrën si regjim ikonografik për produksionin e frikës. нографски режим за продукција на страв. Медиумите Mediat e kuptuan herët se kush e sundon të pastrën, ai është рано сфатија дека кој го владее чистото, тој е господар zotërues i botës. Kur CNN do të plasojë një regjim të imaz- на светот. Кога Си-Ен-Ен ќе пласира режим на избрани heve të zgjedhura mediave, ju e dini se ai e dirigjon sjelljen медиумски слики, вие знаете дека тој го диригира ваше- tuaj (Tеа Модерна, 2007). то поведение (Tеа Модерна, 2007).

Новата произведувачка медиумска динамика дра Dinamika e re prodhuese mediatike në mënyrë dramatike матично воведува фрагменtирање на чисtоtо. e fut fragmentimin e të pastrës. Fragmentimi i tillë i të Ваквото фрагментирање на чистото кај Јасна Котеска pastrës te Jasna Koteska duhet të kuptohet si afëri e saj me треба да се сфати како нејзина блискост со Жил Делез, Zhyl Delezin kur në “Anti Edip” flet për “trupin pa organe”. кога во “Анти Едип“ зборува за “телото без органи“. Trupi i këtillë pa organe është konsekuencë kulturore Ваквото тело без органи е културна консеквенца на e mendimit kapitalist. Pra, trupi pa organe është një капиталистичката мисла. Имено, телото без органи organizëm i çmontuar i cili e nxit intensitetin e pastër, i е оној расклопен организам кој предизвикува чист cili kapërcen, qarkullon dhe i shton vetes subjekte të cilat интензитет, кој поминува, циркулира и себеси си më tej jetojnë pa asgjë tjetër, përveç se me emër, përveç придодава субјекти кои понатаму живеат без ништо se me emrin, i cili është gjurmë e intensitetit (1996, 4). друго, освен со име, кое е трага од интензитетот Më tutje, del ekzistimi i një fabrike të tërë eufemizmash (1996, 4). Натаму, произлегува постоење на една të cilët e “zbukurojnë” të papastrën kapitaliste, të цела фабрика од еуфемизми кои го “разубавуваат“ cilët kompensojnë në raport me parcializimin e të капиталистичкото нечисто, кои компензираат во pastrës (thënë verbalisht ose vizualisht në kontekstin однос на парцијализацијаtа на чисtоtо (вербално kulturor). Vizioni i këtillë i pastërtisë së “tredhur” e ka или визуелно искажано во културниот контекст). analogonin e saj në subjektin shizoanalitik kapitalist Ваквиот имиџ на “кастрирана“ чистост има свој të deterritorializuar (Delez). Praktikat e mimikrisë së аналогон во шизоаналичкиот капиталистички де-те neverive janë të përditshme: Vdekja diçka fshihet prapa риторијализиран субјект (Делез). Практиките на ми shtypjes dhe të mbylljes së përditshme të sustës së микријата на зазорите, се секојдневни: Смртта вешто kompjuterit tonë, prapa teksteve virtuale të monitorëve се крие зад секојдневното вклучување и исклучување tanë; Dokumentet, tekstet që i shkruajmë, fotografitë që на копчето на нашиот компјутер, зад виртуелните i hedhim nga aparati ynë digjital në kompjuter – janë 243 текстови на нашите монитори; Документите, тек grumbuj materialesh virtuale të cilat i mbajmë në mend 244 о рхабнт идсрј, рнт с ки во крие се храната гледачот. индустрија, за прехранбената видлив Во поотежнато сè родово станува денес секогаш во е обоен; Од друга страна, целиот про потрошувачката економија и капиталистичката произведувањето односот (1986), помеѓу Huyssen) (Andreas Хајсен вели Андреас што како мизогинис а перцепција, од (женомрзечка) тичка поглед, аукторијален еден од мачистички порноглосија, драматична низ третирани на Жени спотови гледањето. во ужива Се женственоста. на на музичките погледите стереотипите на продолжување на име во се гледачите во Екипирани сцена. тело македонската женското на цели; Постои цела една маскарада и деконструкција комерцијалните на име во материјал потрошливиот следат се само кои дигитално, програми Многуте телевизиите? А, од капитал корпорациски којшто живеат цели дебел светски публицистички агенции; всушност а свет, дање и умножување како прототипи за еден приватен гле за достапни изданија, клип/видео евтини во ги пакувајќи скандалите раслабнува ги а поп-ѕвездите, сандачиња; електронските на аферите следи ги секојдневно кој во печат Жолтиот спамовите и ѓубре виртуелно са трупањето на имагинарната однос во цензура на нитарна спроведувањето и мрежите ревијата била успешна или не; Парадоксалноста на интернет- дали - очекувањата коментираат ги јавно едноставно критичари модните ревии, модните на со девојки завршувањето по а фустани, дизајнерски скапоцени анорексичните/булимични Високата на свои); телата за покрива сигурност ги торнадо имаме“ на брзина со со индустрија (“ги модна а нив допреме, на ги сметаме да стварно кои можеме материјали во виртуелни запомнуваме купишта ги се – пјутер ком во апарат дигитален нашиот од префрлуваме сто ие о г пшвм, оорфие о ги кои фотографиите пишуваме, ги кои вите е рециклираа се рзие флеи о не кои фолдери “празните“ t цес на продукција д саоо, од остатокот, од те се те REVIEWS ëbm hlëo i edmv. h kmnkm “i komunikim Dhe mendimeve. i thelbësor këmbim bëhen lira e Serialet mediave. e shfaqjet me barazohen papunësuar dhe rrinë në shtëpi, të cilët për “ngushëllim” moçëm me realitetin dhe “gjallërinë” – për i ata që janë të më “kontakti” janë maqedonase) kanalet TV gjitha nganë të masivisht dhe obsesisvisht replikuara të ( gjalli për mbështjellë së ushqimore, për kulinare Emisionet herë. të një për vetëm përdorim industrinë disejni njëfarë Në në fshihet shikuesin. ushqimi për pashëm i vështirë më e gjithnjë tërë bëhet i sot produksionit tjetër, i ana procesi Nga gjini; me ngjyrosur i gjithmonë thotë është kapitaliste ekonominë në konsumit dhe prodhimit si e mizoginistik, Andreas Hajseni (Andreas Huyssen) percepcioni (1986) raporti midis nga maçistike, autoriale pikëpamje një me dramatikew, pornoglosinë nëpër trajtohen Gratë njerëzia. shikuar feminitetit. duke shikuesve të Kënaqen stereotipeve të e të vazhdimit të pikëpamjet emër skenës në ekipuar të muzikore i Janë spotet dekonstruksion në maqedonase. femrës një të trupit dhe i tërë maskaradë një Ekziston e materialit konsumues në emër të qëllimeve komerciale; ndiqen në mënyrë digjitale, vetëm që programe Shumë Televizionet? Po botërore; botuese një kapital i rrastë korporativ nga thelb i cili jetojnë agjenci të tëra në ndërkaq private, botë një për prototipe si shumëzuar, t’i për dhe shikuar t’i për lehtë të qasje me lira, të edicione klip/video në paketuar i duke skandalet verdhë i cili për çdo ditë i ndjek aferat e pop yjeve, e i zbut i Shtypi elektronike; arkat në spamet dhe të dhe virtual plehut e grumbullimin me raport në sanitare imagjinare censurës i zbatimi dhe rrjetave internet i Paradoksaliteti publikisht pritjet – a ka qenë revyja e suksesshme ose jo; komentojnë i thjeshtë modës e kritikët modës, të revyve të mbarimit pas e desenerikë, shtrenjta të fustane me e tornados i mbulon trupat evajzave anoreksike/bulimike shpejtësinë me modës e lartë e Industria tanët), për në realitet, e me siguri i mbajmë shpresat te ata (“i kemi” prekim t’i mundemi nuk cilët të zbrazët” “e folderët në PRIKAZI riciklohen nga mbetja Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

вешто спакуван дизајн за еднократна употреба. qëndrueshëm” për shikuesit besnikë. Ekzistojnë madje Кулинарските емисии во живо (опсесивно и масовно edhe festivale të tëra të gastronomisë** të cilat e zhvillojnë реплицирани на сите македонски ТВ канали) - се “miqësinë” midis të rinjve, e cila zgjat (mezi) deri sa zgjat “најстварниот“ допир со стварноста и “живоста“ festivali... - за оние кои се невработени и седат дома, кои “утешно“ се изедначуваат со медиумските претстави. Нискобуџетните сапуници стануваат суштинско разменување на мислите и “стабилна“ комуникација за верните гледачи. Постојат дури и цели фестивали на гастрономијата** кои го развиваат “пријателството“ меѓу младите луѓе, кое трае (едвај) додека трае фестивалот...

Оваа, гореанализирана естетика, се пронаоѓа во Kjo estetikë, e analizuar lartë, gjendet në Enigmën Саниtарна енигма, а во делот “Санитарност како sanitare, ndërsa në pjesën “Sanitarsia si kategori идентитетна категорија“ Котеска ваквиот вишок identiteti” Koteska tepricën e këtillë i cili konvertohet кој лесно конвертира во различен вишок (телесен, lehtë në në tepricë të ndryshme ( tepricë trupore, tepricë трендовски вишок - храна/болка/страдање) – го trendi – ushqim/dhembje/vuajtje) e quan tepricë të нарекува вишок на капиtалисtичка вредносt (130). vlerës kapitaliste (130). Duke e pasur ndërmend tërë Имајќи го сето ова на ум, Јасна Котеска, дава на крај këtë, Jasna Koteska, e jep në fund një koment lucid луциден коментар дека пораката за борба испишана se porosia për luftë e shkruar në sapunin në “Klubin e на сапунот во “Боречки клуб“, кажува дека нешто не mundjes”, tregon se diçka nuk është në rregull me vetë е во ред со самата идеја за криење, пред сè, криењето idenë e fshehjes, para së gjithash fshehjes së asaj që на она што се перцепира како валкано (125). perceptohet si e ndyrë (125).

Постои ли при санитаризацијата воајеристичко A ekziston vallë sanitarizim i kënaqësisë vuajeriste? задоволство?

3. Економија на загубата. Валкан поглед 3. Ekonomia e humbjes. Pikëpamja e ndyrë

Гардијан во еден свој број пишува за Трејси Емин Gardiani në një numër të vetin shkruan për Trejsi Eminin (Tracey Emin), уметница, која во своите уметнички (Tracey Emin), artiste, e cila në veprat e saj artistike ka дела има специфичен дискурс, имено, трансгресивен diskurs specifik, pra, vuajerizëm transgresiv – ktherje воајеризам – свртеност кон самата себе. Што прави drejt vetvetes. Çka bën Trejsi Emin në veprat e veta? U Трејси Емин во своите дела? Укажува на загубата. bën me dije njerëzve për humbjen. Pra,, në një video të 245 ** „Уметност и храна”, Фестивал АКТО, 2007, Скопје, ** „Уметност и храна”, Фестивал АКТО, 2007, Скопје, Македонија Македонија 246 иа еа сеоо в оа ркан прк е рот -одеротскикондопир сопоглед.Таавели: порака рекламна оваа дискурзивноtо помес во исчекорот дека тира поен Котеска заокружен двајцата. меѓу е погледи заводливи рекламата со на Крајот набљудува. ја и неа од оддалечено стои момчето спрејот, со прска се девојката додека и спреј со нанесува се препаратот вака: оди и Лореал куќа козметичката од сончање за за којашто зборува Јасна Котеска прикажува сред погледот (како нематеријална инстанца). Рекламата со заменува се реклама, една во допир, материјален валканиот, кога мигот Во допирот. на менологијата феноме од но Котеска Јасна допир)“, пропаднатиот делот Во повторување наистатаситуација. совеста редундантност, упорна на низ прераскажување, чистење низ чистото, на враќање за обид е зборува се да присилувањето мера која Во загубата? за економија се празнината тие мера која Во покријат која чувствува? се која ја да во можат прашање, зборовите видео- мера поставува низ Се интима автобиографија. изнесена себеоткривање, на абортираниот и дури фетус. На публиката па семејството, пријатели, ги љубовници, – спиела грижливо коишто со оние сите шатор, опишува еден од страна внатрешната 1995 наслов со делот девојче во Маргејт (Guardian, злоставувано и нејзиното активно – сексуално во израстување за приказните прераскажува ги упорно Имено, на едно видео што го прикажува, таа постојано од сонцето, туку покривање на телото што се допира од допира се што телото на покривање туку сонцето, од заштита Не допре. се да за изговор беше „Производот оиаа а брвњ с пера а фено на префрла се зборување на логијата vrbd Iv Ee Set ih 9319), на 1963-1995)), With Slept Ever I’ve (Everybody пе (да он фнмнлгј на феноменологија можна (една “Спреј ие о ошо у сил 1963- спиела сум коишто со “Сите & е фрлено во очи едно искуство tување во третманот на допи November 1, 2003). Во ство REVIEWS со shikim. Ajothotë: me kontakti kah erotik ai nga - kontaktit e trajtimin në i kësaj porosie të reklamës është reklamës të porosie kësaj i me hapi se poenton Kotesha rrumbullakohet dyve. të midis ngasëse shikime reklamës i saj Fundi larg vështron. qëndron e djali dhe prej, me stërpiket dhe vajza prej derisa me qitet preparati kështu: shkon dhe Loreal kozmetike shtëpia nga rrezitje për mjet një për Koteska, tregon Jasna flet cilën të për Reklama jomateriale). instancë material, (si shikimin me ndyrë, zëvendësohet reklamë, i një në kontakti kur çastin Në kontaktit. e fenomenologjinë nga në hidhet Koteska folurit Jasna të e e – fenomenologjia fare)” mundshme shkatërruar e të fenomenologji kontaktit (një “Sprej pesën Në përmes tregues, redudantësisë mepërsëritjenesituatëssënjëjtë. përshkrimit përmes ndërgjegjes të it pastrim pastrës, të e kthimin për orvatje është flasë të që detyrimi mase çfarë Në humbjen? për ekonomi janë ta mbulojnë zbrazëtinë e cila ndjehet? Në çfarë mase ato autobiografisë. Shtrohet pyetja, në çfarë mase fjalët mund viode- përmes intime njëfarë vetëzbulimit, e përvojë një sysh para hedhur është i Publikut abortuar. i fetusi edhe madje familje, Miq, dashnorë. – fjetur ka cilët të me ata me ata gjithë të përshkruan i kujdes të me shatorreje brendshme një e anën në I’ve 1963-1995)) (Everybody With Slept 1963-1995 Ever fjetur kam cilët të (Guardian, me ata Margejt në keqtrajtuar November të dhe aktive – ngulm tregimet për rritjen e saj në një vashë seksualisht me tregon i ngulm me vazhdimisht ajo shfaq, e ajo cilin PRIKAZI Pohm ihe j asei q t noh knat. Jo kontakti. ndodhë shiki- nga të preket që trupit i mbulim por dielli, nga mbrojtje që arsyetim një ishte “Prodhimi 1, 2003). Në atë pjesë me titull – “Të gjithë “Të – titull me pjesë atë Në 2003). 1, zhvendosja diskurzive zhvendosja

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

пуританскиот поглед. Заштита од осудувачкиот колек- mi puritan. Mbrojtja nga kolektivi që dënon, para shikimit të тив, поради чиј поглед двете тела не мора да треперат së cilit dy trupat nuk është e thënë që të dridhen në turp për во срам заради јавноста на допирот, бидејќи тие имаат shkak të botnisë së kontaktit, për shkak se ata kanë arsyetim. изговор. Веќе не допира телото – туку допира погледот. Tashmë nuk prek trupi, por prek shikimi. Nuk prek ajo që Не допира она што се поти, што мириса, што расте, што kërkohet, që shpërndan erën e mirë, që rritet, që deformo- се деформира, што се распаѓа. Допира она што никогаш het, që zbërthehet. Prek ajo që me të vërtetë asnjëherë nuk не може вистински да допре, чија суштина е токму иде- mund të prekë me të vërtetë, thelbi i së cilës është pikërisht алноста на отсутносто. Сеприсутниот поглед е фунда- idealsia e papranisë. Shikimi i gjithpranishëm është funda- ментално отсутен“ (160). mentalisht i papranishëm”(160).

Вознемируваат констатациите на Јасна Котеска дека Të shqetësojnë konstatimet e Jasna Koteskës se shlyhet се брише допирот, дека нема ништо нечисто во двете prekja, se nuk ka asgjë të të papastër në dy trupat të тела кои се допираат, а нечистотијата отпаѓа само cilët preken, kurse papastërtia bie vetëm në shikimin на погледот на третиот кој не може да ја издржи e të tretit i cili nuk mund ta përballojë pamëninë e глетката на туѓата материјалност отворена пред materialsisë së huaj të hapur para trupit të tretë. (Për третото тело. (Поради завист?) Парадоксалноста се shkak të zilisë?) Paradoksaliteti shihet në faktin se согледува во тоа што, додека погледот го третираме derisa shikimin e trajtojmë thuajse si kategori ideale, të речиси како идеална категорија, исчистена од pastruar nga çdo fundërrinë të ndyrësia (në shikim nuk секаков талог на валканоста (во погледот нема ka asgjë të papastër_ - në po atë moment konstatojmë se ништо нечисто), во истиот момент констатираме shikimi është në thelb i ndyrë, në konstatimin e zgjeruar дека погледот е суштински валкан, во проширената se “tash nuk luajnë të dy shikimet në rrjetën perverse të констатација дека “сега не си играат двата погледа во shikimit gjithëpërfshirës të të gjithëve ndaj të gjithëve” чинот на јавното допирање, туку сега си играат двата (161). Shikimet erotike për të cilat flet Jasna Koteska janë погледа во перверзната мрежа на сеопштото гледање prekje të vdekura. Është një zgjidhje jashtëzakonisht e на сите кон сите“ (161). Еротските погледи за коишто saktë te Koteska në raport me mimikrinë e shikimit. Ai зборува Јасна Котеска се мртви допири. Има една orvatet ta mashtrojë subjektin, t’ia përkthejë ndijën, por исклучително точна разврска кај Котеска во однос на kur ai nuk do të ketë sukses – thotë Koteska - ai e zgjeron мимикријата на погледот. Имено, погледот дејствува mashtrimin përmes fenomenit të të shikuarit social, me интерсоцијално кога е во прашање допирот. Тој се që shikimi nga të gjitha shqisat është më social. обидува да го излаже субектот, да му го преведе осетот, но кога тој нема да успее – вели Котеска – тој ја шири измамата преку феноменот на социјалното гледање, бидејќи погледот од сите сетила е најсоцијален.

Ваквата мала студија за погледот од Котеска, отвора Studimi i këtillë i vogël për shikimin nga Koteska e hap ново големо видување за него. Имено, Јасна Котеска një pamje të re të madhe për të. Pra, Jasna Koteska vë забележува дека во современиот денешен свет на re se në botën e sotme bashkëkohore të të komunikimit, 247 комуникација, се дава простор на означителите jepet hapësirë shënuesve në vend të referentëve, ndërsa 248 заан и о до н одново на гледниtе однос во и значајно е погледот за видување Ваквото валкано. гледа прво односно, намера, друга има секогаш погледот дека – нешто што е валкано, Котеска го докажува обратното има да може не него во дека и сетила сите од тарен најсани е погледот дека мислеше се ако И поглед. во – первертира - ги сетила други сите а осет, нематеријален видлив во издига осет го се материјалниот погледот преведува на погледот Технологијата сетила. а другите над референтите, на наместо о аеосаа нжва ак, а пошироко, и па наука, книжевна македонската во студија теориска освежувачка е енигма Саниtарна валканите во колонии, улиците поранешни предградија на‘сомнителните’ континенти...“)(173). на свет, нашите ‘четвртиот’ на во свет, ‘третиот’ и - валканото држава земја, гледаат двор, својот го од надвор да – Котеска вели што како создадат да цел со цивилизација, (туѓата) другата од валканиците на санкционирање идно за основа бидат ќе производи чиишто пазарот, да создаде козметичка индустрија која ќе предводи на создавањето на санитарни привлечни ваквата произведувачка индустрија има јаки врски со порив и дека заклучува кога Котеска е право Во тој козметика производи? медиумска и каде од културна од потреба создава се - да прашањето хистерично поставува Се репрезентација. на индустрија цела и учествува легитимитет тој во А дијалогизира. да или принудува да одобрува, да или и чистото на погледот, на неговата позиција за и моќ да цензурира дискурсот со врски сериозни има нечистото дека покажува Котеска студија оваа Со културата. во гледа сè и знае сè кој - култура, на нестабилноста на сезнаечкиот раскажувач tочки “хигиенска“ империја која мора прво о ааооиаа визуелната и наратологијата во легитимирањето“ “легитимирањето“ еииие“ – “легитимитет“ ианрњ на дизајнирање во ‘вториот’ “во REVIEWS hecn err mqdns, o eh m geë në gjerë, më edhe por maqedonase, letrare shkencën sanitare Enigma ndyra tëkontinenteve“të dyshimta”...)(173). e paralagjet në tona, kolonive ish e rrugët në katërt”, “e botë në tretën”, “të dhe “tjetër”, botën në – vet të shtetit thotë Koteska siç – ta – shohin “legjitimitet” të krijojnë ndyrën jashtë të oborrit, qëllim vendit, me huaj), (i tjetër bazë jenë të do për sanksionimin e ardhshëm të ndyrësive nga civilizimi cilës së i prodhimi treg, në prijë të do cila e kozmetike industri një krijojë të pari së detyruar e të forta me krijimin e perandorisë “higjienike” e cila është vjen në përfundim se industria e tillë prodhuese ka lidhje kur Koteska drejtë të Ka sanitare? tërheqëse prodhime dhe kozmetikë për mediave e kulturore nevoja krijohet të historikisht që nevojë ajo nga prej – pyetja Shtrohet pjesë edheetërëindustriareprezentimit. detyrojë ose të dialogizojë. Kurse në atë legjitimitet merr të lejojë, të ose censurojë të – tij së fuqisë dhe pozitës të papastrën ka lidhje serioze me “legjitimimin” e shikimit, këtë Me të dhe kulturë. pastrën të për në diskursi se tregon Koteska studim gjë çdo sheh dhe gjë çdo di cili i – gjithdishëm të tregimtarit e jostabilitetin me vizuale, shikimit të pikave të me raport në edhe rëndësishme e shikon ndyrësisht. Pikëpamja e këtillë për shikimin është pari së përkatësisht, tjetër, qëllim ka gjithmonë shikimi se – kundërtën të dëshmon e Koteska ndyrë, e është që nga të në gjitha ndijat dhe se në të nuk mundet të ketë perverton diçka i tjera sanitar më është shikimi se mendohej nëse Dhe, shikim. ndijat gjitha të të kurse – dukshme, jomateriale ndijë në materiale ndijën përkthen e shikimit e Teknologjia tjera. ndijat mbi ngrihet shikimi PRIKAZI st në tdm erk fekt në freskët i teorik studim një është ë artlgië h kulturën dhe narratologjinë në disejnimin e sërishëm e disejnimin Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

во македонската наука за теорија на уметноста. shkencën maqedonase për teorinë e artit. I takon një Припаѓа на “мал“ јазик/книжевност/историја/кул gjuhe/letërsie/historie/kulture “të vogël” siç është (në тура каква што (во туѓи очи) е и македонската, но е sytë e huaj) jona maqedonase, por është një studim i одлично конкурентна студија со современите текови shkëlqyeshëm konkurrent me ecuritë bashkëkohore на анализи во овие години на овој век. Притоа, не të analizave të këtyre viteve të këtij shekulli. Me këtë смее да се заборави дека постои и само поради rast, nuk guxojmë të harrojmë se ekziston dhe vetëm погледот на тие туѓи очи - на другиот, на третиот - për shkak të shikimit të atyre syve të huaj – të tjetrit, të како логичка неопходност од постоење - трет член во tretit – si domosdoshmëri logjike e ekzistencës – anëtar друштвото. Бидејќи, како што одлично забележува i tretë në shoqëri. Meqë, siç vë në dukje në mënyrë të Јасна Котеска, зад идејата на канонот за санитарност, shkëlqyeshme Jasna Koteska, prapa idesë së kanonit të всушност стои стравот од несувереноста на свеста, па sanitarësisë, në të vërtetë qëndron frika nga josovraniteti дури и на големите империјалистички држави, што е i vetëdijes, e madje edhe i shteteve të mëdha imperialiste страв од губење на континуираната историја, која во që është frikë nga humbja e historisë së vijueshme, e cila свеста секогаш си бара своја гаранција. Оваа книга е në vetëdije kërkon gjithmonë garancinë e vet. Ky libër сериозно, драматично ревидирање на таквата свест. është një revidim serioz, dramatik i një vetëdijeje të tillë.

Përkthim: Xhabir Ahmeti

Библиографија: Referenca:

Academy Royal of Arts. 1997. Sensation: Young British Artist Academy Royal of Arts. 1997. Sensation: Young British Artist from the Saatchi Collection. Royal Academy of Arts: from the Saatchi Collection. Royal Academy of Arts: London. London. Deleuze, Gilles and Guattari, Felix. 1992. A Thousand Plateaus, Deleuze, Gilles and Guattari, Felix. 1992. A Thousand Plateaus, Capitalism and Shizophrenia. London: The Athlone Capitalism and Shizophrenia. London: The Athlone Press. Press. Huyssen, A. 1986. After the Great Divide: Modernism, Mass Huyssen, A. 1986. After the Great Divide: Modernism, Mass Culture and Postmodernism. London: Macmillan. Culture and Postmodernism. London: Macmillan. Котеска, Јасна. 2007. „Идеалното чисто го има само во Котеска, Јасна. 2007. „Идеалното чисто го има само во ништото“ – интервју Ивана Тасев со Јасна Котеска, ништото“ – интервју Ивана Тасев со Јасна Котеска, Теа Модерна, 25 април. Теа Модерна, 25 април. ___. 2006. Санитарна енигма. Скопје: Темплум. ___. 2006. Санитарна енигма. Скопје: Темплум. Kristeva, Julia. 1982. Powers of Horror, An Essay on Abjection. Kristeva, Julia. 1982. Powers of Horror, An Essay on Abjection. New York: Columbia University Press. New York: Columbia University Press. Lacan, Jacques. 1986. Četiri temeljna pojma psihoanalize. XI Lacan, Jacques. 1986. Četiri temeljna pojma psihoanalize. XI 249 Seminar. Zagreb: Naprijed. Seminar. Zagreb: Naprijed. 250 2000. Cartwright. Lisa and Marita Sturken, Riviere, J. 1986. “Womanliness as Masquerade.” In okn. n nrdcin o iul Culture University Press. Visual to Introduction An Looking. of Fantasy . EditedbyV.Burgin.London:Methuen. rcie of Practices Formations Oxford . REVIEWS tre, aia n Ls Crwih. 2000. Cartwright. Lisa and Marita Sturken, Riviere, J. 1986. “Womanliness as Masquerade.” In PRIKAZI okn. n nrdcin o iul Culture University Press. Visual to Introduction An Looking. of Fantasy . EditedbyV.Burgin.London:Methuen. rcie of Practices Formations Oxford . Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

Деспина Ангеловска Despina Angelovska

Јасна Котеска, Јасна Котеска, Комунистичка интима, Комунистичка интима, Темплум, Скопје, 2008. Темплум, Скопје, 2008.

Книгата Комунисtичка инtима на младата маке Libri Intima komuniste e teoricienes, eseistes dhe донска теоретичарка, есеистка и публицистка, publicistes së re maqedonase, Jasna Koteska, u botua Јасна Котеска, е објавена од ангажираниот издавач nga botuesi i angazhuar Templum, Shkup, në vitin Темплум, Скопје, во 2008 година. Во неа, оваа суп 2008. Në të kjo autore subtile, erudite, intriguese dhe e тилно ерудитна, интригантна и родово чувствителна ndjeshme në aspektin gjinor e analizon fenomenologjinë авторка ја анализира феноменологијата на комуниз e komunizmit në shekullin njëzet duke u ndërlidhur мот во дваесеттиот век - надоврзувајќи се, така, kështu me veprat ekzistues autoriale të cilat merren me на постојните авторски дела кои се занимаваат со analizën kritike të sistemeve komuniste dhe totalitare критичко расчленување на комунистичките и то në historinë më të re, ndër të cilat mund t’i përmendim талитарните системи во поновата историја, меѓу edhe ato të teoricienit bullgar të letërsisë dhe kulturës кои можеме да ги споменеме и оние на бугар Cvetan Todorov1 - duke vënë kështu theks të veçantë скиот теоретичар на книжевноста и на култу te komunizmi jugosllav dhe maqedonas, duke u ndalur рата, Цветан Тодоров1 - ставајќи, притоа, особен në versionin e tij specifik provincial dhe censurimin акцент на југословенскиот и македонскиот кому e intimës që e operojnë shërbimet sekrete. Ky libër i низам, задржувајќи се на неговата специфична dokumentuar mirë dhe i ilustruar me shembuj të shumtë, паланечка верзија и цензурирањето на интимата njëkohësisht, paraqet edhe “leksikon të YU komunizmit” што го оперираат тајните служби. Оваа добро të veçantë: i strukturuar në dy pjesë, nga të cilat njëra документирана и илустрирана со бројни примери ka pesë, e tjetra gjashtë kapituj, ai ka plot të dhëna книга, истовремено претставува и своевиден „лекси veçanërisht interesante, argëtuese dhe të çmueshme për кон на ЈУ комунизмот“: структурирана во два дела, periodën komuniste, fryt i punës së gjatë dhe intensive од кои едниот има пет, а другиот шест поглавја, таа shkencore-hulumtuese e Koteskës. изобилува со особено интересни, забавни и драго цени податоци за комунистичкиот период, плод на долгата и интензивна научно-истражувачка работа на Котеска. 251 252 ое кмнзо и ааеко менталитет“. паланечкиот и комунизмот ме мене болел како тоа за книга е Ова (...) познаваме. ги „од сите луѓе на планетава, своите родители најслабо што затоа татко, нејзиниот на биографија е не дело ова авторка, самата наведува го тоа што како Сепак, создавањето нанезависнамакедонскадржава. на и Југославија на уривањето на работи тајно дека обвинение под робија, 5-годишна на осуден е и зово Идри затворот во затворен е Котески Јонче поетот земјата, во групи музички најпопуларните од една се иконографија, нацистичка провокативно својата ниеиг и птее з д с всотв таа воспостави идеологија“, се човеков да за „каков потребен тоа бил инжинеринг за да прашањето на обидот одговори логика, се неговата на расчленувањето и комунизмот во увид феноменолошкиот за Желбата за помирување, услов закрепнување како и живеење истагувана, во јавно сегашноста. биде да можела не која онаа тага, непрепознаената со него, во влогови личните со и како минатото, со соочување за барање Müller) (Heinrich пиеса Хајнер Милеровата на духот Во болка комунизам. македонскиот на верзија интимната паланечката од наспроти нанесена траума, сопствената наспроти потреба ургентна една од водена е таа И, големо со Историјата на анализа тоталитаризирана сè пред некаква за претензијата од настрана неа, во и лична, е Котеска, самата пишува што како книга, Така, иницијалната потреба за настанувањето на оваа ио оео о шфаа Итмс“ В 1985 федерација, во времето кога словенечките Во „Интимист“. шифрата година, непосредно пред распадот под на југословенската водено било досие на полициско рамките Неговото Југославија. во поранешна надзор полициски живот својот на (1932-2001), од предмет години бил шест Котески и триесет барем Јонче кој поет македонскиот Авторката му ја посветува оваа книга на својот татко, 3 о ј сочинуваат ја кои оа киа е книга оваа Хамлеt-машина, Комунис Лајбах, tичка REVIEWS со 2 vijnë mëvonë. ka qenë i nevojshëm që të vendoset ajo ideologji” t’iu përgjigjur pyetjes për atë se “si inxhinjeringu i njeriut komunizmit dhe shkoqitjen e logjikës së tij, përpjekja për të fenomenologjik pasqyrimin për Dëshira tashmen. të jetuar ta për dhe shërim, pajtim, për kusht si publikisht, shfaqej të mund nuk cili i pikëllim atë njohëse, shenjën pa pikëllimin me të, në personale kaluarën, investimet me të dhe si me ballafaqim për kërkesë është libër ky Müller) (Heinrich Mylerit Hajner së provincial i komunizmit maqedonas. Në frymënepjesës versioni nga shkaktuar të intime dhembjes përkundër personale, traumës përkundër urgjente udhëhiqet nevojë ajo një nga madhe, të të H me analize Historisë ndonjëfarë të për totalizuar pretendimit të, i në fakti dhe nga personale veç gjithash vetë së shkruan para siç është libri, Koteska, këtij e krijimin për nismëtare ië pr atn e i u m k skkur dhembje shkaktuar ka më provincial”. mentaliteti dhe mua komunizmi si se faktin për libër është Ky (...). paku së më njohim i tanë prindërit planet, në njerëzit gjithë të “nga sepse saj, të babait e biografi nuk është autorja, kjovepër vetë siç thekson Megjithatë, dhe krijimineshtetittëpavarurmaqedonas. Jugosllavisë e rrëzimin për fshehtas punon se akuzë me robëri vjet pesë me dënohet dhe Idrizovës e burgun në mbyllet Koteski Jončе poeti vend, në popullarizuara të më muzikore grupet nga njëri është naziste provokative kur kohën në Në vitin 1985, pak para shkatërrimit të federatës jugosllave, Jugosllavisë. “Intimisti”. i shifrën me ish objekt mbahej policore të ishte tij e tij Dosja kuadër e në jeta policore nga mbikëqyrjes poetit vjet gjashtë saj, e të paku tridhjetë së babait cili i libër (1932-2001), Koteskit Jončе këtë maqedonas kushton ia Autorja e përbëjnë PRIKAZI intimën komuniste Lajbahu slloven me ikonografinë e vet ikonografinë me slloven , sipas fjalëve të Koteskës, Hamlet – makina, – Hamlet 2 Kështu, nevoja Kështu, 3 , të cilët

Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

инtима, според зборовите на Котеска, доаѓаат подоцна.

Комунисtичка инtима истовремено ја читаме и Intimën komuniste njëherësh e lexojmë edhe si како (феминистички) гест на отпор на авторката, на gjest (feminist) të rezistimit të autores të subjektit „нечистиот“, неподобниот женски субјект – ќерката “të papastër”, të papërshtatshëm femëror – e bija e на „Интимистот“ - наспроти македонското (пост) “Intimistit” – përkundër shoqërisë (post) komuniste dhe комунистичко и паланечко општество и неговите provinciale maqedonase dhe spastrimeve të saj, duke чистки, јавно проговорувајќи за „срамот“ и за folur publikisht për “turpin” dhe për traumën intime изгонетата интимна траума на нејзиното семејство и të ndjekur të familjes së saj dhe duke i analizuar këto si анализирајќи ги нив како составен дел од системот, pjesë përbërëse të sistemit, duke e rrënuar kështu edhe подривајќи ја така и патријархалната поделба ndarjen patriarkale midis sferës private dhe shoqërore, меѓу приватната и општествената сфера која го e cila e përshkon edhe shoqërinë bashkëkohore проникнува и современото македонско општество. maqedonase. Vënia e theksit nga ana e Koteskës mbi të Ставањето на акцентот, од страна на Котеска, врз papastrën/të papërshtatshmen dhe obskuren, intimen нечистото/неподобното и обскурното, интимното dhe ambivalenten, mbi traumën dhe psikanalizën, së и амбивалентното, врз траумата и психоанализата, fundi mbi të shtatshmen dhe femëroren, në këtë kuptim, врз телесноста и женскоста конечно, во таа смисла, është gjithashtu edhe akt i rezistencës përkundër asaj që е исто така чин на отпор наспроти она што таа го ajo e analizon si “projekt sanitar” komunist dhe tirania анализира како комунистички „санитарен проект“ e publikes dhe subjektit të përshtatshëm shoqëror, и неговата тиранија на јавноста и на општествено transparent, të vetëm/njëmendësor dhe të pashtatshëm подобниот, транспарентниот, единствениот/едно të komunizmit. Dhe, pikërisht në kuptimin e të mbaruarit умниот и бестелесниот субјект на комунизмот. И të shkrimit të Intimës komuniste, si shkrim femëror, токму во смисла на испишувањето на Комунисtичка libri kyç i cili e ka iniciuar gjestin autorial të Koteskës, инtима како женско писмо, клучната книга, која го është kërkesa e Antogonës (2000) nga teoricienia kulte иницирала авторскиот гест на Котеска, е Барањеtо e teorisë gjinore, Xhudit Batler (Judith Butler),4 pasusi на Анtигона (2000) од култната теоретичарка на vendimtar i të cilit që autorja e citon me përkthim të родовата теорија, Џудит Батлер (Judith Butler),4 чиј vet, thotë:”Antogoni refuzon t’i nënshtrohet cilit do пресуден пасус што авторката го цитира во сопствен qoftë ligj i cili refuzon ta njohë pikëllimin e saj dhe në превод, гласи: „Антигона одбива да се покори на të t’i anticipojë situatat e atyre të cilët nuk mundnin as кој било закон што одбива да ја препознае јавно dhembjen ta shfaqin me pikëllim – gjë që të sëmurët nga нејзината тага, и во тоа ги антиципира ситуациите sida, për shembull, e dinë mirë. Me çfarë soji vdekjeje të на оние со јасно неистагувана болка – што болните gjallë janë të dënuar këta njerëz?”5 Në frymën e analizës së од сида на пример добро го знаат. На каков тип жива Batlerit të personazhit të Antigonës, analizë në të cilën ajo смрт се осудени овие луѓе?“5 Во духот на Батлерината e lidh kërkesën dhe angazhimin e guximshëm të heroinës

анализа на ликот на Антигона, анализа во која таа го ambivalente në mënyrë incestuoze, me kërkesat e atyre 253 поврзува храброто барање и залагање на инцестуозно relacionet e të cilëve nuk janë të pranuara/të njohura në 254 Комунис генеалогија. раме и критиката на наѕи комунистичката ја (патријархална) така, книга, оваа од редовите Низ нечисти. несоодветни, како одродиле и екскомуницирале ги систем комунистичкиот и општеството кои оние кон и отвора се систем) општествениот на основа (како ексклузивната/ и закрепната, таткото исклучувачката „усвојува“ обновена, и нормативна природа на сопственото сродството го е со ќерката врската кој и во траума - минато сопствената со татко, сопствениот со – гест помирувачки на критичко еден име негово за обид во како „изродува“ се и татко, „копиле“ системот од деституираниот ќерката нелегитимниот, екскомуницираниот, од понижениот, писмо како испишува се син, на татко од пренесува се името и (книжевен) канон каде генеалогијата е, пред сè, андроцентрична традиционалниот од отклонува се кое таткото“, до „писмо комунизмот: нетипично на Ова „Интимистот“. субјект абјектен презрен, бил кој оној со татко, „одродениот“ со помирување на гест досиеја за време на комунизмот. Издадена во време во Издадена комунизмот. на време за досиеја семејства, за кои во Македонија се воделе политички нивните и лица 150.000 на амнезија културна како анализира го авторката што она наспроти отпор на о пиав вдв н сосв и филијација и сродство на видови поинакви кон отвора се и генеалогија паланечката комунистичко Во таа смисла, исто така, исто смисла, таа Во политичка на облици поинакви опозиција идејствителност. кон и оттука, и, пчсеи ао еаи н совто сродство, соодветно Комунис на релации како почестени и признаени/препознаени чии општествено се не релации оние на барањата со хероина амбивалентната ча ин tичка ичка ин tичка tима е сиуа кк чин како и испишува се tима еаиииае Во рехабилитирање. поинакво на Јасна Котеска ја подрива ја Котеска Јасна на Комунис е инtима tичка REVIEWS 6

kah llojet tjera të afrisë gjinore dhe të filiacionit të dhe gjinore afrisë të tjera llojet kah hapet dhe provinciale komuniste gjenealogjinë rrënon e të afrisë përkatëse, afrisë të relacione si nderuara të janë nuk dhe shoqëror rrafshin ë ouimt I our ë oë kr ë shoqërinë në kur kohën në botuar I cilët kohës komunizmit. gjatë të politike së për dosje tyre, mbajtur janë të Maqedoni familjeve në dhe vetave 150.000 e rezistencës i akt kulturore amnezi si realizon e autorja që asaj përkundër si edhe shkruhet komuniste Intima e kritikën gjenealogjisë komuniste(patriarkale). edhe vërejmë e kështu, Nëpër libri këtij papastër. e rreshtat të jopërkatës, si shfamiliarizuar dhe ekskomunikuar ka i komunist sistemi dhe shoqëria cilët të atyre drejt edhe hapet shoqëror) sistemit e themel (si familjare lidhjes e normative dhe ekskluzive/shkyçëse “e birëson” të atin dhe lidhja përtërihet, e forcuar, natyra e vet, me traumën dhe të kaluarën e vet – në të cilën e bija e tij nga sistemi dhe “zvetnohet” si përpjekje për rehabilitimin destituuar të jolegjitim, ekskomunikuar, të poshtëruar, shkruhet si letër nga bija “bastarde”, në emër gjithash të babait të biri, së i te babai nga bartet para emri dhe androcentrike është gjenealogjia, ku (letrar) tradicional kanuni nga largohet cila e tipike, jo është babait” “letër Kjo “Intimisti”. komunizmit: i abjektiv subjekt urryer, i i pajtimit me babanë e “çfamiliarizuar”, me atë që ka qenë Në këtë kuptim, gjithashtu, të dhe veprimit politik. opozitës të tjera format kah edhe këndejmi, së PRIKAZI të ndryshëm. Në një gjest kritik pajtues – me babanë Intima komuniste Intima Intima komuniste e Jasna Koteskës Jasna e është gjest 6 dhe, Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

кога во македонското општество токму се дебатира maqedonase debatohet pikërisht ligji për lustracion, por законот за лустрација, но архивите на тајните служби arkivat e shërbimeve sekrete nga perioda komuniste, siç од комунистичкиот период, како што тоа го анали e analizon këtë Koteska, edhe më tutje “parimisht nuk зира Котеска, и понатаму „начелно не се слободни“,7 janë të lira”,7 përkatësisht “mbeten të qasshme vetëm односно, „остануваат пристапни само со сериозни restrikcionet serioze”,8 ky libër paraqet pleduaje për рестрикции“,8 оваа книга претставува пледоаје за transparencën e tërësishme dhe hapjen joselektive të целосна транспарентност и неселективно отварање arkivave të shërbimeve të kundërzbulimit të Maqedonisë на архивите на контраразузнавачките служби од komuniste, si kusht që historia mos të përsëritet. Siç комунистичка Македонија, како услов историјата thekson vetë Koteska “Ky libër u shkrua me një synim të да не се повторува. Како што тоа го нагласува qartë – nga drejtësia tranzicionale maqedonase.”9 самата Котеска: „Оваа книга е пишувана со едно јасно побарување – од македонска транзициска правдина.“9

Објавена, исто така, во време кога, во посткомунис I botuar, gjithashtu, në kohën kur në Maqedoninë тичка Македонија, на власт се наоѓа конзервативно- postkomuniste në pushtet gjendet garnitura konservative- десничарска гарнитура, Комунисt ичка инtима, djathtiste, Intima komuniste, në saje të mekanizmave благодарејќи на своите особено богати критички и të veta veçanërisht të pasura kritike dhe autoreflektive, авторефлексивни механизми, во ниту еден миг не се në asnjë moment nuk i dorëzohet lehtësisë dhe (vetë) препушта на леснотијата и (само)допадливоста и во pëlqimit. Dhe në veta përmban kokrra të rëndësishme себе содржи битни зрна отпор наспроти опасноста të rezistencës përkundër rrezikut nga përvetësimi dhe од присвојување и злоупотребување, во смисла keqpërdorimi në kuptimin që kritika e saj për regjimin e нејзината критика на поранешниот комунистички mëparshëm komunist të jetë marrë vetëm për glorifikim режим да биде преземена само за величање на të opsionit aktual politik dhe ideologjik. Në këtë kuptim, актуелната политичка и идеолошка опција. Во vegla kyçe në shkoqitjen e komunizmit maqedonas e Jasna таа смисла, клучната алатка на Јасна Котеска во Koteskës është edhe libri i Radomir Konstantinoviçit, расчленувањето на македонскиот комунизам е и Filozofia e provincës,10 prej ku autorja e nxjerr imazhin e книгата на Радомир Константиновиќ, Филозофија tiranisë së frymës vulgare të provincës, të cilën ajo e lexon на паланкаtа,10 која таа ја чита и од каде ја црпи si duke e përshkuar edhe më tej shoqërinë bashkëkohore сликата на тиранијата на вулгарниот паланечки дух provinciale maqedonase, si dhe eshtablishmentin e saj и понатаму проникнувајќи го современото паланечко kulturor dhe politik. Kështu, te Intima komuniste Koteska македонско општество, како и неговиот културен и refuzon t’i përdor metodat e njëjta për demaskimin e политички естаблишмент. Така, во Комунисtичка provincës me të cilat ka operuar ajo vetë.11 Njëherësh инtима, Котеска одбива да ги користи истите libri i Koteskës na përkujton edhe rrezikun nga rifigurimi методи за разобличување на паланката со кои таа i mundshëm i zgjidhjeve ideologjike të komunizmit në 11 12 самата оперирала. Истовремено, книгата на Котеска forma të ndryshme të qeverisjes politike. Njësoj duke 255 потсетува и на опасноста од можното пресликување u vendosur në mënyrë të barabartë edhe në kontekstin 256 Bele{ki: особено заониесопрефинеткинематографски вкус. на теоријата од игрите, се претвора примери и во книга за со филмските аматери, и на па и психоанализата, теорија родовата на алатките со и користи се Така, директно и забавни евокативни еклектично референци од филмската со и поп постојано културата. „олеснува“ етиката, ја на на и областа философија од политичката размислувања своите медиумите, на и тежината жанрите ги мешајќи книги, култни (Žižek) Жижековите од некои на духот во авторката, пристап, интердисциплинарен есеистичко својот со И на крајот на овој приказ, можеме да додадеме дека, потрошувачкото на општество. ексцесите на и неоколонијализам, мултинационалниот се осврнувајќи културниот на на и и капитализам пристапува им тички глобализациски современиот кри помалку не книга, својата во во Котеска контекст, и се ситуирајќи и ом н плтчоо владеење. политичкото на форми раз во ни комунизмот на решенија идеолошките на 1. 2. 3. 1992 communistes camps les sur Témoignages Todorov, Tzvetan пример: на Види, ан Котеска, Јасна 2000. Исто, 14. Темплум, 2000),9. Комунисtичка инtима, која, освентоа, вешто и Mémoire du mal et tentation du bien, du tentation et mal du Mémoire и оуитча интима, Комунистичка Au nom du people, du nom Au , éd. de l’Aube, de éd. , 12 Еднакво éd. Laffont, éd. Скопје: REVIEWS Note: veçanërisht përatameshijetëhollëkinematografike. e teoria lojërave, shndërrohet edhe në nga libër për amatorët e filmit, shembuj me edhe po psikanalizës, të dhe me shkathtësi shërbehet edhe me veglat e teorisë gjinore Kështu, dhe kulturës. pop dhe eklektike-argëtuese filmit e kultura nga referencat evokative drejtpërsëdrejti me “lehtëson” vazhdimisht saj dhe etikës, e të politike filozofisë mendimeve e fusha e nga peshën mediumet, dhe zhanret përzier i duke (Žižek), Zhizhekut të kulte librave disa e qasjen e vet eseistiko-interdisiplinare, autorja në frymën me se shtojmë të mund vlerësimi, këtij të fund në Dhe, te ekseset eshoqërisësëkonsumit. edhe ndalur u duke kulturor, neokolonializmit dhe multinacional kapitalizmit edhe qaset u kritikë pak më me jo saj e librin në Koteska, globalizues, bashkëkohor 1. 2. 3. PRIKAZI 1992 communistes camps les sur Témoignages Todorov, Tzvetan shembull: për Shih ан Котеска, Јасна 2000. Po aty,14. Темплум, 2000),9. и Mémoire du mal et tentation du bien, du tentation et mal du Mémoire и e cila përveç kësaj, përveç cila e komuniste, Intima оуитча интима, Комунистичка Përktheu: LinditëAhmeti Au nom du people, du nom Au , éd. de l’Aube, de éd. , éd. Laffont, éd. Скопје: Identities Journal for Politics, Gender and Culture Vol. 7 / No. 1/2 / Summer 2008/Winter 2009

4. Исто така, книгата на Јасна Котеска во многу што се 4. Gjithashtu, libri i Jasna Koteskës në shumëçka ndërlidhet надоврзува и на размислувањата кои Џудит Батлер edhe me përsiatjet të cilat Xhudit Batler i zhvillon në librin ги развива во својата книга Precarious Life, напишана e saj Precarious life, shkruar pas ngjarjeve të 11 shtatorit, по случувањата од 11 септември, за тоа кој живот во për atë se cila jetë në botën tonë bashkëkohore “meriton” нашиот современ свет „заслужува“ да биде предмет на të jetë lëndë e zisë e pikëllimit, e cila jo, cila zi mundet të жалост, траор, а кој не, која тага може јавно да биде mbahet publikisht, e cila jo? истагувана, а која не.

5. Judith Butler, Antigone’s Claim: Kinship Between Life 5. Judith Butler, Antigone’s Claim: Kinship Between Life and Death (New York: Columbia UP, 2000), 24, цитирана and Death (New York: Columbia UP, 2000), 24, cituar од Јасна Котеска во Комунистичка интима (2000), nga Jasna Koteska në Комунистичка интима (2000), op.cit., 12. op.cit., 12.

6. Отворајќи се кон, сродувајќи се и со, во смисла на 6. Duke u hapur kah, duke u afruar edhe me, në kuptimin Батлерината анализа на Барањето на Анtигона, e analizës së Batlerit të Kërkesës së Antogonës, atë që оние кои не се членови на „семејството“, кон другите, nuk janë anëtarë të “familjes”, kah të tjerët, të huajt, странците, хомосексуалците... homoseksualët...

7. Исто, 75. 7. Po aty, 75.

8. Исто, 76. 8. Po aty, 76.

9. Исто, 84. 9. Po aty, 84.

10. Радомир Константиновиќ, Филозофија на паланкаtа, 10. Радомир Константиновиќ, Филозофија на паланкаtа, (Скопје: Лист, 2000). (Скопје: Лист, 2000).

11. Јасна Котеска, Комунисtичка инtима, op.cit., 81. 11. Јасна Котеска, Комунисtичка инtима, op.cit., 81.

12. Јасна Котеска, Комунисtичка Инtима, op.cit., 85. 12. Јасна Котеска, Комунисtичка Инtима, op.cit., 85. 257

258 Tira` 500primeroci studio -addART Dizajn nanaslovnastranica: www.identities.org.mk e-mail: [email protected] tel.: ++389023090731 “Partizanski odredi”63,Skopje,Makedonija Institut “Evro-Balkan”, Izdava~: Istra`uva~kicentarzarodovistudii, (ISSN 1409-9268) Identiteti: Spisaniezapolitika,rodikultura