ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ

20-21 Eylül 2014 Şırnak

T.C. BEYTÜŞŞEBAP KAYMAKAMLIĞI ESER ADI: BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ

Baskı/Publication Grafik Tasarım DÜZEY AJANS 0212 417 92 92 Baskı İLBEY MATBAA

Basım Yeri ve Tarihi İstanbul, 2015

Şırnak Üniversitesi Yayınları No: 5

ISBN: 978-605-88496-5-5

2015 Şırnak

Şırnak Üniversitesi Rektörlüğü Bu eserin tüm yayın hakları Şırnak Üniversitesi Rektörlüğüne aittir. Yayıncının yazılı izni olmaksızın kısmen veya tamamen basılamaz, çoğaltılamaz ve elektronik ortama aktarılamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Bu kitapta yer alan tüm yazıların dil, bilim ve hukuk açısından sorumluluğu yazarlarına aittir. ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU

EDİTÖR Yrd. Doç. Dr. İbrahim BAZ

EDİTÖR YARDIMCILARI Arş. Gör. Abdullah ŞİMŞEK Arş. Gör. Tayyip DURCEYLAN

ŞIRNAK 2014 SEMPOZYUM ONUR KURULU Hasan İPEK (Şırnak Valisi) Prof. Dr. Ali AKMAZ (Şırnak Üniversitesi Rektörü) Mehmet Fevzi DÖNMEZ (Beytüşşebap Kaymakamı) Nurettin ATAMAN (Beytüşşebap Belediye Başkanı) Osman GELİŞ (Şırnak TSO Başkanı)

SEMPOZYUM KOORDİNATÖRÜ Yrd. Doç. Dr. İbrahim BAZ

SEMPOZYUM DÜZENLEME KURULU Yrd. Doç. Dr. Nurullah AGİTOĞLU Yrd. Doç. Dr. M. Nurullah AKTAŞ Arş. Gör. Abdullah ŞİMŞEK Arş. Gör. Tayyip DURCEYLAN Öğr. Gör. Nurdan ŞARMAN Kadir BİLDİK BİLİM VE DANIŞMA KURULU

Prof. Dr. Mustafa ALTUNDAĞ İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. İsmail TAŞ Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Seyit AVCI Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Hamdi GÜNDOĞAR Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Harun ÖĞMÜŞ Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Hüseyin GÜNEŞ Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. İbrahim KUTLUAY İzmir Katip Çelebi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Nesim DORU Mardin Artuklu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÜL Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Ahmet AYDIN Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Ali BAYER Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Bünyamin AÇIKALIN Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Elçin NECİYEV Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Emrullah ÜLGEN Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Fevzi RENÇBER Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. İbrahim GÜRBÜZER Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. İbrahim YILMAZ Hacı Bektaş Veli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Kasım ERTAŞ Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. M. Nurullah AKTAŞ Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. M. Sait UZUNDAĞ Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ata AZ Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Muhammed ERSÖZ Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÖZTÜRK Mardin Artuklu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Nurullah AGİTOĞLU Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Ömer Ali YILDIRIM Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Recep ÖZDİREK Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Semira KARUKO Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Şaban KARASAKAL Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Şahabettin KIRDAR Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Teysir ez-Ziyâdet Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Yaşar ACAT Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İÇİNDEKİLER

Sunuş...... 8 Önsöz...... 9 Açılış ve Protokol Konuşmaları...... 11

AÇILIŞ KONFERANSI Doğu Medreselerinde İlim ve İrfan Geleneği...... 21 Müfid YÜKSEL

A- BEYTÜŞŞEBAP TARİHİ BİRİNCİ OTURUM Oturum Başkanı: Prof. Dr. Yakup BASMACI Beytüşşebap Tarihi Üzerine Bazı Notlar...... 29 Doç. Dr. Hüseyin GÜNEŞ Resmi Belgelere Göre Beytüşşebap ve Çevresi...... 41 Ahmet GÜLENÇ Günümüz Beytüşşebap Keldanilerinin Sosyo-kültürel Yaşantısı...... 67 Yrd. Doç. Dr. Kasım ERTAŞ

B- MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ İKİNCİ OTURUM Oturum Başkanı: Doç. Dr. Hamdi GÜNDOĞAR Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri)...... 83 M. Xalid SADINÎ Molla Hüseyin-i Batevî’nin Eserlerinde Kur’ânî Temâlar...... 103 Yrd. Doç. Dr. M. Nurullah AKTAŞ Molla Hüseyin Batevî’nin Eserlerindeki Hadisler Üzerinde Bazı Değerlendirmeler...... 119 Yrd. Doç. Dr. Nurullah AGİTOĞLU Molla Hüseyin El-Bâtevî ve Kürtçe Mevlid-i Şerîfi...... 129 Müfid YÜKSEL MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ ÜÇÜNCÜ OTURUM Oturum Başkanı: Doç. Dr. Hüseyin GÜNEŞ Molla Hüseyin Batevî’nin Mevlidi ve Kaynakları...... 139 Tahsin İbrahim DOSKİ موضوع النور المحدى فى المولود النبوى (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî Fi’l-Mevlidi’n-Nebeviyyi)...... 147 Khaled IBRAHIM Molla Musa el-Celâlî’nin Mela-i Batevî’nin Mevlidi Üzerinde Yazdığı Şerh Çalışması...... 157 Yrd. Doç. Dr. M. Salih GEÇİT Yekem Mewlûda Kurdî û Bandora Wê ya Li Mewlûdên Dû Xwe (İlk Kürtçe Mevlit ve Kendisinden Sonraki Mevlitlere Etkisi)...... 183 Mehmet Zahir ERTEKİN

MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ DÖRDÜNCÜ OTURUM Oturum Başkanı: Yrd. Doç. Dr. Mustafa KOCAER Molla Hüseyin Bâtevî’ye Atfedilen Nasihatname Türünde Bir Şiir ve Şiirdeki Tasavvufî Unsurlar...... 203 Yrd. Doç. Dr. İbrahim BAZ Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî...... 215 Öğr. Gör. Mehmet CENGİZ Beytüşşebaplı Bir Âlim: Molla Muhammed Nezir Akdoğan...... 239 Kadir BİLDİK

C- KÜLTÜR VE TURİZM BEŞİNCİ OTURUM Oturum Başkanı: Prof. Dr. Hüseyin MISIRDALI Beytüşşebapta Sosyal Yapı (Aşiretler ve Giyim Kültürü)...... 245 Öğr. Gör. Nurdan ŞARMAN Şırnak ve Çevresinde Turizm Potansiyelinin Değerlendirilmesi...... 265 Öğr. Gör. Sedat ÇELİK Beytüşşebap Bölgesinde Arıcılık ve Beytüşşebap Balı...... 273 Habib AŞAN

EKLER Sempozyumdan Fotoğraflar...... 281 Mevlid-i Molla Hüseyin-i Bâtevî...... 291 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 8 okurlara faydalıolmasınıdiliyorum. bütün üzere olmak araştırmacılar başta kitabının sempozyum sunuyor, şükranlarımı Odasına Şırnak TicaretSanayi Başkanlığına, ve Belediye Beytüşşebap makamlığına, Kay- Beytüşşebab alan yer Kurulunda İcra ederken, takdim okurlarımıza kıymetli kez dahaortayaçıkmıştır. bir olduğu beşiği medeniyetlerin Anadolu’nun vesilesiyle sempozyum düzenlenen aktarılmasında önemlikatkılarınınolacağınainanıyorum. Hüseyin Batevî Sempozyumu’’nun kültürel mirasımızın korunması ve yeni kuşaklara değerleri ile Molla Hüseyin Batevi’nin eserlerinin tartışıldığı ‘’Beytüşşebap ve Molla turistik ve kültürel tarihi, ilçenin bu gerçekleştirilen, ilçesinde Beytüşşebap nak’ın envanterlerin bilimekatkısunduğuinancınıtaşıyarakyolumuzadevamedeceğiz. çıkan ortaya konulardan bulunduğumuz alışverişlerinde fikir araştırdığımız, ğımız, tartıştı düzeyinde katılım uluslararası vesilesiyle çalışmalar bu gerçekleştirdiğimiz Uulrrs Byüşbp e oa üei Btv Smoym” iaıı siz kitabını Sempozyumu” Batevi Hüseyin Mola ve Beytüşşebap “Uluslararası anısına Batevi Hüseyin Molla yazan mevlidi Kürtçe ilk önce yıl Yaklaşıkyüz üç Şır olan vesile duyurmamıza daha kez bir sesimizi platformlarda Uluslararası aie emşi. iisl e ütrl alanda kültürel ve Bilimsel gelmiştir. haline biri ilkelerimizden temel yapmak sempozyum kalıcı eserlerbırakmaktır. yaşadığımız topluma faydalı olmak, onlar adına birlikte topraklarda bu yaşadığımız gayemiz ve etmektedir.hareket bilinciyle derdimiz luk Asıl sorumlu- olduğu vermiş olmanın kurum bir sel SUNUŞ Bu nedenle her yıl uluslararası düzeyde bir düzeyde uluslararası yıl her nedenle Bu Üniversitemiz, kuruluşundan bu yana bilim Prof. Dr. MehmetNuriNAS Şırnak Üniversitesi Rektör - - - masa da,eserlerindenonungönüladamıâşıkbirârifolduğuanlaşılmaktadır ol- bilgimiz bir hakkında hayatı tasavvufi kadar ne âlimdir.Her bir yapmış derrislik İlim, imanveedep. kavramdır: üç bu da çıkan karşımıza incelediğimizde şiirlerini üzere olmak başta mevlidi Bâtevî’nin Hüsetin Molla İşte edeptir.” de hem ve iman hem ilim, hem yani bütünü vasıfların yapan insan “insanı ifadesiyle Meriç’in biridir.Cemil rinden İrfan, hem de irfan dilinin ve peygamber sevgisinin Kürtçe’deki sembol ve zirve şahsiyetle ruhu, Beytüşebap’un hem ise Bâtevî Hüseyin ilçemizdir.Molla bir gibi cennet saklı layan Şırnak Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Sayın Osman Geliş’e, Arıcılar Birliği Geliş’e, Arıcılar Osman Sayın Başkanı Odası Sanayi ve TicaretŞırnak layan sağ- katkı aşamasına her sempozyumun Nurettin Ataman’a, Sayın Başkanı Belediye desteği veren Beytüşşebab Kaymakamı Sayın Mehmet Fevzi Dönmez’e, Beytüşşebab Şırnak Valisitürlü her ve çalışan gündüz organizasyongece İpek’e, için Hasan Sayın yapan görev tarihte yapıldığı sempzoyumun Nas’a, Dr.Nuri Prof. Mehmet Sayın tör Dr.Prof. Sayın Rek- adına ünveristesi Ali Şırnak üstlenen baskısını eserin Akmaz’a, maya çalışıldı. konul- ortaya potansiyeli turizm Beytüşşebap’ın Özellikle çalışıldı. sunulmaya katkı anlaşılmasına fazla daha Bâtevî’nin Hüseyin Molla tebliğleriyle araştırmacıların den disiplinler Farklı çalışıldı. tanıtılmaya alınarak esas kaynakları arşiv ve tarih şebap, çe, Kürtçe ve Arapça olmak üzere üç dilde tebliğler sunuldu. Böylece ilk defa Beytüş- yin BâtevîSempozyumu”düzenlendi. cıyla, Şırnak Üniversitesinin öncülüğünde “Uluslararası Beytüşşebap ve Molla Hüse- ama hatırlatmak lüzumunu mâzînin için âti diliminde, zaman bir uzaklaştığı türden Molla Hüseyin Bâtevî, medrese tahsilini tamamladıktan sonra vefatına kadar mü- kadar vefatına sonra tamamladıktan tahsilini medrese Bâtevî, Hüseyin Molla tanınmayan, kadar yeteri ancak taşıyan izlerini medeniyetin birçok Beytüşşebap Bu sempozyumun gerçekleşmesi teşvik eden Şırnak Üniversitesi kurucu Rektörü kurucu Üniversitesi Şırnak eden teşvik gerçekleşmesi sempozyumun Bu katıldılar.araştırmacılar davetli dışından yurt Türk- ve içinden yurt Sempzoyuma kül- ve irfan ilim, şekilde hızlı neslin genç olarak sonucu bir de Modernleşmenin ÖNSÖZ . - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 9 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 10 anlamaya veanmayayönelikilkadımolur. iyi daha onu eser, elinizdeki ve sempozyum tutar.Bu ışık yolumuza mesajları yüklü ağırlamak istiyoruz”diyenmisafirlerBeytüşşabaphalkınateşekkürediyorum. evlerimizde mutlaka misafirleri “gelen ve heyetimize musiki araştırmacılara, bütün li yazarvegönüladamıSadık Yalsızuçanlar’a şükranlarımısunuyorum. adına Sayın Alper Tan’a, program koordinatörü Sayın Fahrettin Damga’ya televizyonu ve kıymet AKanal edinen konu Bâtevî’yi Hüseyin Molla boyunca saat üç mında yorum. edi- teşekkür İnce’ye Alev ve Demirelli Ünal Sarışahin, Cansel Cemile Kemaloğlu, Arafat Selim Görücü, Ayzıt Çelik, Sedat ve Şarman Nurdan Gör. Öğr. Durceylan, Bildik, Kadir Gör.insan Arş. kıymetli Müftümüz Şimşek, Abdullah Gör.Arş. Tayyip Dr.Doç. Nurullah üzere, olmak Agitoğlu Dr.Doç. Yrd. Nurullah Beytüşşebap Aktaş, ederim. teşekkür Özkan’a Ahmet Müftüsü il Şırnak dolayı desteklerinden Ayrıcanuyorum. su- şükranlarımı kalbi Komutanlığına Tümen Sınır 23. Şırnak sağlayan helikopterle transferini arasındaki Beytüşebap Şırnak misafirlerimizin bazı olarak son ve Acar’a Sayın Yahyaağırlayan Gruptan misafirlerimizi Acar Habib ve Sayın Aşan’a Başkanı Dilerim ki Molla Hüseyin Bâtevî’nin muhabbeti kalplerimizde yer eder ve irfan ve eder yer kalplerimizde muhabbeti Bâtevî’nin Hüseyin Molla ki Dilerim gelen kadar buraya kırmayarak davetimizi sağlayan, katkı tebliğleriyle Değerli progra- Kaçanlar” “Gözden ve gelen Şırnak’a çerçevesinde sempozyum Ayrıca Sempozyumun yürütme heyetinde yer alan çalışma arkadaşlarımdan en başta Yrd. Yrd. Doç.Dr. İbrahimBAZ - AÇILIŞ KONUŞMALARI

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 11 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 12 dünyasında kesretin her rengi kendi varlığını hakikatin kendisi olarak görmeye başla- İslam nedeniyle uzaklaşmamız rotasından “vahdet” ve “hakikat” “hilafet”, sunulan Bizlere açtı. mesafeyi aramızdaki hakikatle ve ötelerle bizim durum Bu ettik. tercih olanı fanî yani âlemini, mülk yerine âlemi melekût ölçekli ebedî ve ezelî buutlu verâ mâ- ve boyutlu hakîkat ve hikmet irfan, ilim, ederken; taklit ve tercih batıyı olan lık şekilde taklitetmemizdir. bir kötü uygarlığını batı olan sağlamış gelişme bir maddî yana bu yüzyıldan üç son ederek terk pratiklerini ve uzaklaşarak özünden unutarak, kodlarını medeniyetimizin kendi başında, nedenlerinin önemli en Bunun vermekteyiz. sınavını duygusal savrulmanın bir ve zihinsel ilgili ile yaşama” “çağı ve konumlandırma boyutta mekansal şıyoruz. “Beytüşşebap ve Molla Hüseyin Batevî” şeklinde gerçekleştirmenin mutluluğunu ya- yıl Şırnak ve çevresi hakkında gerçekleştirdiğimiz sempozyumların bu yıl beşincisini rensel boyuta taşımanın gayreti içerisindedir. Bubilinç ve sorumluluk anlayışıyla her ev- anlayışla bir bilimsel değerlerini yerel kadim ait millete ve din farklı şehrimizin taşıyan izlerini medeniyetin birçok yandan diğer taşırken; şehrimize anlayışı ve lim hayatı inşaedebileceksevgi,saygı,kardeşlik;ilim,irfanvehikmethazinesidir olduğu değerler,muhtaç yaşattığı insanın ve modern büyüttüğü sinesinde toprakların den keşfedilmeyi ve yeniden okunmayı beklemektedir. Biliyoruz ve inanıyoruz ki, bu rinde yaşamış birçok milletin ve dinin derin izlerini taşımakta ve her bir noktası yeni- biridir.topraklar,merkezlerinden üze- Bu önemli en medeniyetlerin kadîm tamyanın hürmetle selamlıyorum. ve saygı diyor, geldiniz hoş hepinize mensupları, basın değerli ve Beytüşşebaplılar sevgili araştırmacılar, kıymetli Başkanım, Odası Sanayi ve Ticaret Sayın mutanım, Yalnız bu dünya tasavvuruna sahip maddi, yüzeysel, yatay ve dış bükey bir uygar ve zamansal Kendimizi yaşamaktayız. krizi medeniyet bir olarak Dünyası İslam Değerli MisafirlerKıymetliBeytüşşebaplılar! Şırnak Üniversitesi, 2008 yılında kurulduğundan bu yana, bir yandan evrensel bi- Şırnak ve çevresini de içine alan Botan bölgesi, Bereketli Hilal ve yukarı mezapo Sayın Ko- Bakanım, Alay Belediye Sayın Kaymakamım, Sayın Rektörüm, Sayın Yrd. Doç.Dr. İbrahimBAZ Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi . - - şehrimize, ülkemize veilimdünyasınahayırlı olmasınıtemenniediyorum. Üniversitemize, Sempozyumun sunuyorum. hürmetlerimi ve saygı kutluyor, nülden solukları veirfandiliçağımıza aktarılmayadevameder. âriflerimizin gelenekselleşerek yıllarda sonraki programlar bu Dileriz tanınacaktır. defa ilk bilmeyenlerce Kürtçe özellikle ârif ve âlim bir büyük gibi Batevî Hüseyin tebliğler ile Beytüşşebap tarihine bir nebze de olsa ışık tutulacak, daha önemlisi Molla edilmiştir.davet insanları bilim sunulan ve ki, araştırmacılar zannediyorum dan Öyle ilana çıkılmamış, bunun yerine, konuyla ilgili çalışması olan yurt içinden ve yırtdışın Batevî’yi veonunsevdalısıolduğuNebi’yiyenidenanlamamıza vesileolur ve ruhu olan Molla Hüseyin Batevî hakkındaki bu dar kapsamlı sempozyum dileriz ki 1200 mısradanoluşanKürtçeşaheserbirmevlidkalemealmıştır. ve beyit 600 yaklaşık ve dönmüş memleketine desturuyla onun öperek elini sulünün rüyasında ancak dinlemmiş nasihatlarini git” köyüne ve memleketine “artık ra- Allah Hz. Peygamberin sevgisini dindirmek için gittiği Medine’de üç yıl kalmış, dostlarının sinde müderrislik, Bate köyünde yirmi yıldan fazla imamlık ve müderrislik yapmıştır. Hasan Mir Bahçesaray görmüş, sil VeliMedrese- Meydan Hakkari’de Medresesinde, gamber (sav)’in doğudaki en bağrı yanık aşığıdır. Bu hakikati kendisi şöyle dile getirir hakikatlerini Kürtçe olarak dile getiren ve yaşayan çok önemli bir şahsiyettir. O, pey- malıdır: Muhacirliği, Ensarlığı, kardeşliği, merhameti, adaleti, ilmi, irfanı ve hikmeti. ol- diriltmek yeniden anlayışlarını onların ve anlamak yeniden âşıklarını Peygamber ruhlu medeniyet olan yürümüş izinden ayak onun ve (sav) Peygamberi Hz. kurucusu saçılmış öfkenin,nefretin,kininvekanınarasındabulduk. tohumları nifak arasına uzak, taşından mihenk izanın ve aklın kendimizi Sonuçta dı. Bu vesile ile sempozyumun gerçekleşmesi hususunda emeği geçen herkesi gö- herkesi geçen emeği hususunda gerçekleşmesi sempozyumun ile vesile Bu nedeniyle olması ilk ve zorluğu şartların fiziki hususunda, katılım Sempozyuma Değerli misafirler, manası şehrin bu ve Beytüşebab duran edasıyla kartal bir doruklarında Dağların 17. Yüzyılda Bate (Güneyyaka) köyünde doğan ve Duhok, Erbil ve Musul’da tah- Her yaramdakanımdonar Yüz baltayararsinemi Kimse bilmezkinedendir Aşk yaktıciğerimi Xûn wêlicurhan bûcemed Min tenêsîneysedtever Qet kesnizanîtinjiber İşqê liminsotîceger medeniyetin soluklu nebevî Batevî, Hüseyin Molla olan konu sempozyuma İşte Düşen, düştüğü yerden kalkar. Bizim kalkışımız; Medine’de kurulan Medeniyetin . -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 13 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 14 dır,” Gönülaçığınıkapatırsakcariaçığadaciddikatkı sunmuşoluruz. rum olmak istiyoruz. Aslında Ülkemizin en büyük açığı “ cari açık değil, gönül açığı bağrına basmayahazırlamaktır. milletleri kadim ve insanlığı tekrardan toprakların mübarek bu ve aktarmak sillere ne- gelecek kaldırmak, ortadan gerginliği arası kültürler ve arınmak yargılarımızdan ön ötekileştirmeden kimseyi kaldırmak, ortadan güvensizliği yaşanan içinde toplum etmektedir. kabul görev kendine paylaşmayı toplumla birikimleri edilen elde sağlayarak tekleri des- manevi ve maddi gerekli araştırmalara sempozyum, yapılan için tanıtılması ve gelişmesi ilimizin yaparak çalışmalar geliştirilmesinde ve araştırılması yaşatılması, mel taşlardır. Odamız ticaretin yanında bir açık hava müzesi olan ilimizin kültürünün “gelecek nereyegideceğinibileneaittir”der Albert Sorel. sorana diye aittir kime düşünmelidir.Gelecek üzerine kaderi kaderidir.İnsan larının insan- kaderi coğrafyanın bu coğrafyadır, bir çıkan ortaya ile tasvirleri kitaplardaki madığınız daotopraklarüzerindeyaşamayıhakedemeyiz. okuya- iyi bilgisini kültürel ve sosyal toprağın bu ki gerekiyor,öyle okuması şekilde bir iyi çok birliğini kader olan coğrafyayla ve toprakla insanın örgütlerinin toplum Rivayete göreisminiHzNuhPeygamberintorunuŞernem’denalmaktadır alanıdır. Kültürel zenginliği ve tarihi kimliği bilinenin çok ötesinde bir etkiye sahiptir. yerleşim ilk gelen akla gemisi Nuh’un Hz ve dağı Cudi olan yer doğduğu insanlığın olduğunda konusu söz ilidir.Tarihişehirlerimiz bir şirin yaşadığı insanlarımızın ver Üniversitemiz tarafından 20 -21 Eylül 2014 tarihleri arasında Beytüşşebap ilçe Beytüşşebap arasında tarihleri 2014 Eylül -21 20 tarafından Üniversitemiz ku- bir üreten istihdam ve refah istikrar, barış, huzur, ilçelerimizde ve ilimiz Biz yıllardır tarihi, ve insanlık küllenen değerlerimizi, kültürel ve sosyal Amacımız te- tutan arada bir ve yaşatan toplumu o öğeleri; kültürel ve sosyal toplumun Bir kutsal edebi, mitolojik efsanevi, çıktığı ortaya ilk insanlığın coğrafyası, Şırnak İnsan yaşadığı toprakların ruhuna dönüşür ve o topraklarda aynı kaderi yaşar sivil Şırnak Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgemizin sıcakkanlı misafirper sıcakkanlı bölgemizin Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu Şırnak Şırnak Ticaret veSanayiOdasıBaşkanı TOBB TSOKonseyBaşkanYardımcısı Osman GELİŞ . - - - tesine vekatkısunantümhalkımızateşekkürederim. Beytüşşebap Kaymakamlığına, Beytüşşebap Belediye Başkanlığına, Şırnak Üniversi- inanıyoruz. sağlayacağına katkı ilçelerimize ve ilimize sempozyumun bu anlatıldığı hayatının ve eserleri Batevî’nin Hüseyin Molla alim yazan mevlidi Kürtçe ilk ve Beytüşşebap’ın olan sahip mirasa bir tarihi yıllık 300 ile öğeleri turistik ve kültürel Tarihi,munun; Sempozyu- Batevî” Hüseyin Molla ve “Beytüşşebap uluslararası düzenlenen mizde Uluslararası yapılan bu sempozyum ve kitabının hazırlanmasında emeği geçen, emeği hazırlanmasında kitabının ve sempozyum bu yapılan Uluslararası

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 15 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 16 olarak birbeytindetanımlayarakbüyükduyguyudilegetirmiştir kıblegâh nurunu efendimizin Peygamber getirmesidir. dile heyecanla bir büyük ğını bap’lılar içinbüyükbironurvegururdur. bir değeriolmadığınısöyleyencahillereyüzyıllaröncesindencevapvermiştir firoş destanı ve Mevlid-i şerifi kazandırarak halen Kürtçenin bir dil ve özellikle edebi Zembil Divan, Edebiyatına Kürt klasik kullanmış sıdır.iyi çok Kürtçeyi Eserlerinde ön planaçıkmaktadır. gelir.Mevlit akla denilince teyi konu iki kanımca anarken şahsiyeti değerli bu Ancak Ba- Hüseynê Mele ediyoruz. teşekkür adına halkı Beytüşşebap herkese geçen emeği çalışmalarda Bu çabadır. bir anlamlı ve değerli belgelendirilmesi çalışmalarının bu ve anılması sempozyumla düzenlenen ilçemizde tarafından sidir.Üniversitesi Şırnak Mezopotamya, çokdinlivekültürlükadimbircoğrafyadır. istenmiştir.Oysaki unutturulmak veya sayılmış yok ya şahsiyetler değerli üreten leri ya’nın kadim topraklarında insanlığa pek çok eserler kazandırmış kültürler ve bu eser Mella Hüseynê Bateyi gibi bir şahsiyetin hemşehrisi olmak biz bütün Beytüşşe - bütün biz olmak hemşehrisi şahsiyetin bir gibi Bateyi Hüseynê Mella bağlı ve aşkını olan Resule ile dili ana olmasıdır.zaman resûl Her âşık-ı İkincisi Birincisi kendi ana diliyle yazan din, sanat ve edebiyat alanında eserler yaratma eserler alanında edebiyat ve sanat din, yazan diliyle ana kendi Birincisi Mella Hüseynê Bateyi, klasik Kürt Edebiyatının önemli şahsiyetlerden bir tane bir şahsiyetlerden önemli Edebiyatının Kürt klasik Bateyi, Hüseynê Mella ılra brdr üdrln ha v ikr oiiaaı eeil Mezopotam nedeniyle politikaları inkar ve ihmal sürdürülen beridir Yıllardan Beytüşşebap BelediyeBaşkanı Nurettin ATAMAN . . ------sonsuz şükranlarımısunarım. herkese geçen emeği ve hocama BAZ İbrahim Sekreteri Genel Üniversitesi Şırnak hazırlayan programı türlü her eden motive de bizleri gerçekleşmesinde pozyumun Sem- özellikle halkına, esirgemeyenBeytüşşebap desteklerini bizlerden ile verlikleri misafirper personeline, Kaymakamlığımız esirgemeyen emeklerini için yürütülmesi şekilde sağlıklı Sempozyumun hocalarıma, kıymetli katılan dışından yurt ve içinden yurt bilgilendiren bizleri ile tebliğleri kıymetli AKMAZ’a, Ali Rektörü Üniversitesi leşmesinde bizlere katkılarını esirgemeyen Şırnak Valisi Sayın Hasan İPEK’e, Şırnak yaptık. sahipliği ev ve bulunduk içinde heyeti düzenleme sempozyumunun Batevi” Hüseyin Molla ve Beytüşşebap “Uluslararası düzenlenen için tanınabilmesi şekilde ettiği hak ve bu büyük değerimizin yalnız dar bir çevrede değil ülkemiz hatta ülkemiz dışında da ilçemizin tanıtmak, ve anlatmak Batevî’yi Hüseyin Molla de hem Beytüşşebap hem de biz münasebetle Bu getirmiştir. dile ile Şerifi Mevlid-i yazdığı Kürtçe sevgisini Hüseyin Batevî hazretleri, büyük bir peygamber aşığıdır. Peygamber Efendimize olan Yaklaşık hazretleridir.300 yıl önce Beytüşşebap’a bağlı Güneyyaka(Bate) köyünde yaşayan Molla Batevî Hüseyin Molla önemlisi en de bekli hatta biri değerlerden Bu bancılar tarafından çok az bilinen birçok tarihi, kültürel ve doğal güzelliklere sahiptir. pek çok açıdan tanınmayan bir konumdadır. İlçemiz, hem ülkemiz insalar hem de ya- Uulrrs Byüşbp e ol Hsyn aei smoymnn gerçek sempozyumunun Batevi” Hüseyin Molla ve Beytüşşebap “Uluslararası bile bölgede rağmen olmasına ilçe bir dayanan eskilere çok tarihi Beytüşşebap, Mehmet FevziDÖNMEZ Beytüşşebap Kaymakamı - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 17 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 18 lamlıyorum. versitesinin çalışmalarınındahaverimliolacağınainanıyorum. Üni- Şırnak katılımıyla ve anlayış etmektedir.Sizlerin ifa görevini sunmakla yışıyla Üniversitesi güzel ülkemizin bu köşesindeki güzellikleri zenginlikleri günümüz anla Şırnak söyledi. iletmemi dileklerini başarı ve Selam katılamadı. nedeniyle toplantısı varlığı ileyaşıyor. insanların uyaran gönülleri aşkıyla Rasulullah hâkezâ dünyasında Arap insan, güzel ber (sav)sevgisivekardeşliküzerinekurulmuşolduğununşahtlerdir peygam ve (cc) medeniyetimizin Allah da taraftan güzergâhıdır,diğer yolunun ipek daha varlık kökenimize dikkatli bakmamızı ihtar ediyor. Bir yönüyle bu vadiler tarihi kere bir bizlere yaşaması yazarının mevlidin Kürtçe sahibinin eserinin edilen ezber çok en sonra Keirmden Kuran’ı ve fetheden derinden kalbini insanımızın vadilerinde yüksek dağlarının Beytüşşebap ettim. fark daha kere bir çalışırken anlamaya metliyi sını dilerim. Bu güzel ülkenin maddi ve manevî derinliğini Molla Hüseyin Bâtevî rah- Molla Hüseyin Bâtevî sempozyumuna hoş geldiniz. Programın ve hayırlara vesile olma Beytüşşebap selamlıyorum. hürmetle Hepinizi dinleyiciler. değerli ve daşlarım Bu duygularla sempozyumun başarılı olmasının diliyor ve hepinizi hürmetle se- hürmetle hepinizi ve diliyor olmasının başarılı sempozyumun duygularla Bu bir Kurumu’nun Öğretim Yöksek Bey Akmaz Ali Sayın Dr. Prof. Rektörümüz başka bir yarımadasında Hint ve Pakistan Çelebi, Süleyman Bursa’da incelik Bu arka- üyesi öğretim Başkanım, Belediye Komutanım, Kaymakamım, Muhterem Prof. Dr. Yakup BASMACI Şırnak Üniversitesi Rektör Yardımcısı . - - - AÇILIŞ KONFERANSI 09.30 - 10.00 Doğu Medreselerinde İlim ve İrfan Geleneği Müfid YÜKSEL

tartışmalara konu olmuştur. Yüzyıl) (17. itibaren devrinden Çelebi Kâtip okunmaması, zayıflayıp ulûmun eden taalluk fünûna diğer zamanla, yanısıra ilimlerin dini ve âlet Medreselerde aşamasına gelmiştir. yitirme başlarında Yüzyıl 20. niteliğini olma kurumu eğitim başat mış, başla- kaybetmeğe önemini medreseler neticesinde, kazanmaları yaygınlık yüzyılda bu mekteplerin açılan tarzda batılı ve süreci batılılaşma konumu, medreselerin olan Meşihat sicilarşivlerindebununbirçok örneklerigörülebilir.Arşivi veŞer’i bulunan bünyesinde görmüştür.Müftülüğü kabul İstanbul resmen Bugün dahi bul’da İstan- icâzetnâmeler verilen müderrislerce buradaki veya medreselerde bu ve mamış ol- yapıda bir farklı sisteminden icâzet ülkesindeki Osmanlı tüm sistemi, icâzet deki medreselerin Kürdistan gelmiştir. kadar bugüne ile sürdürmesi düzeyde yakın daha sistemini medrese Nizâmiye yani yapısıyla, özgün karşın olmasına parçası bir minin temi deumumiyetlebuNizâmiyemedreselerinindevamıniteliğindeolmuştur âleminde yaygınlık kazanarak asırlar boyu devam edegelmiştir. Osmanlı medrese sis- natif medrese sistemi, Nizâmiye medreseleri olarak tarihe geçmiş ve bu sistem, İslam alter Fatımilerinkine Mısır’daki oluşan hücrelerinden talebe ve yatılı açtığı li:1096) süregelmiştir. değin günümüze zamanda aynı da halkaları ders Cami-Mescit nüşmüşlerdir.Ancak, dö- yapılara bağımsız verilen adı “Medrese” müessesesi tedrisat başlayan şeklinde halkaları ders mescitlerde ve Cami gelmişlerdir. haline müesseseleri yegâne risatın seleşerek medreselerinoluşumunazeminhazırlamıştır. müesse- zamanında usul Abbasiler olmuştur.Bu şeklinde yetiştirmeleri tilmiz/talebe oluşturarak halkaları ders Resul’ün Beyt-i Ehl-i tabiinin, ve sahabe umumiyetle sat, 1 * yük darbevurmuştur. bü- medreselere batılılaşma, ve etkisi Osmanlı’daki bunun yüzyılda 19. çıkışı, plana ön bilimlerinin fen-fizik nedenlerle vs. fizik Newtonian artması, etkisinin felsefenin sal dnmne 9 Yzıa aa hmn ee ygn eii kurumu eğitim yegâne hemen hemen kadar Yüzyıla 19. döneminde Osmanlı siste- medrese umumi imparatorluğunda Osmanlı ise, medreseler Kürdistan’daki eçkua dvie eidğne ül Slul vzr Nzmlükü (Kat- Nizâmülmülk’ün veziri Selçuklu ünlü gelindiğinde, devrine Selçuklular aal b messlr aa a eiee İlm olm aaıd eğitim/ted hayatında toplum İslâm gelişerek da daha müesseseler bu Zamanla İslam âleminde Hulefâ-i Raşidîn ve Emevi döneminden itibaren, eğitim ve tedri ve eğitim itibaren, döneminden Emevi ve Raşidîn Hulefâ-i âleminde İslam Bu konudabk.Kâtip Çelebî,Mizânu’l-Hakk Fiİhtiyâri’l-Ehakk. Araştırmacı, Yazar DOĞU MEDRESELERİNDEİLİM VE İRFAN GELENEĞİ 1 Batıda modernleşme, Kartezyen mantık ve aydınlanmacı Müfid YÜKSEL . - - - - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 21 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 22 duğundan burada ihtisarettik. ol- konusu inceleme bir başına başlı projesi “Medresetu’z-zehra” bu Bedüzzaman’ın sunmuştur. olarak proje bir yönelik geliştirilmesine alınarak baz medreseleri distan Kür sahip geleneğe bir asil olmakla, bakiyeleri son ve devamı medreselerinin miye Nizâ- rağmen, verememesine cevap ihtiyaca ve kadüklüğüne tüm ancak, medresenin bu Bediüzzaman, farkeden yetiştirdiğini kuşaklar dinsiz-imansız bol bol müfredatla ağırlıklı bilim pozitif-modern batılı, mekteplerin yeni merkezli İstanbul ve bilen nu şakların yetişmesine neden olduğu görülmüştür. Kürdistan’daki medrselerin durumu- ku- ateistleşen hatta meyleden, pozitivizme dolayı, müfredattan ve sistem batılı ise, mekteplerin yaygınlaşan döneminde II. Abdülhamid Sultan özellikle okutulduğu, de nin nedeni de bu olmuştur. Ancak, İstanbul’da da yeni sistem ve fen-fizik bilimlerinin gelişi İstanbul’a ilkin girmiştir.1907’de arayışına Hatta sistemi medrese bir yeni ve etmiş fark geldiğini hale veremeyecek cevap ihtiyaca kalarak kaduk iyice olduğunu, distan’daki medreselerin zaman içerisinde sıra kitaplarına (Kitébin Rézi) hapsedilmiş Kür Bediüzzaman, geçiren hayatı medrese bir sonuçlanan almakla icâzet Celâlî’den Muhammed-i Molla Bayezid’te Doğu ve başlayan medreselerinde Norşin Tahile ve medrese nahiyesindeki Pirmis çıkmıştır.Hizan’da ortaya olarak ürünü bir tışmaların batılı sekülereğitimverenmektepler. medreseler,veren eğitim Dini dönüşmüş. şekle bir dualist başlı, iki ile yaygınlaşması mekteplerin yeni üzere, olmak başta alanlarında mühendislik ve askeri önce açılan, hızlandırmıştır.tartışmaları da konusunda 19. tarzda batılı müessesi, eğitim Yüzyılda anlamdaki artış, tüm sistem ve medeniyette olduğu gibi eğitim sisteminde, medreseler Osmanlı coğrafyasına, güç ve toprak kaybı, savaş yenilgileri şeklinde yansımıştır. Bu olan temsilcisi ve uzantısı eden encounter Avrupaile Batı dünyasının İslam ve sına dünya- İslam bunların tüm kısacası fizik, Newtonian yaygınlaşması, sömürgeciliğin merkezli AvrupaBatı devrimi. sanayi ve gelişimi teknolojinin gelişimi, bunların ve akımları düşünce ve felsefe aydınlanmacı billurlaşan birlikte ile Descartes René sı daha- çıkışı, plana ön bilimlerin fiziki dayalı kesinliğe aritmetik ayırımı, madde-ruh çıkışı, ortaya dualizmin ve felsefe Kartezyen keşfi, Amerika’nın açılma, denizlere keşifler,coğrafi uzak oluşturmuştur.tartışmalar,dünyasında odağını bu Batı rın Tüm tartışmala ilgili ile medreseler ve sistemi eğitim İslam tartışmaları, vermediği cevap müesseselerinin dönüşümveçöküşüneyolaçmıştır. medeniyetinin İslam batılılaşması, Osmanlı göstermiş, gelişme birlikte hep nilgiler ye- siyasi ve askeri kaybedilmesi, peyderpey topraklarının Rumeli olan ucu uzanan nerek İslam dünyası üzerine maddi anlamda tefavvuk göstermesi, Osmanlı’nın batıya Doğu Medreselerinde İlim ve İrfan Geleneği ve İrfan İlim Medreselerinde Doğu Bediüzzaman Said-i Nursî el-Kürdî’nin “Medresetuzzehra” projesi, tam da bu tar ihtiyaca ve olduğu yoksun bilimlerinden fen-fizik medreselerin çerçevede, Bu Özellikle, batıda teknolojinin gelişmesi, coğrafi keşifler ve icatlar, batının güçle batının icatlar, ve keşifler coğrafi gelişmesi, teknolojinin batıda Özellikle, ------maddeler halindeşuşekildedir. lecek birtemelveözesahiptirler. geliştirilebi medreseler,etmektedir.edilip, bu hak ıslah çerçevede anlamda Bu ciddi ilgilenilmeyi nedeniyle olması sağlam ve güçlü şekilde bulunmayacak dahi kesinde Kâfiye temele dayanmaları; bir tarihi dayanan asırlara ve asil gibi olmaları bakiyeleri son gelebilen günümüze medreselerinin Nizâmiye da, olsalar sınırlı ile ilimleri âlet kısım bir ve kitapları sıra mektedirler. sürdür faaliyetlerini de halen karşın dayatmalarına tüm inmeci tepeden modernist, benzeri Kemalizm PKK’nın yaygınlaştırması, okulları modern devletin göstermekte, atanmıştı. olarak müftüsü ilçe Baykan ve olmuş birinci Türkiye’de tüm imtihanında müftülük girdiği Ankara’da yılında 1958 pederim, merhum olmayan sahip diplomasına okul resmi Hiçbir edilebiliyorlardı. istihdam görevlerde bu herkes gösteren başarı girerek, imtihanlarına ehliyet açtığı Başkanlığı’nın İşleri Diyanet için, bulunmadığı şartı yeti yönelmelerinin önünü kapamış, işlevsiz hale getirmiştir. alanlarına Oysaki bu tarihten önce istihdam bu tarz okul mezuni gibi müezzinlik ve imamlık vâizlik, müftülük, medreselilerin bağlanması, şartına olma mezunu İmam-Hatip olabilmenin görevlisi din ile genelge çıkardığı Mehmed Altınsoy’un Bakanı Devlet sağlamıştır.1965’te ni sürmesi - kadar günümüze ömrünün medreselerin bu modernleşme gelen geç olması, tadan kalkmaaşamasınagelmiştir. or zayıflayarak ile nedeni göç yoğun olan şehirlere büyük ve modernleşme itibaren, 1980’den ise medreseler ağırlıklı ilimleri kıraat ve hafızlık çok daha Karadeniz’de Doğu kalkmıştır. ortadan ile baskıları ağır yönetimin merkezi vefatı, hocaların eski medreseler,kesimlerindeki Denizli, kırsal Konya, merkezlerin geldiğinde gibi Afyon sürdürülmüştür.kesimlerinde 1960’lara kırsal özellikle illerinin Karadeniz doğu gibi tini sürdürmüştür. Konya, Karaman, Denizli, Afyon gibi merkezlerle Rize ve Trabzon faaliye da olsa illegal medreseler bu yerlerinde çeşitli değin Anadolu’nun 1950’lere rılmış ve bu suretle medreseler kapatılıp yasadışı ilan edilmiştir. Yasaklamalara karşın kanunlaştı 1924’tekiTevhid-i simgeleştirilip, benimsenip, Tedriâtile eğitim kanunu seküler tarz, batılı Tektip kaldırmış, ortadan sistemi ikili bu dönüşmesi, devrimlere Bu medreselerin ıslahı ile ilgili, proje ön taslağı şeklinde düşünce ve teklifimiz ve düşünce şeklinde taslağı ön proje ilgili, ile ıslahı medreselerin Bu da, olsalar durumda veremeyecek cevap ihtiyaca kadar ne her medreseleri Kürt faaliyet medrese ufaklı irili aşkın 60’ı halen Kürdistan’da karşın, bunlara Tüm Kürdistan’da ise, Ankara’nın bölgeye nüfuzunun, diğer bölgelere nazaran daha az Cumhuriyet kurulduğunda ise Batılılaşma serüveninin tepeden gelen keskin virajlı şerhine kadar uzanan sadece sarf-nahiv eğitim ve tedrisatının hiçbir Arap ül- hiçbir Arap tedrisatının ve eğitim sarf-nahiv sadece uzanan kadar şerhine Avâmil-i Cürcânî’den başlayarak, Molla Abdurrahman Cami’nin Müfid Yüksel Müfid ------

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 23 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 24 Doğu Medreselerinde İlim ve İrfan Geleneği ve İrfan İlim Medreselerinde Doğu 4. 3. 2. 1. 9. 8. 7. 6. 5. ürdtn geliştirilmesi, Müfredâtın (Kitébin kitapları Rézi) dışındakütüphanelerininolabildiğinceçeşitlendirilmesi. sıra zenginleştirilmesi, olabildiğince Kütüphanelerinin mesi, buanlamdaeksiklikleriningiderilmesi Medreselerin bina ve fizik konumlarının sağlıklı eğitime elverişli hale getiril Pilot 10medresenintesbitiveseçilmesi Akâid Sadi-yi Şirâzî’nin Sadi-yi fazla en da ya okunmamakta, hiç hemen hemen ya Farsça medreselerde Bu sağlayacaktır. aşılmasını ölçüde önemli da sorununun eğitim Kürtçe anadilde gelişme, bir şekilde Bu sağlanması. okunmasının eserlerinin gibi Kürdî Lisân-ı Kavâid-i vâsî’nin el-Hâlidi’nin eddin Ziya artırılması. sayılarının eserlerin manzum ve dini Kürtçe bazı okunan başlangıçta için geliştirilmesi Kürtçe’nin olan dil ana yanısıra, Arapça’nın sağlanması. bulunmalarının yönelik artırmağa pratiklerini başkentlerinde Arap gibi Şam ve Kahire başlayarak öğrencilerden yetenekli veya eklenmesi dersleri leme dil pratiği ve mükâleme yok denecek durumdadır. Bu anlamda, Arapça mükâ- medreselerde bu karşın, olmasına güçlü olabildiğince Sarf-Nahiv Arapça’da Ahlâk-ı Alâ’î Kınalızâde’nin risâleleri, başlı belli Mebde’bazı Bediüzzaman’ın Maâd’ı, ve Kelâbâzî’nin Nevevî’nin İmam eserleri, gibi Avâm meyân Bu Gazâli’nin okutulması. İmam olarak da, kitabı ders eserlerin bazı alakalı ile irfanı İslâm Tasavvufve ilgili, ahlakla güzel üzere bulunmak katkıda eğitimlerine konulardaki vb. GörgüTezkiyesi, Nefis Ahlak, Adâb, talebelerinin Medrese ayrılması. Mezhepler Kelâm,Hâdis, Fıkıh, din, Tarihi, Tasavvufbölümlere ve şube gibi Tefsir,Usûlu’d- aşamalarda, ileriki sağlanarak şubeleşme içerisinde, Zaman metinlerin eklenmesi. sir,Fıkıh, Tehzibu’l-Ahlak,İrfan, Tasavvuf,ilgili ile ilimleri Hadis ve Kelâm çoğaltılması, tekrar niteliğindeki bazı metinlerin tedrisattan kaldırılması. Tef - sayılarının artırılması, çeşitlerinin metinlerin okunan ilişkin ilimlerine Âlet i ve ’i ve Harputlu Müderris Ömer Avni Efendi’nin AvniÖmer Müderris Harputlu ve Mukaddimetul’-İrfan y uaa sr ktpaı l snrı müfredatın. sınırlı ile kitapları sıra uzanan Cem’u’l-Cevâmi’ye si gibieserlerindersolarakokutulması. ’u, Mevlâna Hâlid’in Mevlâna Taarruf’u, ı okutulmaktadır. Burada da, Farsça bazı gramer bazı Farsça da, Burada okutulmaktadır. Gülistanı el-Hediyetu’l-Hamîdiyye iy-ı adt e-ukz mn’-aâ, İlcâmu’l- mine’d-dalâl, el-Munkızu Saâdet, Kimya-yı dn Taftazâni’nin Cürcânî’den, Avâmil-i Riyâzu’s-Sâlihîn’i, Mektûbât e eyd eh ei el-Ar Şefik Şeyh Seyyid ve ’ı, İmâm-ı Rabbânî’nin İmâm-ı ’ı, Risâle-i Kuşeyri’si, Risâle-i Şerhu’l- - - - - 16. 15. 14. 13. 12. 11. 10. kitapları, Muallim Feyzî’nin Muallim kitapları, olacak, buliselerinbağlamdakalitelerininartmasınada hizmetedecektir konusu söz bulunmaları katkıda Liselerine İmam-Hatip bağlamında dersleri meslek şekilde Bu sağlanması. imkân ve zemin yasal olmalarına retmenleri öğ- dersleri Meslek Liseleri’nde İmam-Hatip yetişenlerin, medreselerden Bu hale getirilerek,dingörevlisiolmaimkânlarınınyasalanlamdaaçılması. geçerli diplomaların medreselerdeki bu çerçevede, Bu yapılması. lemelerin me amacına matuf olmak üzere yasal statü tanınmalarına yönelik yasal düzen- yetiştir görevlisi âlimi/din din sağlanması, eğitiminin din medreselerde, Bu maya, ülkebirlikvebütünlüğününpekişmesinehizmetedecektir. kaynaş- arası bölgeler durum, bir Böyle kaydırılmaları. de bölgelerine deniz Kürt medreselerinin zamanla, Trabzon’un Of ilçesi pilot alınarak Doğu Kara- dokunulmaması, buyapınınbozulmaması. yapısına Şâfii-Eş’arî-Nakşibendî geleneksel modernleştirilmemeleri, lamda Tüm bu aşamalarda, medreselerin geçmişle bağlarının koparılmaması, bu an- Tarih gibisosyalbilimleredeyönlendirilmeleri. Sosyoloji, Felsefe, mezunlarının medrese kısım bir aşamalarında, Tekâmül yabancı hocalarınistihdamınaimkânsağlanması. öğretecek derecede iyi İngilizceyi anlamda Bu konulması. derslerin İngilizce ve öğretilmesi İngilizce derecede iyi çok olabildiğince şekilde verecek kan Yetenekli talebelerden başlayarak, modern dünyayı ve batıyı tanımalarına im- bazı Türkçe edebîeserlerinokutulması. Günümüz Türkçesi ile ilgili olarak, kapsamlı bir Türkçe dilbilgisi kitabının ve meler, MollaCamiDivânıokutulabilir. seç- bazı Mesnevîsinden Mevlâna’nın ve kitapları gramer önemli gibi Farsi ve Habib Efendi’nin Habib ve Farsi Lisân-ı Rehnümâ-yı Müfid Yüksel Müfid . -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 25 Hemdê bêhed bo Xwedayê ‘alemîn Ew Xwedayê daye me dînê mubîn

Sonsuz hamd olsun Âlemlerin Rabbine O ki bizi tâbi kılmış din-i mübîne A- BEYTÜŞŞEBAP TARİHİ

BİRİNCİ OTURUM 10.00 - 10.45 Oturum Başkanı Prof. Dr. Yakup BASMACI

Beytüşşebap Tarihi Üzerine Bazı Notlar Doç. Dr. Hüseyin GÜNEŞ

Resmi Belgelere Göre Beytüşşebap ve Çevresi Ahmet GÜLENÇ

Günümüz Beytüşşebap Keldanilerinin Sosyo-kültürel Yaşantısı Yrd. Doç. Dr. Kasım ERTAŞ

* Doç. Dr, ŞırnakÜniversitesi,e-mail: [email protected] itr sucs Tu te iys itr, seily n h ery etre of centuries early Islam, andthestatusofitwillbetriedtodetermine. the in especially history, city’s the Thus sources. history Islamic of history the on paper,especially examined, be will data Baytushabap this In region. the in prevailing dynasties other and Umayyad, Abbasid the of administration the under came Umar.Subsequently Caliph of reign the during the Sassanids during the birth of Islam and passed into the hands of the Muslims from time to time between the Romans and the Persians. It was under the rule of the territory of Hurrians, Mittanie, in Assyrians and Urartu. included Also it changed been hands has city The history. the in settlement old very a is sources zr Byüşbp aiil igl vrlr neeee şhi trh geçmişi, tarihi şehrin özellikle İslamiyet’inilkasırlarındakidurumutespitedilmeyeçalışılacaktır incelenerek veriler ilgili tarihiyle Beytüşşebap üzere diğer ve Abbasiler Emeviler, hanedanlıkların süren idaresi altın Müslümanların girdi. Bildiride, başta hüküm İslam tarihi kaynakları olmak döneminde bölgede Akabinde Ömer geçti. Hz. eline altındaydı. hâkimiyeti sırasında doğuşu Sasanilerin İslamiyet’in bölge değiştiren el zaman zaman da arasında Mittaniler, Hurriler, içerisinde tarih Asurlular olup ve Urartuların egemenlik birimi alanına dâhil olmuştur. yerleşim Romalılar ile Persler bir eski oldukça BEYTÜŞŞEBAP TARİHİ ÜZERİNEBAZINOTLAR Keywords: HistoryofIslam,Zevezân, Armenians, Sirnak,Baytushabap. Abstract: Özet: Anahtar Kelimeler: İslam Tarihi, Zevezân, Ermeniye, Şırnak, Beytüşşebap. Klasik İslam tarihi kaynaklarında “Elkî” adıyla anılan Beytüşşebap, anılan adıyla “Elkî” kaynaklarında tarihi İslam Klasik atsaa kon s Eke i cascl sai history Islamic classical in “Elkie” as known Baytushabap Some NotesonHistoryofBaytushabap Hüseyin GÜNEŞ* .

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 29 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 30 lelerdin biri” lelerdin birimini, yerleşim bu Ermeniye dağlarıyla Ahlat, Azerbaycan, Diyar-ı Bekir ve Musul arasındaki bölgedir. Osmanlı kayıtlarında geçmekle birlikte, Bahevhah, Berhu, Kinkiver, Niruh ve Havşeb kaleleri ise Musul hükümdarına tabidir. (Eruh), Erveh altındadır.(Beytüşşebap), idaresi Elkî Buhtilerin ve kaleleri Âtîl Allûs Cürzekîl, Beşnevilerin; kaleleri Beşir ve Berka bulunmaktaydı. kale muhkem sayıda de bazenherikisiaynımekânaişareteder. Hakkâriye, daha çok Beytüşşebap’ın doğu tarafını, Zevezân ise batı kısmını ifade etse kadarıyla anlaşıldığı kullanımlarından kaynaklardaki adlarının yer konusu söz Yine şünülen Musevilertarafındanverildiğiiddiaedilmektedir. dü- yaşadığı bölgede ismin bu ve olduğu bozma terkibinden Şabath” “Beth Aramice bunun de bilinmekteyse olarak yaygın olduğu terim bir anlamında Arapça evi” lerin Beytüşşebap Tarihi Üzerine Bazı Notlar Bazı Üzerine Tarihi Beytüşşebap 8 7 6 5 4 3 2 1 bir anlatımla Hakkâriye Musul’un yukarısında yer elan dağlık alandır. dağlık elan yer yukarısında Musul’un Hakkâriye anlatımla bir Elkî sözlüğünde coğrafya adlı Mu’cemü’l-Büldan ي),Erciş, Vestân veZevezân tamamlıyordu. zurum) ve kuzeyi oluştururken dış kısmını ise (el-Ermeniye el-Hârice) Berkirî, Ahlat, (Er Kalikalâ Neşevâ, Debil, ed-Dâhile) (el-Ermeniye kısmını iç eyaletin tanımlanan halinde parça iki üzere olmak uzak) ve gösterilir.yakın dahilinde da leti (ya dış ve İç ismidir. bölge bulunduğu köylerin ve kasaba şehir, bulunan tarafında üst Musul’un bulunduğu içinde de Cizre’nin anlaşılmaktadır.Hakkâriye, ettiği ifade alanı bir geniş daha ikincisinin anmışlardır.Ancak adıyla Zevezân de bazen kâriye, kim Yakut’un Yakut’un anlattığına göre bölgede hepsi Beşneviye ve Buhtiye Kürtlerine ait çok ait Kürtlerine Buhtiye ve Beşneviye hepsi Yakut’unbölgede göre anlattığına Söz konusu bölgenin daha eski kaynaklarda Kardu (Korduene, Kordukh, Kordikh) İslam coğrafyasının geleneksel idarî taksimatında Zevezân bölgesi, Ermeniye eya- Müslüman Coğrafyacılar, Beytüşşebap’ın içinde bulunduğu mıntıkayı bazen Hak- anılmaktadır.Nite- adıyla “Elkî” Tarihikaynaklarında İslam klasik Beytüşşebap, İhtirâki’l-Âfâk, (560/1165), el-Hammûdî Muhammed b. Muhammed Abdullah Ebû İdrisî , 343; yy.), (IV/X. en-Nasibî Ebü’l-Kâsım Havkal, İbn Yâkût, Mu’cemü’l-Büldân,III,158. Yâkût, Mu’cemü’l-Büldân,III,158. VII, 17. 1992, Beyrut Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Ata, Abdülkadir Mustafa ve Ata Abdülkadir Muhammed thk. İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (597/1200), Yâkût, Mu’cemü’l-Büldân,V, 408. http://www.nisanyanmap.com,Erişim Tarihi: 10.09.2014. 1889, II,1425;Cuinet, Bk. (626/1228), el-Hamevî Beyrut 1977,I,246. Abdullah b. Yâkût Abdullah Ebû Yâkût, h. 1315 (1897-1898), s. 200, 204; Şemseddin Sami, Şemseddin 204; 200, s. (1897-1898), 1315 h. VanSalnamesi, şeklinde tanımladığını görüyoruz. tanımladığını şeklinde Âlemü’l-Kütüb,Beyrut 1409,II,824. Vital, LaTurquie D’asie,Paris1891,II,755. “Musul hükümdarına ait Zevezân mıntıkasındaki sağlam ka- sağlam mıntıkasındaki Zevezân ait hükümdarına “Musul 2 eski kaynaklarda bulamadık. Bu adın “genç- 8 KitâbuSûreti’l-Arz, 1 “Beytüşşebap” ismi ise son dönem son ise ismi “Beytüşşebap” el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, 3 âu Sâdır, Dâru Mu’cemü’l-Büldân, âu âı, ert 98 II, 1938, Beyrut Sâdır, Dâru , İstanbul A’lâm, Kâmûsu’l- ِ لق ٌ Nüzhetü’l-Müştâk fî Nüzhetü’l-Müştâk (أ başlığı altında başlığı ( 4 5 aa genel Daha Zevezân da Zevezân - 7 6

rak günümüzde varlığını sürdürmektedir. bulunan ve Yeni Taş Devri’ne (Neolitik) ışık tutan kaya resimleri bunun bir kanıtı ola- 9 adıyla anıldığı ve merkezinin Elki olduğu söylenmektedir. Dönüşü) adlı eserinde anlattıkları sayesinde Kardular (Kardukh) daha bilinir oldular. diği anlaşılmaktadır. Ksenopho’nun m.ö. 401-400’lerde yazdığı Anabasis (Onbinlerin edil söz taşında eşik Sümer bir tarihlendirilen yılına 2000 m.ö. defa ilk (Kar-da-ka) ve Ahlat’a kadarilerledi(19/640). sonra Kardâ (Cizre) ve Bazebdâ’yı itaat altına alan ordu, Erzen (Siirt) üzerinden Bitlis fethettikten Zevezân’ı aldılar. Dara’yı ve Mardin Nusaybin, Harran, diler.Akabinde gir Ruha’ya önce orduları İslam komutasındaki sahabilerin gibi el-Eş’arî Musa Ebû ve Ğanm b. İyaz girdi. altına hâkimiyeti İslam mıntıkası Zevezân bulunduğu içinde ve NusaybinarasındayeralanSercekalesiydi. ve Tûr Abdîn Romalılarındı. Romalılar ile İranlılar arasındaki gözetleme kulesi, Dârâ lara aitti. Mardin ve Dârâ ovası, Sincar ve çöle kadar İranlıların, Mardin dağları, Dârâ Fırat’a kadar olan bölge Romalılara, Nusaybin ve Dicle’ye kadar olan bölge ise ve İranlı (Ceylanpınar) Rasülayn sayılıyordu. merkezinde çatışmasının Doğu-Batı kadim 13 12 11 10

Hz. Ömer döneminde hızını artıran fetih hareketleri neticesinde Beytüşşebap’ın neticesinde hareketleri fetih artıran hızını döneminde Ömer Hz. altındaydı. Aynıhâkimiyeti zamanda Sasani bölge, sırasında doğuşu İslamiyet’in Minorsky, V, “Kürtler”, Bildirileri), İdil”, Döneminde Bildirileri), Sempozyumu İdil İdil”, Döneminde Halifeler Raşid ve Peygamber “Hz. Mehmet, Akbaş, bk. için konusu İslâmlaşması ve fethi Bâzebdâ’nın 379. II, 1987, Beyrut Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, el-Kâdî, Abdullah Ebü’l-Fidâ thk. fi’t-Târîh, Muhammed el-Kâmil b. (630/1232), Ali Ebi’l-Hasen b. İzzüddin İbnü’l-Esîr, 242; s. 1987, Beyrut Müessesetü’l-Meârif, Belâzürî, Ahmed, b. Yahya(279/892), b. Ahmed, Belâzürî, Ebû Yusuf, Yakub b.İbrahim(182/798), Kitâbü’l-Harâc,Darü’l-Ma’rife,Beyrut 1979,s.39. (Onbinlerin Dönüşü),çev. Tanju Gökçöl, Hürriyet Yay., İstanbul1974,s.109-121. Ksenophon, Bk. fazlaydı. kayıplardan verdikleri akabinde ve savaşta yaptıkları karşı Kral’a önce daha kayıplar verdikleri Burada çektiler. sıkıntılar büyük nedeniyle saldırılar kaldıkları maruz çalıştılar.geçitlerde uzaklaşmaya Fakat bölgeden hızla bırakarak geride ağırlıklarını ve tutsakları için Onun bırakıyordu. saldırılara büyük daha yerini gittikçe saldırılar çaplı Ufak düzenliyordu. saldırılar askerlere giren köylerine sığınarak dağlara halk meskûn birimlerindeki yerleşim geçtikleri Fakat dı. umuyorlar edeceklerini müsaade geçmelerine dostça hasebiyle olmaları düşman krala halkının Bölge giren alıyorlardı. Yunanlılar,yol zorlukla vadilerde kıvrımlı ve dar yamaçlarında, dağların dik ve sarp topraklarına halindeydiler.Kardukh barış satrapla yöneten ovayı birlikte Bunla bırakmamışlardı. ride ge- kişiyi bir tek ordudan kişilik bin yirmi yüz gönderdiği üzerlerine Kral’ın eskiden Hatta değillerdi. kişilerin anlattığına göre Kardukh’lar ülkesi halkı dağlarda yaşayan savaşçı bir millet olup Kral’a bağlı Öncesinden bölge hakkında ele geçirdikleri esirler vasıtasıyla tırmandılar.bilgi sahibi olmaya dağlarına çalıştılar. Kardukh’ların Söz konusu geçemeyince nehrini Dicle karşısında saldırıları düşmanlarının “Kürtler”, Minorsky, Lisans Tezi, Gaziantep2013,s.10. met Envanteri, Kültür Şırnak , Osmanlı İdari Taksimatında Şırnak Kazası ve Aşiretler Arası Mücadeleler Arası Aşiretler ve Kazası TaksimatındaŞırnak İdari Osmanlı , Edit.NesimDoru, İstanbul2011, s.60-63. emşe Gnmz İi (lsaaaı emşe Gnmz İi Sempozyumu İdil Günümüze Geçmişten (Uluslararası İdil Günümüze Geçmişten , VI, 1089. Kyors komutasında doğu seferine çıkan Yunan askerleri dönüşte Yunanaskerleri çıkan seferine doğu komutasında Kyors 1089. VI, İA, İA, İstanbul1977, VI, 1091. edit. Mehmet Top,edit. 26. Matbaa, s. Anıt 2010, AyrıcaAnkara Gülenç, bk. Ah- Edit. Nesim Doru, İstanbul 2011, s. 45-57; Güneş, Hüseyin, “Emeviler Hüseyin, Güneş, 45-57; s. 2011, İstanbul Doru, Nesim Edit. Geçmişten Günümüze İdil (Uluslararası Geçmişten Günümüze Geçmişten (Uluslararası İdil Günümüze Geçmişten 13 Fütûhu’l-Büldân 10 Kürtlerin ataları kabul edilen Kardulardan 12 , thk. A. Enis et-Tabbâ’ – Ö. Enis et-Tabbâ’, Enis Ö. et-Tabbâ’– Enis A. thk. , 9 Nitekim Tanin Dağları’nda , Basılmamış Yüksek Basılmamış , Hüseyin Güneş Hüseyin Anabasis 11 - - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 31 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 32 kalmaya devamettiler. bağlı dinine Zerdüşt olan inançları eski birlikte Kürtlerle bunlar rağmen gandalarına propa- ve teşvik Keşişlerin bağlanmadı. dine yeni bu halk tutan mesken dağları ve ovaları göçebeler,köylüler, müstesna azı çok birlikte Bununla benimsendi. rafından Tigrankralları ta- ve Ermeniler Hıristiyanlık, alan desteğini Roma’nın sonra tarihten Bu görmedi. rağbet kadar başlarına asrın dördüncü buralarda ulaşmıştı. Ancak kadar Ermenistan’a yıllarında ilk miladın da Hıristiyanlık arada Bu benimsedi. inancı bu yeni da halkı Kürt gelince, haline dini resmi devletinin İran inanç, bu sonra süre bir Bundan çıkmıştı. ortaya ülkesinde Med ve Fars Hz. önce asır inancı, altı doğumundan Zerdüşt İsa’nın ifadeyle bir başka Mecusilik, Mecusî’ydiler. geneli Bunların 19 18 Notlar Bazı Üzerine Tarihi Beytüşşebap 15 14 alğn iae etmiştir. işaret varlığına mektedir. varlığına işaret ettiği gibi, çok olmasa bile bir kısmının Hıristiyanlığa geçtiğini göster anlaşılmaktadır. oluşturduğu yekûn bir önemli de Ermenilerin sıra yanı Kürtlerin Zengiler (1127-1233) dönemindebölgede ivmekazandı. ve (983-1085) Mervaniler karakterli Sünni ziyade döneminden (932-1062) veyhiler yarı bağımsız idari oluşumlardan sayılan Şii karakterli Hamdaniler (905-1004) ve Bü- ve gösteren varlık bünyesinde devleti İslamlaşma, Abbasi başladı. geçişler dine yeni başlamasıyla yayılmaya İslamiyet’in arasında İranlılar artan giderek etkinliği sinde idare devlet muhtemelen doğru, ortalarına döneminin (750-1258) Abbasiler halkı, Nitekim Emeviler (661-750) dönemi boyunca kadim inançlarını muhafaza eden bölge ettiler.devam korumaya inançlarını eski boyunca asırlar insanlar mensup inançlara lı dinlerini dayatma yoluna gitmemişlerdir. Onun için İslam hâkimiyeti altına giren fark- bölgede önemlisayıda Yahudi varlığınınmevcutolduğusonucunu çıkarabiliriz. dört bin Yahudi’nin yaşadığı göz önünde bulundurulursa, önünde göz Yahudi’ninyaşadığı bin dört Cizre’de ve olduğu Yahudicemaatlerinin köylerde ve kasaba bütün yönündeki akış 17 16 Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003, V, 223; Yâkût, (421/1030), Muhammed Ebû b. Ali Miskeveyh, Ahmed İbn tapanların güneşe ve ağaçlara putlara, süre uzun arasında Kürtlerin Araştırmalar, eden teşkil çoğunluğunu nüfusun sırada girdiği altına hâkimiyeti İslam Bölgenin Bilindiği gibi Müslüman fatihler, ele geçirdikleri toprakların yerli halkına kendi halkına yerli toprakların geçirdikleri ele fatihler, Müslüman gibi Bilindiği Dergisi, 2012/2,cilt:III,sayı: 6,s.93-94. Bk. Güneş, Hüseyin, “Tûr Abdîn Yöresinin İslâmlaşma Süreci”, titüsü, Şanlıurfa2006,s.85. Tokuş,Ömer el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut2005, II,97. Zeki Beg, İbn Haldûn, Abdurrahman b.Muhammed(808/1406),Kitabü’l-İber , Ofsetbaskı,Beyrut,1979,IV, 260. Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin (346/957), Hüseyin b. Mes’ûdî, Ali Zeki Beg,KürtlerveKürdistan Tarihi, s.270. İstanbul 2011, s.122-123. 16 Nitekim Mes’udî Musul ve Cudi Dağı boyunca Hıristiyan olan Kürtlerin olan Hıristiyan boyunca Dağı Cudi ve Musul Mes’udî Nitekim Muhammed Emin (1948), , Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- Bilimler Tezi,Lisans Sosyal Basılmamış Yüksek Üniversitesi Hamdâniler, Harran 15 17 Yn Mld X aıd, ioadn alyrk Dicle’nin başlayarak Ninova’dan asırda, X. Miladi Yine Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher ve Mürûcü’z-Zeheb Kürtler ve Kürdistan Tarihi, çev. Vahdetin İnce, vd., Nubihar yay., Mu’cemü’l-Büldân, III, 158; İbnü’l-Esîr, , thk. S. K. Hasan, Dârü’l- Hasan, K. Tecâribu’l-ÜmemS. thk. , Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 19 18 İslam fetihleri sürecinde fetihleri İslam , thk. Kemal Hasan Mer’î, Mer’î, Hasan Kemal thk. , el-Kâmil, VII, 74; 14 - -

İbrahim Yınal’ın Rey’e geldiğini duyan Oğuzlar, buradan Azerbaycan’a kaçtılar. Hem ledildiler. uzaklaştırdılar. bölgeden onları verdirerek kayıplar ağır Oğuzlara eden takip kendilerini akabinde çekildiler; geçitlere dar ve dağlara Kürtler, olan mağlup karşısında saldırıları Oğuz kaydedilmektedir.yaşandığı çatışmaların şiddetli arasında Oğuzlar Kürtlerle sindeki 20 ye bölgedekiegemenliğinikabulettirdi. geçirdi. ele tekrar Musul’u Seyfüddevle, dönünce geri vezir üzerine halife Akabinde karışıklıklar eden zuhur Bağdat’ta sığındı. Dağlarına (et-Tînîn) Tanintuşşebap’taki Bey- üzerine bunun Seyfüddevle, gönderdi. üzerine onun Mukle’yi İbn veziri Billah, daha sonra Musul’ugeri alıp amcasını öldürttü (323/935). Buolaya kızan halife Razî Hasan, Ancak verilmişti. (Siirt) Erzen ve (Silvan) Meyyafarikin Habur, Sincar, bin, amcası Ebü’l-Alâ’ Said’e verilmişti. Kendisine de Diyar-ı Rebia’nın batısı ile Nusay- alınıp elinden sonra ölümünden babasının yönetimi Musul Seyfüddevle, nedanından ha- Hamdanî anlaşılmaktadır. kayıtlardan yaşandığı hareketlenmeler zaman zaman çevresinde ve Beytüşşebap neticesinde mücadeleleri hâkimiyet giden sürüp arasında bu olayın ardından Musul’a göç ettiler. göç Musul’a ardından olayın bu Oğuzlar olan yerleşmiş Urmiye’ye öldürttü. esnasında ziyafet bir ise liderlerini Oğuz katledip bazısını Rey ve Hemedan’a sürdüler. Vehsûdân 432’de (1041) bölgede kalan kısmını Bir yürüdüler. üzerine Oğuzlar’ın Vehsûdânbirleşerek ile Rebîbüddevle b. Ebü’l-Heycâ bulunan düşmanlık aralarında ettiler.üzerine hücum Bunun Kürtleri’ne Hezebânî ardından saldırının yaptıkları karşı Ermeniler’e Oğuzlar, Göçebe çekleşti. ger göçü Oğuz ikinci bölgeye (1038) 429’da katıldı. ordusuna Vehsûdân’ın halkı Oğuz çadırlık 2000 gelen Tebriz’e yılında (1029) 420 başladı. göçleri Oğuz ilk ye bölge- Vehsûdândöneminde Mansûr Ebû lideri Revvâdîlerin süren hüküm arasında Malesaya’da uğrayıp ihanete yolda gidenler Musul’a birlikte Orduyla oldular.teslim yağmayınca beklediler.kar düşmesini Ancak karın ümidiyle layacağı zor çekilmeye geri orduyu halk, alınan altına kuşatma kalelerinde süre Uzun derdi. gön- ordu üzerine Kürtlerinin Hakkâriye bağlı Musul’a senesinde 369/979 duddevle 21 24 23 22 ie yna Abs dveii gnş orkaı çne uu ee emirlikler eden zuhur içinde toprakları geniş devletinin Abbasi yandan Diğer Azerbaycan ve İran’ın kuzeybatısında IV. (X.) yüzyıl başları ile 463 (1071) yılları lideri Adu- Büveyhî olan gayretinde genişletme alanını hâkimiyet sonra süre Bir İbn Miskeveyh, İbn Ünal, “Hamdaniler”, Cizre yakınlarında bulunanküçükbir şehir. Bk. Yâkût, Mu’cemü’l-Büldân İbnü’l-Esîr, el-Kâmil , VII, 721;Kitabü’l-İber İbnHaldûn, Tomar, Cengiz, “Revvâdîler”, Ömer (774/1372), el-Bidâyeve’n-Nihâye, b. İsmail Ebü’l-Fidâ Kesîr, İbn 121; II, el-Mısriyye, el-Matbaatü’l-Hüseyniyye bari’l-Beşer, İbnü’l-Esîr, 22 , VII, 373; Ebü’l-Fidâ, İmaduddin İsmail b. Ali (732/1331), Ali b. İsmail İmaduddin Ebü’l-Fidâ, 373; VII, el-Kâmil, 24 Ancak ertesi yıl (433/1042) Selçuklu sultanı Tuğrul Bey’in kardeşi Bey’in Tuğrul sultanı Selçuklu (433/1042) yıl ertesi Ancak Tecâribu’l-Ümem, V,İbnü’l-Esîr,185; DİA, İstanbul1997,XV, 446. DİA, İstanbul2008,XXXV, 36. thk. A. A. et-Türkî, DâruHicr, İmbabe1997,XV, 399. 23 20 Bu göçler sırasında Beytüşşebap ve çevre ve Beytüşşebap sırasında göçler Bu el-Kâmil , IV, 260. , VII, 41-42. , VII, AyrıcaN. Karaaslan, bk. , V, 158. el-Muhtasar fî Ah- fî el-Muhtasar 21 asılarak kat- asılarak Hüseyin Güneş Hüseyin - - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 33 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 34 28 27 26 Kırvaş’ı takipederekMusul’uelegeçirdiler. yağmaladılar.kaçan dolaşarak önlerinden bölgeleri Akabinde civar ve Sincar,Habur durmadılar.sözlerinde halde Nusaybin, gönderildiği mallar kendilerine bırakılıp best gitti.ser liderleri yoluna Ancak anlaşma onlarla için etmeleri terk bölgeyi koşuluyla bırakılması serbest Mansur’un liderleri tutulan esir Cizre’de Nasruddevle lideri lerin Mervani- üzerine ettiler.Bunun tahrip Diyarbakır’ı da kısmı bir kuşatma aldılar.Diğer altına Cizre’yi tekrar ardından geçip Sincar’a ve Nusaybin kısmı bir Oğuzların pılan savaşta galip gelen Oğuzlar çevreyi yağmalamaya devam ettiler (433/1041-42). Yaolmadı. razı - Karvâş de istedilerse anlaşmak vererek geri ganimetleri ellerindeki Oğuzlar koyuldu. takibe Oğuzları Kırvaş, ettiği iştirak askerlerinin Nasruddevle’nin da Oğuzların üzerine kalabalık bir ordugönderdi. Beşneviye Kürtleri, Fenek halkı ve nun üzerine Oğuzlar etrafa dağıldılar. Durumdan haberdar edilen Ukaylî emiri Kırvaş bildirdi. Ancak yemeğe edeceğini davet ettiği Oğuz müsaade liderini şehre girince kalmalarına tutuklatıp hapsetti. Bu- Cizre’de kadar sonuna kış ve gitti yoluna anlaşma lideriyle Oğuzların kalan burada Süleyman, bulunuyordu. Süleyman oğlu devle’nin ise Cizre’nin doğu yakasında kaldı. O sırada Cizre’nin başında Mervanî emiri Nasrud- niye ve talan Fişabur’u ederek yürüdüler.Diyarbakır’a Oğuz lideri Mansur b. Gazgalî Hase- Bazebdâ, Kardâ, Oğuzlar, idaresindeki liderlerin bazı diğer ve Nasgülü Buka, ulaştılar. Cizre’ye geçerek dağlarını Zevezân eşliğinde rehberler Kürt bazı ladıkları kira- üzerine etmesi takip onları Yınal’ın İbrahim de hem rahatsızlığı halkının bölge Notlar Bazı Üzerine Tarihi Beytüşşebap 25 daki birçokkaleyizaptettivebölgedeemniyetisağladı. Bey,Cüyuş den mıntıkasın Zevezân ve Hakkâriye bulunduğu içinde Beytüşşebap’ın emirlerin ve Azerbaycan Musul Mahmud’un Sultanı Selçuklu Irak üzerine etmeleri 509/1115 yılında bölgedeki Kürtlerin huzursuzluk çıkarmaları ve yol emniyetini ihlâl çuklu Devleti’nin sınırları içine dâhil edildi. dâhil içine sınırları Devleti’nin çuklu Sel- Büyük (1085) 478’de tarafından Melikşah Sultan topraklar bu olan elinde ler’in 528/1134 yılında kapsamlı bir harekât başlattığını görüyoruz. Çünkü bölgedeki güç bölgedeki Çünkü görüyoruz. başlattığını harekât bir kapsamlı yılında 528/1134 mıntıkasına Hakkâriye Zengî’nin İmaduddin Atabeyi Musul çerçevesinde reketlilik (1057). oldu tâbi Selçuklulara ve etti tesis dostluk ile Bey Tuğrulederek takdim hediyeler değerli ve para dinar 100.000 bulundu. teklifinde barış söyleyerek ettiğini cihat Rumlarla bölgede bu kendisinin anlayınca çıkamayacağını başa ile Bey şattı. Cizre hâkimi Nasrüddevle b. Mervân, halkın sıkıntıya maruz kaldığını ve Tuğrul Daha sonra sırasıyla Zengiler ve Eyyûbîler yöreye hâkim oldular.hâkim yöreye Eyyûbîler ve Zengiler sırasıyla sonra Daha ha- konusu Söz Tuğrulde Bey ku- Cizre’yi giderken Musul’a sırasında isyanı Besasirî’nin Arslan İbnü’l-Esîr, el-Kâmil , VIII, 680. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 300. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 142-143. Ayrıca bk. Tuncel, Metin, “Cizre”, “Ukaylîler”, İbnü’l-Esîr, , VII, 722-724; İbn Haldûn, İbn 722-724; VII, el-Kâmil, DİA, İstanbul2012,XXXXII,60. Kitabü’l-İber 27 25 Ancak bölgedeki hareketlilik durmadı. hareketlilik bölgedeki Ancak , IV, 318. Ayrıca bk. Bezer, G. Öğün, G. Bezer, IV,Ayrıcabk. 318. , 28 DİA, İstanbul1993, VIII, 38. 26 Mervani- - - - unutmamak gerekir. unutmamak olduğunu desteğinin insanların sınıfından ilmiye ve askeriye mensup mıntıkasına ye getirilerek aralarındasulhsağlandı. araya bir liderleri Türkmenlerin Kürtlerle girişimleriyle Kaymaz’ın Mücahidüddin valisi Musul Sonunda edildi. talan mallar kesildi, yollar öldü, insan Sayısız sıçradı. Azerbaycan’a ve Şehrezur Şam, Bekir,Ahlat, Diyar-ı Cezire, Olaylar, gösterdi. baş davaları kan süren senelerce aralarında verince öldürdüler.karşılık Kürt’ü de Kürtler sayıda çok ve ayaklandı Türkmenler üzerine Bunun öldürdü. alıp damadı sahibi kale olan müdahil meseleye çıkardılar.Akabinde kavga de reddedilince Talepleriettiler. talep vermelerini yemeği düğün sahiplerinden düğün halkı Kale geçmişti. önünden birinin kalelerin mıntıkasındaki Zevezân alayı düğün bir ait Türkmenlere görüyoruz. verdiğini patlak çatışmaların şiddetli arasında Kürtleri bölge Türkmenlerle deniyle Elkî, Ferah, Kuşir, Zaferan ve Niruvve kalelerine de asker gönderip itaat altına aldı. boşalttı. kalelerini Çallab ve Nuşa Kühyece, Çakar, Nasiruddin yıkan kalesini Âşib gönderdi. bölgeye Çakar’ı Nasiruddin naibi maksadıyla sağlamak itaatini kalelerin Diğer döndü. geri Musul’a etti. Akabinde idam grubu bir oluşan liderlerden Kürt ğu bulundu- Bavo’nun aldı. Aralarında esir kimisini geçirdi, kılıçtan Birçoğunu uğrattı. hezimete onları geçerek saldırıya Zengî, bilen fırsat uzaklaştıklarını kaleden şekilde bu Onların çıktılar. dışarı için savaşmak hepsi Kaledekilerin geçti. harekete sul’dan mıştı. Ebü’l-Heycâ ölünce Bavo burayı bırakmak istemedi. Bunun üzerine Zengî Mu- bırak- vekil yerine kalesinde Âşib merkezi beylik el-Ezcî’yi Bavo giderken Musul’a Musul’a Zengî’nin yanına gitti. Orada bir süre kaldıktan sonra vefat etti. Ebü’l-Heycâ, bizzat Akabinde diledi. eman gönderip hediyeler el-Hakkârî Ebü’l-Heycâ sahibi rın toprakla bulunduğu da Beytüşşebap’ın içinde edince yerlerinden Kürtlerini meydiye diği mücadelede bölgehalkı onun karşısındayeralmışlardı. Zengî, buçerçevede Hu - gir Billah’la Müsterşid halifesi Abbasi maksadıyla bulundurmak elinde dengelerini 32 31 29 cına ulaşmasını sağlamaya çalıştı. sağlamaya ulaşmasını cına ama sırasında sefer bu Selahaddin’in alarak yanına Kürtleri topladığı mıntıkasından Hakkâriye için Onun biriydi. komutanlarından gelen önde Selahaddin’in el-Hakkârî, el-Meştûb b. olan Ahmed Ali biri halkından görülmektedir.Bölge hareketlendiği nin Musul’daki iktidarını pekiştirmek için 581/1185 yılında yaptığı sefer sırasında bölge- görünmektedir.sakin daha nispetle dönemlere ceki YineEyyübî’nin, Selahaddin-i de 30 İbnü’l-Esîr, Beytüşşebap mıntıkası, Zengilerin devamı niteliğindeki Eyyübiler zamanında ön- zamanında Eyyübiler niteliğindeki devamı Zengilerin mıntıkası, Beytüşşebap İbnü’l-Esîr, el-Kâmil , X,11; İbnHaldûn,Kitabü’l-İber İbnü’l-Esîr, el-Kâmil,IX,343-344. Ebü’l-Fidâ, 135; I, 1997, Beyrut sesetü’r-Risale, ve’s-Salâhiyyeen-Nuriyye Ahbâri’d-Devleteyn fî Uyûnu’r-Ravzateyn İbnü’l-Esîr, 229-230. el-Kâmil, X, 6; Ebû Şâme, el-Kâmil, IX, 52-53; Ebû Şâme, Şehabeddin Abdurrahman b. İsmail el-Makdisî (665/1268), 31 Bununla birlikte aynı sene (581/1185) sıradan bir hadise ne- hadise bir sıradan (581/1185) sene aynı birlikte Bununla Uyûnu’r-Ravzateyn, III, 230; İbn Haldûn, 30 32 Selahaddin’in iktidara gelmesinde de Hakkâri- de gelmesinde iktidara Selahaddin’in , III, 8; İbn Haldûn, İbn 8; III, el-Muhtasar, , V, 263. , thk. İbrahim ez-Zeybek, Mües- ez-Zeybek, İbrahim thk. , Kitabü’l-İber, V, 262, 303. Kitabü’l-İber Hüseyin Güneş Hüseyin , V,, 29 - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 35 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 36 nedeniyle tahıl,sebzevemeyvebulmakneredeyseimkânsızbirhalalmıştı. geçmesi sıcak derecede aşırı mevsiminin yaz eden takip ve düşmesi don mevsiminde açma çiçek zamanda aynı Fakat çalışılıyordu. aşılmaya sıkıntılar ticaretiyle hayvan ettiği tedarik ucuza daha mıntıkasından Zevezân Türkmenlerin Kürtlerle yükseldi. hayranlıkla anlatmaktadır. evsafını adamların alan yer orduda konusu söz ve etmekte ifade olduğunu sahip güce Çölemerik kalesinde meskûn olan bölge idarecisinin (ulu hakan) 47.000 kişilik askeri değinmemektedir.Yine birimlere yerleşim bağlı buraya birlikte etmekle ifade ğunu oldu- Çölemerik Merkezi’nin etmektedir. tavsif olarak hükümet) (şibh-i hükümeti bağımsız yarı etmez kabul azil bağlı eyalete bu Hakkâriye’yi Çelebi, Evliya geçen di. getiril haline biri (ocaklık) sancaklardan edilen kabul olarak ait sahiplerine fından Van’ıtara Vankurulan hükümeti yeni Osmanlı üzerine ve alması bağlandı eyaletine Osmanlıların ortalarında yüzyılın Bu oldu. tâbi Safevîler’e ara bir yöre giren resine Beytüşşebap Tarihi Üzerine Bazı Notlar Bazı Üzerine Tarihi Beytüşşebap 34 33 gösterdi. baş kıtlık bir şiddetli bölgede yılında 624/1227 nedeniyle ortam doğurduğu mücadelelerin iktidar yapılan üzerinde idaresi (bazen de nahiye) konumunda görünmektedir. katıldı. topraklarına Osmanlı birlikte yerlerle başka çevredeki (920/1514) ardından ferinin se- Çaldıran Selim’in Sultan Yavuzgeçti. eline Safevîler’in ise başlarında yüzyılın kaldıktan sonra Timur istilâsına uğradı. 866/1462 yılına doğru XVI. Akkoyunlular’ın, hâkimiyetinde Celâyirliler’in ve Karakoyunlular süre bir (1259); geçti eline lılar’ın çarpmamaktadır.göze hareketlilik bir ciddi yörede dışında değiştirmesi el defa birkaç çevresinin ve Beytüşşebap arasında adamları ve supları 39 38 36 35 37 38 Beytüşşebap, Osmanlılar döneminde Van eyaletinin Hakkâri sancağına bağlı kaza İlhan- döneminde Hülâgû yarısında ikinci yüzyılın XIII. çevresi, ve Beytüşşebap men- hanedanı Zengî düşen konumuna tebaası Eyyübilerin ise yıllarda Sonraki Bezer, G.Öğün,“Zengiler”, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil,X,315,323;İbnKesîr, XVI,611; İbnHaldûn,Kitabü’l-İber, V, 269-273. Evliya Çelebi (ö.1682), Çelebi Evliya Tuncel, “Hakkâri”, DİA,XV, 206. “Şırnak”, Metin, Tuncel, İbnü’l-Esîr, el-Kâmil,X,426. şal ve şepiktir ki etekleri dilim dilimdir. Yine şalvarları alaca şaldır. Ayaklarındaki pabuçlar o kadar o şaldır.Ayaklarındakipabuçlar alaca şalvarları dilimdir.Yine dilim etekleri ki şepiktir ve şal kıyafetleri Bütün takılmıştır. tüyleri horoz ve şahin turna, yarılarak bıçakla kulakları çoğunun Ama süslenmiştir. tüyleriyle kuş üzerleri sarıklar, alaca Başlarında var. bastonlar dedikleri kupal ellerinde kalkanları, Kürt vururlar.Sırtlarında bile pireyi ki atar.mükemmel tüfenk öyle dirhem Atışları ellişer var. Alınlarında da biraz saç var. Başları kazan gibidir. Genellikle kulakları küpelidir. Her biri kırkar ve sakalsız, bıyıksız, kaşsız), heybetli ve ved çehre (çirkin suratlı) cesur kişilerdir. Çenelerinde biraz sakal çar-darbve (saçsız, tıraşlı Hepsi tanımlamaktadır: şöyle özetle kişileri konusu söz Çelebi, Evliya 177. Van Salnamesi,s.200,204;ŞemseddinSami, 1997, XV, 206. 1654 yılında Van eyalet valiliğine atanan Melek Ahmet Paşa’yla birlikte bölgeye 36 Evliya ÇelebiSeyahatnâmesi Evliya , İstanbul 2010, XXXIX, 110; Tuncel, Metin, “Hakkâri”, Metin, 110;Tuncel, XXXIX, 2010, İstanbul DİA, 39 DİA, İstanbul2013,XXXXIV, 271. Kâmûsu’l- A’lâm, II,1425;Cuinet, 37 , nşr. Ahmet Cevdet, İstanbul 1314 (1896), IV,(1896), 1314 İstanbul Cevdet, Ahmet nşr. , XVI. yüzyılın başlarında Osmanlı ida- 34 Özellikle et fiyatları fahiş düzeyde fahiş fiyatları et Özellikle 33 Bununla birlikte Musul birlikte Bununla La Turquie, II,755. , İstanbul DİA, 35 - - 16.05.1990 yılındailstatüsünegeçmesiylebirlikteburayabağlandı. 42 41 40 h. bai ez- İbrahim thk. ve’s-Salâhiyye, en-Nuriyye Ahbâri’d-Devleteyn fî (665/1268), Ravzateyn el-Makdisî İsmail b. Abdurrahman Şehabeddin Şâme, Ebû Darkot, Besim,“Hakkâri”, Cuinet, Vital Bezer, G.Öğün,“Zengiler”, Bezer, G.Öğün,“Ukaylîler”, Enis et-Tabbâ’, Müessesetü’l-Meârif,Beyrut1987. içinde (Van veHakkâri)birsancakmerkeziydi. Vanbulunan vilâyeti sancağı iki başlarında yılı 1908 Hakkâri, bağlandı. olarak kezi yeniden Van1888’de getirildi. haline mer merkezi sancak vilâyet bir süre vilâyetine bir kısa 1876’da (Hakkâri) Çölemerik olan bağlı Vansancağına içinde vilâyeti rum Erzu- kurulan geçilirken sistemine vilâyet büyük sisteminden eyalet yarısında ikinci Hakkâri genellikle bu eyalete bağlı bir “hükümet” statüsünde sayılmıştır. Bu yüzyılın Belâzürî, Ahmed, b. Yahyab. (279/892), Ahmed, Belâzürî, Bildirileri), Edit. NesimDoru,İstanbul2011, s.45-57. Sempozyumu İdil Günümüze Geçmişten (Uluslararası İdil Günümüze İdil”, Döneminde Halifeler Raşid ve Peygamber “Hz. Mehmet, Akbaş, Kaynakça varlığını sürdürdüğümuhakkaktır. kadar günümüze içinde huruz ve barış halinde, kendi şehrin süreçlerde uzun aradaki mücadelelerden etkilenmiş ve zaman zaman askeri baskınlara maruz kalmıştır. Ancak siyasi alan altına etkisi bulamamıştır.bölgeyi aralıklarla farklı boyunca Yinetarih de yer fazla kendisine kaynaklarda nedenle bu ve kalmış uzak merkezinden hadiselerin siyasi hasebiyle bulunması alanda bir dağlık çıkmaktadır.birlikte karşımıza Bununla olarak kale bir muhkem itibariyle genel Beytüşşebap, giren emenliğine danlıkların ona Beytüşşebap konumundaydı. kaza olduğunda bağlı vilayet tekrar senesinde 1935 Hakkâri, olunan ilhak XIX. yüzyılın ilk yarısına kadar Van eyaleti içinde bir sancak durumunda kalan durumunda sancak bir Vaniçinde kadar eyaleti yarısına ilk yüzyılın XIX. http://www.beytussebap.gov.tr, Erişim Tarihi: 08.07.2014. Darkot, Besim, “Hakkâri”, Tuncel, “Hakkâri”, DİA, XV, 206. kullanırlar. Onbinulufealanbubahadırlarınmezheplerimalumumdeğildir. (EvliyaÇelebi,IV, 177.) olarak kalkan çıkarıp pabuçlarını ayaklarından hemen düşse kalkanları şayet sırasında savaş ki büyük hane- ve devlet farklı sonrasında gerekse öncesi İslamiyet gerek itibariyle Sonuç Van’asonra yapıldıktan vilayet ara bir teşkilatında mülki Cumhuriyeti Türkiye , LaTurquie D’asie,Paris1891. İA, IV, 99. 41 İA, IV, 97-99. i sr Sit iaeie e al kln le Şırnak’ın ilçe, kalan bağlı de vilayetine Siirt süre Bir DİA, İstanbul2013,XXXXIV, 268-272. DİA, İstanbul2012,XXXXII,59-61. Fütûhu’l-Büldân 40 , thk. A. Enis et-Tabbâ’Ö. Enis – A. thk. , 42 Hüseyin Güneş Hüseyin Geçmişten Uyûnu’r- -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 37 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 38 Mülûk ve’l-Ümem, Mülûk (597/1200), b. Ali Ebü’l-Ferec Abdurrahman İbnü’l-Cevzî, K. Hasan,Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,Beyrut2003. İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed (421/1030), et-Türkî, DâruHicr, İmbabe1997,XV, 399. (774/1372), Ömer b. İsmail Ebü’l-Fidâ Kesîr, İbn rut 1938. mal Hasan Mer’î, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut2005. mal HasanMer’î, (346/957), Hüseyin b. Mes’ûdî, Ali bul 1974. Ksenophon, Karaaslan, N.Ünal,“Hamdaniler”, Müştâk fîİhtirâki’l-Âfâk, Ebû İdrisî, (560/1165),el-Hammûdî Muhammed b. Muhammed Abdullah fi’t- el-Kâmil Târîh, thk.Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî,Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,Beyrut 1987. (630/1232), Muhammed b. Ali Ebi’l-Hasen b. İzzüddin İbnü’l-Esîr, rü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut1992. Ebü’l-Fidâ, İmaduddin İsmail b. Ali (732/1331), Ali b. İsmail İmaduddin Ebü’l-Fidâ, 1979. (182/798), İbrahim b. Yakub Yusuf, Ebû Zeybek,Müessesetü’r-Risale, Beyrut1997. Notlar Bazı Üzerine Tarihi Beytüşşebap via eei (ö.1682), Çelebi Evliya Matbaatü’l-Hüseyniyye el-Mısriyye,bty. İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım en-Nasibî (IV/X. yy.), Beyrut, 1979. (808/1406), Muhammed b. Abdurrahman Haldûn, İbn yat FakültesiDergisi, 2012/2,cilt:III,sayı:6,s.93-94. Güneş, Hüseyin, “Tûr Abdîn Yöresinin İslâmlaşma Süreci”, 2011, s.60-63. Bildirileri), Sempozyumu İdil Günümüze Geçmişten rası İdil”, Döneminde “Emeviler Hüseyin, Güneş, deleler Müca- AşiretlerTaksimatındave Arası İdari Kazası Osmanlı Gülenç, Şırnak Ahmet, 1314 (1896). , Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep2013. çev.Dönüşü), (Onbinlerin Tanju Hürriyet Anabasis Yay.,Gökçöl, İstan- thk. Muhammed thk. Abdülkadir Mustafa ve Ata Abdülkadir Dâ- Ata, Âlemü’l-Kütüb,Beyrut1409. via ÇelebiSeyahatnâmesi Evliya DİA, İstanbul1997,XV, 446-447. Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher ve Mürûcü’z-Zeheb aülM’ie Beyrut Darü’l-Ma’rife, Kitâbü’l-Harâc, Geçmişten Günümüze İdil (Uluslara- İdil Günümüze Geçmişten KitâbuSûreti’l-Arz, el-Muhtasar fî Ahbari’l-Beşer fî el-Muhtasar el-Bidâye ve’n-Nihâye, el-Bidâye nr he Cve, İstanbul Cevdet, Ahmet nşr. , Edit. Nesim Doru, İstanbul Doru, Nesim Edit. Kitabü’l-İber Tecâribu’l-Ümem, thk. S. Şırnak Üniversitesi İlahi- el-Muntazam fî Târîhi’l- fî el-Muntazam Dâru Sâdır, Bey- Ost baskı, Ofset , thk. A. A. A. thk. Nüzhetü’l- , thk. Ke- thk. , , el- , http://www.nisanyanmap.com http://www.beytussebap.gov.tr vd., Nubiharyay., İstanbul 2011. (1948), Emin Muhammed Beg, Zeki Dâru Sâdır, Beyrut1977. Yâkût, Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah el-Hamevî (626/1228), el-Hamevî Abdullah b. Yâkût Abdullah Ebû Yâkût, Van Salnamesi,h.1315(1897-1898). Tuncel, Metin,“Şırnak”, Tuncel, Metin,“Hakkâri”, Tuncel, Metin,“Cizre”, Tomar, Cengiz,“Revvâdîler”, Şırnak KültürEnvanteri, Şemseddin Sami, yal BilimlerEnstitüsü,Şanlıurfa2006. Ömer Tokuş, Minorsky, V, “Kürtler”, , Basılmamış Hamdâniler, Lisans Yüksek Tezi,Sos- Üniversitesi Harran Kâmûsu’l- A’lâm, İstanbul1889. İA, İstanbul1977, VI, 1089-1114. DİA, İstanbul1993, VIII, 37-39. edit.Mehmet Top, Anıt Matbaa, Ankara 2010. DİA, İstanbul2010,XXXIX,109-111. DİA, İstanbul1997,XV, 205-207. DİA, İstanbul2008,XXXV, 36-37. Kürtler ve Kürdistanve Kürtler Tarihi, çev. Vahdetinİnce, Mu’cemü’l-Büldân, Hüseyin Güneş Hüseyin

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 39

* otr Porm, armnaa Stü mm nvriei Ssa Blme Esiüü Tarih Enstitüsü, Bilimler Sosyal Üniversitesi, İmam Anabilim Dalı,[email protected]. Sütçü Kahramanmaraş Programı, Doktora Aşiret. yapısıyla ilgilibilgivermeyeçalışıldı. kaynaklarına dayanarak Beytüşşebap Kazası’nın coğrafi, siyasi, idari ve sosyal Erzurum ve inceleme ve araştırma diğer hakkındaki yöre üzere Salnameleri olmak VilayetSalnameleri Devlet Cumhuriyeti Türkiye Salnameleri, Devlet Beytüşşebap resmiolaraktekrardankazayatahviledildi. nahiye olarak idare edilmiştir. 7 Ocak 1914 tarihinde Bakanlar Kurulu kararıyla arası yılları 1904-1912 Beytüşşebap, edilen devam statüsüne idari olarak kaza arasında yılları 1876-1903 edildi. idare statüsünde nahiye arasında yılları 1876 1868- sürdürdü. kadar yılına 1868 statüsünü kaza Beytüşşebap gösterilmiştir. Aliyye-i Osmaniyye’de Hakkâri Livası’na bağlı 11 kaza idaresinden biri olarak Devlet-i Salnâme-i yılı 1271/1855 tahvil beraber bilinmemekle kazaya olarak zaman tam edildiği ne Kazası’nın Beytüşşebap olan dâhil merbut olarak Sancağı’na kaza bir Hakkâri yarısının taksimatında idari ikinci Devleti yüzyılın Osmanlı XIX. başlarında girdi. altına hâkimiyeti İmparatorluğu’nun Osmanlı sonra Seferi’nden Çaldıran 1514 kaldıktan Han’ın Selim idaresinde Sultan Yavuz sonra hanedanlıkların ve devlet gibi Safeviler yüzyıl), (XV. Akkoyunlular Timurlular, yüzyıl), (XIV. Karakoyunlular (1259), (1142), Artuklular Atabeyliği Musul (1041), Selçuklular (1032), Oğuzlar Bizans, Roma, Part, Selevkos, İskender, sahipliği Pers, Urartu, ev çevresi medeniyete ve Beytüşşebap birçok yapmıştır. boyunca devirler tarihi Beytüşşebap, alan RESMİ BELGELEREGÖREBEYTÜŞŞEBAP VE sal Dvei Byüşbp Kz, Kaymakam, Kaza, Beytüşşebap, Devleti, Osmanlı Kelimeler: Anahtar Osmanlı belgeleri, Arşivi Osmanlı Başbakanlık başta Tebliğimizde Özet: Adını Arapçadaki “beyt” ve “şebap” kelimelerinin birleşmesinden kelimelerinin “şebap” ve “beyt” Arapçadaki Adını ÇEVRESİ Ahmet GÜLENÇ

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 41 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 42 annesi veHz.Davut’uneşiolan“Bethşeba”dantüretildiğidesöylenmektedir Süleyman’ın Hz. ismi Beytüşşebap göre rivayete gelmektedir.başka anlamlarına Bir yurdu” “gençlerin veya evi” “gençlerin Beytüşşebap, alan birleşmesinden melerinin ler bildirdi bağlılıklarını Timur’a beyler mahalli olan hâkimi yöresinin Hakkâri üzerine Çaldıran Seferi’ndensonraOsmanlı hâkimiyetinegirdi süre Osmanlı-Safevi çatışmalarına sahne olmuşsa da Yavuz Sultan Selim Han’ın 1514 sul Atabeyi İmamüddin Zengi tarafından ele geçirilen yöre geçirilen ele tarafından Zengi sul İmamüddin Atabeyi kâri yöresini egemenlikleri altına aldılar Hak- yıl 200 Karakoyunlular,yaklaşık çıkan ortaya olarak tabi Moğollar’a yarısında Resmi Belgelere Göre Beytüşşebap ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi 1490’dan sonra Akkoyunlular’ın bu hâkimiyetleri zayıflamaya başladı zayıflamaya hâkimiyetleri bu Akkoyunlular’ın sonra 1490’dan yöre Pers, İskender, Seleukid, Roma, Part ve Bizans idaresinde kalmıştır kadar götürmektedir. Urartu devletinin M.Ö. 6. yüzyıl ortalarında yıkılmasını takiben ğu Hakkârivilayetidâhilindekısacaincelemeyeçalışacağız. allkaıı idrnAtku elrnn drs atn girdi altına idaresi beylerinin Artuklu bildiren bağlılıklarını kışları sertveyağışlıdır taşımaktadır.Yazlarısıcak, özellikleri iklim karasal tipik iklimi, İlçenin Dağları’dır. kollarıdır. İlçenin rakımı 1650 metre olup en yüksek noktası 3300 metreyi bulan Çayı’nın Altın Habur akarsuyu önemli en İlçenin mevcuttur. Dağı Komtik ve Dağı Kato batısında yer alan Tanin Dağları, İlçe sınırları içerisinde kesişmektedir. Ayrıca, İlçede alan ve almaktadır.yer Dağları yer doğusunda Altın Şırnak-Uludere İlçenin ve kurca Hakkâri-Çu- ise güneyinde Gürpınar, Van-Çatakve kuzeyinde Siirt-Pervari, tısında lında Sultan Tuğrul devrinde Selçukluların akınlarına maruz kaldı Meydana GelenDeğişiklikler olunmuştur tesmiye isminden kabilesinin Hakkâri olan yerleşmiş sahalara uzanan doğru İran’a Vanyöresi, Hakkâri güneyinden olan gölü yapmış sahipliği ev medeniyete birçok ca kin ilk bilgilere Arap ve Fars kaynaklarında rastlanılmaktadır 11 reljk rşımlr akr yrsnn elşe aiii Ö 00 yıllarına 7000 MÖ tarihini yerleşme yöresinin Hakkâri araştırmalar Arkeolojik Beytüşşebap ile ilgili kaynakların sınırlı olmasından dolayı bu konuyu bağlı oldu- 1.2. BeytüşşebapveÇevresinin Tarihçesi Dağlık ve engebeli bir yapıya sahip olan Beytüşşebap’ın doğusunda Hakkâri, ba- Hakkâri, doğusunda Beytüşşebap’ın olan sahip yapıya bir engebeli ve Dağlık Adını Arapça “ev” anlamındaki “beyt” ve “gençler” anlamındaki “Şebab” keli “Şebab” anlamındaki “gençler” ve “beyt” anlamındaki “ev” Arapça Adını 1.1. Beytüşşebap Adı veCoğrafyası sal iprtruuu iaei lıdk yre ükİlm eeeie bağlı geleneğine Türk-İslam yerler altındaki idaresi imparatorluğunun Osmanlı Statüsünde İdari Kazanın ve Kazası Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi 1.3. . XV. yüzyılın ikinci yarısında yörede Akkoyunlular hâkimiyet tesis etmişseler de 5 . 1032 yılında Oğuzların işgaline uğrayan Hakkâri ve çevresi ve Hakkâri uğrayan işgaline Oğuzların yılında 1032 . 2 . 10 . Timur’un Van gölü çevresine hâkim olması 13 8 1259 yılında İlhanlılar’a İlhanlılar’a yılında 1259 4 9 . Tarihi devirler boyun- XV yzıı birinci yüzyılın XIV. . 7 . 1142 yılında Mu- 3 . Yöreye iliş- 12 Ble bir Bölge . 6 1041 yı- 1041 1 . - - bir de kaza idaresi mevcuttur karakterli sivil tamamıyla olarak ayrı teşkilattan askeri şeklindeki eyalet-sancak layı, do- Bundan bağlıdır. Hümayun) (Divan-ı merkeze doğrudan birimi kaza Her mıştır. leni vermeyince 1842’de yeni bir düzenlemeye gidildi düzenlemeye bir yeni 1842’de vermeyince leni ’lar kendisine bağlı köy ve nahiyelerin birleşmesinden meydana gelmekteydi meydana birleşmesinden nahiyelerin ve köy bağlı kendisine kaza’lar lerin teşkil ettiği idari bir birliği ifade etmektedir ifade birliği bir idari ettiği teşkil lerin köy- çevrelemiş merkezini topluluk bir böyle şehirle, veya kasaba bir olmuş merkezi Her nahiye statüsünde idare edildi. 1876’da tekrar kazaya tahvil edilen Beytüşşebap tek- Beytüşşebap edilen tahvil kazaya tekrar 1876’da edildi. idare statüsünde nahiye arasında yılları 1868-1876 sürdürdü. kadar yılına 1868 statüsünü kaza Beytüşşebap yardımcı olanbir bir üzere görmek işleri mali Maiyetinde Kaymakam Dâhiliye Nazırı tarafından tayin edilir ve kaza merkezinde ikamet ederdi. melere gidildi. Buna göre kazanın idaresi kadı’dan alınıp yerine kaymakamlar atandı. bulunmaktaydı de idari-askeri bir taksimata tabi olmuştur tabi taksimata bir idari-askeri de olarak aşağıdan yukarı doğru mezra, köy, nahiye, kaza, sancak ve beylerbeylik şeklin- mıştır sağla- doğmasını geleneğinin yönetim yerinden eğilimi, merkeziyetçilik çıkan ortaya kalmıştır ne bağlı Hakkâri Hükümeti, 1847 yılına kadar ocaklık şeklinde bu beylerin idaresinde sırasında dı ön gördüğü yeniliklerin uygulanmasını kolaylaştırmak da onların görevleri arasınday yanı sıra halkın güvenlik içinde geçimlerini sağlamalarına yardımcı Bunun olup, Tanzimat’ınidi. sağlamak toplanmasını zamanında vergilerin benzeri ve aşar köylerden bağlı kazalarına ise görevleri öncelikli müdürlerinin Kaza yönetecekti. kazayı olarak kişi Bu seçeceklerdi. müdür birini aralarında toplanarak gelenleri ileri kazanın her doğrultusunda ValâMeclis-i kararı göre Buna kazandı. anlam bir başka kavramı Takvim-iolan kaza gazetesi Vekayi’deile resmi düzenleme tek yayımlanan bulunurdu Nestur, Tiri, Tıbare-i Ûlya ve Süfle) 11 kaza idaresinden biri olarak gösterilmiştir olarak biri idaresinden kaza 11 Süfle) ve Ûlya Tıbare-i Tiri,Nestur, Çal, Beytüşşebap, Güra, Çölemerk, Elbak, Mahmudi, İmadiye, (Hakkâri, bağlı sına liva Hakkâri Osmaniyye’de Aliyye-i Devlet-i Salnâme-i yılı 1271/1855 beraber le bilinmemek olarak tam edildiği tahvil kazaya zaman ne kazasının Beytüşşebap olan 22 . 1877’de çıkarılan “İdare ve Nahiyeler” nizamnamesiyle mülki idarede düzenle idarede mülki nizamnamesiyle Nahiyeler” ve “İdare çıkarılan 1877’de . Osmanlı İmparatorluğu idari teşkilat bakımından, birçok kaza bölgelerine ayrıl bölgelerine kaza birçok bakımından, teşkilat idari İmparatorluğu Osmanlı Beytüşşebap kazasının bağlı olduğu Hakkâri sancağı, Osmanlı Devleti yönetimi Devleti Osmanlı sancağı, Hakkâri olduğu bağlı kazasının Beytüşşebap XIX. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı idari taksimatında kaza statüsünde dâhil statüsünde kaza taksimatında idari Osmanlı yarısında ikinci yüzyılın XIX. bir taraftan ticari ve diğer taraftan kültürel üstünlüğüyle, yani çevresinin yani üstünlüğüyle, kültürel taraftan diğer ve ticari taraftan bir kaza 20 . 1840-1842 tarihleri arasında uygulanmaya konulan yönetim biçimi bekleni biçimi yönetim konulan uygulanmaya arasında tarihleri 1840-1842 . 24 hükümet statüsü altında Hakkâri beylerinin idaresine verilmişti. Van eyaleti- 17 . . Kadının mülkî, beledî, malî, askerî ve adlî sahaları kapsayan görevleri kapsayan sahaları adlî ve askerî malî, beledî, mülkî, Kadının . 18 . kâtib bulunurdu 19 . Tanzimat Fermanının (3 Kasım 1839) ilanı ile beraber 23 . ile yazışma işlerinde kendisine işlerinde yazışma ile müdürü mal 14 . Bu idari-askeri taksimat içinde yer alan yer içinde taksimat idari-askeri Bu . 16 . Kazanın başında mutlaka başında Kazanın . 21 . 14 Şubat 1842’de dönemim 1842’de Şubat 14 . kaza müdürü kaza Ahmet Gülenç Ahmet kadı 15 25 ------. .

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 43 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 44 nur” ifadesiyleBeytüşşebapresmiolarakkazayatahviledilmiştir olu- malûmat beyan-ı buyurılmakla şeref-sudûr padişahîye hazret-i seniyye-i irade-i tarihinde (1)329 sene evvel Kanun-ı 25 bil-istizan kararıyla vükela mahsusa meclis-i husûsuna tahvili kazaya nahiyesinin Beytüşşebap olan merbût kazasına Çölemerik Merkeziye’ye ve Van Vilayeti’ne yazılan tezkire ve telgraf sûretinde “Van Vilayetinde Devâir-iDâhiliye’den Umûmiye-i İdare-i tarihinde 1914 Ocak 1329/3 evvel Kanun-ı ye sandık emini, nüfus ve yoklama memurları tayin edilmesi istenilmekteydi edilmesi tayin memurları yoklama ve nüfus emini, sandık ye nahiye de nedenle bu edildiğini tahvil nahiyeye Beytüşşebap’ın belgede bir yazılan kaza olarakidaristatüsünedevametmiştir. mesinin uygun olduğu bildirilmekteydi olduğu uygun mesinin edil tahvil kazaya Şırnak’ın ve Beytüşşebap belgede yazılan Celilesine Nezareti liye (Vesika:1). Fakat1912yılınakadarBeytüşşebapnahiyeolarakidareedilmiştir. vilayetinin isteğine bırakılmaktaydı isteğine vilayetinin işi dönüştürülmesi nahiyeye Beytüşşebap’ın cevabında tezkire bir yazılan fından Van tara Dairesi) İşleri (Diyanet Meşihat-penâhiye Hazret-i Taraf-ıÂli-i tarihinde 1888 Ağustos 1305/13 Zilhicce 5 amaçla, Bu istenmiştir. dönüştürülmek nahiyeye rardan ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi nee gneie blei Vn iaei aaıdn eelniims istemiştir değerlendirilmesi tarafından vilayeti Van belgenin gönderilen önceden için tahvili kazaya nahiyesinin Beytüşşebap olan tabi sancağına Hakkâri belgede len gönderi- Bakanlığı) (İçişleri Âliyesi’ne Cenâbı Celilesi Nezâreti Dâhiliye tarafından (1855-1922) Paşa Hilmi Hüseyin sadrazamı dönemin 1909’da Eylül 1327/8 Şaban Cumhuriyeti Devlet Yıllıklarına göreBeytüşşebap kazasınınidaritaksimatı Tablo:1 OsmanlıDevletSalnameleri,Erzurum Vilayet Salnamelerive Türkiye matında bağlıolduğueyalet,sancakveidaristatüsüyeralmaktadır 1271/1855 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1280/1863 Sâlname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1279/1862 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1278/1861 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1277/1861 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1276/1860 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1274/1858 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1273/1857 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1272/1856 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 6 Şaban 1321/28 Ekim 1903’te Maliye Nezareti Celilesi’ne (Maliye Bakanlığı) (Maliye Celilesi’ne Nezareti Maliye 1903’te Ekim 1321/28 Şaban 6 14 Kanun-ı evvel 1329/27 1913’teevvel Van Aralık Kanun-ı 14 Valisi Tahsin Dâhi - tarafından Bey Aşağıdaki tabloda salnamelere göre Beytüşşebap Kazasının Osmanlı idari taksi- idari Osmanlı Kazasının Beytüşşebap göre salnamelere tabloda Aşağıdaki Salnâme 26 . Fakat Beytüşşebap 1876-1903 yılları arasında yılları 1876-1903 Beytüşşebap Fakat . 29 (Vesika: 2). Bu tarihten bir hafta sonra 21 sonra hafta bir tarihten Bu (Vesika:2). 39 38 37 36 35 34 33 32 31 Olduğu Eyalet Bağlı Van Van Van Van Van Van Van Van Van Bağlı Olduğu Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Sancak 30 (Vesika: 3). . (Tablo:1) Statüsü İdari Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza 27 . 22 . 28 - - -

1325/1907 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1324/1906 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1323/1905 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1322/1904 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1283/1866 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1282/1865 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1321/1903 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1320/1902 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1319/1901 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1318/1900 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1317/1899 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1316/1898 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1315/1897 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1314/1896 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1313/1895 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1312/1894 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1311/1893 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1310/1892 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1309/1892 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1308/1891 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1281/1864 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1293/1876 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1291/1874 Erzurum Vilayet Salnâmesi 1290/1873 Erzurum Vilayet Salnâmesi 1288/1871 Erzurum Vilayet Salnâmesi 1287/1870 Erzurum Vilayet Salnâmesi 1285/1868 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1284/1867 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1297/1880 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1295/1878 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1307/1890 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1306/1889 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1305/1888 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1300/1883 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1299/1882 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1296/1879 Erzurum Vilayet Salnâmesi 1294/1877 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 52 48 47 46 45 62 65 64 63 61 60 59 58 57 56 55 54 53 51 50 49 44 43 42 41 40 76 75 74 73 72 71 70 69 68 67 66 Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van Van … … … … … … … Van-Hakkâri Van-Hakkâri Van-Hakkâri Van-Hakkâri Van Vilayeti Van Vilayeti Van Vilayeti Van Valiliği Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Ahmet Gülenç Ahmet Nahiye Nahiye Nahiye Nahiye Nahiye Nahiye Nahiye Nahiye Nahiye Nahiye Nahiye Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 45 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 46 Resmi Belgelere Göre Beytüşşebap ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi Tablo:2 ResmiBelgelereGöreBeytüşşebapKazası’nınkaymakamları 1333/1918 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1328/1912 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1327/1911 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1326/1910 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1925-1926 Türkiye CumhuriyetiDevletSalnamesi 1326/1908 Sâlname-iDevlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1928-1929 Türkiye CumhuriyetiDevlet Yıllığı 1927-1928 Türkiye CumhuriyetiDevletSalnamesi 1926-1927 Türkiye CumhuriyetiDevletSalnamesi 1.3.1. BeytüşşebapKazasıKaymakamları Mehmed HurşidEfendi Mehmed HurşidEfendi Mehmed RüştüEfendi Mehmed ŞevkiEfendi Mehmed ŞevkiEfendi Mehmet RüştüEfendi Ahmed Tevfik Efendi Mehmed HurşidBeg Mehmed HurşidBeg Hasan HüsnüEfendi Mehmed Yahya Beg Mehmed SuûdBeg Yusuf ZiyaBey Hamdi Efendi Hüsnü Efendi Kaymakam Tevfik Bey Tevfik Bey Yahya Beg Şükrü Beg Rağıb Beg Ziya Bey İ. Ferit 85 84 83 82 79 81 80 78 77 Van Van Van Van Van … … … … 1926-1927 1925-1926 1927-1928 1928-1929 1333/1915 1332/1914 1338/1920 1337/1919 1318-1900 1309/1892 1308/1891 1327/1909 1304/1887 1316/1898 1315/1897 1307/1890 1306/1889 1310/1892 1312/1894 1314/1896 1313/1895 1311/1893 Tarih Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri Hakkâri 103 102 101 100 107 106 105 104 92 99 97 96 95 94 93 91 90 89 88 87 86 98 Nahiye Nahiye Nahiye Nahiye Kaza Kaza Kaza Kaza Kaza sına bağlı 5 nahiye ve 31 köy 31 ve nahiye 5 bağlı sına 46 köy 46 1315/1898 5nahiye31köy’dür köy 46 nahiye 7 1307/1890 ve 1928-19291nahiye86köy’dür köy 31 1320/1902 nhy 46 nahiye 7 baktığımızda ise; 1317/1899 31 köy 31 1317/1899 ise; baktığımızda lara göre değişmekte olduğunu görmekteyiz. Şöyle ki: 1306/1889 7 nahiye 46 köy nahiye 46 7 ki: 1306/1889 görmekteyiz. Şöyle değişmekte olduğunu lara göre ve nahiyelerin daha fazla olduğunu görmekteyiz olduğunu fazla daha nahiyelerin ve 1316/1899 tarihli Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’de Beytüşşebap kaza Beytüşşebap Osmaniyye’de Aliyye-i Devlet-i Salname-i tarihli 1316/1899 Salnamelere göre Beytüşşebap kazasına bağlı olan köy ve nahiye sayılarının yıl- sayılarının nahiye ve köy olan bağlı kazasına Beytüşşebap göre Salnamelere 1.3.2. BeytüşşebapKazasınaBağlıKöyveNahiyeler 111 , 1310/1893 7 nahiye 46 köy 46 nahiye 7 1310/1893 , 114 ky 3319 5 aie 1 köy 31 nahiye 5 1313/1896 köy , 123 , 1321/1903 1 nahiye 44 köy 44 nahiye 1 1321/1903 , 109 118 , 1308/1891 7 nahiye 46 köy 46 nahiye 7 1308/1891 , 117 belirtilmişken 1899 tahririne göre kazaya bağlı köy bağlı kazaya göre tahririne 1899 belirtilmişken . 126 . 120 112 , 1318/1900 31 köy 31 1318/1900 , , 1311/1894 7 nahiye 46 köy 46 nahiye 7 1311/1894 , 119 124 115 . (bkz Tablo:salnamelere . Diğer 3) , 1323/1905’te 1 nahiye 44 köy 44 nahiye 1323/1905’te1 , 11/87 nhy 3 köy 31 nahiye 5 1314/1897 , 121 110 , 1319/1901 31 köy 31 1319/1901 , , 1309 /1892 7 nahiye 7 /1892 1309 , 113 , 1312/1895 , Ahmet Gülenç Ahmet 108 122 116 125 - , , ,

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 47 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 48 Resmi Belgelere Göre Beytüşşebap ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi Tablo: 3.1899tahririnegöre BeytüşşebapKazası’nabağlıköylerinisimlerivenüfusları Aşireti Köyleridir (Gevdan) Aşireti (Pervari) Aşireti 37: 50Bervari 1: 21Gavden 51: 65Sêlaki Mülahazat Köyleridir. Köyleridir Nesturi 128 56 25 23 25 26 10 19 47 19 24 50 38 50 Kürd 240 105 28 15 16 13 17 35 30 45 40 10 22 20 18 28 21 46 14 25 15 20 37 90 27 16 24 43 15 18 12 38 30 75 26 35 32 21 17 15 10 11 8 9 1899 Tahririne Göre Mecmu’ 240 105 128 28 15 16 13 17 35 30 45 40 10 22 20 18 28 21 46 14 25 56 25 23 25 26 10 19 47 19 24 50 15 38 20 37 90 27 16 24 43 15 18 12 38 30 75 50 26 35 32 21 17 15 10 11 8 9 Köylerin İsimleri Edreddivan Sefla Urdivanê ûlya Beytüşşebap Gelê Ruman Beş Mayani Bernedanîk Dandezkân Bedrê ûlya Bedo Sefla Tirovanniş Seîdinyan Şahalivan Bamarnê Âmeriye Kanikan Ğaziyan Hinonin Dêrakiti Oreman Germav Kaletan Teymür Kaznağ Bazyan İpsoran Haçana Kuman Davitel Ğiranu Dastan Dêrgül Kaşuri Dırêsa Caleki Letkâr Ğuvik Eteşki Ru’ya Meyri Rêdin Zêruv Mezri Ervan Hiyas Kaçet Balek Bezal Değu Şêrni Zêva Düre Kedr İşne Tire Ura Dêr San Gât Numrosu Sıra 58 57 56 55 54 53 52 51 50 49 48 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 10 11 9 8 7 6 5 4 3 2 1 köy ismizikredilmektedir 6 bağlı Aşiretine Çal ve köy 6 bağlı Aşiretine Sêlaki köy, 13 bağlı aşiretine Pervari köy,21 bağlı aşiretine Gevdan göre tahririne aşiretleridir.1899 Haveşsan ve Aşireti den (Gevdan) Aşireti, Bervari (Pervari) Aşireti, Sêlaki Aşireti, Çal Aşireti, Mamhuran Gav- zikredebiliriz: şöyle isimlerini aşiretlerin eden teşkil yer bir önemli hayatında sosyal kazasının Beytüşşebap neticesinde araştırmalar yaptığımız kaynaklarında me kadın olmak üzere 9137 gayr-i Müslim nüfus yaşamaktaydı. Kazanın toplam nüfusu toplam Kazanın yaşamaktaydı. nüfus Müslim gayr-i 9137 üzere olmak kadın kazada 16963 erkek, 11565 kadın olmak üzere 28527 Müslüman ile 5.585 erkek, 3552 göre Salnamesine VanVilayet 1310/1894 görmekteyiz. ettiklerini ikamet dâhilinde kaza unsurlarında Müslim gayr-i diğer ve Ermeni Nesturi, yanında bunun olduğunu retlerinin 1000hanedenmüteşekkilolduğunubelirtmiştir yakınlarına göçettikleriniveiyicinsatlarasahipolduklarını ifadeetmiştir dir. Gavdan aşiretinin göçebe ve 300 aileden meydana geldiğini, bahar aylarında Zaho olduğunu belirtmiştir. Sykes’in incelediği başka bir aşiret de Gevdan (gavdan) aşireti hor) aşiretinin 400 aileden meydana geldiğini ve bu aşiretin savaşçı bir özelliğe sahip (Mamk- Mamhuran Sykes, incelemiştir. de aşiretleri olan etmekte ikamet dâhilinde kazası Beytüşşebap makalesinde adlı Empire” Otoman The Of Tribes Kurdish “The Sykes, Mark çizen haritasını yerlerin oldukları yoğunlukta aşiretlerin zamanda aynı 66: 72Çal Aşireti Beytüşşebap kazasının nüfus yapısına baktığımızda kazada Kürt nüfusun ağırlıkta 1.4.2. Demografikyapı Başbakanlık Osmanlı Arşiv Vesikaları, Salnameler ve diğer araştırma ve incele ve araştırma diğer ve Vesikaları,Salnameler Arşiv Osmanlı Başbakanlık 1.4.1. Aşiretler 1.4. BeytüşşebapKazasındaSosyalHayat Doktor Fric, Kürdler (Tarihiaşi- Kürdler Tedkikad),İctimai Beytüşşebap Fric, ve eserinde Doktor adlı Yörede 1908 yılında bulunmuş ve aşiretler üzerinde geniş bir araştırma yapan ve yapan araştırma bir geniş üzerinde aşiretler ve bulunmuş yılında 1908 Yörede Köyleridir. 590 30 15 127 1830 60 47 28 26 50 14 17 92 10 75 4 6 . 2420 60 47 28 30 15 26 50 14 17 92 10 75 4 6 129 . Kani Rezik Camikan Mazerku Beyater Sihkatu Estazin Milyan Serğali Nihyal Makur Bilatu Bîyan Değa Bêra Cemâ’n Ahmet Gülenç Ahmet 128 . 72 71 70 69 68 67 66 65 64 63 62 61 60 59 - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 49 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 50 Kürt ile 590 Nesturi olmak üzere toplam 2420 kişinin yaşadığını görmekteyiz yaşadığını kişinin 2420 toplam üzere olmak Nesturi 590 ile Kürt sayıları: Tablo: 4SalnamelerdeBeytüşşebapkazasınaaiterkek,kadınvetoplamnüfus ikamet ettiğinigörmekteyiz de Ermeni’nin 810 hanelerde bu ve olduğunu hanenin 80 ait Ermenilere kazada rıca 37665 kişidir 37665 ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi BOA. DH. İ. UM. EK. Dosya No: 86, Gömlek No: 73, 15 Şaban 1332/9 Temmuz1914 1332/9 Şaban 15 73, No: Gömlek 86, No: Dosya EK. UM. İ. DH. BOA. BOA. DH. İ. UM. EK. Dosya No: 93, Gömlek No: 48, 24 Recep 1333/8 Haziran 1915. BOA, DH.MKT. DosyaNo:72767,Gömlek No: 41,22Şaban1327/8Eylül1909. BOA, DH.MKT. DosyaNo:702,GömlekNo:11, 06Şaban1321/28Ekim1903. BOA, DH. MKT. Dosya No:1532, Gömlek No: 35, 05 Zilhicce 1305/13 Ağustos 1888. A. BaşbakanlıkOsmanlı Arşivi Vesikaları KAYNAKÇA Ermeni veNesturilerdeikametetmektedir. yanında bunun olup ağırlıkta nüfusu Kürt Kazada aşiretleridir. Haveşsan ve Aşireti den (Gevdan) Aşireti, Bervari (Pervari) Aşireti, Sêlaki Aşireti, Çal Gav- Aşireti, Mamhuran büyükleri en aşiretlerin Bu görmekteyiz. ettiğini teşkil yer bir önemli hayatta tesis edilmemesindenkaynaklanmaktadır. olarak tam idaresinin merkezi Osmanlı sonucu koşullar coğrafi aldığı yer kazanın ise olmaktadır.kazaya nahiyeden de bazen nahiyeye kazadan sebebi temel değişimin Bu bazen değişim Bu gördük. olduğunu değişmekte sürekli statüsünün idari kazasının Beytüşşebap neticesinde araştırmalar Yaptığımız edilmiştir. tahvil kazaya gidilerek teşkilatlanmaya idari Beytüşşebap, giren idaresine Osmanlı beraber ile çevresi sonra da çeşitli devletlerin ve hanedanların idaresinde kalmıştır. 1514 Çaldıran Savaşı’ndan Yer aldığı coğrafi koşulların zorluğu nedeniyle çevresine göre ulaşılması güç olmuşsa 1926-1927 1928-1929 1927-1928 Beytüşşebap ve çevresindeki sosyal hayata baktığımızda kazada aşiretlerin sosyal yapmıştır. sahipliği ev medeniyete birçok boyunca tarih çevresi ve Beytüşşebap SONUÇ Yıl 130 . 1899 tahririne göre kaza ve kazaya bağlı köy ve nahiyelerde 1830 nahiyelerde ve köy bağlı kazaya ve kaza göre tahririne 1899 . 8102 7059 7069 132 Erkek . 8324 5824 5814 Kadın 16426 12883 12883 Toplam 134 133 135 131 . Ay . - No:6, (Ed.)Mehmet Top, Ankara, 2010. “Hakkâri Tarihi”,Dündar ALİKILIÇ, Valiliği Yayınları Yayın No:6,(Ed.)Mehmet Top, Ankara, 2010. Yerleşme”,ve Nüfus “Hakkâri’de Faruk ALAEDDİNOĞLU, bul, 2010. AKDAĞ, Mustafa, C. Araştırma, İncelemeveKaynakEserler: 1310/1894. Van Vilayeti Salnamesi: 1925-1926,1926-1927,1927-1928,1928-1929. Türkiye CumhuriyetiDevletSalnameleri: 1287/1870, 1288/1871,1290/1873,1291/1874,1296/1879, 1297/1880. Erzurum Vilayet Salnameleri: 1328/1912, 1325/1907,1333/1918. 1327/1911, 1326/1910, 1326/1908, 1324/1906, 1323/1905, 1322/1904, 1321/1903, 1320/1902, 1319/1901, 1318/1900, 1317/1899, 1316/1898, 1315/1897, 1314/1896, 1313/1895, 1312/1894, 1311/1893, 1310/1892, 1309/1892, 1308/1891, 1307/1890, 1306/1889, 1305/1888, 1300/1883, 1299/1882, 1295/1878, 1294/1877, 1293/1876, 1285/1868, 1284/1867, 1283/1866, 1282/1865, 1281/1864, 1280/1863, 1279/1862, 1278/1861, 1277/1861, 1276/1860, 1274/1858, 1273/1857, 1272/1856, 1271/1855, Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye: B. Salnameler 1920. BOA. BEO. Dosya No: 4622, Gömlek No: 346637, 29 Cemaziyel-ahir 1338/20 Mart BOA. BEO.DosyaNo:4592,Gömlek344342,28Zilkade1337/24Eylül1919. BOA. DH.ŞFR.DosyaNo:53,Gömlek178,17Recep1333/31Mart1915. 1914. Ağustos 1332/8 Ramazan 16 322734, No: Gömlek 4304, No: Dosya BEO. BOA. 1909 Mart 1327/23 Rebiül-evvel 01 6, No: Gömlek 2774, No: Dosya MKT. DH. BOA. BOA. DH.MKT. DosyaNo:2153,Gömlek47,12Şaban1316/26 Aralık 1898. BOA. DH.MKT. DosyaNo:1427,Gömlek43,5Şevval1304/27Haziran1887. Türkiye’nin İktisadî ve Hakkâri, T.C.Hakkâri Valiliği Yayınları Yayın İctimaî Tarihi , Yapı Kredi Yayınları, İstan- , T.C.Hakkâri, Hakkâri Ahmet Gülenç Ahmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 51 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 52 ÖZTUNA, Yılmaz İslam Yayınları, İstanbul,2001. ORTAYLI,“Kadı”, İlber Mehmed Sadık,İstanbul,1330. İstatistikî Vilayetleri Bitlis MAYEWSKY, ve VanV.T., I, Ankara, 2005. XIV.Örneği, Hükümeti Türk TarihBildiriler,Sunulan Kıs. Kongreye II, Kongresi C. KILIÇ, Orhan Klasik Dönem Osmanlı İdarî Sisteminde Hükümet Sancaklar: Hakkâri şünce Kitapları Yayınları, İstanbul,2006. KILIÇ, Dündar Ali (1876-1907), c.VIII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. KARAL. Enver Ziya (2007). lam Tarihi, Kombassan Yayınları, İstanbul,1989. Teşkilatı”,Devlet Yusuf,“Osmanlı HALAÇOĞLU, GÖVSA, İbrahim Alâettin yatı, Matbaa-iOrhaniye,İstanbul,1334/1918. DOKTORKürdlerFRİC, (Tarihi Tedkikadİctimai ve İstanbul, 1987. “Hakkâri”, Besim, DARKOT, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2007. ÇADIRCI, Musa Büyük Lûgatve Ansiklopedi Basımevi, (çev.) KıvameddinBurslan,İstanbul,1943. BÜNDARİ, Vakfı Yayınları, Ankara, 2002. AKR, ucr Kz” c.25, “Kaza”, Tuncer BAYKARA, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002. BAYAT,Musul Atabeyliği”, ve Zengî “İmaduddin Fazıl 8, Kombassan Yayınları, Konya,1994. ALPTEKİN, Coşkun “Erbil Atabeyliği”, i Ebu’lZiya,Kostantiniye,1304. ALİ SAİB, ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi Coğrafya-ı Mufassıl Memalik-i Devlet-i Osmaniye, Evvel, Def’a-i Matba- Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Tük Tarih Kurumu Yayınları, Maarif Tanzimat Sürecinde Türkiye Ülke , Yönetimi, (Der). Tülay Ercoşkun, Büyük OsmanlıTarihi, C.9,ÖtükenNeşriyat,İstanbul, 1994. Abbasi Devleti’nden Hakkâri Beyliği’ne İrisân Beyleri Diyanet İslam Ansiklopedisi İslam Diyanet Resimli Yeni Lûgat ve Ansiklopedi , C.II,Meydan Yayınları, İstanbul,1969. Osmanlı Tarihi (Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri İslam Ansiklopedisi İslam iae İlm Ansiklopedisi İslam Diyanet Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. C 51 Mli ğtm Basımevi, Eğitim Milli 5/1, C. , Doğuştan Günümüze Büyük İs- Büyük Günümüze Doğuştan ), Berlin Şark Berlin ), Neşri- Akademisi , C. 24, Türkiye Diyanet VakfıDiyanet Türkiye 24, C. , Türkler Ansiklopedisi Türkler Matbaa-i Askeriye, Matbaa-i , İskit Yayınları, İstanbul. Trie Diyanet Türkiye , , Tarih Dü- ,(çev). , C. 4, C. , Takvim-i Vekayi manlı 6(Teşkilat) TaşraTeşkilatı”,ve Otorite Merkezi Devleti’nde “Osmanlı Ali Mehmet ÜNAL, Ankara, 1988. Hakkı İsmail UZUNÇARŞILI, letleri Hakkı İsmail UZUNÇARŞILI, UMAR, Bilge Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâp Kitabevi Yayınları, Ankara, 1993. TÜRKİYE ANSİKLOPEDİSİ, C.II,KaynakKitaplar Yayınları, İstanbul,1974. Vakfı İslam Yayınları, İstanbul,1997. “Hakkâri”, Metin TUNCEL, bul, 1973. TURAN, Osman, yınları, Ankara, 1998. Toplantısı,Sonuçları 17. Araştırma Bakanlığı Kültür 1998”, Araştırması Yüzey Eserleri Sanat Çevresindeki ve “Hakkâri Mehmet TOP, ŞEMSETTİN SÂMİ,Kâmûsu’l-A’lâm, C.II,KaşgarNeşriyat, Ankara, 1996. yal Anthropological InstuteofGreat BritianandIreland, Volume: 38,1908. SYKES, Mark “The Kurdish Tribes Of The Otoman Empire”, yet Yönetimi”, SUNGUR, MUTULLAH “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Taşra İdaresi ve Vilâ lat Ve Kültür),Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995. Erdoğan, MERÇİL, ve SEVİM, Sevim Ali Ankara, 1993. Ali SEVİM, , Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988. , Türk Tarih Kurumu Yayınları,Kurumu TarihTürk Dönemi, Selçuklular Fethi Anadolu’nun Türkler Ansiklopedisi , (h.3 Muharrem 1258/m.14 Şubat 1842). Def’a 238. , (h.3Muharrem1258/m.14Şubat1842).Def’a , Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Turan Neşriyat Yurdu, İstan- iae İlm Ansiklopedisi İslam Diyanet Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Dev- Karakoyunlu Akkoyunlu, ve Beylikleri Anadolu , c.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Kurumu Tarih Türk c.1, Tarihi, Osmanlı , C.13, Ankara, 2002. Selçuklu Devletleri TarihiDevletleri Selçuklu Teşki(Siyaset, - C. 1, T.C.C. Bakanlığı Kültür Ya - C 1, üky Diyanet Türkiye 15, C. , The Journal of the Ro- Ahmet Gülenç Ahmet Os- -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 53 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 54 Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgeleri ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi Eylül 1909. Vesika: 1BOA,DH.MKT. DosyaNo:72767,Gömlek No: 41,22Şaban1327/8 Dâhiliye Nezâreti Âliyesi’ne Uzmâ Celilesi Cenâbı Bâb-ı ÂlîDaire-i Sadâret-i Haziran 1915 Vesika: 2BOA.DH.İ.UM.EK.Dosya No:93,Gömlek48,24Recep1333/8 i velliyyü’lemrindir. gönderilmiş olmağla malına nazaren iktizâ-yı halin ifası bâbında emr fehimanelerine u fermân hazret- âli-i savb-ı leffen varaka kılınan i’ta dair lüzûmuna bulundurılması sûrette daimi nizamiyenin asakir-i bölük birer oralarda ve ilğasına tedricen tuâtının kaza teşkiline ve şimdiye kadar cüz’i miktarda maktuân istifa olunan virgülerin mak- Hakkari sancağı dahilinde vakî Çal ve Oramar ve Beytüşşebab’ta iadeten birer iadeten Beytüşşebab’ta ve Oramar ve Çal vakî dahilinde sancağı Hakkari Mâruz-ı çâker-i kemîneleridir Hülasa Kalemi Fi 17Safer(1)327fi25Şubat(1)324 Dâhiliye Nezaret-i Celilesine Mektubî Kalemi Hüseyin Hilmi Sadrazam Van Vilayeti Aded 3772 Mektubi Ahmet Gülenç Ahmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 55 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 56 Resmi Belgelere Göre Beytüşşebap ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi Muharrem Sene332veFi14Kanun-iEvvel329 münasib görülmüş olmakla ol-babda emr û ferman hazreti men leh’ül emrindir. Fi 29 ve muvaffak noktasından idare ve inkibad de aciziyyede nezd-i sûret bu ve kılınmış leffenve aynen tahrirat mevrud takdim vilayetinden Bitlis dair olduğuna hâsıl efkâr ı lal’in ayrıca nahiye merkezi ittihazı hakkında mücavir vilayetlerle bil-muhabere itilaf- Hi- ve teşkili kaza bir da Şırnak’ta irtibatıyla tahvili Şırnak’a karyelerinin Hilal yan, Hakkâri dâhilinde ka’in Beytüşşebap nahiyesinin yine kazaya talebi ve Gel-i Go- Gel-i ve talebi kazaya yine nahiyesinin Beytüşşebap ka’in dâhilinde Hakkâri Devletlû EfendimHazretleri Melfûf Bazı KazaveNevahî Teşkilatı hakkında Umumi 6713 Hususi 616 Van Valisi Tahsin Aded Temmuz 1914. Vesika: 3BOA.DH.İ.UM.EK.DosyaNo:86,Gömlek73,15 Şaban 1332/9 keziyeye ve Van vilayetineyazılantezkirevetelgraf sûretidir. 21 Kanun-i evvelsene (1)329 tarihli idare-i umûmiye-i dâhiliyeden devâir-i mer devâir-i dâhiliyeden umûmiye-i idare-i tarihli (1)329 evvelsene Kanun-i 21 DÂHİLİYE NEZARETİ Evrak Müdiriyeti Âded 585 87068 Umûm Dosya Ahmet Gülenç Ahmet -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 57 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 58 nüfusları Tablo: 3. 1899tahririnegöreBeytüşşebapKazası’nabağlıköylerin isimlerive ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi malûmat olunur. (1)329 tarihinde irade-i seniyye-i hazreti padişahiye şeref-sudûr buyurılmakla beyan-ı sene evvel Kanun-ı 25 bil-istizan kararıyla vükela mahsusa meclis-i husûsuna tahvili irade-i seniyyeyeiktiranitmiştir. Van vilayetinde Çölemerik kazasına merbûd olan Beytüşşebap nahiyesinin kazaya tarihinde (1)329 sene evvel Kanun-ı 25 tahvili kazaya nahiyesinin Beytüşşebap Devâir-i Merkeziye Tezkire Van Vilayetine Telgraf Kanun Sûreti Fi 25Kanun-ıevvelsene(1)1329 Evrak Müdiriyeti Dâhiliye Nezareti Aslına mutabıktır Mühür Ahmet Gülenç Ahmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 59 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 60 Resmi Belgelere Göre Beytüşşebap ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi Ahmet Gülenç Ahmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 61 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 62 Resmi Belgelere Göre Beytüşşebap ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi let Salnamesi,Matbaa-i Amire, İstanbul,1925-1926,s.612.) Dev - Cumhuriyeti (Türkiye Kazası VilayetineHakkâri Beytüşşebap 1. bağlı Harita: 5 4 3 8 7 6 24 23 12 11 10 9 2 1 22 21 20 18 17 16 15 14 13 19 (DİPNOTLAR) Besim Darkot, “Hakkâri”, Darkot, Besim No:6, (Ed.)Mehmet Top, Ankara, 2010,s.81. Faruk Alaeddinoğlu, “Hakkâri’de Nüfus ve Yerleşme”, Araştırma SonuçlarıToplantısı, Mehmet Top, “Hakkari ve Çevresindeki Sanat Eserleri Yüzey Araştırması 1998”, C.II, KaynakKitaplar Yayınları, İstanbul,1974,s.705. Fazıl Bayat, “İmaduddin Zengî ve Musul Atabeyliği”, ve Zengî “İmaduddin Bayat, Fazıl Kurumu Yayınları, Ankara, 1995,s.32. 45.; Merçil, Erdoğan ve Sevim Ali Sevim, Ali Kıvameddin Burslan,İstanbul,1943,s.45. Bündari, 99. yük Lûgat ve Ansiklopedi XIV. Türk Tarih KongresiKongreye SunulanBildiriler, C.II, Kıs. I, Ankara, 2005,s. 710. Orhan Kılıç, Klasik Dönem Osmanlı İdarî Sisteminde Hükümet Sancaklar: Hakkari Hükümeti Örneği, c.VIII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s.309-310. (2007). Karal. Ziya Enver İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Hakkı İsmail İstanbul, 1997,s.206. Metin Tuncel, “Hakkâri”, Yayınları, İstanbul,2006,s.47. Kılıç, Ali Dündar Osman Turan, Doğu Anadolu TürkDevletleriTarihi, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul,1973,s.202. İslam Tarihi, C.8,Kombassan Yayınları, Konya,1994,s.68. Atabeyliği”, “Erbil Alptekin, Coşkun 1318.; s. 2002, Ankara, yınları, , Def’a-i Evvel, Matba-i Ebu’l Ziya, Kostantiniye, 1304, s. 1304, 392.; İbrahim Kostantiniye, Alâettin Gövsa, Ziya, Ebu’l Matba-i Evvel, Def’a-i Osmaniye, Devlet-i Memalik-i Mufassıl Şemsettin Sâmi, Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâpKitabevi Yayınları, Ankara, 1993,s.164. Takvim-i Vekayi Yayınları, Ankara, 2007,s.231. Çadırcı, Musa Ansiklopedisi Vilâyetve Yönetimi”, Taşraİdaresi Devleti’nde Osmanlı Yüzyılda “XIX. Sungur, Mutullah Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999,s.119. “Kadı”, Ortaylı, İlber “Kaza”, c.25, Yılmaz Öztuna, Mustafa Akdağ. (2010).Türkiye’ninİktisadîve Yayınları, İstanbul,1989,s.366. Teşkilatı”,Devlet Yusuf“Osmanlı Halaçoğlu, İsmail HakkıUzunçarşılı, Top, Ankara, 2010,s.66. Dündar Alikılıç, “Hakkâri Tarihi”, rumu Yayınları, Ankara, 1988,s.197. Mehmet Ali Ünal, “Osmanlı Devleti’nde Merkezi Otorite ve TaşraTeşkilatı”,ve Otorite Merkezi Devleti’nde “Osmanlı Ünal, Ali Mehmet İstanbul, 2001,s.69. Irak ve Horasan Selçukluları TarihiSelçukluları Tarih(çev.)Tük Yayınları,Kurumu Horasan Basımevi, , ve Maarif Irak , Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. Yayınları,TarihKurumu 1993, Türk Ankara, Dönemi, Selçuklular Fethi Anadolu’nun , C.13, Ankara, 2002,s.1358. Diyanet İslam Ansiklopedisi , Yönetimi, (Der). Tülay Ercoşkun, İmge Kitabevi İmge Ercoşkun, Tülay (Der). Yönetimi, Ülke, Türkiye SürecindeTanzimat , (h.3 Muharrem 1258/m.14 Şubat 1842). Def’a 238.;Çadırcı, , (h.3Muharrem1258/m.14Şubat1842). Def’a Büyük Osmanlı Tarihi, C. 9, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1994, s.144.: Tuncer Baykara, Kâmûsu’l-A’lâm, C. II, Kaşgar Neşriyat, Ankara, 1996, s.1425.; Ali Saib, Abbasi Devleti’nden Hakkari Beyliği’ne İrisân Beyleri İrisân Beyliği’ne Hakkari Devleti’nden Abbasi Diyanet İslam Ansiklopedisi İslam Diyanet , C. II, Meydan Yayınları, İstanbul, 1969, s.345-346.; Diyanet İslam Ansiklopedisi Osmanlı Tarihi, c.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988,s.503. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri Karakoyunlu ve Akkoyunlu, Beylikleri Anadolu İslam Ansiklopedisi İslam sal Trh (iic Mşuie v İtba Dvrei (1876-1907), Devirleri İstibdat ve Meşrutiyet (Birinci Tarihi Osmanlı Resimli Yeni Lûgat ve Ansiklopedi C.1, T.C. KültürBakanlığı Yayınları, Ankara, 199,s.1. Hakkâri, T.C. Hakkâri Valiliği Yayınları Yayın No:6, (Ed.) Mehmet Selçuklu Devletleri TarihiDevletleri Selçuklu Teşkilat(Siyaset, Ve Kültür),Türk Tarih , Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2002,s.119. , C. 5/1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1987, s. 98- s. 1987, İstanbul, Basımevi, Eğitim Milli 5/1, C. , Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihiİslam Kombassan Büyük , Günümüze Doğuştan İctimaî , C. 24, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Yayınları, İslam Vakfı Diyanet Türkiye 24, C. , , C. 15, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Yayınları, Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,s.425. Hakkâri, T.C. Hakkâri Valiliği Yayınları Yayın Türkler Ansiklopedisi Türkler , İskit Yayınları, İstanbul, s.264.; outn üüüe Büyük Günümüze Doğuştan , Tarih Düşünce Kitapları Düşünce Tarih , , C. 4, YeniC. , Türkiye Ya - a.g.e., s.235. Türkiye Ansiklopedisi Osmanlı 6 (Teşkilat)6 Osmanlı Kültür Bakanlığı 17. , TürkTarihKu- Ahmet Gülenç Ahmet Coğrafya-ı Türkler Bü- , ,

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 63 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 64 67 66 65 64 63 62 61 60 59 58 57 56 55 54 53 52 51 50 49 48 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 25 ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Alem Matbbası,Dersaadet,1316/1898,s.595. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Alem Matbbası,Dersaadet,1315/1897,s.497. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Amire, Dersaadet, 1314/1896,s.803. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Amire, Dersaadet, 1313/1895,s.793. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Amire, Dersaadet, 1312/1894,s.759. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Amire, Dersaadet,1311/1893, s.740. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Amire, Dersaadet,1310/1892,s.705. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Amire, Dersaadet,1309/1892,s.705. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Amire, Dersaadet,1308/1891,s.674. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Amire, Dersaadet,1307/1890,s.687. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,MahmudBeyMatbaası,Dersaadet,1306/1889,s.488. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,MahmudBeyMatbaası,Dersaadet,1305/1888,s.51. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-iEbuZiya,Kostantiniyye,1300/1883,s.315. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,MahmudBeyMatbaası,Babı-Ali,1299/1882,s.136. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1297/1880,s.237. Erzurum Vilayet Salnâmesi,Erzurum Vilayeti Matbaası,Erzurum,1296/1879,s.177. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1295/1878,s.384. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1294/1877,s.472. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1293/1876,s.250. Erzurum Vilayet Salnâmesi,Erzurum Vilayeti Matbaası,Erzurum,1291/1874,s.69. Erzurum Vilayet Salnâmesi,Erzurum Vilayeti Matbaası,Erzurum,1290/1873,s.69. Erzurum Vilayet Salnâmesi,Erzurum Vilayeti Matbaası,Erzurum,1288/1871,s.61. Erzurum Vilayet Salnâmesi,Erzurum Vilayeti Matbaası,Erzurum,1287/1870,s.61. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1285/1868,s.186. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1284/1867,s.181. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1283/1866,s.170. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1282/1865,s.171. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1281/1864,s.183. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1280/1863,s.155. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1279/1862,s.155. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1278/1861,s.148. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1277/1861,s.147. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1276/1860,s.142. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1274/1858,s.112. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1273/1857,s.106. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1272/1856,s.98. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1271/1855,s.90. BOA. DH.İ.UM.EK.DosyaNo:86,Gömlek73,15Şaban1332/9 BOA. DH.İ.UM.EK.DosyaNo:93,Gömlek48,24Recep1333/8Haziran1915. BOA, DH.MKT. DosyaNo:72767,GömlekNo:41,22Şaban1327/8Eylül1909. BOA, DH.MKT. DosyaNo:702,GömlekNo:11, 06Şaban1321/28Ekim1903. BOA, DH.MKT. DosyaNo:1532,GömlekNo:35,05Zilhicce1305/13 Ağustos 1888. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye , Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, 1271/1855,s.90. Temmuz 1914. 104 103 102 101 100 99 98 97 96 95 94 93 92 91 90 89 88 87 86 85 84 83 82 81 80 79 78 77 76 75 74 73 72 71 70 69 68 105 106 110 109 108 107 Türkiye C BOA. BEO.DosyaNo:4622,Gömlek346637,29Cemaziyel-ahir1338/20 Mart1920. BOA. BEO.DosyaNo:4592,Gömlek344342,28Zilkade1337/24Eylül 1919. BOA. DH.ŞFR.DosyaNo:53,Gömlek178,17Recep1333/31Mart 1915. BOA. BEO.DosyaNo:4304,Gömlek322734,16Ramazan1332/8 BOA. DH.MKT. DosyaNo:2774,Gömlek6,01Rebiül-evvel1327/23Mart1909.. Salnâme-i BOA. DH.MKT. DosyaNo:2153,Gömlek47,12Şaban1316/26 Aralık 1898. Salnâme-i Salnâme-i Salnâme-i Salnâme-i Salnâme-i Salnâme-i Salnâme-i Salnâme-i Salnâme-i Salnâme-i BOA. DH.MKT. DosyaNo:1427,Gömlek43,5Şevval1304/27Haziran1887. Türkiye CumhuriyetiDevlet Yıllığı, MatbuatUmumMüdürlüğü,İstanbul,1928-1929,s.482. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi, Matbuat-ı Müdiriyet-i Umumiye, İstanbul,1927-1928, s. 863. s. 1926-1927, 841. İstanbul, Umumiye, Müdiriyet-i Matbuat-ı Salnamesi, Devlet Cumhuriyeti Türkiye Türkiye CumhuriyetiDevletSalnamesi,Matbaa-i Amire, İstanbul,1925-1926,s.612. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,HilalMatbaası,Dersaadet,1333/1918,s.710. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,SelanikMatbaası,Dersaadet,1328/1912,s.814. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,SelanikMatbaası,Dersaadet,1327/1911, s.801. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,SelanikMatbaası,Dersaadet,1326/1910,s.760. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Ahmed İhsan,Dersaadet,1326/1908,s.877. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Ahmed İhsan,Dersaadet,1325/1907,s.876. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Ahmed İhsan,Dersaadet,1324/1906,s.880. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Ahmed İhsan,Dersaadet,1323/1905,s.816. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Ahmed İhsan,Dersaadet,1322/1904,s.744. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Ahmed İhsan,Dersaadet,1321/1903,s.730. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Darü’t-Tıbaatü’l-Amire, Dersaadet,1320/1902,s.681. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Tahir BeyMatbaası,Dersaadet,1319/1901,s.661. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,MahmudBeyMatbaası,Dersaadet,1318/1900,s.609. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye,Matbaa-i Amire, Dersaadet,1317/1899,s.567. Türkiye Cu Türkiye Cu Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Türkiye Cu umhuriyeti DevletSalnâmesi Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye mhuriyeti DevletSalnâmesi mhuriyeti DevletSalnâmesi mhuriyeti DevletYıllığı , s.482. , s.609. , s.497. , s.803. , s.793. , s.759. , s.740. , s.705. , s.697. , s.670. , s.687. , s.483. , s.670. , s.687. , s.483. , s.612 , s.841. , s.863. Ağustos 1914. Ahmet Gülenç Ahmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 65 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 66 133 132 131 130 129 128 127 126 125 124 123 122 121 120 111 ve Çevresi Beytüşşebap Göre Belgelere Resmi 119 118 117 116 115 114 113 112 134 135

Türkiye C V. T. Mayewsky, a.g.e.,s.211. V. T. Mayewsky, a.g.e.,s.315-318. Van Vilayeti Salnamesi ye, 1334/1918,İstanbul,s.28. Doktor Fric, Kürdler (Tarihi ve İctimai Tedkikad Instute ofGreat BritianandIreland , Volume :38,1908,pp.462. Mark Sykes, “The Kurdish Tribes Of The Otoman Empire”, V. T. Mayewsky, a.g.e.,s.315-318. Türkiye CumhuriyetiDevletYıllığı Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Bitlis Vilayetleri İstatistikî rumi 1330/ miladi 1914 çevrilerek, yılında İstanbul’da Matbaa-i tarafından Askeriyede basılmıştır.Bey Bkz. V.Sadık Mehmet T.Binbaşı Mayewsky, Süvari , Vangörevli ve şubesinde istihbarat umumi getirerek Rus Genelkurmayına sunmuştur. Daha sonra eser, Rusçadan Osmanlı Türkçesine karargâh-ı haline rapor edip analiz gözlemlerini ve gördüklerini gezip boyunca süre geçirdiği bölgede eserinde alınmıştır.eserinden Mayewski’nin General revlisi VanMayewski, VilayetleriBitlis ve İstatistikî gö- Bakanlığı Dışişleri Rus yapan görev ile süre Vantablo bir Bu aşkın VilayetlerindeBitlis yıl ve 5 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Türkiye Cu Türkiye CumhuriyetiDevlet Yıllığı, MatbuatUmumMüdürlüğü,s.481. umhuriyeti DevletSalnamesi mhuriyeti DevletSalnamesi , BirinciDefâ,Matbaa-i Vilayet, 1310/1894,s.204. Matbaa-i Askeriye, ,(çev).MehmedSadık,İstanbul,1330,s.315-318. , s.482. , s.816. , s.730 , s.681 , s.661. , s.609. , s.567. , s.595. , s.497. , s.803. , s.793. , s.759. , s.740. , s.705. , s.697. , s.841 , s.862. ), Berlin Şark Akademisi Neşriyatı, Matbaa-i Orhani- The Journal of the Royal Anthropological adlı 1 * renkli bir coğrafya olduğu görülmektedir. olduğu coğrafya bir renkli sahip olan söz konusu bölgenin, dine bağlı zümreler itibarıyla ele alındığında, oldukça Asya, Avrupa ve Afrika’da yayıldığı geniş coğrafyaya kıyasen oldukça küçük bir paya Devleti’nin Osmanlı yaşamaktaydı. grup/cemaat dini sayıda çok Yezidive gibi hudi Protestan, YaRum, Katolik Rum, - Ortodoks Keldani, Nesturi, Süryani, Katolik dim, leti zamanında Müslümanlar dışında; Ortodoks Ermeni, Katolik Ermeni, Süryani Ka- tıları, diniyapılarıveMüslümanlarlailişkilerielealınmıştır yaşan- sosyo-kültürel günümüzdeki Keldanilerin buradaki tarihçesi, köylerin konusu Beytüşşebap ilçesine bağlı olan Geznex, Hozi ve Mehri köyleridir. Bu çalışmada, söz Bu köylerden 8 tanesi Şırnak ili sınırları içerisinde yer almaktadır. Bunlardan 3 tanesi bulunmaktadır.köy 9 sadece ait Keldanilere bölgede konusu söz günümüzde Ancak yaşamaktaydılar. biriminde yerleşim sayıda çok bölgede isimlendirilen olarak dolu azdır.oldukça Keldaniler, Güneydoğu günümüzde zamanında, Devleti Osmanlı Ana- bile sayısı akademisyen olan sahip bilgiye bir sağlıklı hakkında kimliği Keldanilerin Türkiye’de Hatta yetersizdir. oldukça sayısı çalışma akademik yapılan hakkında ler Keldani Türkiye’de beraber dayanmakla eskiye çok ilişkileri sosyo-kültürel ile lar bir bilgiyesahipolmadığıifade edilebilir. ciddi hakkında gruplar konusu söz kısmının bir önemli bile akademisyenlerin Hatta Nesturi veya Süryani gibi grupların tamamını ‘Hıristiyan/Fılle’ olarak nitelemektedir. Toplum,Keldani, edebiliriz. ifade olduğunu sınırlı oldukça malumatının hakkındaki Keldaniler toplumunun Türkiye Dolayısıyla azdır. kadar denecek yok sayısı lışma ça- akademik olan yapılmış hakkında Keldaniler Türkiye’de rağmen olmasına sahip geçmişe bir uzun ilişkileri sosyo-kültürel ile Müslümanlar ve olmalarına birisi den milletlerin kadim coğrafyasının Keldaniler,Anadolu Keldanilerdir.Ancak de birisi Günümüzde, Güney Doğu Anadolu olarak isimlendirilen bölgede, Osmanlı Dev- Osmanlı bölgede, isimlendirilen olarak Doğu Anadolu Güney Günümüzde, GİRİŞ Keldaniler, yüzyıllar boyunca Müslümanlarla bir arada yaşamışlardır. Müslüman- Özet Keldanilerin kimlikleri hakkında bir açıklama yapmadan önce, konunun daha iyi daha konunun önce, yapmadan açıklama bir hakkında kimlikleri Keldanilerin tora Tezi, MarmaraÜniversitesi SBE,2014),s.26. Bkz. Kasım Ertaş, “Sosyo-Kültürel Açıdan 19. Yüzyılda Diyarbakır Ermenileri, (Yayınlanmamış Dok- Yrd. Doç.Dr,ŞırnakÜniversitesi,[email protected] GÜNÜMÜZ BEYTÜŞŞEBAP KELDANİLERİNİN SOSYO-KÜLTÜREL YAŞANTISI 1 Söz konusu bölgenin inanç gruplarından inanç bölgenin konusu Söz . Kasım ERTAŞ

- - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 67 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 68 miştir. Keldani adı verilen grubun patrikliği ise Babil Patrikliği unvanını kullanmıştır. isimlendir olarak Keldani nispeten milletine Keldani antik Irak’taki için etmek ayırt Nesturilerden grubu bağlanan Roma’ya ayrılarak Kilisesi’nden Nesturi (1431-1447) IV Eugenius kullanılmıştır.Papa için etmek ifade Nesturileri bağlanan Roma’ya rek ifade etmek için kullanılmıştır. için etmek ifade mezhebi Mesih’te(diyofizit) inananİsa olduğuna ise tabiat ismi iki Nesturi mezhebi, bir (monofizit) inanan bulunduğuna Mesih’tetabiat İsa tek itibaren yüzyıldan 5. ismi Süryani Dolayısıyla verilmiştir. ismi Nesturi atfen ismine Nestorious’un gruba olan takipçisi kendilerinin ayrılınca Kilisesi’nden Süryani dolayı farklılığından doktrin (ö.451) Nestorious Patriği İstanbul yüzyılda gruptur.5. bir Ancak olan sahip kökene alan bu etnik gruplar Süryani olarak anılmıştır. Nesturiler ise, Süryaniler ile aynı etnik ter Keldani olsun ister Asuri olsun Hıristiyanlığı benimseyen bu ilk topluluk içinde yer etrafında birleşen Hıristiyan topluluğu ifade etmek için kullanılmıştır. bölgede birbirlerine komşu olan, birbirlerine yakın bir dil konuşan ve Süryani Kilisesi dönemde yayıldığı Mezopotamya’da Hıristiyanlığın kavramı, Süryani gerekir. ması anlaşılabilmesi için bu kavram ile ilişkili ‘Süryani’ ve ‘Nesturi’ kavramlarının açıklan Yaşantısı Sosyo-Kültürel Keldanilerinin Beytüşşebap Günümüz 7 6 5 4 3 2 dani yaşamaktadır. vilayeti Hakkâri sancağına bağlı olan Beytüşşebap kazasının genelinde ise 1. 700 Kel- tahmin edilmektedir.tahmin civarında milyon 1 ise nüfusları dünyadaki kişi; 500-1000 nüfusu Türkiye’deki lerin nüfusları hakkında kesin bir sayı vermek oldukça güçtür.oldukça vermek sayı bir kesin hakkında nüfusları bir şekilde yaşamaktadırlar. Keldaniler çok dağınık bir şekilde yaşadıkları için toplam dağınık birçok Avrupaülkelerinde ve Devletleri Birleşik Hindistan, Amerika Rusya, Türkiye, Mısır, Ürdün, Lübnan, Suriye, İran, üzere, olmak Irak başta Keldaniler, de Süleymaniye, Kerkük, Akra, Zibar ve Bağdat’ta yaşadıkları bilinmektedir. Günümüz- Bitlis, Van, Hakkari, Gevaş, Beytüşşebap, Cizre, Midyat, Savur, Musul, Halep, Zaho, Osmanlı Devleti zamanında Keldaniler’in Diyarbakır, Urfa, Maraş, Siirt, Mardin, Keldaniler’in zamanında Devleti Osmanlı BEYTÜŞŞEBAP KELDANİLERİ Chaque Province deL’Asie Mineure,Paris 1891,c.2,s. 755. Cuinet, Vital Ankara 2006,s.189. Kilisesi”, Keldani ve Keldaniler Dünyada ve “Türkiye Albayrak, Kadir Kadir Albayrak, KeldanîlerveNesturîler, s.116-117. 97; Suphi Aksoy-Toma Çelik, Brock ve diğerleri), New Jersey 2011, s. 93; Kadir Albayrak, J. F. Coakley, “Chaldeans”, İstanbul 2007,c.33,s.15. “Süryânîler”, Çelik, Mehmet lik Patriklikleri”, İbrahim Özcoşar, “Papalığın Müdahalesi ve Süryani Kiliselerinde Bölünme: Keldanî ve Süryani Kato- La Turquie d’Asie: Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Raisonnee et Descriptive Statistique Administrative Geographie Turquied’Asie: La Süryaniler ve Süryanilik 7 6 Vital Cuinet’in verdiği bilgilere göre 19. yüzyılın sonunda Vansonunda yüzyılın 19. göre bilgilere verdiği VitalCuinet’in Gorgias Encyclopedic Dictionary of the Syriac Heritage, (Ed. Sebastian P. , İstanbul 2010, c. 38, s. 176; Kadir Albayrak, “Nestûrîlik”, Albayrak, Kadir 176; s. 38, c. 2010, İstanbul DİA, Mezopotamya UygarlığındaSüryani Tarihi, Ankara 2013,s.297. 3 Keldaniler ise, 15. yüzyılda Katolikliği benimseye Katolikliği yüzyılda 15. ise, Keldaniler , (Haz. Ahmet Taşğın ve diğerleri), Ankara 2010, c. 1, s. 223. Keldanîler ve Nesturîler, Ankara 1997, s. 5 Bununla beraber Keldani beraber Bununla , sy. 7, sy. Platformu, Demokrasi 2 Dolayısıyla is- DİA, - - - - 4 i (Ekindüzü) tiv önce Geznex’te 45-50 hane Keldani yaşadığı belirtilmektedir. Bölgedeki Keldanile Bölgedeki belirtilmektedir. yaşadığı Keldani hane 45-50 Geznex’te önce göçten yılındaki 1989 çıkmaktadır. kadar kişiye 80 zaman zaman nüfusu Köyü’nün çalışmaktadırlar.gidermeye şekilde bu hasretlerini Yazvatan lerek Geznex aylarında geri dönmektedir. Bir kısım aileler ise yaz aylarında köydeki akrabalarının yanına ge- tekrar Avrupa’yaise mevsiminde kış gelmekte, köylerine mevsiminde yaz ise aileler yerleşmiştir.köylerine kendi Bazı üzere dönmemek geri daha bir aile 6-7 dönüşlerde diasporadan sonra 2003 yılında tekrar kendi köylerine dönmeye başlamışlardır. Bu ilk bir yıllık sürdürmüştür.14 Keldaniler,Türkiye’de yaşamlarını ederek göç İstanbul’a ise Keldani sayıda az çok bulamayan imkânı etme göç Avrupa’ya etmişlerdir. göç gibi Avrupaİsveç ülkelerine ve Fransa, Almanya Belçika, Keldaniler; zorlanan göçe tarafından yetkilileri devlet zaman zaman ve hisseden tehlikede kendilerini mında orta- çatışma arasındaki asker ile PKK tarihte konusu söz Ancak sürdürmüşlerdir. varlıklarını bölgede yaşamadan sıkıntı bir ciddi herhangi kadar tarihe bu Keldaniler yaşamışlardır. burada kadar yılına 1989 Keldaniler, dönen köylerine kendi sonraları etmişlerdir.göç Daha Irak’a ve etkilenmiş ‘tehcir’kararından çıkarılan ilgili ile niler Erme yılında 1915 yaşayanlar Köyü’nde Geznex taşınmıştır. yere bir farklı dolayı olmasından harap zamanla evlerin oradaki köy, alan yer ötesinde metre 500 olarak yaklaşık yerinin yerleşim şimdiki Önceleri edebiliriz. ifade ettirdiğini devam lığını elde ettiğimiz bilgilere göre, köyün en azından Osmanlı Devleti zamanından beri var Beytüşşebap ilçesindesadeceisimleriniyukarıdazikrettiğimiz3köykalmıştır kendilerine ait köylere Kürtlerin yerleştiği ifade edilmektedir. Dolayısıyla günümüzde sonra etmelerinden terk yerlerini Keldanilerin yılında 1915 Ancak belirtilmektedir. bulunduğu köy sayıda çok ait Keldanilere bağlı ilçesine Beytüşşebap zamanında leti köyleri Beytüşşebap ilçesi sınırları içerisinde bulunmaktadır. Geznex Esasında, Osmanlı Dev- ve Mehri Hozi, köylerden Bu almaktadır. yer içerisinde sınırları ili Şırnak tamamı köylerin diğer kalan dışında Hertiv köylerden Bu köyleridir. (Cevizağacı) 13 12 11 10 9 8 (Görümlü)

Geznex Köyü’nün hangi tarihte kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir.Ancak olarak kesin kurulduğu tarihte hangi Köyü’nün Geznex 1-GEZNEX A-KELDANİ YERLEŞİMLERİ üüüd Tried Klaiee i 9 ö blnatdr Bna; Her Bunlar; bulunmaktadır. köy 9 ait Keldanilere Türkiye’de Günümüzde Silopi ilçesinebağlı. Silopi ilçesinebağlı. Silopi ilçesinebağlı. Uludere ilçesine bağlı. Uludere ilçesine bağlı. Siirt iliPervariilçesine bağlı. 12 , Herbole (Aksu) Herbole , 8 Bzae (Doğan) Baznaye , 13 , Hozi (Ayrım), Mehri/Meer (Kovankaya) ve Geznex ve (Kovankaya) (Ayrım),Mehri/Meer Hozi , 9 İi (Onbudak) İşi , 10 Hsaa (Kösreli) Hassana , Kasım Ertaş Kasım 11 Bespin , . - - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 69 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 70 büyük bir tutku ile bağlı olduklarını ifade edebiliriz. Bu bağlamda belki birçok örnek birçok belki bağlamda Bu edebiliriz. ifade olduklarını bağlı ile tutku bir büyük müş, bir kısmı da geri dönmeyi düşünmektedir. Hatta Keldanilerin kendi topraklarına lerdir. Türkiye kendi vatanları, kendi toprakları olduğu için bir kısmı buraya geri dön- benimsememiş olarak vatan orayı beraber ettirmekle devam şekilde bir rahat larını dönemde köydeyaklaşıkolarak400-500Keldaninüfusbulunduğuifadeedilebilir konusu söz bulundurulduğunda önünde göz olduğu fazla çok sayılarının çocuk rin Yaşantısı Sosyo-Kültürel Keldanilerinin Beytüşşebap Günümüz 16 15 14 etmektedirler. ifade istediklerini kullanmak olarak köyü tatil bir burayı ederek inşa tekrar evlerini olan yok olmazsa hiç ve istediklerini dönmek geri köylerine takdirde olduğu uygun Keldaniler,şartlar görüştüğümüz ile geçirmektedir.Kendileri burada yazı gelerek ne köyleri kendi aylarında yaz aile 4-5 mıştır.Keldanilerden İstanbul’daki Günümüzde yerleşmiştir.buraya dönerek köylerine kendi köy,Ancak boşaltıl tekrar yılında 1993 göç etmiştir. Köylülerden 4 aile ise Geznex Köyü’ne göç etmiş ve 1992 yılında tekrar İstanbul’a ise kısmı etmişlerdir.Bir göç gibi Avrupaülkelerine Belçika ve üzere Almanya olmak başta %90) olarak (yaklaşık Fransa kısmı bir önemli halkın buradaki boşaltılınca köy yılında 1989 belirtilmektedir. yaşadığı Keldaninin hane 70-80 dar metruk birhaldeolup,köydeyaşayanherhangikimsebulunmamaktadır nı sürdürmüşlerdir. Bu aileler de 1990’lı yıllarda köyden göç etmişlerdir. Köy şu anda aile ise bir müddet sonra köylerine geri dönerek Babat aşireti himayesinde yaşamları Irak’a, % 10’u İran üzerinden Rusya’ya ve diğerleri de İstanbul’a göç etmişlerdir. 2-3 edilmektedir.ifade yaşadığı ailenin Keldani 80’i % olarak yaklaşık ailelerin Köydeki 70 olarak yaklaşık köyde dönemde konusu Söz belirtilmektedir. kaldıkları zorunda etmek göç köylerinden Keldanilerin, buradaki ve konulduğu el köye tarafından reti yılına kadar Hozi Köyü’ndeKeldaniler yaşamaktaydı. Ancak 1930yılında Babat aşi- edilmektedir.ifade edildiği inşa tekrar sonra yıkıldıktan defa 7 saiklerle değişik 1930 raber köyün oldukça eski bir yerleşim birimi olduğu ve tarihte değişik zamanlarda ve Beytüşşebap Keldanileri, göç ettikleri bölgelerde kendi düzenlerini kurup, hayat kurup, düzenlerini kendi bölgelerde ettikleri göç Keldanileri, Beytüşşebap B-SOSYO-KÜLTÜREL HAYAT ka- yılına 1989 Köyü’nde Mehri bulunan uzaklıkta km. 55 merkeze Beytüşşebap 3-MEHRİ Hozi Köyü’nün hangi tarihte kurulduğu ile ilgili kesin bir bilgi bulunmamakla be- 2-HOZİ Remzi Diril,Papaz, İstanbul. Oşana İde,1962Doğumlu,İstanbul. Hamid Yaramış, 1943Doğumlu, Geznex;İsa Yaramış, 1964Doğumlu,Geznex. 16 . 15 . 14 - - - - - miştir. nazesi 5 Aralık 2013 tarihinde Kato Dağı yamacındaki Keldani mezarlığına defnedil ce- ve etmiş vasiyet defnedilmesini Bese Dağı’na Yaramışeden Kato cenazesinin da vasiyet ettiği yere defnedilmiştir. yere ettiği vasiyet getirilerek Beytüşşebap’a tarihinde 2013 Mayıs 10 sonra yıl 14 vefatından cenazesi etmiştir.vasiyet gömülmesini Dağı’na Kato cenazesinin ancak miş Cemil Yaramış’ın et- vefat burada Yaramış,Cemil eden göç Belçika’ya Köyü’nden Geznex önce lar zikredilebilir. edeceğiz. iktifa bir-ikizikretmekle sadece örnek burada Yıl- biz Ancak 19 18 17 ve bölgedekonuşulanKürtçeyideiyiderecedebilmektedirler. öğrenmektedirler. Keldaniler, anadillerinin yanı sıra devletin resmi dili olan Türkçeyi neticesinde konuşmalar Keldanice içi aile dillerini ana Keldaniler yaşayan Bölgede lerini öğrenme imkânı elde etmekteydiler. Günümüzde de aynı durum söz konusudur. beraber aile Bununla içerisinde genellikle Keldanice alamıyorlardı. konuşulmakta ve eğitim çocuklar böylece anadil düzenli bir herhangi ilgili ile Keldanice olan dilleri ana- Çocuklar değildi. konusu söz eğitimin bir formal konuda bu süreçte öncesi göç ra tutkuylabağlıolduklarınınenbarizörneklerindensadecebirkaçıdır telefonu bulunmayan Mehri Köyü’ne gelerek burada yaşamak istemeleri bu toprakla ” diyerek koruduk” varlığımızı sayesinde ağaların Yaramış“bizler Hamid üyesi yaşlı en Köyü’nün Geznex etmemektedirler.Nitekim ihmal etmeyi ifade da koruduklarını sürekli Keldanileri himayesindeki kendilerinin ağaların rağmen, hadiselere tatsız bu yaşanan zaman etmektedirler.zaman Keldaniler,ilave Ancak da bulunduklarını lede ların zaman zaman kendilerini düvene koşarak kendilerine karşı insanlık dışı muame etmektedirler.ifade Ayrıcataşıttıklarını ağa- köylerine kendi bidonları yürüterek yol kilometrelerce yükleyerek sırtlarına kendilerinin bidonlarını benzin/mazot ağaların Keldaniler, bazı Görüştüğümüz edilmektedir. ifade da kaldıkları maruz sızlıklarına Keldanilerin 1989 öncesi dönemde zaman zaman bölgedeki bazı aşiret ağalarının hak- beraber Bununla olunmaktadır. şahit paylaştıklarına acılarını ve sevinç ederek tirak iş- cenazelerine ve düğün birbirlerinin olarak karşılıklı Müslümanların ile Keldaniler dönemde önceki etmeden edilmektedir.terk ifade bölgeyi tarafından Nitekim daniler Kel- görüştüğümüz ile kendileri durum Bu söyleyebiliriz. olduklarını içerisinde kiler zaman zaman birtakım sorunlar yaşamakla beraber genel olarak iki topluluğun iyi iliş- Keldaniler, dil olarak Doğu Süryaniceyi kullanmaktadırlar. Ancak Beytüşşebap’ta Beytüşşebap’taki Keldaniler ile Müslümanların sosyal münasebetlerine gelince; münasebetlerine sosyal Müslümanların ile Keldaniler Beytüşşebap’taki Hamid Yaramış, 1943Doğumlu,Geznex;İsa Yaramış, 1964Doğumlu,Geznex. 08.2014) http://www.sabah.com.tr/Gundem/2013/12/06/suryani-kadin-vasiyet-etti-kato-dagina-gomuldu (15. 08.2014) http://www.milliyet.com.tr/belcika-da-olen-suryaninin/gundem/detay/1706505/default.htm (15. 18 Bunların yanı sıra Keldanilerin, ilçeye oldukça uzak olup yolu, elektriği ve elektriği yolu, olup uzak oldukça ilçeye Keldanilerin, sıra yanı Bunların 17 Ayrıca Geznex Köyü’nden olup Belçika’da vefat Belçika’da olup Köyü’nden Ayrıca Geznex 19 . Kasım Ertaş Kasım - - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 71 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 72 olan Geznex’te ise kilise bulunmamaktadır. Ancak Geznex’te, 1989 öncesi dönemde öncesi bulunmamaktadır.1989 kilise Geznex’te, ise Ancak Geznex’te olan köyü Keldani Diğer edilmektedir. ifade bulunduğu papazının olup aktif kadar lına yı- 1989 bulunmaktadır.Kilisesi’nin Meryem kilise Ana bir adında Meryem Ana ise Köyü’nde MarGeddaadında harabe halde bir kilise bulunmaktadır. MehriKöyü’nde Hozi ait, Keldanilere çalışacağız. sunmaya malumat hakkında yapılar dini diğimiz etmektedir. ifade yaşayabildiğini şekilde bir rahat inancını herkesin Avrupa’da ve kalmadığını tehlikenin bir böyle günümüzde ancak çıktığını; karşı evliliklere tarz bu ailelerin için yan bir Keldani, eskiden özellikle kızların dinlerini değiştirmelerinden endişe edildiği tedir. Bu konuda meydana gelen müsamahanın sebebini sorduğumuz Avrupa’da yaşa- verebilmek kız Müslümanlara de hem almakta kız Müslümanlardan hem Keldaniler günümüzde Nitekim edebiliriz. ifade Avrupa’daki zayıfladığını oldukça duruşun katı noktasındaki evlilik yapılan olanlarla mensup dine veya mezhep bir faklı arasında ağaların himayesinin önemine vurgu yapmaktadır. vurgu önemine himayesinin ağaların Yaşantısı Sosyo-Kültürel Keldanilerinin Beytüşşebap Günümüz 23 22 21 20 mıştır. Hatta cenaze, papaz ve imamın okuduğu dualar eşliğinde toprağa verilmiştir. Bese defnedilen Yaramış’ınmezarlığına katıl Müslüman sayıda çok törenine cenaze vefat eden ve vasiyeti üzerine 5 Aralık 2013 tarihinde Kato Dağı yamacındaki Keldani Belçika’da olup Köyü’nden etmiştir.Ayrıca Geznex iştirak mensubu aşiret ve lideri aşiret sayıda çok üzere olmak başta aşireti Ertuşi düğününe çiftinin YaramışEstel Mecit- yapılan Geznex’te tarihinde 2008 Temmuz 22 Nitekim karşılanmıştır. lukla mutlu bir büyük tarafından Müslümanlar dönüşler yaptıkları köylerine itibaren dan tarz evliliklerin önüne geçilmesini talep etmişlerdir.talep geçilmesini önüne evliliklerin tarz bu devletten belirterek olduğunu muhalif ayinlerine evliliklerin konusu söz hanileri ru- topluluğun dini beraber gerçekleşmekle evlilikler tarz bu olsa da az Çok mıştır. karşılanma hoş tarafından mensupları mezhep konusu söz evlilikler gerçekleştirilen da arasında Hıristiyanlar olan mensup mezhebe farklı zamanında Devleti Osmanlı görülmemiştir.Esasında hoş asla tarafından aileler durum gerçekleşmiştir.bu Ancak yoluyla evlenme kaçarak mütevellid, aşktan gelen meydana arasında erkekler lüman Müs- ile kızları zaman zaman evlilikler evlendirmemişlerdir.Bu Müslümanlarla rını gerçekleşmiştir. Ancak şunu ifade etmek gerekir ki, Keldaniler kendi rızalarıyla kızla aımmzn u alğ atna etşea’ai ednlr at ept edebil tespit ait Keldanilere Beytüşşebap’taki altında başlığı bu Çalışmamızın C-DİNİ HAYAT de evlilikler zaman zaman arasında Müslümanlar Beytüşşebap’takiile Keldaniler Hamid Yaramış, 1943Doğumlu,Geznex;İsa Yaramış, 1964Doğumlu,Geznex. Bkz. KasımErtaş, “Sosyo-Kültürel Açıdan 19. Yüzyılda DiyarbakırErmenileri”, s.60. 08.2014) (15. http://www.sabah.com.tr/Gundem/2013/12/06/suryani-kadin-vasiyet-etti-kato-dagina-gomuldu Hamid Yaramış, 1943Doğumlu, Geznex;İsa Yaramış, 1964Doğumlu,Geznex. 23 20 22 Ayrıca Keldanilerin 2003 yılın 2003 AyrıcaKeldanilerin Ancak günümüzde Keldaniler günümüzde Ancak 21 ------rür vedahasonrakendikafası dakesilir.” önünde kesilir. Marta onların göğe doğru bir merdivenden meleklerle ilerlediğini gö- için zorlar. Emre itaat etmedikleri için, Marta’nın oğullarının kafaları, onun gözünün yemeleri domuz ve tapınmaları kendine oğullarını ve Marta ve döne- duyar bunu kralı min O tapınır. Tanrı’ya ve yemez domuz gereği buyruğu Tanrı’nın oğlu yedi ile kadın bir adında Marta dönemde başladığı yayılmaya yeni dinlerin tanrılı tek göre, “Rivayete anlatılmaktadır: şöyle ise hikâyesi manastırın edilmektedir.konusu de Söz larını bu manastıra getirerek, Marta Şimoni’nin ona şifa vermesi için dua ettikleri ifa- hasta- ailelerin Kürt bazı ve edildiği kabul kutsal ve değerli çok de için köyleri Kürt rasimleri kendipapazlarıtarafındanicraedilecektir. Mehri Köyü’nden Remzi Diril papaz olarak atanmıştır. Bundan sonra söz konusu me- Midyat’taki Süryani Kilisesi’nden papaz davet etmekteydiler. Ancak yakın bir tarihte için merasimler gibi törenleri cenaze ve nikah vaftiz, için olmadığı papazları kadar inşa etmeyi planlamaktadırlar. kilise bir köylerinde içerisinde süre bir kısa köylüler Geznexli etmek Dolayısıyla tedirler. ifade aldıklarını cevap olumlu ve ettiklerini müracaat kurumlara ilgili için etmek inşa kilise bir köylerinde tarihte yakın Keldaniler Geznexli kullanıldığı belirtilmektedir. için ibadet odasının evin bir köydeki ve bulunduğu papazın bir köyde 27 26 25 24 de Mehri Köyü’ndeki Marta Şimoni Manastır’ından götürülmüştür. tanesi bir taşlardan koymuşlardır.Bu taş parça 4 sembolik götürdükleri Türkiye’den temeline kiliselerinin Saint-Jean isimli attıkları Apotre temelini yılında 2012 Paris’te Keldaniler, yaşayan Fransa’da Nitekim, taşımaktadır. önem bir büyük oldukça için ket getirmesi niyetiyle evlerine de götürmektedirler. Söz konusu manastır, Keldaniler bere- gibi yedikleri alıp topraktan manastırdaki ederek ziyaret manastırı konusu söz bulunmaktadır.manastır kaya bir eski çok oyulmuş, içine dağın Keldaniler,Buradaki bölgede oldukça ünlü olan Marta Şimoni adında yaklaşık olarak 1500/1600 yıllık olup ise belirtilmektedir.Köyü’nde edildiği Mehri ziyaret da tarafından Müslümanlar sıra yanı Keldanilerin geçmişte manastırın bulunan kalıntıları birtakım sadece nümüzde YuhannaGü- Manastırı’dır.Mar Dağı’ndaki Kato ise mekân kutsal diğer bir edilen ziyaret bulunmaktadır.Bölgede kalıntısı bir ufak sadece olup vaziyette harap günü- müzde manastır, Ancak birisidir. mekânlardan bu Manastırı Pavlus Mar Köyü’nde Geznex zikredeceğiz. birkaçını edebildiğimiz tespit türbelerden ve manastır konusu söz Burada etmektedirler. dua buralarda için olması kabul dualarının ederek ziyaret türbeleri ve manastır bu ettikleri kabul kutsal Keldaniler bulunmaktadır. türbe ve tır Beytüşşebap’taki Keldani köyleri ve civarında Keldanilere ait çok sayıda manas- sayıda çok ait Keldanilere civarında ve köyleri Keldani Beytüşşebap’taki http://www.suryaniler.com/suryani-tarihi.asp?id=998(15. 08.2014) temel-tasi-tuerkiye-den-getirildi.html (15.08.2014) http://www.hodrimeydan.net/anasayfa/anasayfa-ust/410-paris-te-insaa-edilen-keldani-kilisesinin- Remzi Diril,Papaz, İstanbul. Hamid Yaramış, 1943Doğumlu, Geznex;İsa Yaramış, 1964Doğumlu,Geznex. 24 Geznex ve Mehri Köyü’ndeki köylüler yakın zamana 27 25 26 Manastırın civar Kasım Ertaş Kasım -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 73 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 74 AKSOY, Suphi - Toma Çelik, A-KAYNAK ve ARAŞTIRMALAR KAYNAKÇA Yaşantısı Sosyo-Kültürel Keldanilerinin Beytüşşebap Günümüz 28 5-Remzi Diril,Papaz,İstanbul. 4-Oşana İde,1962Doğumlu, İstanbul. 2-İsa Yaramış, 1964Doğumlu,Geznex. 1-Hamid Yaramış, 1943Doğumlu,Geznex. B-KAYNAK KİŞİLER ve diğerleri), Ankara 2010,c.1,ss.219-244. Patriklikleri”, Katolik Süryani ve danî ÖZCOŞAR, İbrahim, “Papalığın Müdahalesi ve Süryani Kiliselerinde Bölünme: Kel- lanmamış DoktoraTezi , MarmaraÜniversitesiSBE,2014). ERTAŞ, Kasım, “Sosyo-Kültürel Açıdan 19. Yüzyılda Diyarbakır Ermenileri, (Yayın- ÇELİK, Mehmet,“Süryânîler”, ve etRaisonneedeChaqueProvince deL’Asie Mineure,Paris 1891. CUINET, Vital, tage, (Ed.SebastianP. Brockvediğerleri),NewJersey2011, ss.93. COAKLEY,F.,J. “Chaldeans”, ALAYRAK, Kadir, KeldanîlerveNesturîler Platformu, sy. 7, Ankara 2006,ss.183-192. ALAYRAK, Kadir, “Türkiye ve Dünyada Keldaniler ve Keldani Kilisesi”, ALAYRAK, Kadir, “Nestûrîlik”, buradaki eşyalaradokunmadığıifadeedilmektedir. kimsenin hiç edildiği, muhafaza orada eşyalarının kadar dönene kişi konusu söz ve bıraktığı mağaraya bulunduğu türbenin eşyalarını kimselerin çıkan seyahate amaçla bir başka veya iş bir Geçmişte aktarılmaktadır. de bilgiler ilginç için türbe konusu belirtilmektedir.kestikleri kurbanlar etrafında Ayrıcatürbenin ve ettikleri söz ziyaret türbeyi bu sık sık Keldanilerin Beytüşşebap’takietmektedirler. ziyaret türbeyi bu le dir.ümidiy bulmak şifa hastalar ve olması çocuklarının kimseler olmayan Çocukları en çok ziyaret edileninin Kato Dağı’ndaki Mar Gause türbesi olduğu ifade edilmekte Bölgede Keldanilerin ziyaret ettikleri bazı türbeler de bulunmaktadır. Bunlardan bulunmaktadır. de türbeler bazı ettikleri ziyaret Keldanilerin Bölgede Hamid Yaramış, 1943Doğumlu,Geznex;İsa Yaramış, 1964Doğumlu,Geznex. La TurquieLa Descripti- Geographie Statistique d’Asie: Administrative Mezopotamya Uygarlığında Süryani Tarihi, Ankara 2013. GorgiasHeri- Syriac the of Dictionary Encyclopedic DİA, İstanbul2010,c.38,ss.175-178. DİA, İstanbul2007,c.33,ss.15-17. Süryaniler ve Süryanilik ve Süryaniler , Ankara 1997. 28 , (Haz. TaşğınAhmet , Demokrasi - - ni-kilisesinin-temel-tasi-tuerkiye-den-getirildi.html (15.08.2014) http://www.hodrimeydan.net/anasayfa/anasayfa-ust/410-paris-te-insaa-edilen-kelda na-gomuldu (15.08.2014) http://www.sabah.com.tr/Gundem/2013/12/06/suryani-kadin-vasiyet-etti-kato-dagi ult.htm (15.08.2014) http://www.milliyet.com.tr/belcika-da-olen-suryaninin/gundem/detay/1706505/defa http://www.suryaniler.com/suryani-tarihi.asp?id=998 www.meer.fr (10.08.2014) C-ELEKTRONİK REFERANSLAR (15. 08.2014) Kasım Ertaş Kasım - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 75 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 76 EKLER Yaşantısı Sosyo-Kültürel Keldanilerinin Beytüşşebap Günümüz Türkiye’deki KeldaniKöyleri(www.meer.fr) Geznex Köyü Kato Dağı Yamacındaki GeznexKöyü’neaitmezarlık Geznexli Keldanilerilemülakatyaparken Kasım Ertaş Kasım

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 77 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 78 Günümüz Beytüşşebap Keldanilerinin Sosyo-Kültürel Yaşantısı Sosyo-Kültürel Keldanilerinin Beytüşşebap Günümüz Geznex Köyü’ndekiMarPavlus Manastırı’nınkalıntıları Geznex Köyü’nünenyaşlıüyesiHamid Yaramış Mehri Köyü’ndekiMeryem Ana Kilisesi’nin kalıntıları(Fotoğraf:RemziDiril) Mehri Köyü(Fotoğraf:RemziDiril) Kasım Ertaş Kasım

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 79 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 80 Günümüz Beytüşşebap Keldanilerinin Sosyo-Kültürel Yaşantısı Sosyo-Kültürel Keldanilerinin Beytüşşebap Günümüz Papaz RemziDiril’inMehriKöyü’ndekiMartaŞimoniManastırı’ndadüzenlediği Paris’teki Saint-Jean Apotre Kilisesi’nintemelineMartaŞimoniManastır’ından götürülen birtaşdakonulmuştur (www.hodrimeydan.net) ayinden birkare B- MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ

II. OTURUM 11.00-12.00 Oturum Başkanı Doç. Dr. Hamdi GÜNDOĞAR

Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri) M. Xalid SADINÎ

Molla Hüseyin-i Batevî’nin Eserlerinde Kur’ânî Temâlar Yrd. Doç. Dr. M. Nurullah AKTAŞ

Molla Hüseyin Batevî’nin Eserlerindeki Hadisler Üzerinde Bazı Değerlendirmeler Yrd. Doç. Dr. Nurullah AGİTOĞLU

Molla Hüseyin Batevî Müfid YÜKSEL İşqê li min sotî ceger Qet kes nizanîtin ji ber Min tenê sîney sed tever Xûn wê li curhan bû cemed

Aşk yaktı ciğerimi Kimse bilmez ki nedendir Yüz balta yarar sinemi Her yaramda kanım donar ser Şirnexê ve hatiye girêdan. Ji ber hindê jî, her çenda ku Bateyî bi her awayekî ve awayekî her bi Bateyî ku çenda her jî, hindê ber Ji girêdan. hatiye ve Şirnexê ser bi awarte îdareya ber ji de 1991ê sala di Elkê/Bêşebabê qeza gel li Bateyê gundê Bes ye. km 85 de Xelê Siwara rêka di Batê heta Colemêrgê Ji e. Colemêrg Hekkariyê za * mîratî qediyaye,biserMuteserrifiya Wanê vehatiyegirêdan. jî de Begê Suleyman dema Di bû. Cizîrî Begê Bedirxan hevalbendê Beg Nûrullah ku wesa nivîsîne.JixwedidemaNûrullah Hekkarî Salnameyên Beylikleri, Doğu Kurd, Dugelên wekî yên ewle çavkaniyen lê nebe, rast sed sedan hukimdarî Hekkariyêkirine… mîrîtî/ kesan 43 Zayîniye, Ji ê 1849 sala ku bûye xirab Hekkarî mîrektiya heta û in. 1280 Seraceddîn neviyên malbata Ev ne. Ebbasî malbateke Ebbasiyan qirkirina û Ebbasiyan xelîfetiya ser li ya Moxolan êrîşa piştî Hekkariyê mîrên Jixwe kirine. riye Hekka- gel li danûstandin sereke eyaleteke wek û kirine meşweret Hekkariyê mîrên xwe Îsa el-Hekkarî be û eger piştî wî be mîrên piştî Selaheddînê Eyyûbî her dem ligel kemandarê û aqildar ber ji Eyyûbî Selaheddînê nemir ber ji çi Eger hebûye. de tanê Kurdis- dîroka di girîng ya wê roleke û heye Hekkariyê mîrektiya niha ta Eyyûbiyan û Mezopotamyayê û Bexda devera li Buweyhiyan û Bexda li ya Ebbasiyan xelîfetiya dema di Hekkarî ku ye gotinê hêjayê Bes bibirin. kurt babetê vê emê ye, Hekkariyê dîroka ne me mijara ku ber ji Lê din. dewletên û ‘eşîret qebîle, nijdeyên û êrîş cihê yayî û zozan e. Pez û heywan û dewar lê têne xwedîkirin. Ji ber hindê jî herdem bûye lê jiyayeûxwendiyehînbibin.Pêşîembiçingundbajarêwî. ser jiyan û berhemên Bateyî vekolînekê bikin, em biçin cihê ew lê ji dayîk bûye, cihê Bate, gundekî qedîmtirîn/kevintirîn ji gundên mîrektiya Hekkarî ye. Navê merke Navê ye. Hekkarî mîrektiya gundên ji qedîmtirîn/kevintirîngundekî Bate, HEKKARÎ ÛBATE Begê de mîratiya Hekkariyê li gel mîratiya Cizîra Botan hatiye hilweşandin. Ji ber dike, dewam begê Nurullah heta Siraceddîn Mîr ji kronolojîya ev ku dibe Helbet avadar,çi- Cihekî bûye. mirovan jiyana cihê niha heta neolotîk demên ji Hekkarî HEKKARÎ Mela Huseynê Bateyî yek ji kevintirîn helbestvanê Kurdan e. Belê, pêşiya ku em li Araştırmacı, Yazar (Molla HüseyinBatevî,HayatıveEserleri) Mela HuseyînêBateyî,JîyanûBerhemên Wî Erisan Beyleri, Şerefname,DîrokaBeyleri, Erisan hd b çn ciyawaziyan çend bi hwd. û M. XalidSADINÎ - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 83 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 84 her yek ya din dibîne. Wekî xaniyên zêrevaniye yên şer bûn. Jixwe gundiyên Bateyê gundiyên Jixwe bûn. şer Wekîdibîne. yên din zêrevaniye ya xaniyên yek her derketine. nan Taybetiyekebû. de din ya pêş di yek YanîHer ku; bû ew dîrheyan van cerkan derketine. Her wisa di yeke din de jî hind amîretên şer, hin hesinên wekî bazi nahese ku zêr û zîv jê derketibin. Lê di Melêsê de, bes di dîrhekê bi tenê de nêzîkî çil geriyane û digelekan de cerkên/kozikên tijî ax ûrejû xwelîpeydakirine. Tu kes pê xezînan li de dîrheyan van nav di dor û der li Bateyê Gundiyên ne. ode yek xaniyên bîst ûtiştekanminêneyêngelekanjîkêşaye. xaniyan re dibêjin îrhe. Ji van dîrheyan 50 cûr lib li gundê Bateyê ne. Ez van bi xwe çûme ser ji herkes herêmê hemî li ku kir pirs min Paşê “dîrhe”. wan dibêjine Gundî nebûn. jî kenîşteyan û dêr şûnwarên çu wesa Her kirin. dihate şêxa mezarên û pîr û minasib ku kesekî ji xeyrî misilmanan li vî gundî jiyabe. Ji we di her çar aliyên gund de behsa qedîm ta niha, yê misilmanên kurd e. Wan gundiyan jî ji bab û bapîrên xwe nebihîstine ji gund ev min qinyata Bes hatine. kê pêşiya kê bapîrên ka nizane, kes dijîn Bateyê li neviyên Mela Huseyn tê naskirin, çûme gundê Bateyê û me geryanek lê kir. Gundiyên wekî ku Qewalî Salihê Mehemed Mela gel li xwe bi ez Tebaxa2004ê 17ê roja Bes newaleka mezin,gundekîbidarûbar, biavûderave.Pêşiya dol- ketiye Bate, hwd. û Geremûsa Elemûn, Çeman, Gelejêr, Elkê, Feraşîn, Qewal, Marûnis, ne; Anîtos, Bateyê hawirdorên li jî hanê gundên ev bizivirî dor li û bikî pê dest rojhilat ji eger Bateyê, doraliyên li gundên rêze xeleka, vê bilî Ji Bateyê. başûrê dikevine Melêsê û Aşka Bateyê. gundê aliyê vî dikeve jî Mawersîsê Kela ne. Xelê Siwara û Hemka gundê Rojhilat ne. Bilbêsê gundê û Pîrûsan gundê û Elkê/Bêşebab e. Li doraliyên wê, pişta bakurê wê Derya Zêrî û zozan in. Milê rastê yanî rojava qeza Navê vîgundîjiqedîmhetanihaBateyeûbi Tirkî jî“Guney Yaka” ye. ye. km 130 Bate heta Şernexê Ji ne. Şirnexê ser li ve xwe îdara bi bin, jî Colemêrgî ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela Ev dîrhe, ji kevirên mezin û gelek ji wan keviran jî hatine birîn çêkirine. Wekîçêkirine. birîn hatine jî keviran wan ji gelek û mezin kevirên ji dîrhe, Ev çargoşexaniyên ne. wekî ku hene keleber hind Bateyê li ku dît xwe bi me Lêbelê 1. Dîrhe F. DIBATEYÊ DEŞÛNWARÊN DÎROKÎ nedîtine. çavkanî û jêder çû me de Bateyê gundê ya kevnare dîroka derbarê Di E. DÎROKA GUNDÊBATEYÊ 1990î nêzîkî50mallêhebûn.Lênihaevjimarekêmtirbûye. Gundê Bateyê ketiye binê Derya Zêrî li silsila çiyayê Kato, ji Siwara Xelê wêdatir CIHÊ BATEYÊ - ‘Elî, ‘ElîHerîrîbe.Lewra Herîrîjigundêxwederketiyeûmiriye.) Şêx ev jî belkî lêbelê dizane Xwedê ne. Bateyê gundê ji ne û in hev birayên û xuşk Xecîca Pîr û ‘Elî Şêx Bateyiyan gotina Bi Bateyê. gundê li naskirin tête şehîd û ’Elî hene: Bateyê gundê li jêrî goristanên ev me daye Bateyiyan civata nav ji ku e) sal 85 wî goristanên şehîdan û minasiban in. Li gor agahdariyên Sadiqê Dirbazê Bateyî (temenê mirov jînikarinbiçinê. bê av in. Û di cihên wisa zeft de nin ku ji mirovan pêve çu tişt nikare biçê, hetta hemî Kela Mawersîsê xweş tê dîtin. Lêbelê hêjayî gotinê ye ku ev herdu kele jî dêm in yanî hêj avayejî,kelebêxweyîûxirabeye. Kela Tivor: Ev kele jî, li pişta Kele Reşê û nêzîkî gundê Tivorê ye. Her çenda ku Tivor lê mixabin di derbarê avakirin û lêmayîna wê de çu çavkanî di destê me de nîn in. IV. ye, aşkera ve xwe şûnmayiyên bi dî kelên herdu wekî jî Ew ye. de Tivorêû Hemam sarinca wêvetir,Bêşebabê gundên ji navbeyna kele, di Ev û Kelereşê: Kela III. e. diyar wê ava wê şûnwarê kelê, cihê bes in, nîn me zanînên çu jî de kelê vê derbarê di Melêsê: Li pişta çiyayê Melêsê hevberî gundê Bateyê, dikeve başûrê Bateyê. Herwisa di derbarêavakirin, çêkirin, lêmayîna wêdeçuçavkanî di destêmedenînin.II.Kela mixabin in.Lê diyar pir wê Şûnwarên ye. Kato çiyayê serê li Bateyê, gundê rojhelatê herêma Elkê/Bêşebabêjîgelekdîrheyêndinhene. yê Hemka 4, li li pişta Derya Zêrî 5 û li gundê Pîrûsan jî 4 50, dîrhe hene. WekîBateyê din li mintiqa/ gundê Li çêkin. xaniyan van de kendalan û kor van di nikarin me û xelkê deverê bawer dike ku ew xaniyên dêwan û îfrîtan in. Nexwe çu mirovên wekî VII. Goristana Mela HuseynêBateyî;dikeve rojhelatêgundêBateyê. VI. GoristanaHeftŞehîdan;di binmizgeftaMelaHuseynêBateyîdeye. V. GoristanaMelaSeyidEhmed;lirexêçepêyêgund e. IV. Goristana Şêx ‘Elî; li pişta gund, li binê Derya Zêrî ye. (Şêx ‘Elî wekî mirovekî III. GoristanaPîrXecîca;liGovaye.GovataxekegundêBateyê ye. II. GoristanaMelaBrahîm;liserêbingehêpiştagunde. I. GoristanaHefşiye Tirba; lirojavayêgunde. jî goristanan ji Û e. goristanan zêdehiya jî din tiştekî balkêştirîn Bateyê gundê Li 3. Goristan/Mexbere Bateyê gundê ji ne, Bateyê nêzîkî pir Melêsê ya û Mawersîsê Kela kela, van Ji li kele, Ev Mawersîsê: Kela I. hene: kele herêmê aliyên çar li dîrheyan van bilî Ji 2. Kele M. Xalid Sadînî Xalid M.

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 85 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 86 sên xudan milk û war û ‘erd in. Heta salên 1990î pir kêm kes ji Bateyê derketine.Hin Bateyê ji kes kêm pir 1990î salên Heta in. ‘erd û war û milk xudan sên ke- jî hemî dijîn Bateyê gundê li Kesên nehewiyane. vir li mişextî çu de wan bapîrên nizane ka kengî hatine Bateyê. Hêjayî gotinê ye ku di bîrahiyê Bateyiyan û yên bab û kes Lê maye. wan ser li nav ev û bûye Ecem wan bavekî navê dibêjin, Hin hatiye. Îranê ji wan bapîrê ku in, Ecem binyat dibêjin, Hin hene: ray du de binemalê vê reyî nêzîkî 30 malbat hene. Xwe wekî neviyên birayê Mela Huseynê Bateyî yên Mela yên Ehmed dizanin/dihesibînin. Bateyî Huseynê Mela birayê neviyên wekî Xwe hene. malbat 30 nêzîkî 20 malhene.Binyatkoçerinûsipêrtîne. Huseyn, xwewekîneviyênwîdihesibînin. hebûye. Piştî malbata Mela Huseyn hatiye xizmanî kirine û ji ber pîroziya nijada Mela Huseyn, Zulfê ne. Lêbelê beriya ku Mela Mela Huseyn keça were Bateyê neviyên ev mal, û li mane gundê Bateyê Bateyê li wan malbatê şeş Niha hatine. Goyiyan geliye hene. niha heye,MelaHuseynfeqiyênxwedivêmizgeftêdedanexwendin. xwe têda bikin. Li gor agahdariyên gundiyan, ev mizgeft, ji zemanê Mela Huseyn heta îbadetê dikarin gundî êdî ku kiriye mizgeftê vê bi alîkariyek Elkê şaredariya serokê dawiyê Vê avakirin. hatiye keviran û ax Bi ye. de gund nava di û binavkirin hatiye lê hebenihaçuşûnwardiyarnînin. dêrek wextekê ku Dibe ye. zeviyekê navê yanî Dêrê” “Zeviya dibêjinê nebûn.Hema diyar wê şûnwarên çu dikirin.Lêbelê Gova taxa li jî dêrekê behsa şûnwaran van bilî Ji dîtin. Bateyê gundê li dîrokî şûnwarên ev me xwe lêkolîna û lêgerîn gor Li tine. Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela II. IV. III. I. binemal ev jî niha û jiyane binemal/ocax pênc niha heta berê ji Bateyê gundê Li G. CIVATA BATEYÊ Di gundê Bateyê de yek mizgeft heye ew jî bi navê Mizgefta Mela Huseynê Bateyî 4. Mizgeft Ev goristan hemî jî ber bi quble ne, diyar e ku bawermendên Îslamê tê da veşar da tê Îslamê bawermendên ku e diyar ne, quble bi ber jî hemî goristan Ev XI. GoristanaÇelêŞehîd X. GoristanaDergehê Şehîd IX. GoristanaÇalkê VIII. GoristanaBerêQopik iea/cx Edl: iyt aeî e Nh l Bty û evy Bateyê derveyî û Bateyê li Niha ne. Bateyî Binyat Evdila: Binemal/Ocaxa Binemala Mendka: Binemala kevintirîna ya Bateyê ye. Lê binyat Goyî ne. Ji ne. Goyî binyat Lê ye. Bateyê ya kevintirîna Binemala Mendka: Binemala Mala Farû: Binemaleke din a Bateyê ne, niha jî hene. Mala Kerra: Mala Hemê ne. Niha jî li Bateyê hene, yên li gund û yên derketî yên û gund li yên hene, Bateyê li jî Niha ne. Hemê Mala Kerra: Mala V. V. Mala Eceman: Derba- - kiriye MelaDirbazê kurêMela Tahir kurê Huseyn. Mela bin Dirbaz TahirMela “Sewedehû nivîsiye: Dirbaz reş ku yê yanê Huseyn” bin malîkûhû HuseyînbînMustefa” nivîsiye: xwe destê bi ye, Şembî Mihemedê Hecî mala cem li jî niha navê Huseynbivansêdelîlandizanim: rastiya ez Lê im. nîn jî kesekî xeletiyên kefîlê ez Jixwe Huseyn. bilî ji navên bo ji ne bo Bateyî, navekî ji bilî Huseyn datînin û dibêjin ew xelet in. Ez nizanim delîlê wan çi ji kesên ew ku mixabin û Heyf bêvan… û filan nivîsiye, weha Bedirxan Celadet Alî ez rabim hêj di serî de gengeşeyekê li vir bikim û bêjim: Alexsandir Jaba wiha gotiye, nivîsîne. hwd Ertûşî ye Huseynê hewce Mihemed, ne Ehmed, Vêca wekî wî navê me çavkaniyên dikin.Piraniya destpê balkêş çewtiyeke/xeletiyeke bi de serî di hêj jî bin ber gorawîne.Ligorgotinengundiyanevyênbixwe lûliyên tivengan, rikêb, lexav, das, şalûk, tevr û mere, cew, çaydank û hin tiştên din li sala paştir dizivirîn.Ji ber xatirê mela Huseyn çu kesî dest nedidayê. Niha vê gavê jî sê heta Huseyn Mela tirba ber li dihêlane havînî tiştên û mencel û koçeratê aman payîzan dema berê Bateyê.Jixwe gundiyên digiha baş mifayekê ye, pezî çûna û hatin û dê Bateyê. Her wisa ji ber ku gundê Bateyê li ber Deryê Zêrî ye û eva jî rêka koçeratê gûz, behîv, kizwan pir in. Bi her awayekî deramet û hilberîneke têrxwarin heye li gun- heywanan xweyî dikin.Çandiniyê dikin.Her curê dexl û dan li gundê û wan çêdibe.Fêkî, pez niha ta berê Ji e. hêsan aborî jiyana Bateyê gundê dizewicin.Li derve ji pirtir para niha derve.Lê ji nedidane xwe keçên û nedizewicîn xwe gundê derveyî ji xwe wan hene.Gundiyên Bateyî belkî hinekî jî ji ber pîrozbûna Mela Huseyn û hezjêkirina ji xwendevan û mela gelek jî rabûne.Niha wan nav ji zana û alim bûne.Gelek hezkirî û bicîwarbûne. zivirîne. xwe gundê li Hekkarî, li din Wan,Yên çûne jî Entalya heta û Mêrsîn Edene, malbat 25 bes malbatan 150 wan Ji hene. Bateyî malbatên 150 in.Teqrîbenniha dûr gelek temamiye ji civiyane.Lêbelê lê malin çend derketine.Niha û hêlane xwe gundê Kurdistanê yên din gundên gelek wekî jî Bateyiyan bûye, xurt dewletê û PKKê şerê kesên ku xwîn lê ketî yan jî ji ber hin sedemên din derketine hebûne.Lê piştî 1990î ku b. a. Her çenda ku çavkaniyên heta niha li ser Bateyî axifîne û tiştek nivîsîne pir zêde pir nivîsîne tiştek û axifîne Bateyî ser li niha heta çavkaniyên ku çenda Her 1. Navêwî I. JIYANA MELA HUSEYNÊBATEYÎ oldar,Bateyê jiberêtanihamirovênXwedênas, Gundiyên miskîn, feqîrlêjixwe- H. SERÛBERÊCIVATA BATEYÊ Li ser Hemahîlka wî bi xwe, ya ku neviyên keça wî Zilfê heta îro jî parastine jî îro heta Zilfê wî keça neviyên ku ya xwe, bi wî Hemahîlka ser Li Li ser hemahîlka li cem mala Cemîl Axayê Giravî neviyê Mela Huseyn, Mela Huseyn, Mela neviyê Giravî Cemîl Axayê mala cem li hemahîlka ser Li an kuxweyîûxudanêvêHuseynê kurêMistefaye. “Sahîbûhû we “Sahîbûhû M. Xalid Sadînî Xalid M. -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 87 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 88 Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela di berêkana/danberhevawîû Mela MensûrêGirgaşî dejîMelaMensûrdibêje: ye. Pewist e ku ev jî wekî nasnavekî bête qebûlkirin. Ji bilî nasnavên wî li xwe kirine, layê Bateyî”jînivîsiye.Mînak: di dawiyahemîhelbestênwîdeevnasnavaheye.Çendmînak: ev nasnavana hene. Lê nasnavê wî yanî mexlesa helbestvaniya wî “Bateyî” ye. Lewra de ketine me dest bi niha ta yên wî berhemên di ku ber Ji ne. Bateyî Feqîrê û Bateyî gundê BateyêbûnavêwîMelaHuseynêBateyîye. retgeha ‘alemêye.BivanhersêdelîlênrastîemdêbêjinnavêwîHuseyn dizanin û dinasin. Em dizanin ku gora wî ya pîroz jî li gundê Bateyê ye û niha jî ziya Melayê Bateyî di dawiya Mewlida xwe de jî: “Ji bo feqîrê Bateyî el-Fatîhe” nivîsi- Ya Rebtuyîdermanêmin Bo MelayêBateyîye L’ber dergehê îlahîye Şefa’eta wîhîvîye b. Dihelbesta“Ya RebHewar SedCarHewar”de: Li serwextêzivistanê Sefer kêşabiMiksêda “Melayê Bateyî” Ji çiriyapaşîûpêda a. Dihelbesta“ÇiriyaPaşîûPêda”de: “Me- wekî xwe nasnavên de xwe helbestên nav di xwe bi wî her “Bateyî”, bilî Ji Entel Xefûr-ur Rehîm Wexfîr lîzenbîwerhem Digel sirraxwemuhrem “Batey” b. Dihelbesta“LaHewleLaQuwwete”de: Mam dinavqewmêxerîb Saîl imrehmê fîzakey Daîma bedhale“Batey” Av ûxwînbarînpeyapey a. Dihelbesta“Ya ÎlahîEzXerîbim”de: Melayê Bateyî, dizanin: wî berhemên ji em nasnavên Bateyî Huseynê Mela bo Ji 2. Nasnavênwî xelkê û bû mela ku ber Ji e. “Huseyîn” nivîsîn bête Erebî bi Huseyn ev Heke d. c. Xelkê gundê Bateyê û yên deverê hemî Bateyî bi navê Mela Huseynê Bateyî Huseynê Mela navê bi Bateyî hemî deverê yên û Bateyê gundê Xelkê tu bikîbêxem kanê - Huseynê Bateyî jî li dinyayê bûye. Beşê yekemîn: Ji bo kunya van jêderan li 1700î heta û dinyayê hatiye ve paş 1675î dibêjin din Beşê xwe. dilovaniya ser çûye jî de mîladî 1495ê di û dinyaye hatiye de yekemîn milady 1414ê di Bateyî in.Beşa Melayê ku dibêjin cûr du jî de Bateyî Melayê derbarê di peydakirine niha heta me jêderên ye.Mixabin, hemi beşê vê xeletiya xeletiya jî Jaba, hindê A. ber nekiriye.Ji jî de Tehsînber û ser bi Ebdurreqîb lêkolîneke û kesî Doskî çu Îbrahîm nebin, tê Yûsuf ketine me dest bi jêderên nav nivîsiye.Di û çespandiye din yê xeletiya yekî her bêjin mentiqî/aqilanê tiştekî yan bibînin delîlekê ku Bêyî in. spartek bê û delîl bê jî wan Piraniya in. cûr be cûr jêderan/çavkaniyan agahdariyên de, klasîk yên Kurd zanyarên ya li ser Feqiyê Teyran de, piştî rûpela 35an dûr û dirêj îzah kiribû; di derbarê hozan û xwe xebata di min wekî her Lewra ye. mijarê vê dabaşa zehmettirîn û westankertirîn hatiye dinyayêûdinavkîjandemêdejiyanaxweborandiye? Husênê Bateyî kurê Mistefa ye û Bateyî ye. Lêbelê tu were bizane ka ev camêr kengî Mela naxwe Mustefa;” bîn Huseyîn mela malîkûhû we Sahîbûhû nivîsîbû: xwe ka devanan de “Bateyî Hekkarî” dihate zanîn û nasîn. Ev tişta jî payebilindiyeke ji bo wî. navekî taybetî ye ji ber şohretfêrisî û zanyariya wî. Naxwe Bateyî di nav ‘alema xwen- I. Prof.SadikBahaeddîn Amedî, di IX. Minorsky, KurtlerveKurdîstan, VIII. BazilNikitin, VII. KemalBurkay, KurtlerveKurdîstan, VI. MuhemmedEminZekî, V. ZeynelabidînZinar, NimûneJiGencîneyaÇanda Qedexekirî, IV. Abdurrehman Durre,EvînaWelat, III. Prof.QanatêKurdo,diTarîxa Edebiyata Kurdî de, II. M. Abdussamed, diMewlidaNebî Ez baş dizanim ku pirsa Her wekî dema me behsa navê wî dikir, di benda yekemîn de ku wî li ser hemahîl 3. Bateyîkengîhatiyedinyayêûkurêkêye ye.Belkî Bateyî Melayê mexlesekî ango e, nasnavek ne Hekkarî Bateyî Lêbelê Ji lutfaxaliqêBarî Ji mewcafitneengêzî Ji ‘uqdadurrûmirwarî Ji şehbazanşekerrêzî Li teey Selama minseherxêzî “Batê Hekkarî” binêrin: Kurtler, “Melayê Bateyî kengî hatiye dinyayê?” Tarîxa Kurd ûKurdistan ûMeşahîrulEkrad, Hozanên Kurd ûMewlidnameyaBateyî de, jêder û çavkaniyen Mela ji bo min zortirîn, M. Xalid Sadînî Xalid M. de, -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 89 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 90 Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela jî bin, Yehya Begê ku wî behs jê kiriye di salên 1613ê mîladî de bûye mîrê Hekkarî mîrê bûye de mîladî 1613ê salên di kiriye jê behs wî Yehyaku bin, Begê jî aqilane ku çenda her Qasim Mela gotinên Jixwe negotiye. tiştek ve pê Ertûşî simê Qa- Mela gotinên ji û gotin.) tê jî Silopî feqiyekî û Bateyî Melayê bo ji awayî vî bi çîrok, ev lewra çiye; çîrokê vê rastiya girovê ka nizanim (Ez Erzî Begê Bekir çîroka bilî ji jî; bike diyar nîşanekê û bike peyda raste-rast delîleke ku kiribe xurt zaveke bi- Doskî, TehsînÎbrahîm mamosta ku çenda Her jiyaye? de 1700î di dibêjin yên jî yan e, rast jiyaye de 1414-1495an navbeyna di Bateyî Melayê dibêjin ku ê yekemîn e?Beşa rast kîjan ye.Gelo wiha kurtasî bi me lekolînvanên û nivîskar raya Belê be.” wî piştî jî yan Xanî hemdemê yan Bateyî ku e dûr “Ne dibêje: wiha kurtasî bi jî Paşê nake. qebûl dinyayê hatiye de mîladî 1414ê di Bateyî dibêjin ku yên yekemîn beşa Mela Batî1100-1167 koçî”.(Ango1688-1755êmiladî)nivîsiye. bi qinyatawîjîBateyîdivêsedsalêdehatiyedinyayê. ve Dil” di rûpela 146an de, di nav tabloya 12.de Melayê Bateyî sedsala 17. nivîsiye ku di sala1755-66=1689andehatiyedinyaye. Bateyî; ku ye de qenaetê wê kir.di dawî Huseyîn, koça Feqe ku me’nayê wê tê jî Ew lê di dawiya gotara xwe de dibêje, Melayê Bateyî di sala 1755an, di 66 saliya xwe de nake, Bateyî jidayikbûna dema behsa Huseyîn Feqe Rehmetiye dike. Bateyî Melayê û Melayê Bateyîdinivîsin. Girgaşî Mensûrê Mela peywendiya jî hindê ber ji Girgaşî, Mensûrê Mela û Erzî layê Bateyî Jiyan û Berhem” de, raya beşa yekemîn red dikin. Pêwendiya Bekir Begê hatiye dinyayê,belêbehsademamirinawînake. delîlên tewaturîûnejîçusebebênaqilanejiborayavancamêranheye. çu ne ku; bêjin em e pêwist Lê Xwedê. rehma ber çûye de 1491/1495an di dinyayê, VI. Abdurreqîb Yûsuf, di dîwana kurmancî de behsa Melayê Bateyî kiriye û raya û kiriye Bateyî Melayê behsa de kurmancî VI. dîwana di Abdurreqîb Yûsuf, V.“Ehmedê KurdîBateyî Wêjeya bo “Mejuyê ji di de Sefîzade ” Borekeyî, Siddîq IV. Hassanpour,Amir ya pirgiranbiha,“Kurdistan’dadi pirtûkaxwe Milliyetçilik behsa de 404-406an rûpel Kurdî” Wêjeya “Dîroka di Sagniç, Huseyîn Feqe III. II. Teshin Îbrahîm Doskî û Muhsin Îbrahîm Doskî, di pirtûka xwe ya bi navê “Me- I. Prof. Dr. Marûf Xeznedar, di Beşa duyemînkunêzîkîqinyatûrayamininjî,jiberhindêwanjîbinivîsim. hatiye de 1414an sala di Bateyî, dibêjin jî de din rojnameyên û kovar gelek di Û XIV. HakkarîYilligi XIII. EleeddînSeccadî, XII. BabêZêrevanî,Kovara XI. MehmetUzun,DespêkaEdebiyataKurdî, X. DavidN.Mackenzie, , 2003. Mejûyê EdebêKurdî, Kurtler veKurdîstan, Nûbihar, jimar.87, Mêjûyî Edebê Kurdî de dibêje Melayê Bateyî 1675 tê çêkirin û ewqas zêde bibe ku êdî bikeve destê tabûrên leşkerî yên li kurdistanê qet kurdistanê li yên leşkerî tabûrên destê bikeve êdî ku bibe zêde ewqas û çêkirin tê zêde bûyî îcad nû ji tivenga ev heta û biket qebûl dê mantiqe û aqil xudan her Helbet bûye. îcad Londonê li 1550î salên piştî tiveng/tivek Îstanbûl) Gazetesi,1993 Sabah (weşana Larousse Meydan ansîklopediya gor li Lêbelê dike. “tiveng” jî de wan destê weha nivîsiye: Ji bervanegeran/sebeban: jiyaye. 1670-1750î salên nav di bêjim dê ez nekiriba… jê behs Xanî ku e gengaz ne heba de medresan di kurdî mewlida wekî mesnewiyeke de xanî dema di heke Naxwe Zîn temam kiriye, yanî 1694ê de Bateyî hêj xortekî feqe bûye û li ber xwendinê bûye. û Mem Xanî Ehmedê dema min, qinyata bi Vêca hebûye. her de mislimanan nava di be jî bid’et ‘adeteke Mewlid ku çenda her kurdî kiriye eve Bateyî Melayê paşê din, xwen - dihate erebî bi de kurdan dîwanên û qunax di demê wê heta Mewlid e. girîng Xanî milletperweriya bîrên û hizr ber ji Mewlid ku ber Ji bike. wî behsa Xanî ku e pêşdatir jî hersêyan ji ku bêje dikare mirov Hetta nîne. kêmtir helbestvanan sê her van ji awayî tu bi Bateyî kiriye. Cizîrî TeyranMelayê Feqiyê û Herîrî, ‘Elî behsa de Ehmedê Xanî jiyabe; naxwe dê behsa wî jî kiriba.Lewra Ehmedê Xanî di berî Bateyî Melayê ku e mimkun ne dibêjim; ez kiriye Ebdurreqîb destnîşan jî Yûsuf wekî her Lewra ye. Xanî Ehmedê qinyatê, vê gehandime ez ewletir hemiyan Tiştêji ku: bêjim vê dê binivîsim; xwe qinyata bend-bend ez ku pêşiya Lêbelê kirine. peyda xwe bi Bateyî Melayê ji me nîşanên û delîl nav biçin emê werin vêca xwe.Dê niya dilova ser çûye jî de 1700 nîva di û destpêkiriye 1600ê salên dawiya di wî temenê Bateyî renebûye.DîsajîEllahûe’lem. her wisa hez ji ‘ilm û zanînê kiribe jî bi qenaeta min wî camêrî çu hevnasîn bi Melayê Bateyî hebe. Her çenda ku Yehyagel el-Kîram mirovekî li pir zana têgihîştî dirêj û camêr bûye û jî dûr wî hevalîniyeke YehyaBegê ku aqilaneye ne hindê ber ji çêbû de kurt demekê di jî hemû bûyer Ev xwe. hukumdariya ser hate dîsa Beg Xan Zekeriya kuştin. hevdu herdukan û bû Wanêpaşayê nexweş û wî navbeyna Lêbelê wergirt. jê xwe babê textê Colemergê, ser hate kirin tehrîk wî babê dijî li ew Fesadan bû. Beg Xan Zekeriya xwe babê welîehdê de demê eynî Di bû. Hîzanê û Miks Gewaşê, Şaxê, hakimê pêşiyê û bû beg Zekeriya kurê Yehyakiriye. el-Kîram mîrîtî kurt demeke û Her wekî di vê çarînê de tê dîtin Bateyî behsa “tabûr” yanî çend liqên leşkerî û di û leşkerî liqên çend yanî “tabûr” behsa Bateyî dîtin tê de çarînê vê di wekî Her Qirên înamusilmanan Bi şimşîrûxedenghatin Bi tabûrûtivenghatin Du eslananwereng hatin I. Ez bi xwe di wê qinyatê de me ku Melayê Bateyî di 17.-18.sedsalê de jiyabe. Ango Melayê Bateyî di helbesta xwe ya bi navê “Bi Dil Îro Xedeng im” de çarîneke de im” Xedeng Îro Dil “Bi navê bi ya xwe helbesta di Bateyî Melayê M. Xalid Sadînî Xalid M. Mem û Zînê -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 91 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 92 demekê dewehadibêjin: di Girgaşî û Bateyî de helbestê vê Di vehûnandine. giranbiha helbesteke hevra bi ku heva wan dizanin Melayê Bateyî û Mela Mansûrê Girgaşî hevalîniyek wan hebûye ta “Dê awirankîliminketnevêtnaçimê”. de mahirbetakudihelbestênxwewihalêkhatîpeyvanbikarbîne. tirkî di ewqas bikare Bateyî Melayekî ku e mimkun ne Naxwe ne. paşve 1690î salên jî sal Ev dikirin. şer Îranê gel li hevra bi herduyan û bûye xweş gelek Osmaniyan û Hekkariyê mîrîtiya navbeyna de salan van di Lewra bû. mamoste Bajêr medresa li Hekkariyê li Bateyî Melayê destekê ku dema in sal Bateyî ew jî Ev hebûye. tirkî Melayê zimanê gel di xurt ku me’nayê wê tê eve min qinyata Bi ne. amiyane û besît peyvên jî Hemî ne. edebî istilahên termên peyvên ne peyvana Ev hene. tirkî peyvên zêdeyî ku dibîne bixwîne hwd.WeBateyî û helbestên yaban, herkesê maş, ku dîtin tê ketine zimanê kurdî bikaranîne.Wekî; qirmiz, çifte, gorişme, yol, îlan, eslan, tabur, qû- yê mîladîhatiyedinyayê. 1650î salên piştî Bateyî Melayê ku wateyê vê tê jî Ew bibin. derbas dê sal 100 nebe ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela Bixûnîn nuqteyaeswed Mu’erref xetêseywanê Ji ‘ÎsabêhetaEhmed Be’îde bêteîmkanê Girgaşî: Be’îd ebêtetefhîmê Nefextû fîhîmînrûhî Çi bêjimhusnêteqwîmê Ji şeklê Adem ûNûhî Mu’eyyen têtete’lîmê Ji sirraneqşêsubbûhî Bateyî: III. Wekbû. ba: çêtir hatiba weha “awiran” “gorişman” peyva vê cihê di mînak bo Ji Bê firaxetyaraBatey‘işwekaraminnehat Dê gorişmankîliminketnevêtûnaçimê Bezmeya bêyaraBateyminnevêtûnaçimê Bê defûbêçengmey, minnevêtûnaçimê Meclîsa bêsazûheyhey, minnevêtûnaçimê II. Melayê Bateyî di gelek helbestên xwe de gelek peyvên ku di ser zimanê tirkî re Her wekî mamosta Tehsîn Îbrahîm Doskî jî destnîşan kiriye û em jî ji danber Wekî dibêje: - Lê pêwist e ez bêjim ku ez ne pisporê hesabê ebcedê me, lê weke ez jê fam dikim weha ye.Kesêçêtirbizanebilakerembike. fam jê ez weke lê me, ebcedê hesabê pisporê ne ez ku bêjim ez e pêwist Lê ye. helbestê vê nivîsandina dîroka û ye mîladî 1747ê dîrok ev min qinyata Bi ê. 1747 encam L=30 X=600, T=400, X=600, F=80, L=30, Z=7, in”. xal û xet û zulf şubhî reş / bixwînin nuqteyên reş) ya balkêştir jî ew e ku Bateyî dibêje “hisab û ebceda vînê/ hetê (bizanin eswedê” nuqteya seywanê/bixwînin hetê “Mu’erref dibêje: wekî dike, 1130 e. Yanî 1130 ê koçî dike. Ew jî 1717ê zayînî ye. Jixwe Girgaşî jî teyîda vî hesabî encam X=400, T=600 F=80, N=50, bibe dê ew ku bibînin dê bişkêvin ebcedê hisabê de Bateyî “Nefextû fîhî mîn rûhî” (min ruhê xwe pifkirê) eger em N, F, X, T’yê li gor pêşiyê benda Di mînak: Bo dikin. ebcedê hesabê îşareta jî hemî tnîşankiriye.Lewra dema ezvêhelbestêdinivîsim70salîme.Piştîbeytê dîsadibêje: Mensûr dihelbestaxweya“BeytaBiharê”dedibêje: IV. des- de bendan van di ya hêztirîn bi destnîşana de Bateyî derbareyê di dibêjim Ez Ji Manîneqşûtimsalin Nezer daxaneyaÇînê Bi remz ûcezbehalin Ku mindîbûliayînê Şubih zulfûxetxalin Hisab ûebcedavînê Bateyî: Hisaba cizmeyaebced Reqem keşdidîwanê Daî bûxuMansûr e Ji MûsaûMesîhan Pakî dêbîtzuhûre Ji exres ûfesîhan Ve ezmantêntuyûre. Bi nexmeyêtesbîhan Wek pir diyar e Mela Mensûr dibêje: Reqemên min bûne kaf=20, û nûn=50 yanî di Bi nexmêmayeştehûn Nuqteyê malaeded Reqem kirin“kaf”û“nûn” Dinya ferşêzumerred Felek kirinnîlgûn Şehbazê emrêEhed Me gotibû ku Melayê Bateyî û Mela Mensûrê Girgaşî hevalên hev in. Mela in. hev hevalên Girgaşî Mensûrê Mela û Bateyî Melayê ku gotibû Me M. Xalid Sadînî Xalid M.

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 93 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 94 din mala Temerê Bateyîye. Bateyî. Huseynê Mela sibînine Yekye. Qewalî ‘Eliye Mihemed Mela mala wan ji Ya Bateyiyan pêkve nîne.Ji bilî ku cînar gund in. Em dê di delîveke din de behsa vê çendê û Pîrûsiyan pêwendiya çu Nexwe xwedî. dikine Bateyî Huseynê Mela li xwe lexeyî nepixandî/muba awayekî bi Pîrûsî be, çendê vê ber ji Belkî bûye. Pîrûsiyan gundê melayê û bûye mezin Ehmed wî birayê dinyayê hatiye Huseyn Mela Dema e. diyar birayekî Mela HuseynêBateyî bi naveMihemed jî hebûye.Lê mixabin dûmêza wî ne ku dizanin neda.Ewqas kesî tu agahdarî çu de Mihemed derbareyî di de.Lê teyiyan Ba- nava di nasîn hatiye destnexweş hinekî bûye.Osman mela û mezin birayê med, Mihemed.Eh û Osman Huseyn, Ehmed, hebûne; Mistefa Sofî kurê nasîn.Çar hatiye jî eznikarimbêjimsedansedwisane.LêXwedêçêtirdizane. Belêdivewisabe. û girovên wiha qinyata min hasil dikin ku Bateyî di navbeyna salên 1680-1760 jiyabe ku Mîr Ezdînşêr ew di 15-20 saliya wî de anîbe Hekkariyê. Belê her çenda ku ev delîl Dibe Hekkariyê. Mîrê bûye de 1696an sala di û e çaremîn Ezdînşêrê ev min lêkolîna gor Li bixwîne. ku kiriye wî harîkariya û dîtiye biçûk hêj Bateyî Melayî Ezdînşêr, pir zindîne. (me gelek ji wan dikovara wî serhatiyên û çîrok wisa Her in. diyar jî niha hêj wî kurê û wî gora wî, resa med- wî, mizgefta wî, xaniyê kolkê wî, xilwa berê wî, nimêja selê wî, kaniya Lewra kiriye. temam xwe jiyana niha berî sal sed ev heçko ye zindî ewqas de gundî wî nav xwe vebêtenasîn,dibekuhîndûrtirbe,hindîkesêndibêjin1495miriye? neviyên aliyen ji zêde ewqas mirovek eger Vêca ne. Bateyî Melayê keça neviyên ku dizanin ewqas Lê dijîn. Mersînê li niha ye; Şembî Mihemedê Hecî mala dapîra Zilfê, radikin. wan mirovên û e wan milkê jî niha xwe, keça dabû gundê spîndarê pişta li Bistanekê Bateyê ne. Dihokê li niha bûn Bêsifkê li berê zewicandin; hatiye Melek Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela ra ewhevalênyekin. Girgaşî di 1678ê mîladî de hatibe dinyaye; naxwe Melayê Bateyî yê van sala Mensûrê ye. Lew- Mela ku be rast dîrok ev Eger mîladî. 1678ê dike koçî/hicrî; 1089 encam, N=50 H=8, S=90, F=80, Sad=60, R=200, X=600, E=1, ye: wiha jî heye.Ew Girgaşî VI. Melayê Bateyî, li malbateke oldar hatiye dinyayê. Mistefayê babê wî bi sofîtiyê bi wî babê Mistefayê dinyayê. hatiye oldar malbateke li Bateyî, Melayê 4. Jiyanûxwendinawî Mîr ku, heye de Hekkariyê devera xelkê nav di balkêş pir Serhatî/çîrokeke VIII. VII. V. V. dayikbûna ji dîroka de fesîhan” û “Exres peyvê di ku me de baweriyê wê di Ez Îro li gundê Bateyê û li gundê Qewalê du malbat/binemal xwe digehînine/dine Melayê Bateyî du keç jî hebûne; jî keç du Bateyî Melayê Zilfê. û Asmîn kurê Mustefayê gel li Asmîn, Eger hûn îro biçin gundê Bateyê, hûn dê bibînin ku Mela Huseynê Bateyî di Bateyî Huseynê Mela ku bibînin dê hûn Bateyê, gundê biçin îro hûn Eger Nûbiharê debelavkiribûn, jimarên kovarê, 89û90) hêj niha jî - - - e. Lêbelê Melayê Bateyî bi taybetî navê keçên xwe, di helbestên xwe de nivîsîne. de Wekî dibêje: xwe helbestên di xwe, keçên navê taybetî bi Bateyî Melayê Lêbelê e. mela Huseyîn” xwe bapîrê hemahîlka ser li Dirbaz mela wî kurê pêşiya ku bilî ji nînin diyar îşaretên çu Tahirderbarêyî de û Asmîn.Di Zulfê tîne: min ReşîRabû”ku16çarînannivîsiye.Hemjîbievîndariyekegelêrîwekudibêje: Bextê “Ji helbesta ku bûye kêfxwêş wisa xwe xanima û xwe zewicîna bi bûne.Bateyî diyeke wî ya xurt li gel Miksê û begên wê hebûye. Bateyî zewiciye û zarokên wî jî he- Welî de jî xwendibe. Lewra ji helbestên Mela Huseynê Bateyî diyar dibe ku peywen- Hesenê medresa di Miksê li kirine destnîşan jî Doskî TehsînÎbrahîm û Yûsuf reqîb Ebdur wekî her Bateyî, ku dûre Ne bûye. îcaze bi û ‘ilmî duwanzdeh melayekî ew term û biwêjên ku di helbestên xwe de bikar anîne diyar dike û ew di zanîna edebiyat, peyvên di nav helbestên wî de kifş e ku bi tirkî jî dizanî. Helbest vehonana wî ji peyv û Ji ye. Farisî bi jî wan pêşekiya erebî, du’ayên de bikin wan behsa emê ku yên wî kên tine diyar e ku ew ji bilî kurdiyeke baş erebî, farisî û tirkî jî dizane. Lewra di hemahîl in.) ke- me destê bi niha heta yên Bateyî berhemê ji wekî Her domandiye. xwe xwendina kifş wê kavilên Sor Kumbeta nêzîkî Êrisan binê li jî niha û avakirin hatibû de 1585ê di (ku Hekkarî Begê Zeynel Mîr medresa li paşve salî panzdeh bûye riye.Piştî bikin. Mela Huseynê Bateyî pêşî li cem birayê xwe mela Ehmed dest bi xwendinê ki- Rahet ûsebr selam Di dawiyavêhelbestêdejî: Serxweş ûsewdayêzulf Be badelewserxweşim. Aşiqê şeydayêzilf Aşiqê zilfareş im hebûne; Tahir,wî keçên du û kurek dizanin pê em ku hindî Bateyî Huseynê Mela Ji boBatêHemailhat Eger çîewjiminsilbû Mirad ûmetlebadilbû Çi gulbûewçibilbil xwe xanim/bermaliya nave jî dawiyê ku xwe daweta ser li dike dewam weha Û Siyehzulfê miqabilhat” Li minroja xemavabû Xiyala minnebatilhat “Ji bextêminreşî rabû ku me’nê wê tê jî Ev bûye. mahir tefsîr,jî hedîs, de belaxet, kelamê dîrok, û fiqih nivîsî.Û dîsa her wekî me li jorê behs kir, bapîrê mala Temerê Brahîm “Sewedehû mela Dirbaz bîn mela Tahirmela bîn Dirbaz mela “Sewedehû bîn M. Xalid Sadînî Xalid M. - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 95 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 96 wê demê de şiyaye here hecê û li ser gora pêxemberê axir zemanê helbesta han dibêje: di hindê ber Ji kirine. wî arîkariya dem her jî Hekkariyê mîrên de dest di emlakên û milk vî bilî Ji dikin. malan çend têra jî wî piştî salan 250 Bateyî metrûkên Lewra ye. Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela Mihemed Salih,biraûpismamênwîmane. Mela Huseyn bo mala Temerê Birahîm maye. Yên li gundê Qewalê jî ji bo mala Mela emlakê û bar,milk û aqar,dar zevî, jî gavê vê Lewra e. xelet bûye, kur bê Bateyî nê Husey- Mela dibêjin; ku din yên û 87-88) (Nûbihar,jimar Zêrevanî babê wekî kesên ku dike diyar me bo ji jî şecere Ev bûye; Temerêbûye. mela wî jî dûmêza jî Birahîm Mela Dirbaz jî li Bateyê maye û melatiya wan kiriye.Piştî Mela Dirbaz, Mela Ebdulah ketiye. dûv bi ye Qewalî Salihê Mela wan neviyê ku ‘Elî Mela û Hamid Mela mala û bûye emlak û milk xudan wir Li wan. melayê bûye ye) Qetlê çemê ber li Lêwîne mintiqa li e boş û qedîm (gundekî Qewalê hatiye koçkiriye mela, bûye piştî Huseyn ye. Kurê Bateyî Mela Tahir jî xwediyê du kuran bû; Mela Huseyn û Mela Dirbaz.Mela de helbesta “Sûbh û êvarî şeva tarî şemala kê yî tu” li ser xanima xwe Hemayîlê goti- bo asmînakeçaxwejîwehagotiye: wekî Her heye. de vir di jî zarokekê dilxweşkirina zilf, peyva ya kûr wateya bilî ji be Ne dûrekuMelaHusênêBateyî ligelÎbrahîmXanBegêsahibsikkeçûbehecê. Hilo rabetuyîrehber Hilo fexraBenîHaşim Hilo eyqasidêekber Hilo rabeEbulQasim Her wisa ne rast e ku yên dibêjin Bateyî jiyaneke bi feqîrî û belengazî derbaskiri belengazî û feqîrî bi jiyaneke Bateyî dibêjin yên ku e rast ne wisa Her xwe saliya pêncî di Bateyî ku gotin tê de Bateyê devera melayên nav di wisa Her Guhar şorbûnlisersîne Xirêna toqûbazinbû Bi nazûişwemezinbû Ji asmînûterazîmbû Şepala tazeasmîne Xwihê avêtealalan Meşa selwameebdalan Bi zêrînûtoqxilxalan min bi heke Lê wateyê. çi tê de dîwanê wêjeya di “zilf” peyva dizanim ez Helbet Bateyî kilşayezulf. Kolê temeezxulam Tu yîçawabikîxwoşxeram - peyvan livirbinivsînin: çend dê em mînak bo Ji ne. cuda hev ji wan axiftinên gelek Hetta e. nîn pêkve xwînî nadin. Her wesa Bateyî û Pîrûsiyan ji bilî cînargundî û xizmaniye çu peywendiya irsî/ Ertûşiyan tênehisabê.Evdiwanzdehbavikevênhanin: ser li jî Giraviyan Eşîreta û xwe bi Ertûşê gundê Ertûşiyên bavikan diwanzdeh van lavbibin jî cihê wan yê eslî gundên van çar qeza ne. Ertûşî diwanzdeh bavik in. Ji bilî be- Şernexê Wanê,û derê Colemêrgê her li niha ku çenda Her hene. wan zozanên û Şax, Gurpinar û Elbaqê/Başkaleyê ciwarbûyîne.Li gundên vê dorûberê bi sedan gund Elkê/Bêşebab, qeza rûniştîne.Li salan dused-sêsed nêzîkî eşîr belavbûne.Ev Şernexê Wanêû Colemêrgê, bajarê Ertûşî li Niha ye. ne. Colemêrgê devera Ertûşiya eşîretên qonfederasyoneke ji ne Bateyî ku dizane Bateyî gundiyekî her Lê hatiye. kê berî kuderê, di ji kî ka nizane me kes ku kir wekî Bateyê binemalên behsa de her Bateyê” “Gundê behsa Lê hatibe. Cizîrê devera ji û be koçer binyat bi Bateyî Melayê ku Dibe nîne. Ertûşiyan eşîreta ji Bateyî nîne.Melayê rast Ev nasîn. didine Ertûşîtî bi wateya Ertûşetiyê baş nizanin û Babê Zêrevanê jî ku vê meselê dizane Melayê Bateyî Ellah Bêr Em dêçin Mih Kar Kanî BATEYÎ Vêca ne Bateyî û ne jî Pîrûsî di nav van de nîn in.Jixwe Bateyî xwe bi Ertûşiyan jî 12. Hacan 11. Pîran 10. Xaviştan 9. Xelîlan 8. Şîdan 7. Jîrkiyan 6. Ezdînan 5. Alan 4. Gewdan 3. Şerefan 2. Mamedan 1. Mamxuran Sagniç Huseyîn Feqî û Yûsuf Ebdurreqîb Doskî, Tehsînwekî Îbrahîm kesên Hin 5- GeloMelaHuseynêBateyîErtûşîye? Ellahî Bêriyê Emê biçin Mîh Kehrik Kehnî PÎRÛSÎ Ellah Bêr Em dêbiçin Mih Kar Kanî KURDIYA NAVERAST M. Xalid Sadînî Xalid M.

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 97 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 98 Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela helbestên wî “Hilo Rabe Ebul Qasim wisa Her e. ber ji helbesta ev însanan hezaran bi û ye me xelkê zardevê ser li e salan sedan bi da ” pê û paşî çiriya “ji helbesta Wekîye. gelêrî zimanekî dîtin dihête de dawetiyan dideûdixêrşerênxwedevêberhemêdixwîne. wî mewlida ber li in.Alem ber ji jî niha deverê zanayên û xwendevan devê ser li wî medhên û qesîde û helbest wî, mewlida wekî dizanin.Her wî helbestên ji tiştî vî Em bûye. mîr dîwana aqildarekî û zanyarek ‘alimek, Ew bûye. mîran qesra pêvenûskekê ne bûye.Ew payebilind peywendiyeke mîran û wî peywendiya de gotinê hatine wî ser li serpêhatiyen di wekî Her bûye. şeca’et bi û cesûr mirovekî wisa Her bûye. xwe dema zanayekî ku dibe diyar baş wî helbestên bûye.Ji zanyar û Xwedêtirs ji oldar, e. EwBateyîbixweye. vîsînê ye. Min ne xwendiye û ne jî bihîstiye ku, pêşiya vê Mewlîdê çu Mewlîdên din Mewlîdên çu Mewlîdê vê pêşiya ku, bihîstiye jî ne û xwendiye ne Min ye. vîsînê ni- hatiye Kurdî zimanê bi mewlîda xweşxwîntirîn û hêjatirîn kevintirîn, dizanîn; pê zûtir be.BerhemêMelaHuseynê Bateyîbikurtasîevin; ku rojê wê hêviya Bi bikim. peyda Kurdî zimanê Şehlewendê vî helbestên Dîwana Berze. Ez dibêjim; “Dîwana Berze”, lewra min pejn û baweriyek heye ku ez dê rojekê Dîwana ji helbest parçe hin gel li da, tenduristiyê derbareyî û niviştiyan Hemahîlkên bin. Lê sed car heyf û mixabin yên ku heta niha bi dest me kevtî Mewlîda wî ye, sê-çar binerin, çizimanekîxweşûşêrîne. lê keremkin û ne de we destê di kirin peyda me yên wî helbestên Jixwe vekolin. vir li wî helbestên em dirêj û dûr ye hewce ne hindê ber Ji digire. jê zêde tesîreke herkes û xwendin tête de şehyaniyan û şevberatan xêrata, û xêr roja de me gelê nav di wî ya Pîroz Mewlida Jixwe ne. medresê feqeyên û xwendevan devê ser li de Kurdistanê Zimanê Melayê Bateyî xweşxwîn, rehet û asan e. Herwekî di gelek helbestên wî helbestên gelek di Herwekî e. asan û rehet xweşxwîn, Bateyî Melayê Zimanê 6. Zimanêhelbestênwî bûye.Mirovekî seyda û mela zanîn tê wî navê ji wekî her Bateyî Huseynê Mela 5. Kesayetiya/şexsiyetaBateyî Yanî bir kurtasî em dikarin bêjin Melayê Bateyî Ertûşî nîn e, her wisa Pîrûsî jî nîn û hwd… Çi Rih Ez dêbêm (S.A.S); Mewlîda seydayê Mela Huseynê Bateyî, hindî ku em ku hindî Bateyî, Huseynê Mela seydayê Mewlîda (S.A.S); Nebî Mewlîda 1- he- Bateyî Huseynê Mela helbestê û kitêb û berhem gelek ku e mezin İhtimaleke 7. BerhemênMelayêBateyî Çî Rî Ezê hêm Çî Rih Ez dêbêm û Muhammed Seyyidê ‘Alem” jî, di medresên k pşî aeî nxsm eîa eldxaia ik kty Mwîa wî… Mewlîda ketiye Tirkî mewlîdaxwaniya tesîra Mewlîda Bateyîbivanbeytan diqede; nexasim û Bateyî piştî ku e jêrî heye; paşgotin jîji25beytanpêkdihetin. jêdike. DemabehsazivirînaHz.MuhemmedEleyhisselamdiqedîne,dibêje; behs xweş awayekî bi ve dizivirîte wir ji heta û Hz.Helîmayê wî dayîna didine paşê Hz.Adem Eleyhisselam, neseba Hz. Muhemmed Eleyhisselam û heta ew tête dinyayê, diçe ser mijara xwe û ji afirandina nûra Hz. Muhammed destpêdike, behsa afirandina lemîn destpêdike.Ûbivanbeytênxarêdestpêdike; dibe. Nemazedibeşên“Merheba”da… diyar têda aşkera jî Çelebî Suleyman ya Osmanî Mewlîda tesîra Asqalanî.Herwesa xwe hatine nivîsîn tesîrek wergirtiye û mirov dişêt bêjît ke, nazîreyeke jib o Mewlîda dirêjtir bikem.LêbelêdixwazimbikurtahîliserMewlîdaMelaHusênwehabêjim; “Jêderêt Mewlîdê” heye û ew mijar dê di vê kitêbê de jî hebe, ez naxwazim vê meselê hebin. LêpiştîMewlîdaMelaHuseynêBateyî,hetaîro28mewlîdêndinhene… Hem jibovêmeclisasahibte’am “Hem jibohuccacûxuzzatan temam diyar We in. nîn da Bateyî Mewlîda yên kevin destnivîsên di beyte ev Lêbelê Bi ‘eşqûşewqekhûnbibêjines-selat” “Ger divêtinhûnjinarîbinnecat beyta ev de beşekê her dawiya Tirkî,çi di be Kurdî çi xwendin, tê Mewlîd Dema Bi vê beytê Mewlîda Pêxember temam dike û paşê jî Paşgotinekê dinivîse ve. EW Hem jimewlûdanebîtemmelkelam” “Aminê çavbûnerewşenwesselam rasterast êdî jî selewatan Piştî (saw). Pêxember ruha ser dide selewaten jî Paşê Tabi’ê wîmuqtedayênamiwer” Em kirîneummetaxeyr-ul beşer Ew Xudayêdayemedînêmubîn “Hemdê bêhedboXwedayê‘alemîn Mewlîda Mela Hûsên, wekî mewlîdên klasîkên İslamî bi Munacatê bo Rebbula bo Munacatê bi İslamî klasîkên mewlîdên wekî Hûsên, Mela Mewlîda ya berî mewlîdên ji Hûsên, Mela ye.Seydayê beytî 600 mesnewîyeke Mewlîd, mijara ser li berkeftî gotareke Doskî, Îbrahîm Tehsîn hêja seydayê u berk Ji M. Xalid Sadînî Xalid M. -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 99 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 100 Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela me jîdikitêbaxweyaliserMelayêBateyîweşandineevenjêrîne… û kevtine me dest bi xezelên û qesîde û helbest bûye.Ew bihêl û bihêz hazanvanekê ku dibe aşkera wî qesîdeyên helbest ji nedîtine.Lê me xweser dîwanên çu niha heta Ger tunaziksorgul î Bi dilîroxedengimez Ji çiriyapaşêûpêda Mestê şepalê Ji eltafaşehînşahê Derd ûdaxim Aşiqê zulfareşim Qismet jidîwanaezel Ji bextêminreşîrabû El-wefa bêweslûcanan Subh ûêvarîşevatarî C. QESÎDEYÊNEVÎNÎ/LÎRIKÎ Îro medînewmekçixweş Muhemmed sahibêtacê Hilo rabeebulqasim Muhemmed seyyîdê‘alem Ey ne’tê ez‘erşîhetaferşîşehîra B. NE’T La hewlelaqiwwete Ya rebbenaqadirtuyî Ya rebhewarsedcar Ya îlahîezxerîbim Subhan jimîrêqadirî Heqqa tupadîşahî Ya îlahîtukerîmî A. MUNACAAT Ji bilî Mewlîda Bateyî, ev helbest û qesîdeyên wî jî bi dets me kevtine. Lê mixabin Bo feqîrêBateyîel-Fatihe” Bo cemî’îmuslimînûsalihe Hem jibonakatibêvênusxeyê Hem jiboherçarîmamêcaddeyê serde jîwergera bitîpênLatînîya“DîwanaKurmancî”navê; hemiyan kîtkîtenanivîsin. vir li em hebûn de pirtûkê vê a yekemîn çapa di peydabûyî Bateyî Melayê ser li vîsê jêder,destni- ku û ber çavkanî Ji weşandin. hatiye Spîrêzê çapxana hêla ji de 2005an Pirtûk cara yekemîn di sala 1996an de li çapxana Hawar li Dihokê; cara duyemîn jî di aliye Tehsîn Îbrahîm Doskî û Muhsin Îbrahîm Doskî ve hatiye komkirin û belavkirin. Berhem” û Jiyan Bateyî “Melayê Swêd. Kurdistan, 1375 Teqwîma Îranê. Bateyî bixweye. Huseynê Mela destxeta ev dibêjin, Bateyê gundiyên ku destnivîseke û Latînî tîpên bi neçapkirî yeka Zinar,1992) Zeynelabidîn Weşanênwergêr: Îstanbûl, (Mewlid, Firat, Swêd. a. Di hene. jî min cem li hemî çapkirin hatine kurdî bi yên doskiyan kak Jêderên 2. 1. Girîngtirîn jêder û çavkaniya min di amadekirina ve pirtûkê de jê sûd wergirtiye JÊDERÛÇAVKANî Weşanên Nûbihar, çapa3.2014 İstenbul • û MelaHuseynêBateyî Heypeyvîna MelaMensûrêGêrgaşî Ji rengêdilberahorî Ecel saqîbidestminda Baziyê hecrî Dilo mizgîniyaminhat Ey dilêqelb Ey dileger Kan me’denasidqûsefa . egr b tpn aîî ya Latînî tîpên bi Wergera b. 4. Latînî tîpên bi çapkirî Yeka çapkirîne. erebî tîpên bi lib sê Mewlid, lib Şeş 3. e. DîwanaPertewBegêHekkarî d. c. RehberêEwamŞerha NehculEnam,bitîpênLatînî,ZeynelabidînZinar, Swêd. Mêjûyî Wêjeyî Kurdî, du cild, Siddîk Borekeyî (Sefîzade), întişarata Nacî, Bane- , wergêr ji tîpen Erebî; ‘Elî Şêr,1988 Kurd‘Elî Nû, Yên Erebî; Jîna Klasîk tîpen weşanên wergêrŞairên ji , Dîwana Mela, M. Emîn Osman, bi tîpên Latînî, M. X. Sadinî, nehatiye çapkirin. Jiyan,berhem ûhelbestên Wî” Bateyî- Huseynê “Melayê nave bi ya me kitêba ji xulaseyeke gotare Ev e. Ev pirtûka di vî babetî de bi nirx û giranbiha ji giranbiha û nirx bi de babetî vî di pirtûka Ev e. wrê: enlbdn Zinar, Zeynelabidîn wergêr: Kurd, Hozanvanên , bitîpênLatînî,M.X.Sadinî,nehatiyeçapkirin. M. Xalid Sadînî Xalid M.

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 101 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 102 Yayinlari, 1992Îstanbûl. lavkirina Nûbihar, 2007Îstanbûl. em bin. xelet yên ku Dibe jimartine. Xanî Ehmedê bo ji hemî mamoste Mixabin hene. de tê Feqiyê yên Teyranû ne. Bateyî Xanî yên yên Cizîrî, ne Yên helbestan jî wan ji gelek helbest hemî ji bo Ehmedê Xanî hesibandine. Lêbelê dema mirov lê dinêre, dibîne ku mamoste pirtûka vê Abdullah Varlinevî, Di Ev 2004. hene. Ankara, helbest gelek de tvanên kurdûduhelbestênBateyîjîhene. hene. jî din gelekên û Bateyî Melayê yên Herîrî, ‘Elî qesîdên hind Cizîrî, Melayê qesîdên Teyran,çend Feqiyê qesîdên çend Camî, Mewlana qesîdên Tebrîzî,hind Şemseddîn qesîdeyên hind Findikî, ‘Eliyê Seyyîd Dîwana Kerbelayî, Mûhemmedê Dîwana tepî, Ax- Ebdurrehmanê Şêx Dîwana de Tê hatiye. pêk kurdî helbestên gelek ji pirtûka di Tîrmeha 2004anliHewlêr. çaremîn yê û 2003 sêyemîn yê 2002, duyemîn yê 2001, bergeyekêkirdinewey Aras; Çapxaneyî Rustemxay, Tehran. Mela Huseyînê Bateyî, Jîyan û Berhemên Wî (Molla Hüseyin Batevî, Hayatı ve Eserleri) Hayatı Batevî, Hüseyin (Molla Wî ûBerhemên Jîyan Bateyî, Huseyînê Mela 12. Şerha DîwanaEhmedêXanî 11. Sewra Azadî, Cegerxwîn, Weşanên Deng,1992Îstanbûl. 10. NimûneJiGencîneyaÇandaQedexekirî 9. EvînaWelat 8. 18. 17. KovaraVejîn 16. Kelha Ava, SeîdDêreşî, Weşanxaneya Spîrêz,2005. 15. AntolojiyaHelbestaKurdî, Selîm Temo, 2007Îstanbûl. 14. DespêkaEdebiyetaKurdî, MehmedUzun,2002Îstanbûl. 13. KeşkulaKurmancî,Prof.Dr. CelîlêCelîl,2006 Viyana. 20. 19. 7. 6. 5. Yadî Şaîranî Kurd, Hecî Şêx Hamid Hisamî, Întîşaratê Mesûd, 1382 Rojî Şemsî, Mewlida Nebî Mewlida , Prof. Dr. Merûf Xeznedar, sê cild, dezgayê Çap û Belav û Çap dezgayê cild, Xeznedar,Dr.sê KurdîMerûf Prof. Edebê , Mêjûyî , Prof. Dr. Qanatê Kurdo, du cild, çapa duyemîn Özge duyemîn çapa cild, du Kurdo, Qanatê Dr. Prof. KurdîTarîxa, Edebiyeta Menzûmat, Berhevkirina: Zeynel Abidîn Amêdî. Tê de helbestên gelek helbes- , Ebdullah M. Ebdullah Varli,Mayîn, Yêd Xanî Ehmedê Gobîdeyên û Dîwan Sîpan Yayi- , ehva: he Hlî oî ÎsnYynai 20. Ev 2004. Yayinlari, Îhsan Qoxî, Hilmî Ehmed Berhevkar: Cami’, Dîwana , EbdurrehmanDurre,Melsa Yayinlari, 1992Îstanbûl. , Hejmar21,Payîz,2000. (s.x.l), Ebdulbasit Muhemmed Ebdussemed, Çapxana Enes, be- Enes, Çapxana Ebdussemed, Muhemmed Ebdulbasit (s.x.l), , EbdurrehmanDurre,Keskesor, 2002Îstanbûl. , ZeynelabidînZinar, 1991Swêd. - 4 3 2 1 * Beg (ö.1937),Bateyî’nin,1417-1495tarihleriarasındayaşadığınızikretmiştir belağat, hadîs, tefsir,hadîs, yetiştirmiştir.belağat, kendisini de ilimlerinde kelâm ve fıkıh olsa doğumu ve ölümü ile ilgili farklı görüşler dile getirilmiş, dile görüşler farklı ilgili ile ölümü ve doğumu olsa medê Xanê (ö. 1707) gibi Bateyî de eserlerinde Kur’ân-ı Kerîm’i önemli kaynakların Bateyî’nin Mevlid’iniokumaktadır. özetini teşkil eden Ahmed-i Xanê’ye ait Kürtçe “Akida İmânê”adlı kitabı, ardından da esaslarının inanç çocuklar, hatmeden Kerîm’i Kur’ân-ı koymuştur. ortaya de eserler manzum ilgili ile aşk olarak ek şiirlere içerikli naat ve münacaât Bateyî, Bâteyî’dir. zan müderrislerden birisi de, elimizde bulunan en eski Kürtçe Mevlid-i Şerifin yazarı ya- kitap yanında olmuşlardır.Müderrisliğin meşgul yetiştirmekle talebe medresede yapmıştır. müderrislik Medresesinde Meydan kâri Miks (Bahçesaray) medreselerinde eğitimini tamamlayarak1700 yılında kurulan Hak- ve Hakkari Bateyî, Hüseyin Molla olan birisi adamlarından ilim önemli yetiştirdiği etmiştir.Şırnak’ın1760’tavefat ve gelmiş köyündedünyaya Batê bağlı ilçesine şebap Klasik Kürt Edebiyatında önemli çalışmaları olan Melâyê Cezerî (ö. 1640) ve Ah- sadece almamış, kaleme eser genellikle âlimler, yetişen medreselerinde Doğu Melayê Bateyî olarak tanınan Molla Hüseyin Bateyî, 1680’da Şırnak ilinin Beytuş- Zeki Beg,Muhammed Emin, Sadınî, Bateyî,s.23-30. Sadınî, Bateyî,s. 32. Rênas MelayêBateyî, Halıd, M. Sadınî, Yrd. Doç.Dr, ŞırnakÜniversitesi,[email protected]. Kaside. bir kısımmeselelerielealışbiçimitespitedilmeyeçalışılmıştır ele iktibaslar yaptığı Kur’ân’dan zikri olan geçen vukûfiyeti, ve Kur’ân’da Ulûmu’l-Kur’ân’a alınmış; Kur’ân’a ve temalar Kur’ânî çalışmalarında diğer gerekse Şerif’te Mevlid-i gerek Bateyî’nin tebliğde Bu koymuştur. ortaya de münacaât ve naat içerikli şiirlerin yanında aşk ve sevgi ile ilgili manzum eserler Bateyî, elimizde mevcut yapmıştır.bulunan en eski Kürtçe Mevlid-i Şerifiyle nâm müderrislik salmış; Medresesinde Meydan Hakkâri kurulan yılında 1700 ve tamamlamış eğitimini medreselerde yaşamış, yıllarında 1680-1760 Bateyî, MOLLA HÜSEYİN-İBATEYÎ’NİN ESERLERİNDE Özet: nha Kelimeler: Anahtar ınkı ytşidğ öel ii aalrna Mla Hüseyin Molla adamlarından ilim önemli yetiştirdiği Şırnak’ın Mela Huseynê Bateyî Huseynê Mela (Diyarbakır:Belkî Yayınları, 2013), s.18. Kürtler veKürdistan Tarihi, (İstanbul:Nûbihar Yayınları, 2013),s.310. KUR’ÂNÎ TEMÂLAR aeî Krâ- Krm Krâ İilr, Mevlid, İlimleri, Kur’ân Kerîm, Kur’ân-ı Bateyî, , (İstanbul: Nûbihar Yayınları, 3. Baskı, 2013), s. 31; Jiyan, 31; s. 2013), Baskı, Yayınları,3. Nûbihar (İstanbul: , Mehmet Nurullah AKTAŞ 1 eâê aeî eeia, tarih, edebiyat, Bateyî, Melâyê 3 Iraklı eski bakan Zeki bakan eski Iraklı . 2 İstisnai de İstisnai * . 4 -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 103 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 104 kenM.Xalid Sadınî’yeait“ ” adlı naatındaHz. Peygamber’i (s.a.s.) överken (s.a.s.) Peygamber’i naatındaHz. adlı ‘Alem” Seyyîde “Muhemmed Bateyî, bulunmaktadır.ismi bir de sûrenin olupher bulunmakta sûre 114 Kerîm’de Kur’ân-ı leri mevcuttur. Birkısımmüfessir, bunlarınsayısınıellibeşekadarçıkarmışlardır. kündür: kasidelerinde zikretmiştir. Bu hususları, maddeler halinde şu şekilde ele almak müm- ve şiirlerinde üzere olmak başta Mevlid yazdığı bilgileri kısım bir ilgili ile Kerîm ı GeçenBirKısımMeseleler”şeklindeelealınacaktır.“Kur’ân’da İlimleri”ve “Kur’ân Kur’ân”, ve Peygamber “Hz. Bilgiler”, Temelİlgili “Kur’ân’la de zikretmiştir. ilimleri teyî, ve ile çalışmalarında Kur’ân ilgili Kur’ân meseleleri, şiir ve kasidelerin Ba- rağmen okutulmamasına kadar zamana yakın kitaplar ilgili Usûlu’t-Tefsîrile ve Ulûmu’l-Kur’ân medreselerinde Doğu çalışılmıştır. edilmeye tespit vukûfiyeti olan temaları ve yaptığı Kur’ân’dan iktibasları ele alınmış; ve Kur’ân’a Ulûmu’l-Kur’ân’a işlemiştir. dan birisi görmüş ve bunu değişik vesilelerle bazen doğrudan bazen de dolaylı olarak Temâlar Kur’ânî Eserlerinde Bateyî’nin Hüseyin-İ Molla 5 7 6 demiştir: şöyle ederek ifade bildiğini esrarını Furkân’ın (s.a.s.) Peygamber’in Hz. ve zikretmiş Kur’ân-ı Kerîm’in “Kur’ân” isminden başka Kitab, Kerîm’in Furkân, “Kur’ân” Zikir gibi.farklı Kur’ân-ı isim- İsimleri 1. Kur’ân’ın Molla Hüseyin Bateyî, temel İslam bilimlerinin ana kaynağını teşkil eden Kur’ân- İlgili A. Kur’ân’la Temel Bilgiler Çalışmamızda Bateyî’ye ait Mevlid vekasidelerin geçtiği sayfa numaraları verilir Bunlar, zikredilmiştir. altında başlık ana dört görüşleri Bateyî’nin tebliğde Bu Kur’ânî çalışmalarında diğer gerekse Mevlid’inde gerek Bateyî’nin bildiride, Bu ûee a ü âetn lşn u’n öülr için bölümleri Kur’ân oluşan âyetten üç az Sûre,en 2. Sûre İsimleri Merhaba eyderde dermanmerhaba Merhaba eysirrêFurqân merhaba ismini Furkân olan ismi bir Kur’ân’ın bahsinde “Merhaba” Mevlid’inin Bateyî, Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân, Celâluddîn Suyûtî, 1434/2013), s.54. Ömer, b. Abdullah Nureddin Beydâvî, Sadınî, Bateyî,s. 197. 1429/2008), s.96. Mela HuseynêBateyî el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, ‘ulûmi’l-Kur’ân, fî el-İtkân nâutTnî v Esrâru’t-Te’vîl,Envâru’t-Tenzîl ve 6 ” adlıçalışmaesasalınacaktır. (Beyrut: Dâr İbn Hazm, Birinci Tab’,Birinci Hazm, İbn Dâr (Beyrut: 7 ulnln i kavramdır. bir kullanılan Byû: Dâru’l-Ma’rife, (Beyrût: 5 - - lendirmektedir: Kur’ân’ın otuz cüz hakkı için hakkı cüz otuz “Kur’ân’ın olmuştur.” gün hayırlı en doğduğu üzerinde güneşin bu, ki oldu nâzil sûre bir öyle bana leyin Kur’ân’ın 36. Sûresi olan Yâsin Sûresinin ismini zikretmiş veHz. Peygamber’in Peygamber’in veHz. zikretmiş (s.a.s.) busûreninsahibiolduğunuşöyleifadeetmiştir: ismini Sûresinin Yâsin olan Sûresi 36. Kur’ân’ın 9 8 ezberlemiş, ardından vahiy kâtiplerine yazdırmış, daha sonra onlara yazdırdığı âyet yazdırdığı onlara sonra daha yazdırmış, kâtiplerine vahiy ardından ezberlemiş, alınmıştır. otuzcüzdenoluştuğunubildirmiştir. Bateyî,bukasidesindeKur’ân’ın altına kayıt sayısı harf hatta kelime âyet sûre, cüz, Kur’ân’ın çalışmalarda alınan me kale ilgili Kur’ân’la birlikte ile nüzulü ezberlenmiş; ve yazdırılmış kâtiplerine vahiy diste geçenmüjdesineişaretederekFetihsûresininehemmiyetinizikretmiştir sûrenin herdaimkendileriiçinkurtuluşvesilesiolmasıgerektiğinibelirtmiştir 12 11 10

Tu xeffarêxetayî Bateyê jartubixufran Tu biheqsihcuz’yêQur’an Tu binavêxweyîRehman Melek hatindifermanê Şivanê kodekênûrîn Xudanê sûretê Yasîn Qureyşî bûpenahêdîn Kur’ân-ı Kerîm, nâzil olduğu andan itibaren Hz. Peygamber (s.a.s.) bizzat O’nu bizzat (s.a.s.) Peygamber Hz. itibaren andan olduğu nâzil Kerîm, Kur’ân-ı Cem’i 4. Kur’ân’ın emriyle (s.a.s.) Peygamber’in Hz. itibaren andan olduğu nâzil Kerîm, Kur’ân-ı Bateyî CüzSayısı 3. Kur’ân’ın “El-Wefa Bê Wesl û Canan” adlı şiirinde Fetih sûresinin ilk âyetini Wer nesotimateşedilşehriyaraminnehat Ma mededkarêmebîtÎnnaFetehnasubhûdem Bateyî, Fetihsûresindenbahsederkenşudemektedir: Fetih Sûresi nâzil olduğunda Hz. Peygamber (s.a.s.) sûre ile ilgili olarak “Gece olarak ilgili ile sûre (s.a.s.) Peygamber Hz. olduğunda nâzil Sûresi Fetih Sadınî, Bateyî, s. 84. Sadınî, Bateyî,s.55. Sadınî, Bateyî, s.105. İbn ‘Aşûr, Muhammedet-Tâhır, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, (Tûnus:DârSuhnûn,trs),X(26),s. 141. ا ۙ ً ين ب ۪ ا م ُ ح ً ت ْ َ ف al mncaıd çrsziii fd ederken ifade çaresizliğini münacâatında adlı î” Kerîm Tu Îlahî “Ya , ك 10 َ َ ا ل şeklinde buyurmuştur. Bateyî, yukarıdaki beyitte Hz. Peygamber’in ha- Peygamber’in Hz. beyitte yukarıdaki Bateyî, buyurmuştur. şeklinde َ ن ح ْ َ ت َ ا ف َّ ”.Bizsanadoğrusuapaçıkbirfetihihsan ettik“ اِن 12 8 ” şeklinde ” dil- şöyle yakarışını ve yalvarmakta Allah’a 11 (Fetih 48/1). Mehmet Nurullah Aktaş Nurullah Mehmet 9 zikrederek bu . . - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 105 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 106 le işaret etmiş ve Hz. Peygamber-Kur’ân ilişkisinielealmıştır.le işaretetmişveHz.Peygamber-Kur’ân mayı “ 15 14 hayı istemişveistinsahçalışmasınıbaşlatmıştır. nüs- (r.a.)bulunan Hafsa’da Hz. da emretmiştir.O bulunmasını istinsahta üzere mek gönder Mushaflar merkezlerine önemli coğrafyasının İslam almasını, esas nüshayı (r.a.)yazılan Bekir döneminde Ebû (r.a.)Hz. Sâbit’i çağırarak b. Zeyd tekrar Osman Hz. oluşturmuştur. üzerine ihtilaflar Bunun ciddi arasında öğrenenler Kur’ân bebiyle se- götürmesi beraberinde da kıraatları farklı yerlerde gittikleri sahabenin yerleşen (r.a.) teslimetmiştir. etmiştir. Hz. Ebû Bekir (r.a.) vefat edince Hz. (r.a.)Ömer’de kalmış o da Hz. Hafsa’ya (r.a.) Bekir’e teslim Ebû Hz. çalışmayı hazırladığı ve etmiş devam aralıksız malarına çalış başladığı Nebevî’de Mescid-i (r.a.), Sâbit b. Zeyd emretmiştir. etmesini cem’ Kur’ân’ı ve atamış başkanlığına komisyonun oluşturduğu çağırarak (r.a.) Sâbit’i b. seleyi arz etmesine sebep olmuş ve sonunda ikna olmuştur. Hz. Ebû Bekir (r.a.), Zeyd (r.a.) me- Bekir’e Ebû Ömer’in(r.a.)Halife Hz. düşmesi şehit hâfızının Kur’ân yakın kâtibi Zeydb.Sâbit(r.a.) bunaşâhitliketmiştir. vahiy ve gerçekleşmiş defa iki mukabele, bu arzda etmiştir.Son arz O’na de kendisi ardından dinlemiş Cebrâil’den Hz. tümünü âyetlerin olan nâzil kadar ana o aylarında Ramazan dinlemiştir. bizzat Kur’ân’ı onlardan de bazen okumuş, sahabeye âyetleri olan nâzil vesilelerle değişik yanında bunun (s.a.s.) Peygamber okutmuştur.Hz. leri Temâlar Kur’ânî Eserlerinde Bateyî’nin Hüseyin-İ Molla 13 Kur’ân-ı Kerîm,inen Kur’ân’ın vahye dayandığını vahye Kur’ân’ın Kerîm,inen Kur’ân-ı 1. Hz.Peygamber’in Vahiy MeleğiCebrail’iGörmesi Kanê MuhammedMustefa Kanê ‘Usmanbinî‘Efan Kan cami’êcümleQuran Kanê emîrunelzeman Hz. Osman (r.a.) döneminde genişleyen İslam coğrafyasının değişik noktalarına değişik coğrafyasının İslam genişleyen döneminde (r.a.) Osman Hz. yetmişe Yemâmesavaşında yılında 12. Hicretin döneminde (r.a.) Bekir Ebû Hz. Bateyî, eserlerinde (s.a.s.) Hz. nâzil Peygamber’e olan değişik Kur’ân’a vesileler B. Hz.Peygamber veKur’ân Melâyê Bateyî,Hz. Osman (r.a.) döneminde yapılan cem’Kur’an’ın ile ilgili çalış Necm 53/3-4. Sadınî, Bateyî,s. 135. 1412/1991), I,239-250. Zerkânî, Muhammed Abdulazîm, Muhammed Zerkânî, Kan Me’denaSıdqûSefa 14 Dr İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, (Dâru Ulûmi’l-Kur’ân, fî Menâhilu’l-İrfân ” adlıkasidedeşöyledilegetirmiştir: 13 15 Hz. Peygamber’in (s.a.s.) de (s.a.s.) Peygamber’in Hz. - - - - or yla sapmadığını yoldan doğru 22 21 20 19 18 17 16 dirmiştir: bil- şöyle sûresinde Necm göründüğünü (s.a.s.) Peygamber’e Hz. suretinde aslî defa O’nun Kur’ân-ı Kerîm’insahibiolduğunu vurgulamış veşöyledemiştir: O’nun Kur’ân-ı bir ismininFurkânolduğunaişaretetmişvebunuşöyleifadeetmiştir: kitabın bu de hem olduğuna Kitap bir vahyedilen Kur’ân’ın hem alarak ele ramlarını ğunu şöyleifadeetmektedir: oldu- koruyucusu Kur’ân’ın (s.a.s.) Peygamber’in Hz. kasidesinde adlı Qasım” Ebul Rabe “Hılo kitaptır.Bateyî, bir geçirilen satırlara ve ezberlenen itibren andan dildiği (s.a.s.)hitabenşöyledemiştir: gamber’e ى Hat xudanê seyf û Qur’ana mûbîn Hat xudanêseyfûQur’ana anlatırken gelişini dünyaya (s.a.s.) Peygamber’in Hz. Şerifinde Mevlid-i Bateyî, Bi eqlamûbitebcîlê Xudanê wehyûtenzîlê Bateyî, aynıkasidede“vahiy”ve“tenzil”kavramlarınıda zikretmiştir: Xwedanê wehyûFurqanê Şefî’ê roja mîzanê Muhemmed seyyîdê‘alem Yine Bateyî, “Muhemmed Seyyîde ‘Alem” adlı kasidede “vahiy” ve “furkan” kav- Şivanê ûmmetêyekser Pez înemxweşşivanîtu xudanîtu Li Qur’anê İmamê enbiyanitu vahye- vahyedilen, (s.a.s.) Peygamber’e Hz. vasıtasıyla Cebrâil Kerîm, Kur’ân-ı Hz.Peygamber2. Kur’ân’ın Tarafından Korunması Yek îşaratateînşeqqelqemer Ehmeda çavêtemazaxelbeser Bateyî, Necm sûresindeki bu âyeti iktibas etmiş ve Mevlid’inin sonunda Hz. Pey- Sadınî, Bateyî,s. 181. Sadınî, Bateyî,s.83. Sadınî, Bateyî,s. 83. Sadınî, Bateyî,s.90. Sadınî, Bateyî,s. 224. Necm 53/17. Necm 53/2. غ ٰ َ ا ط م َ و َ ر ُ ص َ َ ب ال ْ اغ َ ا ز َ ”.Gözükaymadıvesınırıaşmadı“ م َ 21 19 16 irtitr ie ay mlğ Cbal as)i, birkaç (a.s.)’in, Cebrail meleği vahyi Yinezikretmiştir. 20 18 22 17 Mehmet Nurullah Aktaş Nurullah Mehmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 107 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 108 ve “kasemharfleri”neyeminetmişşöyledemiştir: Ezel” Dîwana Jı “Qısmet Meselâ, zikretmiştir. lışmalarında mümkündür: se de diğer çalışmalarında ele almıştır. Bunları maddeler halinde şu şekilde sıralamak dım eden ilimleri ifade eder. Bateyî, bu ilimlerin bir kısmını gerek Mevlid’inde gerek- fessiri olduğunuşöylezikretmiştir: mü- onun dolayısıyla bildiğini esrarını Kur’ân’ın (s.a.s.) Peygamber’in Hz. bahsinde gerekli açıklamayı yapar, Allah’ın muradını aktarırdı. Bateyî, Mevlid’inin “Merhaba” üzerine sorular gelen müşriklerden yada kitap ehl-i veya sahabeden de bazen ğinden Molla Hüseyin-İ Bateyî’nin Eserlerinde Kur’ânî Temâlar Kur’ânî Eserlerinde Bateyî’nin Hüseyin-İ Molla 26 25 24 23 etmiştir: ifade şöyle bahşettiğini olarak miras Müslümanlara Kerîm’i Kur’ân-ı Yüce Allah’ın retinişöyle dilegetirmiştir: (s.a.s.) bunlarla ilişkisinin ele alındığı döneme olan has- ele almış, Hz. Peygamber’in B’ayat ûherfêtqesemê Sundê dixwûmezvêdem ça- ve almış ele “Aksâmu’l-Kurân”ı gelen anlamına yeminleri Kur’ân’ın Bateyî, 1. Aksâmu’l-Kur’ân Merhaba eyderde dermanmerhaba Merhaba eysirrêFurqân merhaba Kur’ân İlimleri manasına gelen ‘Ulûmu’l-Kur’ân”, Kur’ân’ın anlaşılmasına yar anlaşılmasına Kur’ân’ın ‘Ulûmu’l-Kur’ân”, gelen manasına İlimleri Kur’ân İlimleri C. Kur’ân kendili bazen aktarırken sahabeye Kur’ân’ı olan nâzil (s.a.s.), Peygamber Hz. EsrarınıBilmesi Kur’ân’ın 3. Hz.Peygamber’in kerîm Daye memirasaQur’ana Ew Xwedayêmalikemulkê’ezîm sonra ettikten senâ û hamd Allah’a Mevlid’inde Bateyî, Huseyin Molla Ayrıca Kanê MuhammedMustefa Bê herfûelfazziman Te’lim difurqanê heman Bi wehyûxandinlamekân kavramlarını “furkan” ve “vahiy” naatta adlı Sefa” û Sıdq Me’dena “Kan Bateyî, Sadınî, Bateyî, s.111. Sadınî, Bateyî,s. 197. Sadınî, Bateyî,s.167. Sadınî, Bateyî,s. 135. 26 23 24 25 adlı eserinde “âyetler”e eserinde adlı - - 31 30 29 28 27 kil edenkasemizikretmişveşöyledemiştir: hurûf-i mukattakonusunuele almıştır. lah’a yalvarmışve konusunda farklıyorumlaryapılmıştır. eder.teşkil birisini özelliklerinden manası önemli Bunların sûrelerin Mekkî hariç rân Kerîm’deşöylegelmektedir: Kur’ân-ı “welleyl”âyetini zikretmiş ve buradaki kaseme doğrudan atıfta bulunmuştur. Bu âyet, mektedir: madı vesanadarılmadı.” ze, erkeğivedişiyiyaratanayeminederimkiişlerinizbaşkabaşkadır Weddûha nûradilêhişyarêtu Ateşê Mûsaçibû?Ruxsarêtu Benzer şekilde Bateyî, Mevlid’inin son kısmında “Duhâ” sûresinin ilk âyetini teş- geç- şöyle sûresinde Duhâ olan sûre bir “Wedduhâ”Mekkî geçen ifadesi Beyitte ﴿3﴾ىۜ :gelen ﴾4﴿ başında sûresinin Leyl olan sûre bir Mekki de beyitte bu Bateyî Sûndê welleylbizulfûxalêtu. Herdu ‘alemçi?Sihaiqbalêtu Daha sonraBateyîLeylsûresiyleilgiliolarakMevlid’indeşöyledemektedir ىۜ Yukarıdaki dörtlüğün devamında yine “Hâ” ve “Mîm”lerin sırrına işaret ederek işaret sırrına “Mîm”lerin ve “Hâ” yine devamında Yukarıdakidörtlüğün getirerek Al- dile sırrını “Hâ-mîm”in yedi başlayan ile mukattaa hurûf-i Bateyî, Kerîm’de 14 Kur’ân-ı sûrenin başında gelen hurûf-i mukattaa, Bakara ve Âl-i İm- 2. Hurûf-iMukattaa “Kuşluk vaktine ve sükûna erdiğinde geceye yemin ederim ki Rabbin seni bırak- seni Rabbin ki ederim yemin geceye erdiğinde sükûna ve vaktine “Kuşluk Sadınî, Bateyî,s. 77. Leyl 92/1. Sadınî, Bateyî,s. 224. Duhâ 93/1. Sadınî, Bateyî,s. 224. Bi sirrêheftHaMîm Bi fedlûhusnêbêhed Bi pakiyaMuhammed Ya Rebbî zatêehed “(Karanlığı ile etrafı) bürüyüp örttüğü zaman geceye, açılıp ağardığı vakit gündü- ّ ل ت ٰ ٰ َ ا ق ش َ َ ل م َ م ْ و َ ك ُ َ ي ك َ ع ْ س ُّ ب َ ر َ ن َّ ك َ ِ ﴿3﴾ اىۙ 3 ع “La havleLaQuwwete”adlıkasidedeşöyledemiştir: َ د َّ ا و َ ﴿2﴾ مىۙ 2 َ ث 31 ٰ ن ْ ُ ال 28 ْ و َ ر َ ج ك َ ٰ ا س الذ َّ َ 27 ذ ق َ َ 29 ِ ا َ ل ل ا خ ِ َ ي ْ َّ ال م َ ﴿1﴾ وىۙ 1 َ ﴿2﴾ وىۙ 2 َ ح ٰ ّ ل ٰ ج الض َ ُّ َ ا ت ذ َ و َ ِ ا ار ِ َ ه َّ الن ﴿1﴾ وىۙ 1 َ ش ٰ غ ْ Mehmet Nurullah Aktaş Nurullah Mehmet َ ا ي ذ َ ِ ا ل ِ .” ي ْ َّ ال 30 و َ

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 109 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 110 şöyle demektedir: Meselâ zikretmiştir. lerinde Molla Hüseyin-İ Bateyî’nin Eserlerinde Kur’ânî Temâlar Kur’ânî Eserlerinde Bateyî’nin Hüseyin-İ Molla 40 39 38 37 36 35 34 33 32 (a.s.), Padîşah î”adlımünacaatındaşöyledemektedir: Tu “Heqqa bahsederken Karun’dan ve Nemrûd eden mücadele ile düşüncesi tevhid lar ilemüşrikleruyarılmış;mü’minlerteselliedilmiştir. ezaların had safhaya ulaştığı dönemlerde nâzil olan âyetlerde zikredilmiştir. Bu kıssa- yapılan mü’minlere üzere olmak Peygamber Hz. başta arttığı baskılarının toplumun mı Mekkîsûrelerdir. ruf, Duhân, Câsiye ve Ahkâf’tır. Bu sûrelerin tümü “Hâ-mîm” ile başlamış oluptama bahsederken şöyledemektedir: Hz. Yakub“el-WefaHz. kasidesinde Yusuf’tanWeslile adlı (a.s.) bê (a.s.) Canan” û Yek lehze geha‘erşêxeramanbimeşine Fexra melekanpadîşahêtextêMedîne Bateyî, Kur’ân’ın nüzulüne ev sahipliği yapan Mekke ve Medine şehirlerini şiir şehirlerini Medine ve Mekke yapan sahipliği ev nüzulüne Kur’ân’ın Bateyî, Felek herwahajûne Genca Qarûnîdaket Karê Nemrûdîdûne kibirlenen, ile makamları ve mal eden mücadele ile inancı tevhid Yine Kur’ân’da zikri geçen Bateyî, peygamberlerden Kur’ân’da Hz. Süleyman (a.s.), müşrik sûrelerde Mekkî özellikle Kıssaları, Kur’ân olan birisi ilimlerden Kur’ânî 3. Kısasu’l-Kur’ân Zuh- Şûrâ, Fussilet, Mü’min, şunlardır: sûresi Hâ-mîm yedi bahsettiği Bateyî’nin Bi pakiyakerîman Bi sirraHêûMîman Tarûmar imîntizarşehsûwaraminnehat Mûnisê derd ûxemanimsakinebeytulhezen Şubhî Ye’qûbî ji‘işqaYûsufêgulpîrehen Sadınî, Bateyî,s. 80. Sadınî, Bateyî,s. 63. Sadınî, Bateyî,s. 105. Sadınî, Bateyî,s. 72. Sadınî, Bateyî,s. 105. Sadınî, Bateyî,s. 80,96. Sadınî, Bateyî,s. 73. Sadınî, Bateyî,s. 67. Sadınî, Bateyî, s. 77. 34 Hz. Yusuf(a.s.), Hz. 32 39 35 Hz. Yakub (a.s.) YakubHz. ” adlı naatında adlı Şehîra” Ferşî Heta ‘Erşî Ne’têEz Tu“Ey 40 36 ve Hz. İsa’yı (a.s.) İsa’yı Hz. ve 38 37 zikretmiştir.Meselâ 33 Hz. Davud - - 43 42 41 e’n sas) ieii ky aıdğn di msly aılyn ûei d İnşirah sûresi de sûrenin açıklayan meseleyi dair ayırdığına ikiye sinesini (s.a.s.) ber’in lan soruyacevapvermeküzerenâzilolmasıdır. soru- veya açıklamak meseleyi veya olay bir herhangi sûrenin veya âyetin bir Nüzûl, etmiş veşöyledemiştir: hükümle ortadankaldırılmasıdır. bir şer’î olan nâzil sonra daha hükmün bir şer’î ilimdir.Nesh, bir yazıldığı eserlerin müstakil alanda bu ve yapıldığı tartışmaların yoğun üzerinde olup mevzu bir önemli “tevzih” ve“tebyin”ifadeleriaçıklamıştır. 45 44 Dikit tewzîhûtîbyanê Elem neşreh têtenzîlî Du şeqkirsîneCibrîlî Melek hatinbite’cîlî aeî İşrh ûeii sbbi üuüü irdrk eri’n z Peygam- Hz. Cebrâil’in zikrederek nüzulünü sebeb-i sûresinin İnşirâh Bateyî, Sebeb-i nüzuldür. sebeb-i de birisi ilimlerinden Kur’ân aldığı ele Bateyî’nin 4. Sebeb-iNüzûl Nasixê Tevrat ûîncîlsenem Wextê rabit Ehmedê‘alî‘elem (s.a.s.) evvelki şeriatları neshettiğini ifade Bateyî, Mevlid’inde Hz. Peygamber’in Bi ayatûbiQur’anê Betal kirdînihamücmel Nebiyyê axirûewwel Bi hukmêseyyîdêmursel Bateyî, açısından Usûlü TefsirFıkıh meselesi, ve “Nesh” olan birisi İlimlerinden Kur’ân 5. Nesh şekku’s-sadrile nüzulü sûresinin kavuştuğunu vuzuhata İnşirah hadisenin Bateyî, edn Abdulkerîm, Zeydan, Sadınî, Bateyî,s. 84. yalnız Rabbineyönel.” ve koyul işe (başka) hemen mı kaldın vardır.Boş daha 8. kolaylık 7, bir beraber zorlukla Gerçekten, madık mı?4. Senin şânını ve ününü yüceltmedik mi? 5, 6. Elbette zorluğun yanında bir kolaylık vardır. at- alıp senden yükünü büken Belini 3. mi?2, genişletmedik açıp göğsünü senin Biz sûresi:“1. İnşirah Sadınî, Bateyî,181. Sadınî, Bateyî,s. 83. 1423/2002), s.95. 41 olduğunuaçıkçazikretmişveşöyledemiştir: Muhemmed Seyyîde‘Alem” lMda l dirâseti’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, li el-Medhal 44 42 43 45 adlı naatındaşöyledemektedir: Byu: Muessesetu’r-Risâle, (Beyrut: Mehmet Nurullah Aktaş Nurullah Mehmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 111 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 112 etmiş vebunuşöyleifadeetmiştir: ve akşam ezanına, Alak sûresinin sonundaki “weqterib” ile biten secde âyetine yemin Molla Hüseyin-İ Bateyî’nin Eserlerinde Kur’ânî Temâlar Kur’ânî Eserlerinde Bateyî’nin Hüseyin-İ Molla 50 49 48 47 46 isim vesıfatlarınıelealmıştır. şeklinde melîku’l-arşi’l-‘azîm” emîn, rahîm, kerem, hamîd, ferd, ehad, hayy,mecîd, samed, kadîm, ‘azîm, ğeffâr, ğafûr, “kerîm, Allah’ın durmuştur. üzerinde hususları nasıl dua edilmesi gerektiği, makam ve şöhretin dua etmeye mani olmaması gerektiği dırî, adlınaatlarındaelealmıştır. de özellikle bunları zikretmiş, sıfatları Bunlardan birisi Alak sûresininsonundayeralan Bi lewhû‘erşê‘ezîm Bi sucdeyaweqterib Bi bangêsubhûmexrib Melikê seqfêsemayî Ji ezeldatuqedîmî Tu xefûrîtuezîm Yâ îlahîtukerîmî Bateyî, dilerken Allah’tanolan Rahmân bağışlanmasını günahlarının naatlarında Bateyî, ve isim kısım bir Hüsnâ’dan Esmâ-i geçen Kur’ân’da şiirlerinde Bateyî, Melâyî 1. Esmâ-iHüsnâ GeçenBirD. Kur’an’da KısımMeseleler almaktadır.yer secdesi tilâvet 14 bilinen da olarak âyeti secde Kerîm’de Kur’ân-ı 6. Tilâvet Secdesi “Hayır! Onauyma! Allah’a secdeetve(yalnızcaO’na)yaklaş!” Sadınî, Bateyî,s 53. Sadınî, Bateyî,s. 53. Sadınî, Bateyî,s. 53-55. Sadınî, Bateyî, s.77. Alak 96/19. Bateyî, ب ْ ر ِ َ ت اق ْ و َ د ْ ج ُ “Ya Îlahî Tu Kerîmî”adlışiirindeşöyledemektedir: adlı kasidede adlı Quwwete La Hewle La Allah’tansabah dilerken bağışlanma اس ْ و َ ُ ه ع ْ ط ِ ُ ت ل َ ل ۜ َّ ك َ 49 47 Layîqê hemdûsenâyî E’hed ûferd û‘hemîdî Qurbetê “heblu’l-verîd”î Semed û‘heyymecîdî 48 “Subhan Jı Mîrê Qa- Mîrê Jı î”ve“Subhan Kerîm “Yatu İlâhî 50 46 âyetidir. 57 56 55 54 53 52 51 etmiş veşöyledemiştir: lağa sığalarlazikretmiştir: susunda Yüce Allah şöylebuyurmaktadır: mevzusudur. Bateyî,Mevlid’ininbaşlangıçkısmındaşöyledemektedir: âyetindeki tirmektedir: ِ Sadınî, Bateyî,s.167. Sadınî, Bateyî,s. 225. Sadınî, Bateyî,s. 65. Sadınî, Bateyî,s. 65. Sadınî, Bateyî,s. 54. lah’ındır. “ (Mü’min41/16). kimindir hükümranlık Bugün kalmaz. gizli şeyi Allah’a hiçbir çıkarlar.Onların Hakimê şahûgedayî “Limeniîl mulkû”dibejî adlı naatta bu isimleri kahhâr, ‘allâm, kayyûm gibi müba- gibi kayyûm kahhâr,‘allâm, isimleri bu naatta adlı î” Padîşah tu “Heqqa Âl-i İmrânsûresinin110. âyetinde Müslümanların enhayırlıümmetolduklarıhu- Tabi’ê wî muqtedayênamiwer Em kırîneummetaxeyr-uş beşer oluşu ümmet hayırlı en ümmetinin İslam birisi, meselerden aldığı ele Bateyî’nin 2. MüslümanlarınEnHayırlıÜmmetOluşu Ya rehîmû ya‘ezîmûmetîn Ya kerîmûyaîlahel‘alemîn Bateyî, Mevlidindeesmâ-ihüsnâdanbirkısımisimlerişöylezikreder: Bateyî, Bateyî, Navek ‘ezîmû‘âlîye Heyy ûElîmHadîye Zatê qadîmûpakîye .Sadınî, Bateyî,s. 56 ار الل ِ ۜ ّ ٰ َّ ه ِ ب َ ق ال ال ْ ون َ د ِ اح ِ ُ ن م و ِ َ 52 ال ال ْ ؤ ْ adlı münacâatında ise bu konuyu şöyle dile ge- dile şöyle konuyu bu ise münacâatında Qadırî”adlı Mîrê Jı “Subhan “hükümranlık kimindir” manasına gelen “limeni’l-mülk” lafzını iktibas lafzını “limeni’l-mülk” gelen manasına kimindir” “hükümranlık ُ ت لل dı üaatna ümn ûeii 16. sûresinin Mü’min münacaatında adlı î” Kerîm Tu Îlahî “Ya و َ ّ ِ ٰ

م َ ر ِ ۜ و ْ ك َ َ ي ال ْ ن ْ م

ُ ك ُ ال ْ ل ْ م ُ ن ِ ال ال ْ ع َ ن ِ م َ ن َ ِ ل

و ء ٌ ْ 54 Zatê qedimherdêhebî We lemyekunkufwenehed Tehwîlê îmkanêxired Haşa hebin‘uzwûcesed ۜ 53 ي َ ه ْ 51 ن ْ ش َ َ ت و َ م ْ ُ ه وف ِ ن ْ م ِ ى للا ر ُ ِ ّ ٰ 56 ع 57 ْ م َ َ ل ى ع َ ال ْ ِ ب ون َ ف ٰ خ ْ َ ي ر ُ ل م َ ُ ْ أ ون َ َ ت ۚ اس ِ ز ُ ار ِ َّ لن َ ب 55 ِ ل م ْ ُ ه ه ت ْ م َ ج و َ ْ َ ي ر ِ “O gün onlar (kabirlerinden) meydana (kabirlerinden) onlar gün “O خ ْ ُ ا ة ٍ م َّ ُ ا ر َ ي ْ خ َ م ْ ُ ت ن ْ Mehmet Nurullah Aktaş Nurullah Mehmet ك ُ ? Kahhâr olan tek Al- olan Kahhâr ?

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 113 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 114 Kur’ân-ı Kerîm’deşöylebuyurmaktadır: Kur’ân-ı Allah noksansıfatlardan münezzehtir.” götüren Aksâ’ya Mescid-i kıldığımız mübarek çevresini Harâm’dan, Mescid-i lunu Molla Hüseyin-İ Bateyî’nin Eserlerinde Kur’ânî Temâlar Kur’ânî Eserlerinde Bateyî’nin Hüseyin-İ Molla 62 61 60 59 58 ayırmamasını dilemiştir: müstakimden sırat-ı yalvararak Allah’a Yüce Mevlid’inde yazdığı Bateyî retmiştir. lah’ın nimetinitamamlamışolmasıdır. Yüce Allah şöylebuyurmaktadır: çıkmışlardır. yoldan çoğu (fakat) var; edenler iman olurdu.içlerinde iyi (Gerçi) çok için kendileri bu, elbet inansaydı, da kitap Ehl-i inanırsınız. Allah’a ve reder,meneder kötülükten 63 olarak İslâm’ıbeğendim.” ا “Bir gece, kendisine âyetlerimizden bir kısmını gösterelim diye (Muhammed) ku- (Muhammed) gösterelimdiye kısmını bir âyetlerimizden kendisine gece, “Bir ,ve Al- olması ermiş kemâle dinin İslâm birisi, mevzulardan aldığı ele Bateyî’nin 3. İslamDininKâmilDinOluşu em- iyiliği ümmetsiniz; hayırlı en çıkarılmış ortaya için iyiliği insanların “Siz ا :ezr eid Bateyî, şekilde Benzer bulmuştur. vuku evvel yıl bir Hicretten Mekke’de hadisesi, İsrâ 5. İsrâHadisesi Îhdina yaRebsîrat-elmusteqîm Hêvîdar înemjiteŞahêKerîm zik- müstakîm”i “sırât-ı gelen manasına yol” “dosdoğru sûresinde Fatiha Bateyî, 4. Sırat-ıMustakîm Ye’nî dameEhmedûdar-us selam Dînê mekirkamilûni’mettemam Bateyî, Mevlidindebukonuyuşöyleaktarmıştır İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmaîl, Sadınî, Bateyî,s.168. Sadınî, Bateyî,s.167. Mâide 5/3. Âl-i İmrân3/110. “Bugün size dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin için din için sizin ve tamamladım nimetimi üzerinize ettim, ikmal dininizi size “Bugün İsra 17/1. fa Abdulvâhid), II/93. ۜ ۜ ً َ ين ن ِ ات د ۪ َ ي ا ٰ م َ ل ن ْ َ م س ِ ْ ال ُ ه ِ ْ َ ي ر ِ م 58 ُ ُ ن ك ُ ِ ل َ ل ُ ه يت َ ل ُ و ْ ا ح َ ض ۪ َ ن ر َ ك ْ ي و ار َ َ َ ي ب ت ۪ م َ ذ ع 59 ْ ۪ es-Sîretu’n-Nebeviyye َّ ا ال ِ ن dı ata irc hadisesini Mi’rac naatta Tacê” adlı Sahıbê “Muhammed م ْ ص ك ُ َ ي ْ َ ل ق ْ ع َ َ ال ْ ت ُ د ِ م ْ ج 61 ِ م َ س ْ ت ْ َ ا م 60 َ و َ 63 ى ال ْ م ْ ك ُ َ ين َ ل ِ ا د ۪ ام ِ , (Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1403/1983, thk: Musta- م ْ ر ك ُ َ َ ل ح َ ت ال ْ ُ ل ْ د ِ م َ ج ِ ك ْ س َ ا ْ م م َ َ و ال ْ ْ َ ي ل ْ ن َ َ ا م ِ ل ً ي ْ َ ل ه ۪ د ِ ب ْ ع َ ِ ى ب ر ٰ س ْ َ ي ا 62 üe Allah Yüce ذ ٓ ۪ َّ ال ان َ ح َ ب ْ س ُ rulmaktadır: buy- şöyle âyette bir Meselâ aktarılmaktadır. yardımı ve inayeti olan Müslümanlara Allah’ın Yüce almış, ele olarak ayrıntılı âyetlerde değişik üzere olmak sûresi başta Enfâl gazvesini Bedir Kerîm, Kur’ân-ı nitelenmiştir. olarak gün ayrıldığı birinden yu elealmışve işlemiş vebunuşöyleanlatmıştır: 69 68 67 66 65 64 cennetten çıkmahadisesidir. Bâteyî, Bakarasûresinin38.âyetindeki Günü Furkan binaen ehemmiyetine Savaşı, Bedir ile desi müslümanlarla Mekke şirk toplumu arasında Bedir Savaşı ifa- vuku buldu. Kur’ân’ın yukarıdaki âyettezikredilenİsrâhadisesinişöyleifadeetmiştir: için (yaptı).Şüphesiz Allah işitendir, bilendir.” denemek imtihanla bir Vegüzel (onu). müminleri attı bunu, Allah fakat atmadın, sen ا Munezzeh jıcismûcanî Lê heqîqetnezanîbû Hebîbducaranewdîbû Xuda perde hilanîbû ,Kerîm’de zikri geçen meselelerden birisi, Hz. Âdem (a.s.) Kur’ân-ı ile Havva’nın 7. Hz.ÂdemİleHavvaHâdisesi Destê wîdesteXwedaderkarûbar Ma rameyteîzremeyte gûşidar Bateyî, Mevlid’indeyukarıdakiâyetteniktibastabulunmuş veşöyledemiştir: sonra müddet bir ettikten hicret Medine’ye Mekke’den (s.a.s.), Peygamber Hz. 6. Allah’ın İnâyeti Ji Qudsêçûyedîwanê Ke subhanellezîesra Bateyî ا Bakara 2/38. Sadınî, Bateyî,s.169. Enfâl 8/17. Enfâl 8/41. Sadınî, Bateyî,s. 87. Sadınî, Bateyî,s. 94. “(Savaşta) onları siz öldürmediniz, fakat Allah öldürdü onları; attığın zaman da zaman attığın onları; öldürdü Allah fakat öldürmediniz, siz onları “(Savaşta) ً ن يع ً س َ م ح ۪ َ ا ج َ ء ً ل َ ه َ ٓ ن ْ َ ب وا م ِ ” isimli kasidesinde Hz. Peygamber’in (s.a.s.) “Muhemmed Seyyîde ‘Alem” isimli kasidesinde Hz. Peygamber’in ُ ه ن ْ م ِ ُ ط ين َ ِ ب Mevlid’inin sonundaşöyledemiştir: ا اه ْ ن ۪ م ِ ؤ َ ن ْ ل ْ م ُ ُ ”!Dedik ki: Hepiniz cennetten inin“ق ال ْ ي َ ِ ل ب ْ ُ ي ِ ل 65 وىۚ َ 64 م ٰ ر َ َ للا ّ ٰ ن َّ ك ِ ل ٰ و َ 68 ت َ ي ْ م َ ر َ ذ ْ ِ ا ت 67 َ ي ْ م َ ا ر َ م َ و َ م ْ ۖ ُ ه 69 َ ل َ ت emrini esas alarak bu konu- َ ق 66 َ للا ّ ٰ yani hak ile batılın bir batılın ile hak yani ن َّ ك ِ ل ٰ و َ Mehmet Nurullah Aktaş Nurullah Mehmet م ْ ُ وه ُ ل ُ ت ق ْ َ ت م ْ َ ل َ ف -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 115 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 116 Molla Hüseyin-İ Bateyî’nin Eserlerinde Kur’ânî Temâlar Kur’ânî Eserlerinde Bateyî’nin Hüseyin-İ Molla 75 74 73 72 71 70 muş vebunuMevlid’ininson kısmındazikretmiştir: KerîmbuhâdiseyiKamersûresinde şöylezikretmiştir: Kur’ân-ı ayrılmıştır.ikiye ay ile işareti parmağının da O idi. istemişler mucize (s.a.s.) ber’den gönderilişini şöyleifadeetmiştir: (s.a.s.)gönderilişgayesinianlatırkenşöylebuyurmuştur: ber’in Peygam- Hz. Allah, Yüce etmektedir. teşkil merkezini mevzunun bu bi’seti (s.a.s.) dilegetirmiştir: lid’inde zikretmiştir: Mev- de âyetleri şu getiren dile mahcubiyetlerini ve yakarışlarını olan varıp Allah’a lamaz vebizeacımazsanmutlakaziyanedenlerden oluruz.” Peygam- Hz. Mekkeliler, dönemde bir kaldığı maruz işkenceye Müslümanların 9. Şekku’l-Kamer Hâdisesi Merheba enteşefî-‘ulmuznîbîn Merheba eyrehmete-lil ‘alemîn olarak rahmet âlemlere (s.a.s.) Peygamber’in Hz. sonunda Mevlid’inin Bateyî, Peygamber’in Hz. nübüvvettir. de birisi konularından ana Kerîm’in Kur’ân-ı Âlemlere8. Hz.Peygamber’in Rahmet Olarak Gönderilişi Newheyê înnazelemnaçûfelek Pir girîûxweşbêhedgelek şöyle çaresizliğini Havva’nın ile Âdem Hz. Mevlid’inde Bateyî, Hüseyin Molla Bateyî, Hz. Âdem (a.s.) ile Havva’nın cennetten çıktıktan sonra hatalarının farkına Adema dêbêtevelakinbisabr Îhbîtû mînhacemî’enhateemr ر ,Bateyî, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) bu mucizesini anlatan âyetten iktibasta bulun- iktibasta âyetten anlatan mucizesini bu (s.a.s.) Peygamber’in Hz. Bateyî Kamer 54/1. Sadınî, Bateyî,s. 198. Enbiya 21/107. Sadınî, Bateyî,s.178. A’râf 7/23. Sadınî, Bateyî,s.178. “(Resûlüm!) Bizseniâlemlere ancakrahmetolarakgönderdik.” ين ين Âdem ile eşi) dediler ki: Ey Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Eğer bizi bağış- bizi Eğer zulmettik. kendimize Biz Rabbimiz! Ey ki: dediler eşi) ile “(Âdem ُ َ َ م َ م ر َ ق ۪ ۪ ال َ ْ ال اس ِ ع َ ق َّ ل ْ خ َ ِ ل ش َ ال ْ ً ة ان ْ م َ ن َ و ح َ ْ م ِ ر ُ َ ة ن اع َ َّ ل َ ون َّ الس َّ ِ ا ك ُ اك َ َ ن َ ا ل ت ِ َ ن ل ْ َ ن س َ َ ب م ْ ر َ ر ح ْ َ َ ت َ ا ق ر ْ ْ ِ ”.Kıyametyaklaştıveayyarıldı“ ا َ ت م َ ٓ ا و َ و َ َ ن َ ل ر ْ ِ ف غ ْ َ ت م 70 ْ َ ل 72 74 ن ْ ِ ا ا و َ َ ن س َ ُ ف ن ْ َ ا َ ن ٓ م ْ َ ل َ ا ظ َ ن َّ ب ر َ ال َ َ ق 75 71 73 b Ksr EulFd İsmaîl, Ebu’l-Fidâ Kesîr, İbn İbn ‘Aşûr, Muhammed et-Tâhır, 76 eai Gçt, ol Musa, Molla Kurdî,(İstanbul:İhvan Neşriyat,trs). (Geçit), Celali Ma’rife, 1434/2013). Beydavî, Nureddin Abdullah b. Ömer,Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl,KAYNAKÇA açmaları vebunuevvelkilerinbiremanetiolarakgörmelerigerekir yer Kerîm’e Kur’ân-ı arasında kaynakları bilgi yapanların çalışma üzerine Edebiyatı Kürt Kanaatimizce önemlidir. açısından göstermesi kaynağını bilgi Bateyî’nin olan kasidelerinde Kerîm’iyararlandığıilkkaynakolarakgörmüştür. ve Kur’ân-ı naat münacaat, gerekse Mevlid’inde yazdığı gerek Bateyî, seyin çerçevesinde çalışmalarınayansıtmayaçalışmışlardır. seviyesi eğitim aldıkları almış, esas olarak kaynak birincil Kerîm’i âlimler,Kur’ân-ı alan kaleme şiir yazan, Kitap etmiştir. kaynaklık irfana ve ilim itibaren (s.a.s.)’den tu’r-Risâle, 1423/2002). Xalıd, M. Sadınî, Jiyan, RênasMelayêBateyî, Mustafa Abdulvâhid, 1403/1983). Zeydan, Abdulkerîm, Zeydan, Turâsi’l-Arabî, 1412/1991). Muhammed Zerkânî, Abdulazîm, rı, Çev: Vahdettin İnce,MehmetDağ,reşat Adak, Şükrü Aslan, 2013). Zeki Beg, Muhammed Emin, 1429/2008). Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân, Nûbihar Yayınları, 2013). Yek îşaratateînşeqqelqemer Ehmeda çavêtemazaxelbeser Elimizdeki bu çalışma, Klasik Kürt Edebiyatı’nın önemli temsilcilerinden birisi temsilcilerinden önemli Edebiyatı’nın Kürt Klasik çalışma, bu Elimizdeki Hü- Molla ârif ve âlim olan yapmış müderrislik ve görmüş eğitim Medreselerde Muhammed Hz. Kerîm, Kur’ân-ı vahyedilen olarak kaynağı hayat İnsanlığa SONUÇ Sadınî, Bateyî,s. 224. Mela Huseynê Bateyî: Jiyan, Berhem û Helbestên Wî, Helbestên û Berhem Jiyan, Bateyî: Huseynê Mela el-Medhal lidirâseti’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, el-Medhal (Diyarbakır: Belkî Yayınları, 2013). Kürtler ve Kürdistan Tarihi, (İstanbul: Nûbihar Yayınla es-Sîretu’n-Nebeviyye, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, (Tûnus: Dâr Suhnûn, trs), X (26). 76 el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, (Dâru İhyâi’t- (Dâru Ulûmi’l-Kur’ân, fî Menâhilu’l-İrfân ed’-aîilMbî Şerhu’l-Mevlidi’l- Feydu’l-Kadîri’l-Mubdî Byu: âulM’ie thk: Dâru’l-Ma’rife, (Beyrut: (Beyrut: Dâr İbn Hazm, (Beyrut: Muessese- (Beyrut: Mehmet Nurullah Aktaş Nurullah Mehmet . (Beyrût:Dâru’l- (İstanbul: -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 117

daki mevlidedebiyatındankısaca bahsetmekfaydalıolacaktır. üzere diğerşiirlerindegeçen hadisler ileilgilideğerlendirmelerdebulunulacaktır bina edildiği temel ana kaynaklardan ikincisidir. Bu tebliğde onun başta mevlid olmak üzerine dinin ve nassı sonraki Kur’andan İslam’ın hadisler kaçınılmazdır.Zira ması kullan hadis eserlerinde de Bâtevî’nin Hüseyin Molla gibi âlim Müslüman Her dır. başka şiirleri ve eserleri de bulunmaktadır. Sevgi, aşk ve doğa üzerine birçok şiiri var Mevlid’den Bâtevî’nin Hüseyin Molla olan şair bir etmiştir.Klasik kaynaklık litlere mev- Kürtçe bütün hemen olan yazılmış sonra daha bölgede mevlidi, Batevî’nin layı do- olmasından bilinmemektedir.mevlit kadar İlk mevlidi Bâtevî’nin hiçbiri rağmen olmasına yazılmış mevlitler farklı kadar günümüze sonra Bâtevî’den Hüseyin Molla oldu. öğretilir sonra hemen Kerîm’den Kur’ân-ı çocuklara ve başlandı okunmaya rak ola- yaygın arasında Kürtler çeker.dikkat sonra, sebiyle yazdıktan mevlidi bu Bâtevî sahip olduğu söylenir. Hz. mevlidini Peygamber’in ilk defa Kürtçe yazmış olması ha- konuma bir önemli çok sonra edebiyatında Hanî’den Kürt Ahmedê klasik Bâtevî’nin Hüseyin Molla bulunmaktadır. köyünde Bâte Mezarı geldi. dünyaya köyünde Bâte tadır.ilçesi Beytüşşebap bağlı iline Şırnak Bâtevî, yaşayan asırlarda 18. ve 17 Miladî * taya koymuştur. or olduğunu sahip bilgiye bir sağlam ve olduğunu mahir de ilimlerde İslamî olduğu edebiyatta yaparak ustaca da bulunmuştur.Bunu telmihte hadislere bazen şiirlerinde üzere olmak mevlid başta de Bâtevî olabilmektedir. şeklinde telmih de bazen linde şek- iktibas naslardan dini bazen Bu beslenir. kaynaklardan vb. tasavvuf hikâyeleri, evliya ve peygamber hadisler, sonra daha Kur’an, öncelikle eserleri edebiyatçıların Müslüman Zira kaçınılmazdır. kullanması hadis eserlerinde de Bâtevî’nin Hüseyin Molla gibi âlim Müslüman Her vardır. şiiri birçok üzerine doğa ve aşk Sevgi, tadır. bulunmak de eserleri ve şiirleri başka Mevlid’den Bâtevî’nin Hüseyin Molla olan daha sonra yazılmış olan hemen bütün Kürtçe mevlitlere kaynaklık etmiştir. bölgede Klasik bir şair mevlidi, Batevî’nin dolayı olmasından mevlit İlk olmuştur. öğretilir sonra hemen Kerîm’den Kur’ân-ı çocuklara ve başlanmış okunmaya olarak yaygın arasında Kürtler sonra, yazdıktan mevlidi gözlenmektedir.bu olduğu Bâtevî Mevlidi ricinde birçok Kürtçe mevlid varsa da bugün halk arasında en meşhur olanının Batevî MOLLA HÜSEYİNBÂTEVÎ’NİNŞİİRLERİNDEKİHADİSLER Bâtevî de özellikle mevlidi ile meşhur olduğundan öncelikle Müslümanlar arasın- Molla Hüseyin Bâtevî’nin doğum ve ölümü hakkında çelişkili görüşler bulunmak Bilinen ilk Kürtçe mevlid, Molla Hüseyin Bâtevî tarafından yazılmıştır. Onun ha- Özet Yrd. Doç.Dr., ŞırnakÜniversitesi,[email protected] ÜZERİNE BAZIDEĞERLENDİRMELER Nurullah AGİTOĞLU . - - - - - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 119 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 120 devam ettirmiştir. devam kadar bugünlere varlığını olarak, tür edebi bir anlatıldığı doğumun Peygamberin Hz. 6 5 4 3 Değerlendirmeler Bazı Üzerine Hadisler Şiirlerindeki Bâtevî’nin Hüseyin Molla 2 1 birkaçıdır. miştir.sadece siyer,Muhammediyye, bunlardan Hilye, mevlid ve şemail şefaatname, unsurlardandır. İslam edebiyatında da, Hz. Peygamber konulu birçok eser vücuda gel- ona olan sevgisi, İslam sanatlarını etkileyen ve bu sanatlara kaynaklık eden en mühim ümmetin ve çıkmıştır.sanatlar,Peygamber ortaya Hz. şekillerde şüphesiz, çeşitli Hiç büyük değişimler meydana gelmiştir. İnsandaki güzeli arama duygusu ile ortaya çıkan anlama dayanmaktadır. bu olmamış meşhur muhtemelen mevliddenmesi dahi yapılmasa tilaveti mevlid yete, cemi her hemen nitelikli dini yapılan arasında etmesidir.halk ifade Günümüzde leri cemiyet ve toplantı yapılan sevinciyle kurtulma felaketten veya ulaşma başarıya bir birisi, anlamlarından bilinmeyen çok kelimesinin Mevlid etmektedir. ifade törenleri dağıtıldığı şerbetlerin tatlıların, yemeklerin, halka ve söylendiği ilahilerin yapıldığı, tilavetinin Kur’an okunduğu, şiirlerin anlatan hayatını Muhammed’in Hz. günlerde kesitler taşımaklabirlikte,özellikleHz.Peygamberindoğumuüzerindedurur lış olupkelimenintelaffuzunun “mevlid”şeklindeolmasıgerekmektedir. şekliyle Arapçada “yeni doğmuş çocuk” manasına geldiğinden, bu kullanım çok yan- bu kelime, kullanılan olarak “mevlut” şekilde bir yaygın arasında Halk kazanmıştır. anlam bir geniş şekilde kapsayacak de dönümlerini yıl doğum velilerin dünyasında Arap üzere olmak başta Mısır çevrelerinde tasavvuf zamanla yanında kullanımı asıl ilgili Peygamber’le edilmiştir.Hz. telakki bayram bir da doğumu olduğundan müjde kiye Diyanet Sözcük olarak “doğum, doğum yeri ve doğum vakti” anlamlarına gelen Mevlid gelen anlamlarına vakti” doğum ve yeri doğum “doğum, olarak Sözcük hayatında sanat ve kültür insanların ile gelişmesi ve kurulması devletinin İslam Mevlid Edebiyatı En geniş manası ile mevlid, dini-toplumsal olarak kutsal ve önemli kabul edilen kabul önemli ve kutsal olarak dini-toplumsal mevlid, ile manası geniş En hayatından peygamberin içeriğinde dolayı olmalarından nebi siyer-i Mevlid(ler) Üniversitesi İlâhiyat FakültesiDergisi, Cilt:21,Sayı:1,2012s.115-133, s.117. Mehmet Yanmış , “Diyarbakır’da Mevlid Geleneği ve Bazı İller ile Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Uludağ İçli, s.1513. Dini, Ahlaki, Edebi,Mesleki Aylık Dergi, Mayıs-Haziran,1971,s.190. Sayı Hasan AKSOY,Mevlidler” Edebiyatı’nda “Eski Türk Summer 2012,p.1499-1516, Ankara-Turkey,Volume7/3, s.1501. Turkic or Turkish of History and Literature Languages, The For Periodical ternational In- - Studies Turkish İlişkisi”, VeMitoloji Mevlid Mevlid: Olarak “YaratılışınÖyküsü İÇLİ, Ahmet yatı”, Şemseddin Sami, Kamus-ı Ediliş Tarzları”, icra Günümüzde Olarak Müzikal ve Mevlidler Kürtçe Çevresinde ve “Cizre Traşçı, Mehmet 9, 2007, 323-33, Türkiye Diyanet 1 Bilim, DüşünceveSanattaCizre (SempozyumBildirileri), Vakfı İslam 3 Peygamberimiz’in (sas) dünyaya gelişi bir ferahlık, kurtuluş ve kurtuluş ferahlık, bir gelişi dünyaya (sas) Peygamberimiz’in s. 323. İçli, s. 1501. Necla Pekolcay, “Mevlid”, Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara 2004,XXIX,482. 6 Ansiklopedisi, Türki, Çağrı Yayınlan, İstanbu12010, s. 1433.Ahmet Özel, ‘’Mevlid”, Ankara 2004, XXIX, 475.Hasan Aksoy, “Mevlid; Türk Edebi- , Türkiye Araştırmaları İstanbul2012,s.501. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, Literatür Dergisi,Literatür 5, Cilt 4 . 5 Tür 2 - - - , 11 10 9 8 7 12 dığını ifade etmektedir. erken dönemlerdebaşlamışolduğugörülmektedir. lifesi için de yapılırdı. Bazı kaynaklara göre Irak bölgesinde de mevlid kutlamalarının Hz. Peygamber için değil, Hz. Fatıma, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Hz. Ali ve devrin ha- renlerde belirli bir şiir de öne çıkmış değildi. Ayrıca bu dönemdeki kutlamalar sadece içerisinde, halktan uzak, resmi ve biraz da siyasi amaçla yapılmaktaydı. Mısır’daki tö- saray çok daha söylemektedir.merasimler olduğunu Bu öncüsü törenlerin Erbil’deki kutlamaların bu ve yapıldığını zamanında Fatımiler Mısır’da törenlerinin mevlid ilk ise kaynaklar güvenilir çıkarmışlardır.Daha delil yapmadığından kutlamaları bu nin kabul görmemiştir. Mevlidin bid’at olduğunu söyleyen âlimler de kendilerine, sahabe- vermiştir. Endülüs Emevileri de bu uygulamayı devam ettirmiştir. Fakat bu görüş çok bir süre sonra Hz. Ömer zamanında yapılmış ve Hz. Ömer, mevlid haftası eğitime ara sından daönemlibireserdir. açı olması kaynağı ilham ve etmesi kaynaklık mevlitlere bütün hemen yazılan sonra kendisinden bölgede Mevlidi Batevî basılmıştır. İstanbul’da ise 1908’de Kahire’de, den dolayı din görevlileri ve halk tarafından daha çok okunan bu mevlid, 1905 yılında lidlere göre daha edebi olduğu söylenmektedir. Mısralardaki ahenk ve ritim özelliğin rüşleri sında enmeşhurolanınınBatevîMevlidiolduğugözlenmektedir. bilinmektedir.ara- olduğu halk mevlidin Bugün Kürtçe birçok haricinde Mevlidi’nin naat isminin Hüseyin olduğu yönündedir. Şiirlerinde “Batevî” mahlasını kullanmıştır. İzady,tarihçi ve Jaba isminin Batevî’nin kanısındadır.olduğu Ahmet ka- genel Fakat Müsteşriklerden vardır. bilgiler farklı konusunda ismi Bâtevî’nin gelmiştir. dünyaya ların Etkisi Bir kısım araştırmacılara göre, ilk mevlid uygulamaları Hz. Peygamber’den kısa Peygamber’den Hz. uygulamaları mevlid ilk göre, araştırmacılara kısım Bir Batevî Mevlidi yaklaşık 600 beyitten oluşmaktadır.beyitten 600 mev- yaklaşık Kürtçe Mevlidi diğer Batevî metnin Bu gö- ilgili Konuyla vardır. ihtilaf ilgili dönemle yaşadığı Batevî’nin Kaynaklarda Batevî yazılmıştır. tarafından Bâtevî Hüseyin Molla mevlid Kürtçe ilk Bilinen Bâtevî veMevlidi Diyarbakır, 2010, s. 8; Mehmet Yanmış, “ Abidin, Zeynel vd.,Amidi, 21 s. Sadınî, Sadınî, s.29. M. XalidSadınî, MelaHuseynêBâteyî,,Nubihar Yayınları, İstanbul 2011, s.21vd. Yanmış, s.118. Yanmış, s.117. Bkz Amidi, 119. malı Bir Analiz”, 9 veren M. Xalid Sadınî onun 1680-1760 yılları arasında yaşadığı kanaatine var , Ankara Ü.SBEDoktora Tezi, Ank. 2010,s.113. age, s. 7; 24 Kızıl, Hayreddin, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 1, 2012, s. 115-133, s. 10 Şırnak ili Beytüşşebap ilçesi sınırlarında olan Bâte köyünde 12 , Seyda Yay.Seyda Enâm, Sâhibil Mevlidi Şerhil bi- Enam Behçetül Diyarbakır ve Çevresindeki Dini Anlayışta Mitolojik Unsur Diyarbakır’da Mevlid Geleneği ve Bazı İller ile Diyarbakır’da Karşılaştır 7 8 Nurullah Agitoğlu Nurullah 11 - - - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 121 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 122 üzere diğerşiirlerindegeçenhadislerileilgilideğerlendirmelerdebulunulacaktır bina edildiği temel ana kaynaklardan ikincisidir. Bu tebliğde onun başta mevlid olmak üzerine dinin ve nassı sonraki Kur’andan İslam’ın hadisler kaçınılmazdır.Zira ması Molla Hüseyin Bâtevî’nin Şiirlerindeki Hadisler Üzerine Bazı Değerlendirmeler Bazı Üzerine Hadisler Şiirlerindeki Bâtevî’nin Hüseyin Molla 16 15 14 13 ayet vehadisleretelmihte Değerlendirmeler le demiştir: lah’ın âlemi yaratmayacağı” hususundaki rivayete telmihte bulunarak şiirlerinde şöy- girmeyeceğiz. konulara teknik gibi tenkidi metin ve sened üzerinde hadisler konusu söz için cağı zorlaya sınırlarını tebliğin bir Böyle yapacağız. değerlendirmeler kısa üzerinde lar Sensin kevserinsunucusu) Levlak’ın sultanıbuyur Yedi feleğin binicisi,kıymetlisi ( Buyeryüzünün,. Tu yîeysaqiyêkewser Belê sultanêlewlakî Suwarê heft-ieflaki Hilo carek jivîxakî (Hepsi) Onuniçinsunuldu(yaratıldı) Arştan arzınmerkezinekadar Yedi feleğin(binicisi,sürücüsü,)kıymetlisi (Levlak tahtınınsahibi, zaman çoğu eserlerinde gibi edebiyatçı ve âlim Müslüman birçok diğer de Bâtevî kullan hadis eserlerinde de Bâtevî’nin Hüseyin Molla gibi âlim Müslüman Her Bazı Üzerine Hadisler Şiirlerindeki Üzere Olmak Mevlid Başta Bâtevî’nin Sadinî, s.95. Sadinî,s.88. beyitte bilinenbirolayı,atasözünüvb. hatırlatmasanatı.(Bkz. Telmih, anlatılmak istenen şeyi söz arasında imalı olarak belli etme, açıkça söylememe, bir dizede veya lenen şiirleresasalınmıştır. (Nubihar Yay., 2.Baskı, İstanbul2011) Onun şiirlerindeki hadisler incelenirken, M. Xalid Sadinî’nin Mela Huseynê Bateyî adlı kitabında der Ji bowîhatekêşanê Li ‘erşîtaxake Suwarê heft-ieflake Xudanê textêlewlake Al- olmasaydı o yaratıldığı, hatırına Peygamber Hz. “herşeyin Bâtevî Örneğin, Biz de onun hadislere yaptığı telmihlerden tespit edebildiklerimizi arz ederek bun- 15 14 16 bulunmuştur. Bilindiğiüzeretelmih edebi sanatlardandır. TDK Sözlüğü, Telmih md.) . 13 - - - 21 20 19 18 17 telmihte bulunduğugörülmektedir. rivayetlere eden ifade yaratıldığını nurdan Muhammed’in Hz. ve yaratıldığı med’in önce yaratıldığı, Hz. Âdem daha (yaratılış esnasında) çamur halindeyken Hz. Muham- olduğu kanaatindedirler. rivayet bir uydurma genelde hadisçiler da kullanılmışsa kaynaklarında tasavvuf ve edebiyat bazı şekilde bir yaygın rivayet bu Ancak rivayettir. bir nakledilen desiyle Cumle eşyaminjibowîçêkirin Ney tuyîneycennetûnarêmezin Min netînanewucûdêtabiferş Ger nebûyaewMuhemmedlewhûerş Ona “habibim Ahmed ol”dedi (Allah nurundanbirkabzaaldı, Hêj nelewhûenbiyayêmuhteşe Hêj neerşûferşkursîqelem Gotî wê“KûnîhebîbîEhmeda” Girte yekqebzejinuraxweXweda Hz. Âdemçamurkenonebiidi.) ( Binlerce yılgeçmiştekaldı, Ew nebîbûÂdemhêjavûherî Nê hezaransaliçûneaxerî Hz. Âdemdahaçamurkenonebiidi.) (Onun içinyaratıldıbuâlem Nebî bûhêjherîÂdem Ji bowîçêbûev‘alem daha Âdem’den Hz. Peygamber’in Hz. de şiirlerde aşağıdaki Bâtevî’nin Mesela ifa- halaktu’l-eflake” lema levlake “levlake rivayet bulunulan Yukarıdatelmihte Herşeyi onuniçinyarattım.) Ne sen(kalem),necennetcehennem Ne levh,nearş,ferşiyaratmazdım ( OMuhammedolmasa, Sadinî, s.181. Sadinî, s.184. Sadinî, s.89. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2009,s.132-134. Yıldırım, Ahmet bkz. için ğerlendirmeler de- geniş ilgili Konuyla no:2123. 192 2, 1988, Beyrut Keşfü’l-Hafâ, Muhammed, b. İsmail Aclûnî, Sadinî, s.183. 18 19 20 17 21 TasavvufunDayanakları, TemelHadislerdekiÖğretilerinin Nurullah Agitoğlu Nurullah

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 123 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 124 Molla Hüseyin Bâtevî’nin Şiirlerindeki Hadisler Üzerine Bazı Değerlendirmeler Bazı Üzerine Hadisler Şiirlerindeki Bâtevî’nin Hüseyin Molla 25 24 23 22 üzere muteberkaynaklardamevcuttur. gelmek başta Camiu’s-Sahih’leri el- Muslim’in ve Buhari edilen kabul kaynakları dır. Kadın kocasının evi ve çocukları için çobandır” hadisidir. Bu hadis en sahih hadis nız ve güttüklerinizden sorumlusunuz. Yönetici çobandır. Erkek aile halkının çobanı te bulunmuşveşöyledemiştir: piniz çobansınız ve hepiniz idareniz altındakilerden sorumlusunuz”. Hadisine telmih duğu yolundagörüşlerbelirtilmiştir. ne deinsanvardı.” cennet, ne ateş / cehennem vardı. Ne melek, ne gök, ne yer, ne güneş, ne ay, ne cin ve ne kalem, ne Levh, Ne yoktu. şey hiçbir daha vakit O duruyordu. dolaşıp yerlerde ği ilk yarattığı şey senin peygamberinin nurudur. O nur, Allah’ın kudretiyle onun diledi önce Allah’ın şeyden Her Cabir! “Ey buyurdu: Şöyle sordum. misiniz?” diye söyler bana şeyi yarattığı ilk önce şeyden her Allah’ın olsun, feda sana Anam-babam sulü! Burada telmihte bulunulan rivayet yukarıda da belirtildiği gibi “ hepiniz çobansı- hepiniz “ gibi belirtildiği da yukarıda rivayet bulunulan telmihte Burada Merhaba bizegeldibaşımızıntacı) (Ey ümmetinçobanımerhaba hoşgeldin Merheba hatbomenûradewletê Merheba hatişivânêummetê Bütün ümmetinçobanısınsen) Biliyorum kihoşçobansınsen sahibisinsen Kur’anın (Enbiyanın imamısınsen Şivanê ûmmetêyekser Yeqîn imezxweşşivanîtu xudanîtu Li Qur’anê Îmamê enbiyanîtu Örneğin Bâtevî Hz. ümmetine Peygamber’in çobanlık yaptığını ifade ederek, “he- ol- mevzu ve görmemiş kabul tarafından muhaddisler de rivayetler tür bu Ancak anlatıyor: Cabir Hz. şöyledir: rivayet bir gelen ilgili hususla Bu Levh vemuhteşempeygamberleryok(ikenovardı) Arş, ferş,kürsüvekalem, mizî, Muhammed b. İsa,Sünenü’t-Tirmizî, Mısır1975,Cihad27. Tir20; İmaret Trz.,el-Câmiü’s-Sahîh,Beyrut, el-Kuşeyri, Ebu’l-Hasan Muslim, 11; Cumua 1; kam, İsmail, b. Ebu Muhammed Buhari, Abdillah Sadinî, s.206. Sadinî, s.94. Aclûnî, 1,302no.827; Rivayetileilgili geniş değerlendirmeleriçinbkz. Yıldırım, s.136-137. 23 22 24 25 , I-VI, Beyrut 1987, Nikah, 81, 91; el-Câmiü’s-Sahîh81, Ah- Nikah, 1987, Beyrut I-VI, , “Ey Allah’ın Re- Allah’ın “Ey - - - - met olduğunadairrivayetleretelmihtebulunduğugörülmektedir: telmihte bulunduğugörülmektedir. Muteber kabul edilen kaynaklarda geçen bu rivayet ve aynı konudaki diğer rivayetlere 31 30 29 28 27 26 bulunarak şöyledemektedir: Şfai, meidn üü gnh işleyenleredir.” şöy- günah Rasûlullah göre, büyük rivâyete ümmetimden Enes’den Hz. buyurmuştur: “Şefaatim, bakılabilir: le rivayete şu da Ummetun muznibetunRebbunxefûr Ummeta Ehmednivîsiehlênûr Mesela Bâtevî Hz. ümmetinin Peygamber’in diğer ümmetlere göre hayırlı bir üm- Hz. Peygamber “İnsanların en hayırlıları benim çağdaşlarımdır.” Buyurmuştur.çağdaşlarımdır.” benim hayırlıları en “İnsanların Peygamber Hz. Günahkar ümmetseRabbimizgafurdur) (Ahmed’in ümmetiniehl-inurolarakyazdı Li dîwanêbikemehder Şefa’et kexetayême Rehîm ûruhnumayême Here pêşîXudayême Yinetelmihte hadislere dair edeceğine şefaat ümmetine Peygamber’in Hz. Bâtevî uaıa fd eie H. egme’n eat tei hususun- etmesi şefaat Peygamber’in Hz. edilen ifade Yukarıda Kevser havuzundanbirtasiçecek) (Ben onaşefaatçiyimmahşergünü Dê vexutewtasekavakewserê Ez şefî’êwîmeroja mehşerê Günahkarlar içinyardımcı vesığınak) (Her ikialemdeyardımcı veşefaatçi Bo gunehkaranpenahûpişt‘ewn Destegîr ûmustexasîherdu kewn Divanda bizeyardım et) Hatalarımıza şefaatet Rabbimizin huzurunaçık (Rahman verahim Buhârî, Şehâdât 9;Müslim,Fedâilu’s-Sahâbe 208. Sadinî, s.183. Sünenü EbiDavud,Daru’r-Risale, Beyrut2009,Edeb:21. El-Eş’as, b. Süleyman Dâvûd, Ebû 37; Trz.,Zühd: Mısır Mace, İbn Sünenü Ebu Abdillah, Mâce, İbn Sadinî, s.179. Sadinî, s.177. Sadinî, s.96. 26 28 27 30 Nurullah Agitoğlu Nurullah 29 31

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 125 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 126 ifade etmektedir. da olduğunu toplumu hayırlı en zamanının kendi kuşağının her ümmetin hadîs, bu Dolayısıyla belirtmektedir. olduğunu topluluğu hayırlı en insanların neslin, her raki onlardan sonra gelenler, sonra da onların arkasından gelenler” ifadesi, sahabeden “Sonra son- devamındaki, hadîsin Fakat vurgulanmaktadır. olduğu nesli hayırlı en lığın insan- bütün de hem ümmetin bu hem Sahabe’nin hadîsinden yukarıdaki gamber’in Pey- geçmektedir.Hz. kaynaklarda gibi Muslim Sahih-i ve Buhari Sahih-i hadis Bu Değerlendirmeler Bazı Üzerine Hadisler Şiirlerindeki Bâtevî’nin Hüseyin Molla 35 34 33 32 Hüseyin Bâtevî’nin de eserlerinde hadis kullanması kaçınılmazdır. Zira Müslüman Zira kaçınılmazdır. kullanması hadis eserlerinde de Bâtevî’nin Hüseyin Molla gibi âlim Müslüman Her vardır. şiiri birçok üzerine doğa ve aşk Sevgi, tadır. bulunmak de eserleri ve şiirleri başka Mevlid’den Bâtevî’nin Hüseyin Molla olan sonra yazılmış olan hemen bütün Kürtçe mevlitlere kaynaklık etmiştir. Klasik bir şair daha bölgede mevlidi, Batevî’nin dolayı olmasından mevlit bilinmemektedir.İlk dar ka- mevlidi Bâtevî’nin hiçbiri rağmen olmasına yazılmış mevlitler farklı kadar müze günü- sonra Bâtevî’den Hüseyin Molla olmuştur. öğretilir sonra hemen Kerîm’den tan sonra, Kürtler arasında yaygın olarak okunmaya başlanmış ve çocuklara Kur’ân-ı lidini ilk defa Kürtçe yazmış olması hasebiyle dikkat çeker. Bâtevî bu mevlidi yazdık mev- Peygamber’in Hz. Bâtevî, söylenen olduğu sahip konuma bir önemli çok sonra kaydedilmiştir. görünmektedir: Hz. Peygamber’in onlaraşahitolundediğinakledilir.Hz. Peygamber’in rivayetlerde oldular.”Bazı şahit buna insanlar ve yarıldı ikiye ay zamanında gamber yer alan bir olaya dayanmaktadır. Bu olay hadiste şöyle ifade edilmektedir: “Hz. Pey- Miladî 17 ve18.asırlarda yaşayan ve klasik Kürt edebiyatında Ahmedê Hanî’den SONUÇ kaynaklarında hadis meşhur en gibi sahihleri Muslim’in ve Buhari da olay Bu Yukarıda değinilen “inşikak-ı kamer” denilen husus hem ayet Tek işaretinleayikiyeyarıldı) (Ahmed, gözünkaymadı Yek işaretateinşeqqelqemer Ehmeda çavêtemazaxelbeser bulunmuş telmihte rivayetlere ilgili ile yarılması ikiye ayın de şiirinde şu Bâtevî 54 vd. Tirmizi,44-45; Tefsir, Sıfatü’l-Münafıkin, Muslim, Tefsir,Menakıbü’l-Ensar,36; Buhari, 1; Bkz. 54, derler.”Bkz. Kamer, 54/1,2. “Kıyamet yaklaştı, ay yarıldı. Onlar ise ne zaman bir mucize görseler yüzçevirir ve bu daimi bir sihirdir Sadinî, s.232. Abdullah Aygün, http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kurana-gore-en-hayirli-ummet 32 33 35 34 hem de hadislerde - - Özel, Ahmet, ‘’Mevlid”, Ahmet, Özel, Muslim, Ebu’l-Hasanel-Kuşeyri, Etkisi Hayreddin, Kızıl, kish or Turkic Volume 7/3,Summer2012,p.1499-1516, Ankara-Turkey. Turof History and Literature Languages, The For Periodical International - Studies İçli, Ahmet, “Yaratılışın Öyküsü Olarak Mevlid: Mevlid Ve Mitoloji İlişkisi”, Turkish İbn Mâce,Ebu Abdillah, SünenüİbnMace,Mısır Trz. Ebû Dâvûd,Süleymanb.El-Eş’as,SünenüEbiDavud,Beyrut2009. Buhari, Ebu Abdillah Muhammedb.İsmail, Diyarbakır, 2010. Abidin, Zeynel Amidi, Dergisi, Cilt5, Aksoy,Mevlidler” Edebiyatı’nda “Eski Türk Hasan, Ankara 2004,XXIX,482. Aksoy, Hasan, “Mevlid; Türk Edebiyatı”, Aclûnî, İsmailb.Muhammed,Keşfü’l-Hafâ,Beyrut1988. KAYNAKLAR daki örneklerdedeaçıkçaortayaçıkmaktadır. yukarı- kullandığı rivayetleri sahih de yerde birçok Bâtevî’nin bilinmektedir.Ancak düştükleri duruma bu bazen eserlerde edebi özellikle âlimlerin olmayan hadisçi ten ve sağlambirbilgiyesahipolduğunuortayakoymuştur. muştur. Bunu da ustaca yaparak edebiyatta olduğu İslamî ilimlerde de mahir olduğunu linde bazendetelmihşeklindeolabilmektedir. şek- iktibas naslardan dini bazen Bu beslenir. kaynaklardan vb. tasavvuf hikâyeleri, evliya ve peygamber hadisler, sonra daha Kur’an, öncelikle eserleri edebiyatçıların Şemseddin Sami, Kamus-ı Sadınî, M.Xalid, Mesleki Aylık Dergi, Mayıs-Haziran,1971,s.190. “Mevlid”, Necla, Pekolcay, XXIX, 475. Bâtevî’nin şiirlerinde bazen mevzû hadislerin kullanıldığı görülmektedir. Meslek - bulun - telmihte hadislere bazen şiirlerinde üzere olmak mevlid başta de Bâtevî , Ankara Ü.SBEDoktora Tezi, Ank. 2010. Sayı 9,2007,323-33. Mela HuseynêBâteyî,, iabkr e ersnei iiAlyşa iooi Unsurların Mitolojik Anlayışta Dini Çevresindeki ve Diyarbakır , Seyda Yay.Seyda Enâm, Sâhibil Mevlidi Şerhil bi- Enam Behçetül Türkiye Diyanet Türkiye Türki, Çağrı Yayınları, İstanbu12010. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, Dini, Ahlaki, Edebi, Ahlaki, Dini, Dergisi, Başkanlığı İşleri Diyanet el-Câmiü’s-Sahîh, Beyrut, Trz. Nubihar Yayınları, İstanbul2011. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Vakfı el-Câmiü’s-Sahîh, I-VI,Beyrut1987. , Türkiye Ansiklopedisi, Vakfı İslam Ansiklopedisi, Araştırmaları Nurullah Agitoğlu Nurullah Ankara 2004, Ankara Literatür -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 127 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 128 ummet http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kurana-gore-en-hayirli- Aygün, Abdullah Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2009. Yıldırım, Ahmet, 115-133. Bir Dergisi,s. Fakültesi İlâhiyat 2012 Üniversitesi 1, Uludağ Sayı: 21, Analiz”, Cilt: Karşılaştırmalı ile İller Bazı ve Geleneği Mevlid “Diyarbakır’da Mehmet, Yanmış, İstanbul 2012,s.501. müzde icra Ediliş Tarzları”, Günü- Olarak Müzikal ve Mevlidler Kürtçe Çevresinde ve “Cizre Mehmet, Traşçı, Tirmizî, Muhammedb.İsa, Değerlendirmeler Bazı Üzerine Hadisler Şiirlerindeki Bâtevî’nin Hüseyin Molla Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları Bilim, Düşünce ve Sanatta Cizre (Sempozyum Bildirileri), Sünenü’t-Tirmizî, Mısır1975. , Türkiye

* tespit edilmiştir: bulunduğu kuşak yedi arasında yazarı Şerîf Mevlid-i ile, Kaval) (Salih Salih Molla Şırnak iline bağlanmıştır.Bugün bu köye yakın Kaval köyünde yaşayan torunlarından birlikte ilçesiyle Beytüşşebap tarihinde köy,1991 bulunmaktadır.Bu köyünde yaka) (Mevlid) yazarıiçin;tümMüslümanveSalihlereBâteli bufakîreFatiha” ve Fatiha okunmasınıistemiştir. duâ fakire bu Bâteli yazan Mevlid’i beytinde iki son Sadece vermemiştir. bilgi hiçbir hakkında kendisi metninde Mevlid bilinmemektedir.tarihleri ölüm ve doğum Hüseyin’in Hüseyin’dir.Molla Molla olan torunu bunun ise yazarı Şerîf’in Mevlid-i edilmektedir. tahmin olduğu hayatta başlarında yüzyıl 18. Ahmed’in Molla anıl mıştır. olarak Batevî sonra bundan Aile yapmıştır. imamlık burada ve göçmüş köye bu birlikte Osman, Mehmed’le kardeşleri ve talebiyle Ahmed sakinlerinin köyü Bâte kabirleri Pirusan/Piruşan köyündedir. Sonra, torunu ve Mevlid yazarı Molla Hüseyin, aşiretinden Mizurî köyündendir.Pirusan/Piruşan Mustafa’nın Beytüşşebab’ın Molla olup, oğlu ve Onun Kürtlerinin Irak aslen ailesi göre, ifadesine gelenlerin yundan so- Ahmed, Molla Mustafa’dır. Molla adı Babasının dedesidir. onun Ahmed, Molla kayıtlara karşın yaptığımız araştırma sonucunda asıl adı Molla Hüseyin el-Batevî’dir. kaydetmiştir.Bu olarak adını Ahmed kaynaklarsa doğrulamamaktadır.Bazı bunu lar araştırma yapageldiğimiz ki almıştır yer şeklinde el-Ertûşî Hasan ilk adı baskılarında Şerîf’in Mevlid-i (Kurmancî) Kürtçe bulunmaktadır. bilgiler doğrulanamayan 4. 3. 2. 1. (Güney- Bâte halen mezarları kardeşlerinin ve Hüseyin’in Molla yazarı Mevlid Tercüme:”Hemnüshanın bu hem için; imamı dört her Sünnet’in) (Ehl-i yolun bu Bû fakîr-i BâteîEl-Fatiha Bû cemi’-imüslimînosâliha Hem jibonakâtib-ivînüshaé Hem jiboherçârimâm-ıcaddeé ve çelişkili kaynaklarda hakkında Bâtevî Molla-i yazarı Şerîf Mevlid-i Kürtçe Araştırmacı, Yazar Molla Tahir Molla Hüseyin(Mevlid Yazarı) Molla Mustafa Molla Ahmed MOLLA HÜSEYİNEL-BÂTEVÎ VE KÜRTÇE MEVLİD-İ ŞERÎFİ Müfid YÜKSEL - - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 129 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 130 Molla Hüseyin El-Bâtevî ve Kürtçe Mevlid-i Şerîfi Mevlid-i ve Kürtçe El-Bâtevî Hüseyin Molla Mevlid’indeki Merhabâilebaşlayanbahirlerinaynısıvetercümesi gibidir: Çelebî bahirler,Süleyman başlayan ile edilebilmektedir.Merhabâ tesbit Hatta tinden benzemekte Şerif’ine Mevlid-i Türkçe 825/1422) Amidî tarafından basılmıştır.Arapça birşerhiyapılmışolup,buşerhDiyarbakır’da el- Zeynelabidîn Şerîf’in Mevlid-i Kürtçe bu Yineneşridir. ilmi en yapılmış kadar Molla ve tarafından gerçekleştirilmiş.neşir,Abdüsselâm Bu ana Mevlid’in şu Kürtçe Abdüssamed Molla İstanbul’da birlikte girişle ve araştırma bir geniş ilgili ile hayatı müellifin ise baskısı önemli basılmıştır.Son şekilde bir tahkikli dayanılarak halarına nüs- yazma bazı tarafından Doskî İbrahim Muhsin ile Doskî Tahsinİbrahim huk’ta, Irak-Do- yılında yapılmıştır.1996 baskıları çeşitli dışında bunun rılmıştır.Mevlid’in bastı- matbaasında İstanbul’da Kâmil tarafından Ahmed el-Arvâsî Şefik Muhammed basılmıştır.Şeyh Kahire’de tekrar tarihinde 1327’de 1324 sonra tarafından Daha miz tadır. almak yer 21’de No: Kütüphanesi) Halk İlçe (Nevşehir-Ortahisar Kütüphane Milli Ankara yine olup, tarihli istinsah H.1331 ise nüshası sağlam bir Diğer almaktadır. yer YazmalarıNo:4390’da Kütüphane Milli Ankara olup, tarihli istinsah 1240/1825 1996:11) Doskî, İ. verilmiştir.(Tahsintarihler Doskî-Muhsin aynı İ. verdiği Beğ’in Zeki Emin M. olarak tarihleri doğum-vefat El-Bâtevî’nin Hüseyin Molla da konusudur.Burada söz hatalar ciddi de bilgilerde önsözündeki neşrinin yılındaki 1996 Mevlid’in kî’nin Dos- İbrahim Muhsin ile Doskî İbrahim Tahsinanlamda Bu çelişmektedir. tümüyle bilgilerle aldığımız torunlarından bizzat sahibinin Mevlid yukarıda, 2006:446) Beğ, Zeki Emin M. ( de belirtmekteyse yaşadığını arasında tarihleri 820-900 H. olduğunu, M. Emin Zeki Beğ, Zeki Emin M. 9. 8. 7. 6. 5. Kürdçe Mevlid tertip ve kısmen mana olarak Süleyman Çelebî’nin (vefatı:Bursa- Çelebî’nin Süleyman olarak mana kısmen ve tertip Mevlid Kürdçe Râ- Ahmed arkadaşlarından yakın Nursî’nin Said-i Bediüzzaman ilkin, Mevlid nüshası tarihli eski en bilinen olup, nüshaları yazma el çeşitli Şerîf’in Mevlid-i Molla Salih(HalenhayattaveKavalköyündeyaşıyor. Köyünimamı) Ali Molla Salih Ali Hüseyin (Kavalköyüneyerleşmiştir.) adlı eserinde isminin Ahmed isminin eserinde adlı Kurdistan ve Meşâhiru’l-Kurd ona nazîre olarak yazıldığı olarak nazîre ona me- - 1 Süleyman ÇelebiMevlidi Nûr-ı çeşm-ievliyâvüasfiyâ Sensin olsultân-ıcümleenbiyâ Ey yaradılmışlarunsultânısen Ey gönüllerderdinün dermânısen Hem penâhıbendevüâzâdenün Destgîrisin kamuüftâdenün Ey kamudüşmişlere sendestgîr Ey cemâlıgünyüzibedr-i münîr Senin içünoldıkevnilemekân Merhabâ eypadişah-ıdûcihân Merhabâ sensinŞefîu’l-Müznibîn Merhabâ eyrahmetenlilâlemîn Merhabâ eyhâs-ımahbûb-ıCelîl Merhabâ eykurratu’l-Ayn-ı Halîl Merhabâ uşşâkasâkîmerhabâ Merhabâ eycân-ıBâkîmerhaba Merhabâ eyçâresizler eşfa’ı Merhabâ eyâsîümmetmelcei Merhabâ eyHakk’danolmayancüda Merhabâ eymâhuhurşîd-ihüda Merhabâ eyâşina-yıZü’l-Celâl Merhabâ eybülbül-ibâğ-ıcemâl Merhabâ eyderde dermânmerhabâ Merhabâ eySırr-ı Furkânmerhabâ Merhabâ eykân-iirfânMerhabâ Merhabâ eyâlîSultanmerhabâ Çağrışuben didilerkimmerhabâ Cümle zerrât-ıcihânidübnidâ Gam gidübâlemyenidenbuldıcân Yaradılmış cümleoldışâduman Süleyman Çelebi, Mevlid, Rıza Efendi Neşri,1327:8-9; Faruk K. Timurtaş Yayını, 1990:IX, 29, 99-101 1 Müfid Yüksel Müfid

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 131 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 132 Molla Hüseyin El-Bâtevî ve Kürtçe Mevlid-i Şerîfi Mevlid-i ve Kürtçe El-Bâtevî Hüseyin Molla 2 Merhabâ matlûb-ıâlemhertûyi Merhabâ eytûjiHakknâbicüda Merhabâ eynûr-ı hurşîd-iHuda Merhabâ eyâşina-yıZi’l-Celâl Merhabâ eybülbül-ibâğ-ıvisâl Merhabâ eymâh-ıtâb-ılâyezâl Merhabâ eyâfitâb-ıbîzewâl Merhabâ tûyiŞefîu’l-Müznibîn Merhabâ eyrahmetenlilâlemîn Merhabâ eyhâs-ımahbûb-ıCelî Merhabâ eykurratu’l-Ayn-ı Halîl Merhabâ eycân-ıcânânmerhabâ Merhabâ eyşems-itâbânmerhabâ Merhabâ eykân-iirfânmerhabâ Merhabâ eyâlîSultanmerhabâ Merhabâ uşşâk-ısâkîmerhabâ Merhabâ eycân-ıBâkîmerhabâ Merhabâ eydermân-ıderdan merhabâ Merhabâ eySırr-ı Furkânmerhabâ Kérne gâzîpékvegotinmerhabâ Cümle zerrât-ıcihândâevnidâ Molla HüseyinEl-BâtevîMevlidi Son nefesdîdârınileşâdkıl Yâ Habîballahbizeimdâdkıl Buldı bâğ-ıma’rifet‘ayn-ıkemâl Oldı zâilzulmet-icehlüdalâl Gü lcemâlungülşenitdiâlemi Çünki nûrunrûşenitdiâlemi Ey nübüvvetmührinünsenhâtemi Ey risâlettahtınınsenhâtimi Hüseyin el-Batevî, Mevlid,Seyyid Şefik Arvasî Neşri:24-25;Nubihar Yayınları Neşri:2006:106-109 2 5 4 3 Hüseyin El-Bâtevî’nin Mevlid-i Şerîf’i olmuştur.Hüseyin El-Bâtevî’ninMevlid-iŞerîf’i Molla okunanı yaygınlaşıp karşın, olmasına alınmış kaleme Şerîf Mevlid-i birçok de Şerîf’idir. AynıMevlid-i Kürtçede Çelebî’nin şekilde Süleyman yaygınlaşan okunup olup, meşhur fazla en arasında bunlar karşın, olmasına Şerîf Mevlid-i Türkçe Birçok el-Hânî’nin Ahmed lara, olarak aynıdır. Merhabâ eynûr-ı çeşm-iasfiya Merhabâ sultân-ıcümleenbiya Merhabâ halk-iketiradestgîr Merhabâ eybedr-i âlemyâMünîr Merhabâ hâtbûmenûradevleti Merhabâ hâtişivân-iümmeti Merhabâ eyewliyâraserweri Merhabâ eynûr-ı Hakkramazhari Merhabâ ewlâd-ıHâşimher tûyi dan MollaSalihKaval veİdrisKavalilearaştırmacıHakkari’li Halid Yalçın’a teşekkürüborçbiliriz. Mevlid-i Şerîf müellifi Molla Hüseyin El-Bâtevî ile ilgili bilgilerini bizimle cömertçe paylaşan ahfadın- çocuk- hatmeden Kerim’i Kur’an-ı medreselerinde Kürt Şerîf, Mevlid-i Kürtçe Bi’aşk oşevqekhûnbibéjines-Selât Ger dévitinhûnjinârébinnecât Molla HüseyinBâtevî ‘Işk ilederd ileidines-Salât Ger dilersizbulasızoddannecât Süleyman Çelebi mana ise beyit tekrarlanan olarak nakarat arasında tevşihler ve bahirler Özellikle Ahmed Ramiz’inKahireneşrindeyer almamaktadır. Bahirler ve tevşihler arasındaki bu beyit, Ankara Milli Kütüphanede bulunan en eski tarihli yazma ile, da Merhababahirlerifarklılıkgöstermektedir. etmektedir.arz farklılık arasında Aynınüshalarında yeni ve eski Mevlidi’nin Çelebi Süleyman şekilde Merhaba bahirleri, 1240 Tarihli yazma nüsha ve Ahmed Ramiz neşri ile diğer yazma ve matbu nüshalar kitabından önce okutulur, çoğunlukla ezberletilir. çoğunlukla okutulur, önce kitabından Nubihâr 3 4 5 Müfid Yüksel Müfid

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 133 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 134 enlbdn lAiî BheulEâ Bşri eld’-eî SV (Kürtçe (SAV) Mevlid’in Arapça şerhi),Diyarbakır. Mevlidi’n-Nebî Bişarhi Behcetu’l-Enâm El-Amidî, Zeynelâbidîn İstanbul Yayınları, M.E.B Timurtaş, K. Faruk Hazırlayan: Mevlid, 1990. Çelebî, Süleyman Mevlid-i Şerîf, Tashih Ve Musahhah Neşir:RızaEfendi,Matbaa-i Ahmed Kâmil,İstanbul 1327. El-Brusevî, Mahmud bin Paşa Ahmed İvaz bin Çelebî Süleyman Yazma Nüsha,Riyad-KingSaudUniversityLibrary, No:6755 Süleyman Çelebî bin İvaz Ahmed Paşa bin Mahmud El-Brusevî, 1028. Mevlid-i Şerîf, yide Kerimete,Önsöz Ve İlave:Muhammed Ali Avnî, Dâru’z-Zaman,Şam-Suriye Muhammed Emin Zeki Beğ, 2006. Meşâhiru’l-Kurd Ve Kurdistan, Tercüme: Es-Sey- Nubihar Yayınları, İstanbul El-Amidî, Tâhir Muhammed Molla Yayın:İbn Muhammed Abdussamed Abdülbâsıt Molla Hüseyin El-Bâtî Eş-Şâfi’î El-Hakkârî, 2006. Mevlidu’n-Nebî (SAV), Tahkik Ve (SAV), Yazma Mevlidu’n-Nebî Nüsha,Nevşehir-Ortahisar İlçeHalkKütüphanesi,No:21 1328/1331. El-Hakkârî, Eş-Şâfi’î El-Bâtî Hüseyin Molla Nüsha, MüstensihBelliDeğil, Ankara MilliKütüphane,No:4390 (SAV),YazmaMevlidu’n-Nebî 1240. El-Hakkârî, Eş-Şâfi’î El-Bâtî Hüseyin Molla İstanbul Molla Hasan El-Ertûşî, 1350. Mevlidu’n-Nebî (SAV), Osman Beğ Matbaası, Asitâne- med Kâmilmatbaası,Dersaâdet Molla Hasan El-Ertûşî , 1327. Mevlidu’n-Nebî (SAV), Seyyid Şefik Arvâsî neşri, Ah- Molla HasanEl-Ertûşî,1324.Mevlidu’n-Nebî(SAV), Ahmed Râmizneşri,Kahire wî, Çaphâne-iHawar, Dohuk-Irak WeBehremi-yi Bâteî Mela-yı 1996. İbrahim, Muhsin Tahsinİbrahim-Doskî, Doskî, Babé Zérevanî,2002-2003.MelaHisénéBateyî,NûbiharDergisi, sayı:87-88 Kaynaklar Şerîfi Mevlid-i ve Kürtçe El-Bâtevî Hüseyin Molla Kürtçe Mevlid-i Şerîf’in Nevşehir OrtahisarİlçeHalkKütüphanesi NüshasınınSonSayfası Kürtçe Mevlid-i Şerîf’in Kürtçe Mevlid-i Şerîf’in NevşehirOrtahisarİlçeHalkKütüphanesiNüshasınınİlkSayfası Kürtçe Mevlid-iŞerîf’in Molla HüseyinBâtevîMevlidininbazınüshaları: Müfid Yüksel Müfid

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 135 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 136 Molla Hüseyin El-Bâtevî ve Kürtçe Mevlid-i Şerîfi Mevlid-i ve Kürtçe El-Bâtevî Hüseyin Molla Kürtçe Mevlid-i Şerîf’in Kürtçe Mevlid-i Şerîf’in Ahmed RamizNeşrininSon Sayfası Kürtçe Mevlid-i Şerîf’in Kürtçe Mevlid-iŞerîf’in Ahmed RamizNeşrininİlkSayfası MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ

III. OTURUM 13.30-14.30 Oturum Başkanı Doç. Dr. Hüseyin GÜNEŞ

Molla Hüseyin Batevî’nin Mevlidi ve Kaynakları Tahsin İbrahim DOSKİ

(Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî Fi’l-Mevlidi’n-Nebeviyyi) موضوع النور المحدى فى المولود النبوى Khaled IBRAHIM

Molla Musa el-Celâlî’nin Mela-i Batevî’nin Mevlidi Üzerinde Yazdığı Şerh Çalışması Yrd. Doç. Dr. M. Salih GEÇİT

Yekem Mewlûda Kurdî û Bandora Wê ya Li Mewlûdên Dû Xwe (İlk Kürtçe Mevlit ve Kendisinden Sonraki Mevlitlere Etkisi) Mehmet Zahir ERTEKİN Dur dê nûra te, zîyayê mêhr û mah Lê me‘ellahîl-celîl i, barigah

Nurundan bir incidir, ışığı güneş ve ayın Celil olan Allah’ın yanıdır senin makamın 1 * mişextî diErbîlêraderbasbûyî daxwaza danana kitêbekê di vê meselê jî da kirî. İbnî Duhye yê Misrî, ewê li sala 604 bû kes yekemîn ew Her bû. Muzeffer Melîk Turkmen) (yê Erbîlî Melîkê kirî çende ev Yekemînnebû. kesê da Kurdan nav di mewlûdê dana yan mewlûd bibêjinê: tekê tiş- salan sed şeş ji pitir bi bin- dizivirit. Yanî:lê mişextî -silav heftê Pêxemberî piştî despêka belavbûna ‘edetê gêrana ahengên mewlûdê li Kurdistanê bo destpêka sedsala ku bibêjim: divêt min tinê Bi ye. hindê ya ne delîve bikeyn.Çunkî ve şerî’etî layê ji Mewlîd El-SiracElMûnîrnivîsî,Melîkîhizardînarwekxelatdanê. binivîsît. Ew zana Şêx Ebû El-Xettab İbnî Duhye bû. Piştî wî kitêba xwe El-Tenwîr Fi kes jî bit daxwaz ji zanayekê dînî kiribit ku ew kitêbeka taybet li dor mijara mewlûdê yekemîn ew Belkî biken. da ahengê di pişikdarîyê pêkve da dikirin kom xwe nik li dikirin. Û ‘edetê vî melîkî bû her sal bi vê hilkeftê wî hijmareka zana û şêxên terîqetê mewlûdê li Kurdistanê gêran. Dibêjin: her ahengên sal wî yekê sê sed cara hizar bo dînar li miribû) van ahengan mişextî xerc 630 sala (li dikir Erbîlê li hukim feredînewê Muze- Melîk wî) hevrikê (û Selaheddînî demekîzavayê bi wî piştî Belê bin. îmaman Yekyên yan bin- lê -silav bit Pêxemberî mewlûda Çi bûn. mewlûdan ahengên wan ji Eyubî, Selaheddînê Piştî dewleta wan bi dûmahî veken. înayî,wî ew kar jî nehêlan xwe yên wan ji nik îmamên (cem) xwe derêxstîn. mewlûda bo rêkê bin- lê -silav berî ser demê dewleta Fatimî ya şî’eyan. Û wan ev çende kir da bi hêceta mewlûda Pêxem- li bû Qahîre bajêrê li gêran hatîne îslamî cîhana li mewlûdê ahengên resmên û rê car yekemîn ku gotin tête nebûnû jî salan sêsed ji pitir wan piştî belkî tab’îyan, û sehabî têne gêran, ewên bi navê mewlûdê têne nîyasîn, li ser demê pêxemberî -silav lê bin- û bit ku ew ahengên bi hilkeftina bûna serwerê mirovan Pêxemberê Xwedê -silav lê bin- rûdana bûna pêxemberî -silav lê bin- bo xelkê berhevbûyî dikir.berhevbûyî xelkê bo bin- lê -silav pêxemberî bûna rûdana kitê li wî caran Pitir behsê demekî bo dibûû amade kombûnê cihê li dînî zanayekê bû ew ‘edet ahengan, li gelekcihanjicîhanaÎslamêbelavbûnûKurdistanjîpişkek bûjê. Ji rastîyên aşkera ye bo her kesekêbi dîrokêûsîreta Pêxemberî dîrokêûsîreta kesekêbi her bo ye aşkera rastîyên Ji Li vê derê me ne li ber e em behsê mesela diristî û nediristîya gêrana van ahengan Li Kurdistanê her ji destpêka peydabûna mewlûdê û kombûna xelkî bo gêrana bo xelkî kombûna û mewlûdê peydabûna destpêka ji her Kurdistanê Li Yekemîn MewlûdaKurdî: mewlûdê) kitêbên danana û mewlûdê ahengên (gêrana ‘edete herdu ev hingî Piştî Araştırmacı, Yazar والنهاية ،البدايةدار الفكر 137/1986,13ابن كثير: ،البداية والنهاية دار الفكر JÊDERÊN MEWLÛDA MELAYÊ BATEYÎ 1 ev daxwazawîbobicihîna. Tehsîn ÎbrahîmDOSKÎ silav lêbin -silav -şareza - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 139 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 140 navê Mewlûd en- Nebî danada bo xwandinê bi sanahîtr lê bêt. Û ev kurtîye ye bi navê bin li da taybet nameyeka di û wergirt kitêbê vê ji kurtîyek rabû ew xwandin, nahête da rûniştinekê di û e dirêj û berfireh ya kitêbe ev ku jiber heyeû ‘ İkbura el-Ni’metu İtmam navê bi mezin ya wî Kitêbeka el-Hedisiye. El-Fetawî û Muhrîqe El Sewaîq mişextî. 973 sala li bû Mekehê li wî mirina wergirtibûû seydayan gelek ji Zanîn kiribû. cihan gelek li feqîyatî dinyayêû ser hatibû mişextî 909 sala li Misrê rojavaya herêma li tem Hey- Ebû taxê li ew çunkî Heytemî Dibêjin: ye. Se’dî yê Heytemî Mihemedê kurê e, û (Tuhfet’ul- Muhtac)ê û eve ye yê me divêt bi kurtî bideyne nasînê. Navê wî Ehmed mewlûdê bûxudanê Heytemî Hecerê îbn-î dî yê yeû me axiftina cihê ne Eve miribû. yê yekê îbn-î Hecerê ‘Esqelanî ye xudanê kitêba (Feth’ul- Barî) li sala li Barî) (Feth’ul- kitêba xudanê ye ‘Esqelanî Hecerê îbn-î yekê yê vehandî.Lew pêdivîyeembikurtîbideynenasînê. behsê wanjêderanûbihayêyê‘ilmîbikeyn. jêderek li ber destê wî hebûne wî mifa bo xwe jê wergirtî. Li vê derê me divêt bi kurtî Kurd û wî xelkê li mewlûdê berhev jî dibit bibite barsivikî. Demê wî ev kare kirî çend bawerîyê bû.Ûmewlûdawînivîsîjîpitirjihermewlûdekadîdihatexwandin. û i’tîmad cihê dî zanayekê her ji pitir Kurdan- nik -li Ew bû. Kurd melayên jêderên kitêba wî(Tuhfet’ul-şerha MinhacaÎmamêNewewîyeyekjimezintirîn Muhtac)ku daû Şafi’î Îmamê mezhebê di e mu’teber û muheq zanayên ji yek Hecer îbn-î çunkî bibêjîn: nevêt pê bûû Heytemî Hecerê îbn-î kitêba Kurdistanê li belav pitir hemîyan dnû melayan ew werdigêra li ser zimanê kurdî.. Wekî tête zanîn kitêba mewlûdê ya ji kitêbek bikurdîbirengêvehandinêlidormewlûdaPêxemberî-silavlêbin-nivîsî. hejdê zayînî jiyabû) yekemîn edîb û zanayê Kurd bû yê hizir di vê çendê da kirî, demê lê bêt. Li dûv zanîn û agehîyên me Mela Husênê Bateyî (li sedsala duwanzdê mişextî/ hindê kir ku ew mewlûdê bi kurdî binivîsinda kar li ber wan û li ber xelkî jî bi sanahîtr li hizir Kurd zanayên hindek demekî li Lew diviya. pê pitir demekê zêdetirû yaneka westî- çendê vê kurdîû zimanê ser li werdigêra wan bo dixwand, ‘erebî bi tiştê ew wî bekê bo wan dixwandû jiber ku kitêb bi ‘erebî hatibûne nivîsînû xelkî ‘erebî nedizanî, Bateyî Melayê Mewlûda Jêderên 2 Nêzîkî pêncî kitêbên wî hene.Ya ji hemîyan navdartir (Tuhfet’ul- Muhtac) eû El- eû (Tuhfet’ul-hene.YaMuhtac) navdartir wî hemîyan kitêbên ji pêncî Nêzîkî Di dîroka zanayên Îslamê da du ‘alim hene bi nasnavê (îbn-î Hecer) têne nasînê: têne Hecer) (îbn-î nasnavê bi hene ‘alim du da Îslamê zanayên dîroka Di Bi hizra min eve jêderê serekî yê Melayê Bateyî bû demê wî mewlûdnameya xwe Mewlûda îbn-îHecerî: Melayê Bateyî -wekî me gotî- mewlûda xwe bi kurdî û bi şi’r nivîsîda bo melayên Heta zemanê Melayê Bateyî, mewlûd li Kurdistanê bi zimanê ‘erebî dihate xwan- bi direwêûdanana hedîsandihategunehbarkirin,binêre: Li sala 544 hatibû ser dinyayê û li sala 633 miribû û her çende ew yek ji zanayên hedîsê jî bû, belê ew ابنكثير: ،البدايةوالنهايةدار الفكر 2 , 13/14 852 mişextî 852 - mewlûdê çêkirîye.Dihindekêjiwêdahatîye: ya xwevehandîûlivêderêembikurtîdêvanherdumeselan pêşçavbikeyn: nit ku ji bilî kitêba îbn-î Hecerî wî hindek jêderên dî jî hebûne demê wî mewlûdname ‘ilmî.Melayê Bateyî di du meselên girng da cuda ye ji îbn-î Hecerî. Tiştê hindê digehî rastîyên bidete xwe berê ku ji pitir şi’rî xeyala ser didete pal ku yê girtîye edebî layê mewlûda xwe bi kurdî û bi rengê şi’rê vehandîye. Tiştê hindê digehînit ku Bateyî piitr îbn-î Hecerî kitêba xwe bi ‘erebî û bi şêweyê pexşanê (nesrê) danayeû Melayê Bateyî dayê bo me aşkera dibitû ji bilî cudayiya serekî di navbera van herdu mewlûdan da ku demê em mewlûda îbn-î Hecerî û ya Melayê Bateyî hevberî êk dikeynhindek ji vê cu- binaxeyî vî ser Li dizivirit. wan yê edebî û ‘ilmî astê bo Ev ne. cuda jêk da mijaran behs jê diken êk in jî. Lê belê nivîserên wan kitêban di reng û şêweyê behskirina ji van yan jîhindektiştêndîjijêderênlêzêdekirîne? kurdî zimanê wergêrayeser Hecerî îbn-î mewlûda Bateyî Melayê erê ye: eve derê vê li Pirsîyar nebit. tê hinartinê serhatîya û rahib Behîrayê mesela tinê bi diket, babetan diket. jê behs kurtî bi Hecer îbn-î yên in mijar ew Eve dînî. vî bi wî hinartna rûdana rahibû bo ser dinyayêû serhatîya zarokînîya wî li nik Helîma Se’dîû çîroka wî digel Behîrayê bin- lê -silav Pêxemberî hatina Paşî giranbûyî. wî bi wî dayika demê diketû wî babê jiyana serhatîya da dûv di vediguhêzîtû vekuştinê ji ‘Ebdûllahî wî babê rizgarbûna û fîlî xudanên serhatîya diketû wî afirandna serhatîya û neseb behsê diket.Paşî bin- el-Enam. kitêbeka dî jî li dor mewlûdê heye bi navê Tehrîr El-Qiyam ‘İnde Zikrî Mewlîd Eysîd Mewlûda îbn-î Hecerî belav bûyî û hatîye nasîn. Ji bilî van herdu kitêban, îbn-î Hecerî (Fî sebîlîlah)bibexşî berfeqîr Hemberî yekkohêzêrêehmer e Serfê mewlûdameyekdirhem fere Dê vexwetewtasekavakewserê Ez şefî’êwîmerojamehşerê Mewlûda minherkesîmazinbiket Gotî wîPêxemberê‘alîsifet dana bihayê û xêr dor li taybet navbereka xwe kitêba pêşîya li Bateyî Melayê Mesela yekê:XêraDanaMewlûdê: hebit- zimanê çî -bi mewlûdan kitêbên yên serekî mijarên wan pitirîya çende Her Cudayî MewlûdaBateyîjiyaîbn-îHecerî: Demê em berê xwe dideyne mewlûda Melayê Bateyî em dibînîn ew jî behsê ‘eynî lê -silav Pêxemberî bihayê û qedr behsê kurtî bi da xwe mewlûda di Hecer Îbn-î Tehsîn Îbrahîm Doskî Tehsîn Îbrahîm - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 141 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 142 Jêderên Mewlûda Melayê Bateyî Melayê Mewlûda Jêderên 3 bû kuyekemînmexlûqXwedê afirandînûraMuhemmedîbû,demêdibêjit: ristîya wanbizanit. di- û rastî dereca wergirtbinbêyî jê gotine ev wî û Bateyî Melayê destê ber keftibite mewlûdan renge van ji yek nîne dûr dibêjîn: em Lew gotinan. renge van ji vala ya dîsên mewzû’ û bê binaxe di destê xelkî da hebûn. Lew wî vîya mewlûdeka dî binivîsit gotinên direwûbêbinaxe. û mewzû’ hedîsên ji tijî ên heyî, da xelkî destên nav di yên hatî da mewlûdan wan veguhastîn da xwe kitêbên di hedîsê îmamên yên rîwayetan wan ser daye pal kitêbê vê nivîsîna xwe yalidormewlûdê diketkanê boçiûçawa wîewçêkirîyeû aşkera diket ku wîbo ew dêbehsêxêradanamewlûdêbiken? çawa nebû. Vêca mewlûdan jîdana Kerxî Şêxê zemanê li ne xelîfeyanû çar her manê ze- li jî ne û bin- lê -silav pêxemberî zemanê li ne ku dizanî baş Ewî hebû. jî dîrokê dixwînîn emdibînînewqetvîbehsînaket.Boçi? Gote wê:(kûnîhebîbîEhmeda) Girtî yekqebzehjinûraxwe Xuda Melayê Bateyî -û berî Melayê Cizîrî jî- wekî gelek şêxên tesewwûfê li wê bawerê Mesela LiDû Afirandina NûraMuhemmedî: he- û gotin ji tijî mewlûdên gelek wî berî ku dibit aşkera Hecerî îbn-î gotina vê Ji kitêba behsê da xwe mewlûda pêşîya di Hecer îbn-î bibêjîn: dê da bersivê Di Belkî yekbibêjt:paMelayêBateyîevgotinejikîveînaye ji wî agehîya yeû şerî’etî û hedîsê mezinê zanayekê Hecer îbn-î kû ye Aşkera Hecerî îbn-î mewlûda em Demê vedigêrit.. jî wan kîsê ji gotinê û diçit da pê Û Ba bixûrûşerbetqedrêtemam Her kesêhazirbiketewyekte’am Şeyxê Kerxî,FexrêRazî,badîger Hem jişeyxanbûrîwayetevxeber Xeyrekê mazinjibohasildibî) (Derhemek bitserfêmewlûdanebî Hem ji‘Ûsmanû‘Elîçêbûeser Hem jiBûbekrû‘Ûmerhatevxeber Paşî dibêjit: Qedrê mewlûdêbizaninhûnkebîr Wî xwe daye paş ji wan gotinên nezan û direwîn dibêjin, wekî di pitirîya di wekî dibêjin, direwîn û nezan gotinên wan ji paş daye . xwe Wî 3 ? Romayî belav bû û li medreseyan hate şirovekirin û xwandinû demê dewleta romayî dewleta demê xwandinû û şirovekirin hate medreseyan li û bû belav Romayî kevit. derdi- rojê çavê ji ronahî çawa Kanê derkeftî. Xwedê ji e geşatîyek ye, yekê çêkirîyê peyda ku (peyv) logos yanî yekê kullî ‘eqlê digot: wî Û bûne. peyda nefsa mirov û gerdûn wî ji bûyeû wî ji bûyeû peyda ‘eqil wî ji yekêû cewherê ne: eve jî bûne.Ew peyda yekê ‘eqlê ji serekî cewherên çar Paşî ye. serbixwe cewherekê û bûnewer ew digot: afiranderê bûye egera peydabûna bûneweran yekemîn car (‘eqlê yekê) afirandû Eflatînî danan. hatîye mirî- bz. 270 sala li -ewê feylesûfê ve layê (Eflatonî) ji Yûnanî Belkî ew rutîşkirina hizreka felsefî ya Yûnanî yeku di binaxe da hizreka (wesenî ye) û nehatîye. da jî dirist hedîsên çi di yeû Îslamî binaxeyekê ne wê binaxeyê wergirtin, dî) jî li ser didaninû te’kîdê li hindê diken ku ewhizreka Îslamî ye ûji hedîsan hatîye nûra Muhemmedîewa ku hindek caran sûfî û kilasîkên me navê (Heqîqeta Muhemme nûra MuhemmedîjiXwedêhatîyeafirandin milaîket û‘erdbeheştjîhebûn. medî -silav lê bin- ne yekemîn mexlûq e hatîye afirandin. Çunkî berî wê ‘erş û kursî û nîne jî. Lê belê xwe eger em bibêjîn: ew ya dirist e jî jê tête zanîn ku ronahîya Muhem- kursîyê zivirand.Eveberî Adem bêteafirandin. ava tesnîmê. Û di rûbarên beheştê hate hilandin. Paşî milaîketan ew bir û li dor ‘erş û bi hevîrkirin hate beheştê li ax ew û înan ax hindek pîroz yê wî qebrê cihê ji û ‘erdî dada dî- milaîketên hindek -digel wî Vêca bînit. ‘erdî nîva ji teqnekê ku kir Cîbrîlî li tête veguhastin kû demê Xwedê vîyayî Muhemmedî -silav lê bin- biafirînit wî ferman Axbar) el- (Ke’b ji ya nedirist rîwayeteka ser didete pal bin- lê -silav da Pêxemberî afirandina serhatîya di ew belê Lê nehatîye. Hecerî îbn-î nik diketli jê behs Bateyî Paşî disûretêwîdahatedinyayê. veguhastin heta gehiştîye babê Pêxemberî -silav lê bin- û ji wî bo dayika wî hate dan. hate destî dûv ji li ronahîye dest ev wî Paşî dûndeha heyî. bo wî Ademî nik li ewa bû ew bo Ademî biçine sucdê. Ew sucde bi rastî ne bo Ademî belkî bo nûra Muhemmedî ku kirin hatîye milaîketan li ferman Demê danan. hate wî nik li nûre Ev afirandin. ye qelem û lewh û ‘erd û ‘esman hemî ji feyza vê nûrê hatine afirandinû piştî Adem hatî Ev felsefa bê binaxe di şirovekirina destpêka afirandinê da li ber sîbera dewleta sîbera ber li da afirandinê destpêka şirovekirina di binaxe bê felsefa Ev afirandina hizra binaxeyê ku digehînin hindê da meseleyê vê di Vekolînên‘ilmî Pirsîyar li vê derê eve ye: erê ew kesên wekî Melayê Bateyî dibêjin: berî her tiştekî Her çende ev rîwayete -wekî zanayên hedîsê dibêjin- ya bê binaxe ye û çi rastî bo Melayê yê berfireh rengê vî bi ronahîyê vê veguhastina û afirandin Serhatîya û kursî û ‘erş wekî hebit mexlûqekê her kû aşkerakirin didete û diçit da pê Paşî Hêj nelewhûenbîyayê‌ Hêj ne‘erşûferşkursîqelem muhteşem , evgotinejikîveînane? Tehsîn Îbrahîm Doskî Tehsîn Îbrahîm - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 143 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 144 jî danehatîneveguhastin! xeleqallahû el- aql). Û ya xerîb ewe ev herdu gotine xwe di kitêbên hedîsên (mewzû’) ma (ewwelû gotina: wesa her Cabîr) ya nebîyîk nurû xeleqallah ma (ewwelû hatîye: hizrê ew gotine ya ew dibêjin ku Cabîrî ji Pêxemberî -silav lê bin- veguhastîyeû tê da vê binecihkirina bo serekî ya wan paldana daû jî sunnîyan hindek serê di kete ve dizî Muhemmed! dibêjinê: mirovê ew bûye bûyîû tecsîm da gehiştîye leşî heta kirasê di Paşî Amîneyê. veguhastin hatîye destî bo dest dananû hatîye Ademî nik li Paşî afirandin. hatîne jê çêkirî hemî ku bûya Muhemmedî nûra ew gotin: înaû danayî- lê nav Eflatonî -wekî yekê ‘eqlê yekêyan nûra afirandina hizra bi Ce’ferîyanbawerî û Îsma’îlî te’sîrahizra hindek ji wan -yên wekî Hellacî- gelek dîrokvan dibêjin: ew bi xwe şî’e bûnevên he bi hebûnû şî’eyyan digel wan mukim bikenhevalînîyeka êk têkelî felsefê û sûfîyatî yayî vepeşîyane ûwekxeyalekêyansîberekêbûn‘îbadetboXwedêdikir Xwedê ronahîya ji ew afirandin bête tiştek her Berî e. îmaman duwanzde her û medî Muhem- ronahîya çêkirî Xudê mexlûq yekemîn got: û kir zêde lê dî tiştekê wan belê wekî mirovanjiaxêçêbûne! ji astê mirovan bilindtir lê kirinû gotin: ew yekser ji ronahîya Xudê vepeşîyane, ne ku ‘Elî Îmam û bin- lê -silav Pêxember wan çendê vê bi Û ye. ‘Elî îmam kullî nefsa bûû yekê ronahîya Muhemmedî bû -silav lê bin-. Paşî ji vê ronahîya yekê nefsa kullî peyda ‘eqlê ev afirandû yekê ‘eqlê car yekemîn çêket ‘alemê Wanvîyayî Xwedê demê got: bû. yekê ronahîya mesela wergirtîn Yûnanî felsefa û fele ji wan yên Îslamê ji xerîb kirinda van hizrên xwe yênxelet û dûrjiÎslamê bi Îslamê raden! Yek jiwanbawerên xelkî çêken ku ev hizre, wan ji Îslamê wergirtîne. Ew rabûn çend hedîsekên direw çê- bûn). Felsefa Yûnanî karekê berçav li bîr û bawerên Îsma’îlîyan kir da ew bawerîyê bo Îsma’îlî derêxistî mewlûd yekê cara bo ewên Fatimî neken bîr ji bûn(û şî’e ma’îlîyên yan bawerîya xwe digel vê felsefê biguncîninû desteka ji hemîyan pitir ev kare kirî Îs- hatîye wergêran, di nav musilmanan jî hindek peyda bûn ber bi vê felsefê ve çûnû vî- ‘erebî zimanê bo ‘Ebbasîyan zemanê destpêka li Yûnanî felsefa kir.Piştî da felatîyê demê dibêjit:(lidestpêkêpeyvhebûûlinikXudêbû..). İncîla destpêka me’na ye eve digehin tê ew wekî bûyeû wî digel destpêkê Yûhennayî ji her vebûyeû Xwedê ji cîhanê ronahîya ewe eû Mesîh ‘Îsayê peyv yan logos yekê hizra (wesenî- paganî) wergirt û binaxeyê bawerîya xwe li ser ava kirû gotin: çêkirîyê ev wan çêkirî, Polî ya guhartî (Xirîstiyanî) Felatîyê wê bo senemperêsîyê ji xwe dînê Bateyî Melayê Mewlûda Jêderên Hosa û bi rêka hindek sûfîyên wekî Hellacî û îbn-î ‘Erebîev hizra xerîb ji Îslamê bi vî- sûfîyên Farzîew îbn-î heta û Hellacî serdemê li daye’nî: pê û çarê sedsala Li Piştî hingê vê hizra Îsma’îlîyan belav kirî kar li bawerîya şî’eyên Ce’ferî jî kir. Lê nav di xwe cihê xwe ber kirîye nû kirasekê piştî Eflatonî felsefeya çendê vê Bi . limanan da belav bûû mewlûda Melayê Bateyî bi xwe jî yek ji wan kitêban e yên e kitêban piştevanîya vêhizrêkirî! wan ji yek jî xwe bi Bateyî Melayê mewlûda bûû belav da limanan xafletî vehavêtedinavkitêbênsunnîyanjîda! dek hevalên wan ji sûfîyên paşîyê yên sûfiyatî têkelî felsefê kirî ew ji wan wergirtû bi hin- Paşî xwe. îmamên bidene pê xudayînîyê rengekî da wergirtîye Ce’ferî û Îsma’lî şî’eyên da dûv Di dan. hatîye munherif felatîya bo Paşî ye. Yûnanî (paganî) wesenî Ev hizra xerîb ji Îslamê pitir bi rêka mewlûdan û mewlûdnameyan di nav mus- nav di mewlûdnameyan û mewlûdan rêka bi pitir Îslamê ji xerîb hizra Ev Me’na: hizra (nûra Muhemmedî) ku yekemîn çêkirîye di binaxe da hizreka felsefî Tehsîn Îbrahîm Doskî Tehsîn Îbrahîm

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 145

األرض بركة البركات : فيه اجتمعت الذي المبارك الملتقى هذا في أشارك أن يشرفني في وتعالى سبحانه للا سبحانه وتعالى في آله وعلى محمد سيدنا خلقه خير على التسليم وأتم الصلة وأفضل العالمين, رب لل رب العالمين, وأفضل الص ا الشخص هذا الباتيي, حسين المل وهو أجله من المؤتمر هذا هذا المؤتمر من أجله وهو الم للا للا تعالى لهذا وقد أحببت أن تكون مشاركتي في هذا المؤتمر حول موضوع النور المحمدي الذي تحدث على يعين الذي المنتشر الضوء هو النور األصفهاني: الراغب يقول النور: هذا هو فما هو هذا النور: يقول الراغب األصفهاني: النور هو الضوء المنتشر الذي يعين على بحسب )بشر المشائين في الظلم الى المساجد بالنور التام تعالى وقال بالنور وسلمه عليه للا ( * اب ِ (MEVDÛU’N-NÛRU’L-MUHAMMEDÎ Fİ’L-MEVLİDİ’N-NEBEVİYYİ) َ يه م ْ ُ ه للا له القبول, فبقي المولد الذي ألفه عن سيدنا المصطفى صلى ِ ف ا ف َ ت ور Ağrı İbrahimÇeçen Üniversitesi ك ِ ُ ال ال ْ َ ن ك ْ ُ ن ن و ار كل الصالحين لعباده وكذلك ذاته في نورا لنبيه أن السابقتين باآليتين للا باآليتين السابقتين أن لنبيه نورا في ذاته وكذلك لعباده الصالحين كل َ َ َ ٌ م م ِ م َ ب ي ب ْ ُ ه ون َ ر ُ بين األجيال يرثه جيل بعد جيل, وما ذاك إل دليل على محبة ِ ت ج ْ َّ ال ال ُ ف خ َ أ ْ ض ِ م ُ ت ت ْ ُ ه م ْ َ ل ُ نت ر ْ م ْ وباللالتوفيق : موضوعالنورالمحدىفىالمولود النبوى ك ا ك ُ عنها قال التي وهي مباركة األرض فهذه المؤتمر, هذا عليها عليها هذا المؤتمر, فهذه األرض مباركة وهي التي قال عنها َ الأ ى ا ه ِ (سورةالمائدة :15 ْ ِّ ب ر َ م َّ م ا م ِّ ند َ َ ل ِ إ ا إ ع ِ ير ً ً وط اء ُ ِ ث ك ك َ د َ ُ ل َ ه م يومالقيامة(اخرجهابو داودوالترمذيوابنماجه والحاكم و و ْ بسمللاالرحمن الرحيم َ الش ك ُ ُّ صلوات محمد والمجتبى المصطفى رسوله للا رسوله المصطفى والمجتبى محمد صلوات َ ل ل ُ ةأبياتمنمولدهالمبارك فأقول اه ُ ن و َ ن ُ َ ي ْ ِّ ي ج َّ َ ب ون ُ ي ا ي َ َ ن )و ين َ ٌ َ ن ُ يق ُ ول ِ ب السلم: عليه نوح سيدنا عن الحديث معرض الحديث عن سيدنا نوح عليه الس م د ُّ ِّ س ُ الص ِّ اب للا عليه وسلم ٌ ر ر َ َ م ت ْ ك ِ م ك ُ ُ اإلبصاروذلكضرباندنيوي وأخروي ُ ه و اء َ َ ك ور ج ج ٌ َ َ ِ ئ َ ول د ُ ن ْ َ ق ق ِ للا ُ أ َّ اب ِ ه ِ د ُ للا صلى ِ ل ِ عق ن س ُ َ َ ت Khaled IBRAHIM* العالم المتصوف الذي كتب ك ِ م ُ ر ي الذي الشخص وبركة الشخص الذي ي ِّ ُ ال ال ْ و َ ك ُ ل عنهالملالباتييفي عد ّ وصحبهأجمعين, وبعد: َ ِ الل اء َ َّ ه ْ َ ج أ ا أ ِ وا ب حتى قال رسول َ . ه ِ َ )ي د ً عليه وسلم متداول ْ ِ لعمل َ ق سورة الحديد:19 ُ ن : تعالى قال تعالى : آم َ ير ٍ ين ِ ث َ ه ِ ن ك َ ِ ول أخبرنا ذ ِ الحمد َّ ال سمى ُ ب د ) ُ َ و ع م وق )و َ َ َ عق ين َ درجته ُ

ي التي ي م ِ ً ايضا ُ ف َ ِ ال العال ع ْ ع َ َ ي و ل ْ َ ِ ل

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 147 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 148 الهجري الثالث القرن بعد المحمدي" "النور اصطلح ظهر ( ظهر اصط سهل الصوفي العالم يد على الكونية" ومركزيته المحمدي "النور نظرية ظهرت ثم ومن التستري وذلك في العصر العباسي الذي كان يعج الى جانب النهضة العلمية والفكرية بالحروب أسمائها بجميع فيها ظهر التي الحقيقة صورة وصورته األعظم, النور حقيقة حقيقته إذ ه إلى األرض قدر على اآلخرة في حسي ونور )البصيرة( تعالى فقال نورا اتمهم كان ايمانا, الناس أكمل وسلم عليه للا عليه وسلم أكمل الناس ايمانا, كان اتمهم نورا فقال تعالى فالدنيوي ضربان: معقول بعين البصيرة وهو ما انتشر من المور اللهية كنور العقل ونور وسلم عليه للا عليه وسلم من ينقلني تعالى يزل لم ثم إبراهيم لب إبراهيم ثم لم يزل تعالى ينقلني من وروي أن حواء لما وضعت شيئا انتقل النور المحمدي من جبهتها إلى جبهته ولما كبر وبلغ المحصنات المطهرات في إل السر هذا يودع أل والمواثيق العهود عليه آدم أخذ الرجال مبلغ للا بن عبد يرض ولم وسلم عليه للا عليه وسلم ولم يرض عن حكاية تعالى بقوله بقوله تعالى حكاية عن يه مثل المرآة فقبل آدم للا عليه وسلم لقاء فسأل الزمان آخر في ويظهر صلبك من هو إليه تعالى للا المحمدي النور للا النور المحمدي في كما حة كما في عليه للا عليه على والضطراباتممادفععلماءالتصوفللجنوحالىالعلموالنأيبانفسهمعنالحكموالسياسة المحمدي لنورا موضوع في المولود يلنبوا القرآن.ومحسوسبعينالبصروهوماانتشرمنالجسامالنيرةكالقمروالشمس والنجوم ح َ س (فيحم الزخرف َ صلى النبي جبرائيل أخبر فلما لذريته لذريته فلما أخبر جبرائيل النبي صلى يه وم َ من النساء ليصل إلى المطهرين من الرجال فانتقل ذلك النور من لدن شيت إلى عبد َّ ب س َ وفي قصص األنبياء وغيرها أن آدم عليه السلم اشتاق إلى لقاء محمد صلى م األصبع تلك سميت فلذلك النور ذلك فسبح اليمنى يده من المسبحة إصبعه في إصبعه المسبحة من يده اليمنى فسبح ذلك النور فلذلك سميت تلك األصبع م ُ ِ لب صلى للا صلى بهام َ هبطني في ص ُ .. ط ُّ ِ ي إ فجعل إليه تعالى للا تعالى إليه فجعل َ اح ق فر بهام َ َ )35( ابراهيم ً استدال استد َ ف رسول به اختص الذي المحمدي بالنور التعريف هنا والمقصود هنا التعريف بالنور المحمدي الذي اختص به رسول ُ ظ خرجنيبينأبويلميلتقياعلى س 28( ) ِ صلى المصطفى محمد المكنون والدر المصون المصون والدر المكنون محمد المصطفى صلى ِ ي ا ل َ َّ ب َ للا تعالى آدم أ َ ق فر َ َ وسلم بهذه القصة قال عليه السلم: "من سمع اسمي في األذان ف ه ِ ُ للا تعالى جمال حبيبه في صفاء ظ ً صنما قريش عبادة من الناس بين اشتهر بما العلم أهل بعض أهل العلم بما اشتهر بين الناس من عبادة قريش صنما ِ ب ِ ق ي ع َ (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî Fi’l-Mevlidi’n-Nebeviyyi) ِ ف فأوحى الجنة في كان حين وسلم عليه للا عليه وسلم حين كان في الجنة فأوحى ام َ ص في ني في ص ً ة ُ َ ن _الفكرةمنحيثالماهيةوالمصادر والصحة َ ي ص ْ ِ اق للا عليه وسلم قال: "لما خلق َ ب َ الأ معنوي نور تعالى بالل آمن من لكل انه حيث انه لكل من آمن با موضوعالنورالمحمديفيالمولود النبوي ْ ً ة م َ ً أصل فصار عينه على ومسح يه ومسح على عينه فصار أص د َ ِ ل ُ ا ك ب َ ع فكانمصطلحاغريباعنالعقيدة اسلمية ْ َ ف َّ ن ذ َ ه َ َ وق السفينة, في نوح صلب في وجعلني في صلب نوح في السفينة, وق َ ل ع َ َ أ ج َ ي َّ وقولهتعالىفيحقإبراهيم: )و َ ِ ن َ واألرحامحتى أ َ ب ي و َ صلى للا صلى ُ ه ِ ن ع َ ب ْ م م فأوحى الجنة في كان حين كان في الجنة فأوحى ُ َ ن "الروض الفائق" أو أظهر اج ْ وصفاتها,وختمبها النبوة. ل َ إبراهيمعليهالسلم: )و َ نز ِ رسول كان ولما عمله ولما كان رسول ُ أ الذي الذي أ يروى أنه صلى الكريمة ِ ر ّ الس أب المطلب أب الس ّ ور َ صلى محمد صلى بهام َ ُّ الن وا الن األصلب ِ ِ ا ظفري ا ع ُ 1 َ ب ّ ات )و َ أربعة إلى قسم ثم للا, ثم قسم إلى أربعة إليها في عجالة, فمن _صورالفكرةفياألحاديث:"قصةخلقالعالممنالنور المحمدي": ً وهذه الحقائق السابقة تحدث عنها المل حسين الباتيي في مولده مشيرا األول:منالنورالمحمدياألولخلقمنه:"نورأبصار المؤمنين". نور من مخلوق النبي نور : جابر" يا نبيك نور للا نور نبيك يا جابر" : نور النبي مخلوق من نور وهذااألخيرمنالقسمالمحمديالرابعقسمإلىأربعة أجزاء: الثالث:منالنورالمحمديالثالثخلقمنه:"باقي الملئكة". الثالث:منالنورالمحمديالثالثخلقمنه:"الجنة والنار". والثاني:منالنورالمحمديالثانيخلقمنه:"نور قلوبهم". األول:منالنورالمحمدياألولخلقمنه"حملة العرش". والثاني:منالنورالمحمديالثانيخلقمنه: "األراضين". والرابع:منالنورالمحمديالرابعخلقمنه:باقي الخلق. والثالث:منالنورالمحمديالثالث:خلقمنه "التوحيد". منالنورالمحمديالثاني:خلقمنه "الكرسي". الجزءالثالث:النورالمحمديالثالثخلقمنهالعرش . الجزءالثاني:النورالمحمديالثانيمنهخلق "اللوح". منه "القلم". األول:منالنورالمحمدياألول.خلقمنه السموات. ق َ وقدقسمالربعالرابعإلىأربعة أجزاء: ِ ل الجزءاألول:النورالمحمدياألول خ ُ إلىأربعة أجزاء: قالالناظمرحمهللا تعالى: ً وقسمالرابع أيضا .." خلق ما أول " أول ما خلق ذلكقولهعن القلم: ً أبدا Khaled İbrahim Khaled عم َ َ لم ي 1,2 أجزاء: عينيه ِ

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 149 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 150 بهاإلىعلمللا ضناالعلم الحجاب في له مغاير به خاص تسبيح الحجب تلك من حجاب كل في النور لذلك وكان تعالى, للا تعالى الذي هو مالك األنس والجن ذلك النور في الرابع القدرة, بحر الثالث المرحمة, بحر الثاني النصرة, بحر األول الكبيرة, األربعة األبحر األربعة الكبيرة, األول بحر النصرة, الثاني بحر المرحمة, الثالث بحر القدرة, الرابع وأربعة مائة عددها قطرات منه وتطايرت تقاطرت المعرفة بحر من النور ذلك خرج لما القلب جميل جميل القلب جلله, جل نوره من قبضة أخذ وسلم عليه للا عليه وسلم أخذ قبضة من نوره جل ج ل العرش ولالكرسي ول القلم ول اللوح المحفوظ ول األنبياء الكرام المحتشمون المعظمون في ساحة الوجود, وسبح ذلك النور وكل حجاب , ونظر إلى ذلك الجوهر فانفلق فلقتين وصار قطعتين. المحمدي لنورا موضوع في المولود يلنبوا پاشىبووىچيكرىدوزده حجاب هيژنهعرشوفرشوكوسى وقلم صدهزاروهمچهاروبيست الف گرتيكقبضهژنوراخوه خدا ا هريكىوستابوتيداچند سال د َ پاشىوىچيكرژنورا نامور سالهاتسبيحكرنورا شگرف نصرةثانىبحر مرحمه هريكىتسبيحكىخاصو ج ُ چونژمعرفتأوهاته در پاشىآفيتهچهاربحر مزن ً للا تعالى لذلك النور اثني عشر حجابا ً نبيا صارت قطرة كل أو وطاهره القلب جميل لنبي قطرة كل كل قطرة لنبي جميل القلب وطاهره أو كل قطرة صارت نبيا سكنذلكالنورفيكلواحدمنتلكالحجببضعسنينلكن فو ّ للا عليه وسلم وإذ ذاك (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî Fi’l-Mevlidi’n-Nebeviyyi) بحرالعرفان.هذهالمذكوراتهياألبحر األربعة. صلى محمد نبيه خلق تعالى للا تعالى خلق نبيه محمد صلى ستمائة وأربعة وعشرين ألف سنة, ثم خلق , ثم ألقى هريكىخوشترژيادىبي حساب ششمائةوچهاروييست الف ً وطاهره, ثم خلق من ذلك النور جوهرا هريكىبويكنبىدل شگرف قدرةبحرعرفاناين همه جوهركليكرنظرأوبو دوكر لىعددمهسپارةعلمل يزال وىخداىليزالانس وجن قطرهژىوريابالهامأو قدر گوتهوىكونىحبيبى احمدا هيژنهلوحوانبياى محتشم دائماتسبيحخوندنبو خدا صلى أحسنوأجملمنأولهبل حساب. ً لل تعالى دائما قالالناظمرحمهللا تعالى: قالالناظمرحمهللا تعالى: ً وقال لها: كوني حبيبي محمدا اآلخر يقرأ التسبيح ً ألفا وعشرون ألفا أراد لما أراد المعنى: المعنى المعنى وصارالقلم إلىالخلق. رسولي محمد محمد رسولي إلى الخلق. وصار القلم الشفقة ونظر القطعتين هاتين من األول النصف على الهيبة نظر وتعالى سبحانه للا ل غل ذلك البحر, وعل عليه الزبد, وصعد عنه البخار, فصار للا عليه أن أراد فلما الماء, قبل خلق مما فارتفع فوق الماء فسما عليه فسماه سماء ثم ايبس الماء فجعله ويا إلهي يا وقال: رأسه رفع ثم أخرى سنة مائة شعور بل عبادة أو تعظيم سجود لل سجود تعظيم أو عبادة ب للا تعالى من النصف اآلخر أربعة أشياء: وهي العرش والكرسي والقلم واللوح. وجاء والذيهومالكالملكوالجليلذو أمرللاالملكالذي ل يزالالجللةبأنقال:اكتببأمرللا, بحيث دائما وتموج وتحرك وتحرك وتموج دائما بحيث ساجدوبىهشگرىصدسال دى مالك همكلىأوبحروكفدائو دخان نصفاولبويهبحروهر لفى للا صلى نيفكادىچيكرنژىچار چيز نصفاولدايىچاف هيبتى ياقلمبنفيسبامرى پادشاه ازدزانمالهال تويى قالاكتبالهال انا قال ابن كثير الدمشقي في البداية والنهاية: وعن ناس من أصحاب رسول امرىپادشاه ليزال هاته امرى پادشاه ً بحرا هيبته من األول النصف فصار منهما الثاني النصف على النصف الثاني منهما فصار النصف األول من هيبته بحرا ً شيئا يخلق ولم الماء على عرشه كان تعالى للا تعالى كان عرشه على الماء ولم يخلق شيئا ً أيضا واكتب انا, ال إله ل إله ا واحدةثمفتقهافجعلسبع أرضين. كفبويهارضودخانبو آسمان عرشوكرسىوقلمولوح تميز نىژطرسوهيبتىقط نانفى نصفثانيدايىچاف شفقتى اومحمدهمبرىاسمت بويى هممحمدقاصدىامرى منه ازچهبنفيسمبفرمانيا اله سرهليناگوتالهى سيدى الملكجليلذو الجل ً يسكن اضطرابه من هيبته, وأيضا ً يخلق الخلق أخرج من الماء دخانا قالالناظمرحمهللا تعالى: قالالناظمرحمهللا تعالى: قالالناظمرحمهللا تعالى: قالالقلم:أيشيئاكتبيا للا. اكتب تعالىللقلم: للا تعالى للقلم: اكتب ,والبخار سماء. المعنى Khaled İbrahim Khaled إن قال: وسلم قال: إن ً الزبد أرضا المعنى المعنى خلق ألقى قال

ً ساجدا ً أرضا

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 151 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 152 زمانا المحفوظ اللوح عى وبقي وانشق القلم في رت السلم محمد يا : يا محمد الس ذلك المسمى بمحمد من هو يا أيها السلطان ذو الجود والكرم؟ قال الملك السرمدي األبدي: ول إياك ول األرض حتى والعرش اللوح أخلق لم وسلم عليه للا للا ت عن القاري علي نقل افلك" خلقت لما لول ك "لولك وروي: النار" ت النار" وروي: "لو المحمدي لنورا موضوع في المولود يلنبوا ِ لق رضي عمر ابن عن الديلمي المام روى ألجله. األشياء جميع خلقت جهنم بل ول الجنة و للا عليه وسلم أنه قال: "أتاني جبريل فقال: يا محمد لولك ماخ ُ سرخوشوسكرانوىنافى شرين بويهسنتلوسلمورد فرض افتوشقبوأو قلم گرنبوياأومحمدلوح وعرش كيژكهياسلطانباجود وكرم وىنفيسىپيكفهامت قنجكار گردفيتنهونژناربن نجاة جملئىاحوالعالمبيش وكم توئىنىجنةونار مزن داجواباعنحبيب العزتى امتااحمدنفيسىاهل نور وتاوليامحمد السلم عنحبيبهوقال:وعليكالسلم ورحمتي. ً أول القلم قال تعالى للا تعالى قال القلم أو سيديأناأعلمأنهإلهإلأنتوذلكمسمىبمحمدالمقارنباسمكمن هو؟ محبتى هنك َ ك َ (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî Fi’l-Mevlidi’n-Nebeviyyi) بإلهام ثم اللذيذ، السم لذلك متحيرا سكران زمان بعد زمان سكران متحيرا لذلك ا . ً الصنعانيأنلفظهموضوعوإنكانمعناه صحيحا جملهاحوالپاشىهنگىكرنه عرض ّ أث وسلم عليه للا عليه وسلم أث بعشقوشوقكهونببيژن الصلة منتينانهوجودىتا بفرش وىنفيسىبوريوهشكبو قلم جملهاشيامنژبووى چيكون جنتىوعاصياندىبچنه نار پاشىباالهامارب العالمين ً عليك،فأجابالربالذيينام بدل وتربل ينام پادشاهسرمدىگوت ياقلم مالسرلوحنفيسدم بدم وعليكالسلم ورحمتى امةمذنبةرب غفور قالالناظمرحمهللا تعالى: قالالناظمرحمهللا تعالى: قالالناظمرحمهللا تعالى: صلى النبي ذلك لول قلم يا قلم لو للا صلى صلى الرسول محبة الرسول صلى همعليك ك َ ِ لق خ ما ولولك الجنة ولو ُ عنهما عن رسول المعنى المعنى للا ولم يكن شيء غيره, وكان عرشه على الماء, للا لفظ: وفي الماء", من خلق شيء "كل قال: , شيء كل عن فأنبئني عيني ت عيني فأنبئني عن كل شيء , قال: "كل شيء خلق من الماء", وفي لفظ: , وبعد أن سلم الصحيح وللحديث الكريم, للقرآن مخالف وهو له أصل ل من الدين في لنتفقه للا تعالى أنه أي لل الماء أما المخلوقات, فعلى وجه اإلطل ق وأما العرش فبالنسبة لما بعده كما أفاد ذلك قوله عليه السلم: "على الماء" رأيتك إذا إني للا إني إذا رأيتك

جميع من يكتبه كان ما عرض سلمه تعالى للا أهل من صالحوهم وسلم عليه للا النور أهل من وسلم عليه للا وهم أمة مذنبة ورب غفور. وهذا إشارة إلى حديث رواه السيوطي في الجامع الصغير وهو أنه ثلثة أسطر بالذهب, للا, والسطر الثاني ما قدمنا وجدنا وما أكلنا ربحنا وما "إن قولهم: من وغيرهم نين خلق ما "أول وهو: بينهم الموضوع جابر حديث لنتشار حديث جابر الموضوع بينهم وهو: "أول ما خلق للا, وأما أن ً للا لم يخلق شيئا خلق أول أول خلق ً أناسا أمامخالفتهللقرآنقالتعالى:)وجعلنامنالماءكلشيئحي(سورةالنبياء/ 30 وأما مخالفته للحديث فقد روى البخاري والبيهقي من حديث عمران بن حصين أن ّ ل خلق أن في صريح نص فهذا واألرض", السموات خلق ثم شيء كل الذكر في وكتب في الذكر كل شيء ثم خلق السموات واألرض", فهذا نص صريح في أن ً للا تعالى صار ابتداء السلم سنة ورده واجبا ّ ي في تفسيره بأسانيد متعددة عن جماعة من أبناء الصحابة: إن األزلية إثبات غيره" شيء يكن ولم للا ولم يكن شيء غيره" إثبات األزلية رسول يا قلت: قال: هريرة أبي حديث من وصححه ان وصححه من حديث أبي هريرة قال: قلت: يا رسول رسول يا جئناك فقالوا: وسلم عليه للا عليه وسلم فقالوا: جئناك يا رسول الماء والعرش هما أو ّ ناباألدلةالعقليةوالنقلية الشافية: ً للا عليه وسلم قال: "دخلت الجنة فرأيت في عارضتي الجنة مكتوبا أول هذين هذين أول ُ صلى أحمد أمة أن القلم كتب ثم النار, أهل من وطالحوهم الجنة وطالحوهم من أهل النار, ثم كتب القلم أن أمة أحمد صلى المؤذ وبعض الشريف النبوي المولد اء المولد النبوي الشريف وبعض المؤذ ّ أن معناه الماء" على عرشه "وكان وقوله: لوجوده, ابتداء ل ابتداء لوجوده, وقوله: "وكان عرشه على الماء" معناه أن ّ صلى محمد أمة سوى األمم جميع أن القلم وكتب األحوال وكتب القلم أن جميع األمم سوى أمة محمد صلى خلفناخسرنا,والسطرالثالثأمةمذنبةورب غفور" على أن ّ الماءوالعرشألنأهلاليمنسألوهعنبدء العالم. الماءقبلالعرشفهومأخوذمن الحديثين التاليين.

ورد وسلم عليه للا عليه وسلم ورد وذلكيدلعلىتأخرالعرشعنهذا األصل. ّ فأنبئنا عن أول هذا األمر ما كان؟ قال: "كان مما خلق قبل الماء". ففي الحديث األول نص ّ كياجابر"وفيمايلينورد رد َّ "أنللا تعالىخلقكلشيءمن الماء". للا محمد رسول "كان والسلم: الصلة عليه فقوله عليه الص إل ذاك وما المخلوقات" أول أول المخلوقات" وما ذاك إ صلى للا صلى وألن السلم من القلم والرد من موضوع الحديث هذا نقول هذا الحديث موضوع رسول إلى أتوا اليمن أهل اليمن أتوا إلى رسول صلى النبي نور على القلم على نور النبي صلى قر بعض درج حيث درج بعض قر ّ ل إله إل التخريج والتحقيق ّ حب ابن وروى ابن حب وقر نفسي طابت نفسي وقر ّ د ّ Khaled İbrahim Khaled وروى الس ُّ السطر األول المعنى ّ للانور نبي الثابت. صلى ً محمدا

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 153 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 154 قال الحافظ ابن حجر في شرح البخاري ما نصه: "قال الطيبي: هو فصل مستقل ألن القديم إلى الماء" على عرشه "وكان بقوله: أشار لكن األولية, في يعارضه ولم شيء, يسبقه لم من تحت يكن ولم واألرض السموات خلق قبل خلقا لكونهما العالم هذا مبدأ كانا والعرش الماء أن )وكان عرشه على الماء(سورة هود )وكان عرشه على الماء(سورة هود يا ك يا لألحاديث الثلثة الصحيحة السابقة, وأما عزو هذا الحديث للبيهقي فغير صحيح إنما ينسب إلى فه بل الموجود في تفسير عبد الرزاق عكس هذا, فقد

الموضوع الحديث هذا عزو أن المغرب ث للا للا تعالى, وبعد هذه الجملة من هذا الحديث المكذوب ل حاجة إلى تأويلهما ألجل حديث غير ثابت بل حديث موضوع لركاكته ة أخرى وهي الضراب في ألفاظه, ألن بعض الذين أوردوه في مؤلفاتهم رووه هذا بل محمد نور ليس األول هو النور ذلك يكون الوجه هذا على ألنه المدعى نقيض ذلك كان لل ه يكون للا من نوره قبل األشياء" لكفى مخلوق نور معنى على نوره من ضمير ضمير من نوره على معنى نور مخلوق ً المحمدي لنورا موضوع في المولود يلنبوا مخالفا كونه الحديث هذا رد في يكفي أنه فالجواب: األشياء"؟ قبل نوره من للا من نوره قبل األشياء"؟ فالجواب: أنه يكفي في رد هذا الحديث كونه مخالفا ح الحافظ السيوطي في شرحه على الترمذي أن إلى لفظ الزرقاني ثم لفظ الصاوي لوجد فرق كبير. فه, ول جامعه ول تفسيره, واألمر كما قال. ّ ذات في التركيب في والقول مركب للا مركب والقول في التركيب في ذات بأن عتمد عليه".اهـ ّ نبي نور تعالى للا تعالى نور نبي ّ ّ ألن ً يق الغماري حكم عليه بالوضع محتجا وأقبح َ على إضافة الجزء للكل كان األمر أفظع َ ُ وقالالحافظالسيوطيفيالحاوي:"ليسله_أيحديثجابر_إسناد ي خلق ما ل ما خلق قلت: واألمر كما قال, ولو لم يكن فيه إل هذه العبارة:"خلقه .مانصه:"هذابدءخلقهقبلأنيخلقالسموات واألرض". "أو : وسلم عليه للا عليه وسلم : "أو ّ تادة في شرح قوله تعالى: للا عنه في قوله: (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî Fi’l-Mevlidi’n-Nebeviyyi) ل َ ّ ل يوجد في مصن م ِ محد الغماري للا الغماري محد ّ

ح ان ه ان ح أن إل ذلك فيؤدي تعالى, لل تعالى, فيؤدي ذلك إ ُ ّ ث عصره الحافظ أحمد بن الصد ّ , وقد صر م. ّ هاالذوقالسليمول يقبلها. الماءكما تقد ّ ر ّ ألن اإلشكال, غاية مشكل ألنه ركاكة, ذلك ركاكة, ألنه مشكل غاية اإلشكال, ألن َ ّ اق ول وجود له في مصن من أبشع الكفر ألن فيه نسبة الحدوث إلى وأخرج ابن جرير عن مجاهد رضي ظ صلى للا صلى ِ ُ بشكل وآخرون رووه بشكل آخر, فإذا ن ل َ ديلم يثبت. ً قلت: وهو حديث موضوع جزما م ِ اق خطأ ألنه ح ُ عبد الشيخ نا الشيخ عبد َ وفي تفسير عبد الرزاق عن ق نور محمد ثاني المخلوقات, وإن ّ ً أولالشياء وجودا رسول قال أليس قيل: فإن قيل: أليس قال رسول الحديثركيكومعانيه منكرة. ." العرشإذذاكإلالماء" آهـ ً 7.قال:"قبلأنيخلق شيئا حديثأوليةالنور المحم ّ فالحديثان األولن ف عبد الرز ّ جزء هو نور إثبات نور هو جزء ّ عصري ذكر وقد ذكر عصري ركاكاتبشعة يرد ّ ف عبد الرز ّ كما أن محد ّ ّ ثم هناك عل خلقه جابر, خلقه ذكرفيه أن ّ ّ إلى مصن ّ مصن 7 هذا أن أن هذا عليه للا عليه

األولية على جابر يا نبيك نور للا ففي حجر, ابن الحافظ قال كما يثبت طريق له فليس العقل" للا ه: بن للا يحيى بن معاوية الطلحي بإفادة الدارقطني, عن سهل بن المرزبان بن محمد التميمي, عن عبد للا هكذا الحديث. فذكر العقل" للا العقل" فذكر الحديث. هكذا الحميدي عن عن الحميدي وقال الحافظ العراقي في تخريج اإلحياء بعد إيراده هذا الحديث مانصه: " رواه الطبراني كلم انتهى ضعيفين" بإسنادين عائشة حديث من نعيم وأبو أمامة, أبي حديث من األوسط في أما حديث أولية القلم قال الحافظ ابن حجر في الجواب عنه مانصه: "فيجمع بينه وبين ماقبله بأن أولية القلم بالنسبة إلى ماعدا الماء والعرش, أو بالنسبة إلى ما منه صدر من الكتابة، اى أنه وعلى يثبت طريق له فليس العقل", للا العقل", فليس له طريق يثبت وعلى : وأما نسبية القلم أولية "أما ونصه: النووية األربعين شرح في الهيتمي حجر ابن قول وأما خالف إذا الضعيف كتب في ر في كتب ً شيئا خلقت ما قال: ثم فأدبر له:أدبر قال ثم فأقبل, أقبل قال: العقل, للا العقل, قال: أقبل فأقبل, ثم قال له:أدبر فأدبر ثم قال: ما خلقت شيئا ً أيضا وقال البعث", في وآخرهم الخلق في النبيين ل النبيين في الخلق وآخرهم في البعث", وقال أيضا نص ما الزبيدي مرتضى محمد للحافظ الدين علوم إحياء بشرح قين بشرح إحياء علوم الدين للحافظ محمد مرتضى الزبيدي ما نص ّ يينة,عن منصور الزهري, عن عروة, عن عائشة رضي عبد بكر أبو أخبرنا فقال: الحلية في نعيم أبو فرواه عائشة حديث أما العراقي: قال "ثم قال العراقي: أما حديث عائشة فرواه أبو نعيم في الحلية فقال: أخبرنا أبو بكر عبد شك ول بالضعف, بالضعف, و ّ صلى للا صلى مقر وذلك الضعيف, ويترك بالثابت يعمل بل التأويل, إلى حاجة فل الثابت الحديث الثابت ف ّ ً راويا له أعلم ل أعلم له راويا رسول ثني رسول أن الحديثية للقاعدة ومخالف الصحيح, للحديث مخالف التأويل فهذا التأويل مخالف للحديث الصحيح, ومخالف للقاعدة الحديثية أن ّ ماءول طين". ً مذكورا مذكورا نوقعذلك,والحديث منكر. حد عائشة: قالت لية قالت عائشة: حد ّ والزهري ومنصور سفيان حديث من غريب نعيم: أبو قال أبو نعيم: غريب من حديث سفيان ومنصور والزهري خلق ما "أول : وسلم عليه للا عليه وسلم : "أول ما خلق خلق ما أول حديث حمل من بعض ذكره لما حاجة فل حاجة لما ذكره بعض من حمل حديث أول ما خلق فيه".انتهتعبارةمرتضى الزبيدي. ً أحدا إسناده في أجد ولم عيينة بن سفيان ترجمة في أورده في ترجمة سفيان بن عيينة ولم أجد في إسناده أحدا تقديرثبوتهفهذاالتقديراألخيرهوتأويلهوللاأعلم" آهـ خلق ما "أول حديث: وأما خلق، ما أول اكتب له قيل له اكتب أول ما خلق، وأما حديث: "أول ما خلق ً ا َّ وآدم بينالماءوالطين",و:"كنت نبي الح في ما على عائشة حديث ولفظ قلت: ولفظ حديث عائشة على ما في الح المطلقةلغرضإثباتأوليةالنور المحمدي. ِ أو أو ّ أوليةالنورالمحمديفهيمطلقة" .ا.هـ مركبعلىهذااإلسنادولأدري مم كنت الرسول: قال أليس قيل: فإذا قيل: أليس قال الرسول: كنت ّ ُ ميدي, عن ابن ع ُ صلى للا صلى أحسنمنك,بكآخذوبك أعطي. خلق ما "أول حديث: وأما حديث: "أول ما خلق المصطلحوفيكتب األصول. ّ المت السادة إتحاف كتاب إتحاف السادة المت وهوحديثأولية النور. رسول قال قالت: عنها قالت: قال رسول خلق ما ل ما خلق ً ,وأراه واهيا للا بن الزبير الح ُ Khaled İbrahim Khaled أو أو ّ ً نا َّ نبي العراقي. أن وسلم أن ً إ سهل ّ "كنت ُ

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 155 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 156 س, ل األنبياء, كل الماء من )وجعلنا فعل كما له أصل ل أصل له كما فعل وآدم بين الروح للا وخاتم النبييين وإن ين, وإن آدم ألحمد عزوه بعد الهيثمي الحافظ وقال مسنده, في أحمد رواه صحيح حديث فهو والجسد", على يدل وإنما الخلق, لجميع بالنسبة وسلم عليه للا آدم آدم البشر أبو يكون أن قبل وتقديره للا وتقديره قبل أن يكون أبو البشر للا عنه قال: ما يفضل تعالى فالل للا , فا وأكثرهم اإلطلق على خلقه خلقه على اإلط المحمدي لنورا موضوع في المولود يلنبوا . ً مجازيا ّ مدل وهو الوليد بن بقية وفيه العلماء, ذلك نقل كما ضعيف األول الحديث الحديث األول ضعيف كما نقل ذلك العلماء, وفيه بقية بن الوليد وهو مدل جسد جسد ِ ل اآلية بحديث جابر السابق الذكر وقال: إن لآلية معنى ً ن ُ للا وإنما فيه أنه أو ّ تكو يتم لم الذي الذي لم يتم تكو ُّ ّ النبي رباض بن سارية رضي ً ا الكتاب لخاتم ُ ّ . قال: "كنت نبي باعتبارأجناس المخلوقات. موضوع أو ضعيف واه لخبر الصحيح والحديث \30 األنبياء حي( شيء حي تعالى: للا تعالى: للا عليه وسلم : "إني عبد بتفضيل األفضلية بل الوجود في باألسبقية ليست األفضلية األفضلية ليست باألسبقية في الوجود بل األفضلية بتفضيل الوقت في في الوقت ِ ل خلق أفضل أفضل للا في أم َ ّ ً قول لتأويل حاجة ول لهما, أصل فل والثالث الثاني ا الثاني والثالث ف ا ّ للا متى كنت نبي قضاء في كذلك كان ه كان كذلك في قضاء ه أو ً محمدا سيدنا جعل تعالى فالل شاء, ما على خلقه من شاء من خلقه على ما شاء, فا ّ مانصه:"ورجالهرجالالصحيح" آهـ (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî (Mevdûu’n-Nûru’l-Muhammedî Fi’l-Mevlidi’n-Nebeviyyi) وقد أخرج أحمد والحاكم والبيهقي في الدلئل عن الع ِ للا عليه وسلم يقول: "إني عند الملئكة بين الرسالة بوصف بوصف الرسالة بين الم ِ ّ لم يكن فيه أن ومعلومأنالبشرأولهمآدمالذيهوآخر الخلق ِ لمنجدل في طينته". قال البيهقي: "قوله صلى أما حديث ميسرة الفجر أنه قال: يا رسول صلى ليته صلى وسعيد بن بشير وهو ضعيف, ثم لو صح ّ لاألنبياءصلواتللاعليهم". ا.هـ ّ أن به يريد طينته", في لمنجدل آدم لمنجدل في طينته", يريد به أن أو على ل على أو فة حيث أو ّ َّ ً مشهورا كان الرسول أن الرسول كان مشهورا للا صلى يد فل معناه أما معناه ف ّ ذلك بعض المتصو ّ بدخولالروح فيه. أن فالجواب: أن ً وللطبراني أيضا ّ رسول إن ثم إن ّ وأم ّ سمعت ُ بركة. وأو ّ babasının adı Ömer, onun babasının adı İsmail, onun babasının adı babasının onun Ömer,İsmail, adı adı babasının babasının Ahmed’dir.onun da babasının adı Ubeyd, onun babasının adı Yusuf, onun babasının adı Mahmud, onun ker) köyünde fakir ve dindar bir şahsın oğlu olarak doğdu. Babasının adı Hasan, onun 2 1 * okutan, bunlarüzerindeşerhkitaplarıyazanmüderrisMollaMusaCelâlî’dir de eserlerini İmané Nubihar,Eqîda Xânî’nin yanında Ahmed-i programının medrese zıt’ta köklü bir medrese eğitimi veren ve binlerce talebe yetiştiren, talebelerine klasik birçok yönbulunmaktadır. çalışılacak üzerinde metin konusu söz göre Buna hedefledik. vurgulamayı geldğini nasıl kadar bugünlere etkisinin ilmi zatın olan meşhur diye (Ertuşi) Bateyi Hüseyn-i tik. Böylece söz konusu şerh çalışması örneğinde Molla Mehmed-i Bateyi veya Molla ettiği kaynaklar,çalışmasını tahlilet- açıdan şerh çok temas ettiği ilimdallarıgibibir istifade metot, kullandığı ederken şerh Mevidi aldık. ele da çalışmasını şerh yazdığı Biz bu tebliğimizde Molla Musa’nın ilmi şahsiyeti, eserleri ile birlikte Mevlid üzerine çalışmasıdır. Şerh el-Celali’nin Musa Molla de birisi çalışmalardan Bu yapılmıştır. met etmektedir. MollaMusael-Celalȋ diyemeşhurolmuştur. ika- Doğubayazıt’ta olup yaşamakta halen müellif adayan hazırlamaya kitaplar ilmi tamamen kendisini itibaren yaşından beş altmış ömrünün yüzünden uğraması kıtlığa mektedir. Eski Arabȋ ilimlere dair revacın azalması ve ilmiyle ȃmil vefȃkar talebelerin ver ders medreselerde senedir 50 yaklaşık başlayarak görevine İmam-Hatiplik sonra daha müellif, eden tahsil ilimleri dini kadar yaşına 17 medreselerinde muhtelif genin MOLLA MUSA CELALȊ VE KÜRTÇE MEVLİT ÜZERİNDEKİ Molla Musa aslen Ağrı’nın Doğubeyazıt ilçesine bağlı Sürbahan (Yeni ismi Telçe Doğubeya- de birisi alimlerimizden yapan çalışması şerh üzerine Mevlid Kürtçe 1. MÜDERRİSMOLLA MUSA CELÂLÎ(GEÇİT)HOCA Molla Hüseyn-i Bateyi’nin yazmış olduğu Kürtçe Mevlid üzerinde birçok çalışma Özet Celȃlȋ, Celȃlȋ, MollaMusa, Mecmuatu’l-Ulum,Şefkat Yay., İstanbul,2003,s.227-229. Yrd. Doç.Dr., Ağrı İbrahimÇeçenÜniversitesi, [email protected] 1938 yılında Doğubayazıt’ın Telçeker Köyünde doğan ve ilk okuldan sonra böl- sonra okuldan ilk ve doğan TelçekerKöyünde Doğubayazıt’ın yılında 1938 1.1. İLMȊ VE FİKRȊHAYATI Mecmuatu’l-Ulum, s.227. ŞERH ÇALIŞMASI 1 M. SalihGEÇİT . 2 Halk - - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 157 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 158 kadar müracaatetmiştir. İcazetnamesinideŞeyhMuhyeddin el-Havilȋ’denalmıştır. vefatlarına hocaefendilerine el-Havȋl Muhyeddin Şeyh Allame ile Yüksel Sareddin metodla kendi kendini yetiştirme programını takip etmiştir. Bu sebeple Allame Molla alimlerine müraccat etmiş, ayrıca muhtelif ilimlerle ilgili olarak da sıkı ve düzenli bir parlak en zamanın kaydedip deftere bir meseleleri müşkil defa kaç bir senede Musa Molla kesmeyen irtibatını ulamasından bölge zamanda aynı sürdürürken hayatını lık imam ve Müderrislik okuttu. talebe açıp medrese bir de hem etti, ȋfa vazifesini lık dönerek 1957 yılında Néço Köyü, Çiftlik Köyü ve Nureşin Köyü’nde Doğubeyazıt’a hem memleketi fahri imam sonra bitirdikten okuyup kitaplarını silsile benzeri ve Bu ed-Dérizbȋnȋ. Abdurrahmȃn Seyyid (1956-1957), Şemsuddȋn Molla Çoxreşȋ, Yahya Şeyh b. Şeyh Abdurrahim (1953-1954), İbrahim Ağdadȋ Molla Dürre, Abdurrahman Molla şunlardır: okumuştur.tanesi kaç bir Yanındahocalardan meşhur okuduğu ders gesinin meşhur alimlerini araştırarak bir kaç müderrisin dizinin dibinde diğer kitapları diyye Ala’l-Elfiyye” seviyesine kadar gelmiştir. Daha sonra Doğu ve Güneydoğu Böl- “el-Behcetu’l-Mar kitabı şerh meşhur yazdığı üzerinde “Elfiyye” Suyuti’nin İmam kitaptan adlı “Şerhu’l-Muğnȋ” ederek takip müfredatı) esaslı (kitap silsilesini eğitim Hoşhaber köyü imamı Ustad Molla İbrihim el-Iğdırȋ’nin medresesinde medrese usulü Iğdır’da yıllarında 1952 ve 1951 Musa Molla başlayan etmeye devam eğitimine se medre üzerine Bunun gönderilmiştir. geri diye yok” gerek okumasına olacak, kör “gözleri tarafından müdürü okul girmiş, kan gözüne yolda dolayı gittiklerinden yaya babası tarafından Erciş Arnis Öğretmen Okuluna kaydolmak üzere götürülmüş, rağmen ancak istememsine müellifimiz, olan başarılı sınavlarında okulu öğretmen açılan “İzzȋ” adlı kitaptan başlamış, “Şerhu’l-Muğnȋ’ye kadar okumuştur. 1949-1950 yılında ilmindeki sarf Reşid’den Molla kardeşi Sadık’ın Muhammed Molla Şeyh meşhur de köy- adlı “Tirtop” bağlı (Kop)’a Bulanık yılında 1950 şekilde bu eğitimine Medrese gitmiştir.medreseye oradaki kaçmış, evine halasının eden ikamet Bulanık’ta şekilde bir habersiz babasından üzerine tavsiyesi şeklindeki versin” ders sana o bul, hocası şeriat bir kendine git okuyorsun, güzel daha benden ama öğrendin kadar,benden sen komşusu bitirince bu aşamasını “benden okuma Çavuş’un Ali Kur’an sürede bir kısa gibi ay almıştır.Bir dersi okuma Kur’an Çavuş”tan “Ali komşusu öğrenen alfabeyi kurslarda askeri verilen adı Okul” “Ali askeriyede döneminde Osmanlı ve olan şusu kom- kapı ailesinin köyde olmuştur.sonra mezun Daha 1949’da olarak öğrencisi rılı Musa el-Celȃlȋolaraktanınmaktadır. Celali rini etmektedir.kabul olarak boyu bir Aşiretinin Molla müellifimiz sebeple Bu “Keçeli verilmiştir.evlatlarına kendile adı sonraki de Aşireti” kendisinden Keçeliler verilmiş, adı “Keçel” sebebiyle olması kel Ahmed’in göre rivayete bilinen arasında Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 3 Molla Musa Celȃlȋ 1944 yılında köyündeki İlkokula kaydolmuş, okulun en başa- en okulun kaydolmuş, İlkokula köyündeki yılında 1944 Celȃlȋ Musa Molla Celȃlȋ, Mecmuatu’l-Ulum, s.227. 3 - - - - - dığı FaydalıBilgiler Ansiklopedisi niteliğindedir. nin bilmesi gereken klasik ve modern konulardaki bilgilerin toplu bir şekilde ele alın 6 5 4 da devametmektedir. yazmaya kitaplar zamanda aynı müellif okutan ders kitaplardan üstü ve Cami Molla çerçevesinde programı medrese medresesinde etmektedir.bu ve yaşayan Halihazırda rılarak Doğubeyazıt merkezinde açtığı medresede bügüne kadar ders vermeye devam ay- emekliye görevinden resmi yılında 1991 yaptı. imamlık ve müderrislik Köyünde (Dalbahçe) Korım yıllarında 1989-1991 dönerek Doğubeyazıt’a tekrar sonra Daha yaptı. müderrislik ve imamlık köyünde (Körpeçayır) Şanezer bağlı Eleşkirt’e sene bir yılında 1988 etti. devam yetiştirmeye talebe medresede kurduğu orada arasında yılları 1986-1988 kaldırıp tayini Köyüne Haydaroğlu bağlı İlçesine Eleşkirt Ağrı’nin dönüp köylere tekrar nedeniyle olmaması münasip sürdürmeye eğitimini medrese de merkezinin şehrin olmaması, elverişli ilimlere dinȋ ve arabi gerektiren seviye üst da olup munhasır ilmine tecvid birlikte ile alfabesi Arap ve kıraati Kur’an eğitiminin Kursu Kur’an verdi. ders Kursunda Kur’an yanısıra Vaizlikyapmasının Camii’nde Merkez Doğubeyazıt yıllarında 1982-1984 sonra Daha yaptı. müderrislik ve imamlık resmi Köyünde Xarik yıllarında 1977-1982 Köyünde, Noreşȋn ylında 1975-1976 de, Köyün- Zorava arasında yılları 1969-1975 dönerek Doğubeyazıt’a memleketi tekrar sonra yaptıktan imamlık süre bir kısa Köyünde Şaban bağlı iline Kars yılında 1968 ran, 3 ay Kalecik, 4 yıl Girika köylerinde hem müderrislik hem de fahri imamlık yaptı. dinȋ ve ilmȋ bilgilerini pekiştirmiştir. Askerlikten döndükten sonra da ederek yine 4 müracaat yıl Girbe- alimlere ulaşabildiği de hem yapmış, askerlik hem sene buçuk iki şekilde sunulmasınıhedefalmaktadır. bir hazır talebeye bilgilerin yeterli ve toplu niteliğinde Giriş İlimlere İslami eserdir. bir ansiklopedik alındığı ele şekilde bir öz ve kısa ilmin temel adet 15 gibi İlimleri Tefsir Usulu, Hadis Usulu, Tecvid, Aruz İlmi, Belağat, Beyan, Münazara, Meani, Bedi Usulu, Fıkıh Tasavvuf,Akaid, Vadıİlmi, İlmi, Mantık nahiv, Sarf, okutulan telerce çevre ülkelerdetanınaneserlerişunlardır: 1961 yılında askerlik vazifesini yerine getirmek üzere Mardin’e gitmiştir. Orada gitmiştir. Mardin’e üzere getirmek yerine vazifesini askerlik yılında 1961 : Günümüzde yaşayan bir dini ilimler talebesi ilimler dini MECMUATU’L-FEVAİDbir 1.2.2. yaşayan Günümüzde : fakül- ve okul dini çağdaş ile medreseler Eski MECMUATU’L-ULUM: 1.2.1. gerek alanında ilimler gerekse dini Türkiye’de ve çevrelerinde medrese Müellifin 1.2. ESERLERİ VE ESERLERİNİNMUHTEVASI Celâlî, MollaMusa, Mecmuatu’l-Fevâid, Şefkat Yayınları, İst.,2004. Celâlî, Bu konudaelimizdebazıseslikayıtlar dabulunmaktadır. Celalȋ, Mecmuatu’l-Ulum, s. 228. Bu bilgileri ayrıca kendisi ile yaptığımız görüşmede bize anlatmıştır. Mecmuatu’l-Ulum, s.228. 4 5 6 M. Salih Geçit Salih M. - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 159 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 160 eser 1997yılındaİstanbul’da basılmıştır. edilen tercüme Türkçe’ye Arapça’dan risale bu alındığı ele konuların bazı tartışılan zor şiirlerinşerhedildiğibireserdir. Sembol Yayınları arasındabasılmıştır. imamının hayatının ele alındığı meşhur Nuru’l-Ebsar adlı kitapta geçen ve anlaşılması fa adlıtarihkitabındageçenveanlaşılmasızorolanşiirlerin şerhedildiğibireserdir tadır. şerhlerle açıklığa kavuşturulduğu eserde, ayrıca vaaz ile ilgili bir risale de bulunmak ve haşiye hadislerin Müşkil ve Mücmel geçen kitaplarında hadis meşhur gibi Sağir Molla Musa Celalȋ ve Kürtçe Mevlit Üzerindeki Şerh Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 12 11 10 9 8 7 Fariz’in şiirlerininşerhedildiğibireserdir. toplanmıştır. şiirleri tasavvufî ve dinî yazdığı yıllarda muhtelif müellifin ayrıca eserde yazıldığı Kürtçesiyle Celâlî ile üslup bir yeni sadeleştirilerek kitabının Mevlid olan yazılmış anlaşılması müşkilolanibarelerinaçıklığakavuşturulduğubiresedir ve zor mukaddimesindeki tefsir yazdığı olarak ilgili ile i’cazı ve belağat Kur’an’ın içtihatları derlenerekelealınmaktadır. ve görüş hukukçularının İslam önemli en yeni ve eski hakkında meseleler fıkhî ve dini Eserde vermektedir. cevap de ikisine her sorunların çağdaş ve klasik eser, dığı alın ele özetle olarak toplu fetvaların ilgili konularla çağdaş ile fetvalar ait heplerine şerh edilmektedir. toparlayıcısı olarak kabul edilmektedir. Hz. Ali ile İmam Şafii’nin divanları da eserde en ve ilki türünün eser, alındığı ele da divanların ve kaside meşhur en Edebiyatında eserdir.bir eden olan şerh İslam Tarihikasideleri edebi Arapça boyunca ve Dili Arap lakat-ı Seb’a (Kabe’ye asılan yedi adet kaside) şiirleri ile İslam Tarihinde çok meşhur

Günümüz ilahiyat âlimleri arasında âlimleri ilahiyat CEVAPLAR:Günümüz ŞÜPHELERE BAZI 1.2.11. 1.2.10. ŞERHU EBYATİ NURİ’L-EBSAR 1.2.9. ŞERHU EBYATİŞERHU 1.2.9. TARİHİ’L-HULEFASuyuti’nin Tarihu’l-Huleİmam : İbn şairi ve edebiyatçısı Arap Meşhur FARİZ: İBN KASAİD-İ ŞERHU 1.2.8. 1.2.7. MEVLİT VE DİVAN: Doğu bölgesinde asırlardır okunan ve eski dil üzere İŞARATİ’L-İ’CAZ: ALA HAŞİYE 1.2.6. MECMUATU’L-MAKASID: 1.2.5. MECMUATU’L-FETAVA:1.2.4. Mez- Caferi ve Hanbeli Maliki, Hanefi, Şafii, 1.2.3. MECMUATU’L-KASAİD: Arap cahiliyyesi döneminde en meşhur Mual- Celâlî, MollaMusa, Şerhu Kasaidi İbnFariz,Sembol Yay., İst.,2008. Celâlî, MollaMusa, MevlidveDivan, Sembol Yay., İst.,2007. Celâlî, MollaMusa, Haşiye Ala İşarati’l-İcâz, Celâlî, MollaMusa, Mecmuatu’l-Makasıd,Sembol Yay., İst.,2006. Celâlî, MollaMusa, Mecmuatu’l-Fetâvâ, Sembol Yay., İst.,2006. Celâlî, MollaMusa, Mecmuatu’l-Kasaid,Sembol Yay., İst.,2005. 9 11 7 8 Sembol Yay., İst.,2008. uai Msi, nNhy, el-Camiu’s- en-Nihaye, Müslim, Buhari, 12 : Hz. Muhammed ve on iki ehl-i beyt eizaa Si- Nursi’nin Said-i Bediuzzaman . 10 . - - - yazması nüshasınıorayabırakırveDoğubeyazıt’ageridöner. sizi İhsan Hoca ile Hz. Muaviye arasında muhayyer bırakıyorum.” diyerek eserinin el üzerine bunun de söylerler.Celalȋ istemediklerini Musa bastırmak Molla yerek “Sadreddin Hocamızın selamı başımız üzere, ancak İhsan Hoca’ya da ayıp olur!” di da onlar verince mes’ullerine matbaa eserini gidip matbaaya konusu söz Musa Molla zamanın ister.Tenvirüzere götürmesini mak birlikte selamıyla mes’ullerine Neşriyat bastır ve belirtir olacağını uygun yayınlanmasının da çalışmanın nazik bir böyle na adı- ilim birlikte etmekle takdir kıymetini Sırma’nın Süreyya İhsan bulunan metleri onunla müşavere eder. Molla durumu Sadrettin Hocaefendi eseri inceleyip edip İslam’a büyük hüz- arz hakkında bastırmaması bastırıp Hocaefendi’ye Sadereddin Molla merhum önce bastırmadan gidip İstanbul’a amacıyla vermek matbaaya sonra dıktan yaz- kitabını bu Müellif istiyoruz. vermek bilgi bir adına düşmek not tarihe hakkında kitabıdır.reddiye bir yazılmıştır.edildiği Türkçe basılmamıştır.tenkit Henüz eser Bu SIRMA’nın halde bastırılmaküzereyazılmaktadır. bir genişletilmiş tekrar tarafından müellifi eser bu yapılan İstanbul’da baskısı Birinci eseridir.kavuşturulduğu açıklığa bölümlerinin anlaşılmaz ve yerlerinin zor kitabının tefsiri Kur’an adlı “Tefsiru’l-Mühmel” meşhur kullanıldığı harflerin noktasız mıyla ibare ve konuların açıklığa kavuşturulduğu eserdir. kavuşturulduğu açıklığa konuların ve ibare zor kitaptaki meşhur bulunduğu talikatlarının de Nursi’nin Said-i Bediuzzaman ve bizim dehazırolduğumuzbirçokmeclisteifadeetmiştir. ilmi artık kalkmak üzere, bu konuda Kızıl İcaz kitabımı şerhet” sözü üzerine yazdığını Nursȋ’nin Said Bediuzzaman rüyada giderken vermeye matbaaya kitabını 14 13 det, sigara, sigorta, organ nakli, Mehdi’nin gelişi, Hz. Hızır konusu, kabir azabı, şefaat rid- recm, hücciyeti, sünnetin tartışılan dünyasında İslâm günümüz özellikle lelerde O daSembol Yayınları tarafındanİstanbul’dabastırılmıştır. adamlarının kitabı daha kolay anlamalarını sağlayacak ta’liklerin yazıldığı bir eserdir. mış bulunan Kızılcı Haşiyesinin müşkil ve zor yerlerini açıklayarak talebelere ve ilim yazıl üzerinde kitabının yazdığı ilminde Sarf Eşnevî’nin gibi anlaşıldığı da Adından ..4 İSN ÜEY SIRMA’YA REDDİYE: SÜREYYA İHSAN 1.2.14. 1.2.13. TEFSİRU’L MUHMEL ÜZERİNE HAŞİYE: Arapça yazılmış ve tama 1.2.16. MECMUATU’R-RESÂİL: TA’LÎKÂT1.2.15. ALAHAŞİYETİ’L-KIZILCI ALATASRİFİ’L-EŞNEVÎ: 1.2.12. KIZIL ŞERHİ: 1.2.12. İCAZ Bu bilgiyi de defalarca ziyaretine gelen bölge hocalarına anlatırken duydum. Bu bilginin şahidi ve şahidi bilginin ravisi olarakbendeniz mesuliyetikabulediyorum. Bu duydum. anlatırken hocalarına bölge gelen ziyaretine defalarca de bilgiyi Bu Celâlî, MollaMusa, Şerhu Kızılİcâz, Sembol Yay., İst.,2009. isimli eserinde bulunan bazı iddialarının red ve red iddialarının bazı bulunan eserinde isimli Saltanata” “Hilafetten Mantık İlmi ile ilgili olarak olan ilgili yazılmış ile Arapça İlmi Mantık Bu kitap, dört risaleden oluşmuştur. Bu risa- 13 Bu kitabı İstanbul’a bir diğer bir İstanbul’a kitabı Bu rf D. ha Süreyya İhsan Dr. Prof. 14 M. Salih Geçit Salih M. “Mantık “Ben - - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 161 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 162 Mevlid kandillerinde ve muhtelif vesilelerle merasim şeklinde okutulan Mevlidi Şe- Mevlidi okutulan şeklinde asırdır merasim vesilelerle muhtelif ve kaç kandillerinde Mevlid bir bölgelerinde Kürt ve yazılan tarafından Bateé Muhammed-i Molla ANİL’LLÂHİ’L-VAHİDİ’L-KAHHÂRİ’R-RAHMÂN: bul’da bastırılmıştır. Sembol Yayınlarıgibi savunulmaktadır.diğerleri Muaviye Eser Hz. İstan- tarafından şekilde bir dayalı eserlerine kaynak ulemasının sünnet Ehl-i geleneksel karşısında ler günümüzde Hz. Muaviye’yi ta’n etmek üzere yazılmış olan bir takım kitap ve makale Yayınlarıtarafından İstanbul’dabastırılmıştır. Sembol da kitap konusu Söz alınmıştır. ele konuları fıkhî ve itikadî gibi Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla dir. Sembol Yayınları tarafındanİstanbul’dabastırılmıştır. eser bir anlatan hürmeti ve değer verilen kendilerine tarafından sünnet Ehl-i ile yeri tarihindeki İslâm ve menkıbeleri şahsiyetleri, hayatları, imamının iki on beytin Ehl-i bu eserdeSembol Yayınları tarafındanİstanbul’da bastırılmıştır. veren cevap itirazlara ve şüphe konudaki bu ve savunan onları karşı itirazlara takım VÂRİDETİ ALÂ’L-HULEFÂİ’L-ERBAATİ: İstanbul’da Sembol Yayınları tarafından bastırılmıştır. gibi eserler Diğer eserdir. bir olan yazılmış istifadeyle kaynaklarından Tarihi İslam EBÎ’S-SIBTEYN: ALÎ VE NUREYN bol Yayınları tarafındanİstanbul’dabastırılmıştır. temel İslam Tarihi kaynaklarından nakil ve istifadeyle yazılmış olan bir eserdir. Sem- olarak ilgili ile Ömer Hz. ve Bekir Ebu EL-FARÛK:Hz. ÖMER VE ES-SIDDÎK bastırılmıştır. İstanbul’da tarafından YayınlarıSembol kitaptır. bir bulunduğu ta’liklerin sağlayan anlaşılmasını yerlerinin zor kitabın Arapça isimli “Allah” yazılan tarafından Havva Bu eserdeSembol Yayınları tarafındanİstanbul’dabastırılmıştır. hadisler yardımıyla ve ışığında selef ve halef ulemasının izahatları çerçevesinde ayetlerin ele alınmıştır. ilgili konularını mekan ve cihet ittihad, hulul, tartışılan arasında mezhepleri Mu’tezile ve Sünnet ehl-i Müşebbihe, Mücessime, bahsinde uluhiyet nin ..8 NFULCHT V’-UU V’-TİA VE’L-MEKÂN VE’L-İTTİHAD VE’L-HULUL NEFYU’L-CİHETİ 1.2.18. İLAMAHABBATİER-RİSALETU’D-DAİYYE 1.2.17. MUAVİYE: eser,Bu ..4 FYULKDR’-UD ŞERHU’L-MEVLİDİ’L-KURDÎ: FEYZU’L-KADİRİ’L-MUBDÎ 1.2.24. AŞER: MENÂKIBİ’L-EİMMETİ’L-İSNEY FÎ NURU’L-BASAR 1.2.23. ANİ’L-İ’TİRÂDÂTİ’L- Fİ’L-ECVİBETİ EL-ENVÂRU’S-SATIA 1.2.22. 1.2.21. CELÂU’L-AYNEYN FÎ MENÂKIB-İ’L-HATENEYN USMÂN ZÎ’N- BEKİR EBÎ MENÂKIB-İ’Ş-ŞEYHEYN FÎ SENAU’S-SAKALEYN 1.2.20. ANİ’L-LÂH:Said YEBHASU ALÂ’L-KİTÂBİ’L-LEZİ TA’LÎKÂT 1.2.19. Hz. Osman ve Hz. Aliile ilgili olarak temel olarak ilgili Aliile Hz. ve Osman Hz. Dört halife ile ilgili ileri sürülen bir sürülen ileri ilgili ile halife Dört u sre İlm akaidi İslâm eserde, Bu - - -

tarafından İstanbul’dabastırılmıştır. kitaptır.Sembol Yayınlarıbir eden şerh de bir sonra ettikten tercüme Arapça’ya rif’i 15 mıştır. bastırıl İstanbul’da tarafından yayınları kitabıdır.Sembol şerh bir açıklayan Arapça edip tercüme Arapça’ya Nevbihar’ı eseri meşhur Xânî’nin Ahmed-i Şeyh eser, Bu İstanbul’da bastırılmıştır. Arapç’ya tercüme edip yine Arapça Şerheden bu kitap da manzumesini Sembol YayınlarıKelâm tarafından ve Akaid isimli Nehcu’l-Enâm yazılan tarafından Siirdî Halil bastırılmıştır. edilerek tahkik da tarafından çalışmasıdır.Can haşiye Mehmet bir yazdığı Celȃlȋ’nin el- Musa Molla üzerine eser adlı Halli’l-Meȃkıd okutulan olarak kitabı ders selerde medre yazılıp tarafından es-Sivȃsȋ Muhammed b. HU’L-KAVAİD:Ahmed Üstad yayınlanacaktır. halinde cilt beş Takribenalınmıştır. ele amacıyla kolaylaştırmak anlaşılmasını rının tarafla zor ve müşkil kitabının tefsîr konusu söz üzerine talebi hocalarının üniversite ve âlimlerin bazı Bölgedeki etmektedir. devam daha eser, bu yazılan üzerinde tabı bir bastırıldığı kitaptır. İhvânNeşriyâttarafından2012yılındaİstanbul’dabastırılmıştır. halinde mecmua aynı ve cilt tek birleştirilerek üzerine talep yoğun kitaplarının şerh olan yazılmış üzerinde eserleri Aqide ve Nevbihar Nehcu’l-Enâm, ve şerhedildiğibireserdir. Sembol Yayınları tarafındanİstanbul’dabastırılmıştır. eserin tercüme isimli Arapça’ya yazılan İmâné tarafından Akîda Şeyh Xânî Ahmed-i da bastırılmıştır. lebelelrin bu kitabı daha iyi anlamalarını sağlamak amacıyla te’lȋf edilmiştir. Bu kitap Şerhu’l-Muğnȋ okutulan ta- çalışıp yazılmıştır.açıklamaya üzerine yerleri eser olan isimli müşkil olarak Anlaşılması kitabı ders medreselerde olup şerhi kitabın isimli 16 ..5 FYULKDR’-LÂ ŞRU NEHCİ’L-ENÂM: ŞERHU FEYZU’L-KADİRİ’L-ALLÂM 1.2.25. 1.2.27. FEYZU’L-KADİRİ’L-MENNÂN ŞERHU AQÎDETİ’L-ÎMÂN: ŞERHU FEYZU’L-KADİRİ’L-MENNÂN 1.2.27. 1.2.26. FEYZU’L-KADÎRİ’R-RAHMÂN ŞERHU NEWBİHÂRÂ BİÇÛKÂN: ..0 HŞYT CMULMKSDAA AL’-EKD ŞER- HALLİ’L-MEAKID ALA CAMİU’L-MAKASID HAŞİYETU 1.2.30. ki- tefsîr olan meşhur diye tefsiri Nesefi TEFSÎRİ’N-NESEFÎ: ŞERHU 1.2.29. Mevlid, yani eserin, dört son de eser MECMUATU’L-FUYÛZÂT:Bu 1.2.28. Molla Musa Celalȋ, Mevlit konusunda üç adet çalışma yapmıştır. Daha sonra bu sonra Daha yapmıştır. çalışma adet üç konusunda Mevlit Celalȋ, Musa Molla 2. MOLLA MUSA’NIN KÜRTÇE MEVLİDÇALIŞMALARI: 1.2.31. HAŞİYETU ŞERHU’L-MUĞNİ: Nahiv ilminde yazılmış olan el-Muğnȋ El-Celȃlȋ, Molla Musa, El-Celȃlȋ, Molla Musa,HȃşiyetuŞerhi’l-Muğnȋ, 15 16 Haşiyetu Cami’l-Mekȃsıd alȃ Halli’l-Meȃkıd, Sembol Yay., İstanbul,2012. Şefkat Yayınları, İstanbul, 1433. M. Salih Geçit Salih M. Molla Yine - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 163 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 164 olan el-Mu’cemu’z-Zehebȋ’den alınmıştır.”el-Mu’cemu’z-Zehebȋ’den olan et-Tennȗcȋ’ninMuhammed te’lȋfi Dr. müderrisi dili Fars Üniversitelerinin Halep ve Dımaşk da manaları kelimelerin Farsça el-Müncid’den, manaları arapça limelerin çıktıktan sonradafotokopinüshalarışeklindeciltleyipokuyorlardı. makinası Fotokopi ederlerdi. istinsah yazarak yazılarıyla el kendi talebeleri lışmasını ça- bu müellifin dönemlerde olduğu yasak da çalışmalarının kitap Kürtçe olmadığı, imkanının Fotokopi yazmıştır. yazısıyla el kendi üzerine kitabının mevlid şeklinde ta’lik anlamlarını lügat araştırarak kitaplarından lügat muhtelif kavramları ve kelime mealini okuturdu. Bu sebeple Mevlid’de geçen Arapça, Farsça, Türkçe ve Eski Kürtçe Mevlid’in Kürtçe talebelerine okuyan kitapları kadarki ortalarına müferedatın rirken ğıda buüçünükısacatanıtacağız: etmiştir.ikmal olarak Aşa- şerh bir üzerine Arapça Mevlid birleştirerek tecrübelerini Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 17 şöyle sıralanabilir: halinde maddeler metod ettiği takip yaparken ta’lik yazılmıştır.Müellifin üzerinde Müellif bu ta’lȋk çalışmasının kapak sayfasında “Tenbih: bu ta’likte bulunan ke- bulunan “Tenbih:ta’likte sayfasında bu kapak çalışmasının ta’lȋk bu Müellif 2.1. Kürtçe Mevlid Üzerine Ta’likat Çalışması: Molla Musa medresede ders ve- 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. Celȃlȋ, diller vasıtasıylaöğretilmiştir. tanınan ve bilinen anlamları, kelimelerin müşkil ve muğlak talabelere bilen dilleri farklı olarak gereği bir durumunun sosyal mıntıkanın ve yaşayan gede ça, Kürtçe ve Türkçe kelimelerin karşılığı Arapça da yazılmıştır. Böylece böl- Arapça kelimelerin karşılığı Kürtçe, Türkçe veya Farsça yazıldığı gibi, Fars- larına işaretedilmiştir. durum- muhtelif açısından ilmi Nahiv ve Sarf cümlenin ve kelimenin Bazen yapılmıştır. işaretler durumlarına sıhhat hadislerin o ve hadislere ilgili ile konu Bazen Bazen konuileilgilitarihȋbilgilerverilmiştir. ve sonuçlaraişaretedilmiştir. hüküm çıkarılacak metinden yapılmadan izah veya birlikte izahla de Bazen İzahlar bazensırfkelimeninkarşılığıveyaaçıklamasıtarzındadır üst, alt,sağveyasolkenarlardamüsaityerlerdeyazmıştır. karşılığını kullanarak sistemi dipnot bir özel harflerle Alfabetik durumunda olması dar yerin yazılacağı yazının ve gerektiği edilmesi izah halinde Cümle karşılığını yazmıştır. Tek kelime ile karşılığı yazma imkanı olduğunda kelimenin hemen üstünde Ta’lȋk Ale’l-Mevlid , Müellifin KendiEl Yazma Nüshası,s.1. 17 Tüm ta’lȋkler, Mevlid’in matbu nüshası ta’lȋkler,matbu Mevlid’in Tüm . 18 nakledeceğiz. Celȃlȋ, Molla Hüseyin-i Batevȋ’nin Mevlidinin Mukaddime bölümünü Mukaddime Mevlidinin Batevȋ’nin Hüseyin-i Molla Celȃlȋ, nakledeceğiz. ana fikriniözetleelealanyenibirçalışmamahiyetinde de kabuledilebilir mevlidinin Batevȋ’nin mahiyetindedir.Mollayı sadeleştirme tam de ne tercüme, tam ne çalışma bu sebeple Bu yansıtılmıştır. çerçevesinde ihtiyaçları günümüz konuları temel Mevlid’in orijinal eklenmiş, meseleler bazı ilgilendiren müslümanlarını müz edilmemiştir.iktibas nazar-ıalınarak kesimi itibare avam meseleler tartışmalı Günü- hazfedilmiştir.bölümler bazı olduğundan uzun ve müşkil Yinebazı geçen Mevlid’de kullanılmıştır.kelimeler Kürtçesinden Celȃlȋ yalın ve basit Ayrıcaorijinali Mevlid’in kullanılan tarafından halk günümüzde yerlerine hazfedilmiş, kelimeler Farsça ve ça de Celȃlȋ’ninCelȃlȋKürtçesiyleyazdığıkasidevebeyitlerdenmüteşekkildir bölümü ikinci iken, Mevlid bölümü birinci çalışmanın bastırılmıştır.Bu İstanbul’da sonra daha okunmuş, birlikte ile metni mevlit diğer bölgesinde tara Doğubeyazıt fından talebeleri de mevlit Bu yazmıştır. mevlid bir kısa ve duymuş zarureti yapma sadeleştirme de hem özet, hem hareketle mevlidden konusu söz görünce olduğunu dinin dilinin Celȃlȋ Aşireti Kürtçesine ve günümüz Kürtçesine göre ağır ve anlaşılmaz Musa bölgede asırlardan beri okunan Molla Mehmed (Hüseyin) Bateyi’nin bu mevli ile birliktekendiilmȋmütaalalarınıdaizafeettiğinigörmekteyiz. mevlid üzerineta’likler yazarken yukarıdaadıgeçen Arapça veFarsçalügatkitapları pıldığına işaret etmektedir.” şeklinde bir izah yapmaktadır. Böylece biz, el-Celȃlȋ’nin sonra beytin ikinci kısmının üzerine de “bu satır burada hamdin nimet karşılığında ya- metninde Hasanel-Ertȗşȋ(MollaHüseyn-iBatevȋ)şöyleder: 19 20 10. 9. Burada bir örnek olması temennisiyle söz konusu çalışmanın ilk bölümünü ilk çalışmanın konusu söz temennisiyle olması örnek bir Burada Bu mevlidde günümüz Kürtlerinin anlamadığı gayr-ı mütedavil eski Kürtçe, Arap- Molla Çalışması: Sadeleştirilmesi Kürtçesine Celali Mevlidin Kürtçe 2.2. yazdıktan “kıyas” üzerinde kelmesinin “hed” geçen beyitte Celȃlȋ Musa Molla Ew Xweda’yédȃyemedȋnémubȋn Hemdé béhedboxwedayéalemȋn orijinal Mevlid’in tanıtacağız. çalışmasını ta’lik ilgili vererek örnek bir Burada Celȃlȋ, El-Ertȗşȋ, Molla Hasan,Mevlidu’n-Nebevȋ Celȃlȋ, MollaMusa, Mevlid tefsirlerine deatıflardabulunulmuştur. açıklanmıştır.ile istifade kitaplarından tarih ve AyrıcaSavȋ şerhi ve Celaleyn Hulefa, Siret-i Halebiyye, Nuru’l-Ebsar, Muhammedun Rasulullah gibi siyer Tarihu’l- olan meşhur medreselerinde bölge konular gereken edilmesi İzah Bazen dediğerilimlerleilgilihükümveistihraclaraişaretedilmiştir Ta’lȋk Ale’l-Mevlid , Müellifin Kendi El Yazma Nüshası,s.1-45. , Sembol Yay., İstanbul,2007. , Dersaadet,İstanbul,s.2. 19 18 M. Salih Geçit Salih M. . . 20 . - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 165 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 166 hakkında bir çok çalışma ve makale kadar yazılmıştır. Bugüne Ayetkitabıdır. na’t ve hadislerin edebȋ manalarından hare - bir verdikleri değer büyük ve okudukları tıkada mın- her bulundukları müslümanların Kürt üzere olmak başta Anadolu Güneydoğu kitabıdır.mevlit yazdığı şahsın olan ve meşhur Doğu diye Ertuşȋ Hasan-ı Molla veya bastırmıştır. Aşağıda sözkonusuşerhçalışmasınıtanıtacağız. matbaada defa iki de eseri Bu yazmıştır. çalışması şerh bir Arapça almış, ele niden ye- araştırarak nüshalarından muhtelif de Metnini Mevlid eski ve birleştirerek sonra temel mesajlarınıözetlesunmaçabasıiçindeolduğugörmekteyiz. eserin bir anlaşılamayan tarafından halk için olduğu muhtevi kelimeleri Kürtçe Eski Farsça, Arapça, ve okuduğu merasimlerde dini kesiminin avam toplumun yaşadığı de tam bir tercüme ve sadeleştirme olduğunu söyleyemeyiz. Müellifin daha çok içinde Celȃlȋ Kürtçesineşöyleçevirmiştir: Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 21 السالم عليه احمد دامه يعنى دامه احمد عليه السالم Molla Musa’nın şerh ettiği “Mevlid” kitabı, Molla Hüseyn-i Bateyȋ Hüseyn-i Molla kitabı, “Mevlid” ettiği şerh Musa’nın Molla Metin: 3.1. 3. KÜRTÇE ŞERHÇALIŞMASI ÜZERİNEBİR TAHLİL 2.3. Kürtçe Mevlid Üzerine Şerh Çalışması: Molla Musa bu iki çalışmasını daha ne olduğunu, çalışma bir müstakil tam ne çalışmanın konusu söz biz, Böylece Celȃlȋ, Mevlid , s.2. دايهمهميراثاقرآناخو 21 بنىبايراقابيغمبرمهيىكريم خالقارضعسمانجياءبحر لكنايشتيهكرمقنجىرحمه دايهمهايمانقرآنرزقمال دائمصلواتابزنبدل بأخالص دبهىزىقولخوتمامدنكا ببهقرباناوىروحمال جانه هدايتامهبكهبالريا تميز تابعوىقيمتلىبومعتبر قوةقدرتاخوزحفلكرى اوخداىخويىلوح قلم امفقيرمحتاج بلنكازن

اكردخازنهونزىآكرببنه خالص رازقدستبىمستانكمعر, عسمانبىاستونوىجكرى, اوخداىبويهخويىملكخو, زحفهزمهسوجكونهظلمه , رجاكارنامزتهشاهعزيز, تمام, عزيز كامل كر مه دين مه كر كامل عزيز تمام, ياربايماندخازنامدائم, اوخداىبىمثالبيهوال, , دايهمهمسلمانادينمزن, سينكا, زانايهزبوخبردى سينكا, كريمرحيممزنرحمانه, حمدبىحدبوخداى عالم ِ امكرينهامتااوبيغمبر, بسمهللاالرحمن الرحيم ilgili bilmesigerekentemelbilgilerlemücehhezolmasınısağlamak. siyerle önce talebenin aşılamak, sevgisi Muhammed Hz. evvela talebeye arttırmak, kabiliyetini anlama ve okuma Kürtçe talebenin arttırmak, kabiliyetini okuma Arapça maktadır. İlk ders kitabı olarak okunmasının bir kaç sebebi bulunmaktadır: Talebenin Kerim’den sonra Şark okunan Medreselerinde ilk Kur’an-ı ders kitabı vasfını da taşı- rıca matbaa baskısı olan nüshaları da bol miktarda piyasalarda bulunmaktadır. Metin, çoktur.da Aynüshaları yazma - el kullanılmaktadır.Mevlidin da kalıpları dil Türkçe Kürtçe olup içinde bol miktarda Arapça ve Farsça kelimeler de bulunmaktadır. Bazen eski dili Metin verilmektedir. şuuru peygamber bir coşkulu ve etkili saygı- aşılanmakta, sı ve sevgi ve nübüvveti üstünlüğü, fazileti, onun de hem verilmekte, bilgiler temel ilgili ile siyeri Muhammed’in Hz. hem dinleyiciye göre anlatılmaktadır.Buna ve uygunyerlere serpiştirilmiş bir vaziyette övgü ifadeleri arasında yoğun birşekilde tarzıyla ifade bir şiirsel içinde metin bir edebi ustalıkla bir büyük ayrıntı çok bir daki kitapların siyer vs... tavırları, durumu panik Arapların konusundaki peygamber yeni Hristiyanların ve Yahudi olaylar, harikülade gelen meydana esnasında doğum mu, doğu- Muhammed’in Hz. derdi, yetiştirme evlat ve acısı koca Hz. Amine’nin vefatı, ve seferi Hz. Şam Hz. işlenmektedir.Abdullah’ın hamileliği, sonra Amine’nin Daha konular gibi şereflendirmesi onu ile İslam olan büyüğü en nimetlerin bahşetmesi, tini nime nübüvvet Peygamber’e varlıklar,Hz. kainattaki onun olan tecellileri kudret ve anlaşılmaktadır.olduğu çok de daha kudreti bölümlerde sıfatları, İlk ve isim Allah’ın Ancak edebȋ ifadelerle birlikte birinci kısmın bir hamdele ve salvele tefsiri mahiyetin bir eserdir. tesir ettiği görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında metin, kültürel ve tarihi değeri olan olarak eser folklorik bir edilen istifade amacıyla yerleştirilmesi gönüllere sevgisinin Peygamber Hz. ve arttırılması coşkunun dini değil, olarak kaynağı bilgi bir üzerinde insanı bölge söylenebilir.Nitekim olduğu uygun daha etmenin kabul olduğunu deler konusu ifadelerin şiir kitaplarındaki mübalağa, mecaz, istiare ve teşbih kabilinden ifa- tarihi kaynağı olarak değil, bir na’t ve manzum bir edebi eser olarak bakıldığında söz İslam veya siyer bir birlikte görülmekle dayandığı rivayetlere mevzu ve zayıf ilgili ketle Hz. Muhammed’in faziletini ve peygamberliğini izah etmektedir. Bazı konularla 23 22 la Mustafa’dır.la Mol- de ismi Babasının bilinmektedir. da olarak Ertuşȋ Hasan-ı Molla veya Bateyȋ 24 eldn en hmee e avl ie başlamaktadır. ile salvele ve hamdele metni Mevlidin Metni: Mevlid’in 3.1.1. 3.1.2. Müellifi: 3.1.2. Doskȋ, MelȃyéBateyȋ, seyin, Mevlidu’n-Nebȋ, Hasan, Molla Ertȗşȋ, Doskȋ, MelȃyéBateyȋ, 23 Dindar birisi olduğundan kendisine “Sofȋ Mustafa” da denilmiştir.da Mustafa” “Sofȋ kendisine olduğundan birisi Dindar Mevlid’in müellifi Molla Hüseyn-i Bateyȋ’dir. Molla Mehmed-i Molla Bateyȋ’dir. Hüseyn-i Molla müellifi Mevlid’in , Ahmed Kamil Matbaası, Dersaadet, s. 1-45; Batevȋ, Molla Hü- Molla Batevȋ, 1-45; s. Dersaadet, Matbaası, Mevlidu’n-Nebȋ, Kamil Ahmed s.17-18. s.20. Nubihar Yay., İstanbul,2003,s.5-190. 22 M. Salih Geçit Salih M. 24 - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 167 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 168 Mahmud-i BeyȃzidȋMollayeBateyȋ’yişöyletanıtır: cılar arasında Molla Mahmud-i Beyȃzidȋ ve Alexsandre Jaba da bulunmaktadır. Molla de bu görüşe katılmaktadır. görüşe bu de Alexsandre Jaba’nın belirttiğine göre adı “Molla Ahmed”dir. “Molla adı göre belirttiğine Jaba’nın Alexsandre yazılmıştır. şeklinde “Mehmet” ismi yazarın da nüshalarda Bazı “Ertȗşȋ”lerdendir. da “Mollayı Batevȋ” denildiği gibi “Ertȗşȋ” nisbesi de bulunmaktadır. de bakıldığın nisbesi “Ertȗşȋ” mahlaslarına gibi denildiği Batevȋ” ve “Mollayı da isim nüshalardaki farklı Mevlidinin rivayetler bulunmaktadır. dair doğduğuna Orada mensuptur. köyüne “Bate” bulunan doğusunda mümkündür: hazırlanmaktadır.özetlemek ve Yaşamını şöyle hazırlanmış kısaca de tezler bilimsel üniversitelerde bazı ayrıca hakkında Müellif yazılmıştır. da kitap ve makale çok bir birlikte edilmektedir.Bununla devam yapılmaya araştımalar bilimsel günümüzde da Zira mevlidin değişik nüshalarında bu isimlerin hepsi de geçmektedir. Müellif hakkın- Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 28 27 26 25 medfundur. Eniyisini Allah bilir.” de köyünde etmiştir.Bateyȋ vefat 900’de hicrȋ yaşamış, ömür bir senelik dir.Seksen bir kişidir. Kürtçe Mevlid de yazmıştır. Bu Mevlidi, Kürdistan’da makbul bir mevlid miştir.söylemiştir.beyit ve şiir çok Pek vardır. Divan’ı bir Müstakil salih derece Son gel- dünyaya yılında 820 köydür. bir köylerinden Hakkarȋ’nin de Bate Bate’dendir. söylemektedir. edildiğini telaffuz yazılıp yanlış kadar yıllarına 1947 ismin bu ve olduğunu Bateyȋ” miştir. 29 30 aeȋ nseidn e naıdğ gb Hkaȋy Bğı etşea ilçesinin Beytüşşebab Bağlı Hakkarȋ’ye gibi anlaşıldığı de nisbetinden Bateyȋ, “Kürtlerin dördüncü şairi, Mollayé Bateyȋ’dir. Onun ismi Molla Ahmed’dir.ismi Aslı Bateyȋ’dir.Onun Mollayé şairi, dördüncü “Kürtlerin Molla Mehmed-i Bȃteyȋ hakkında bilimsel olarak ilk yazılı bilgi veren araştıma Muhammed Emin Zekȋ Beg, M. Zekȋ Emin Beg, Jaba, Alexsandre, NoticesEtRécits Kourdes, St.Pétersbourg, 1860, Ertȗşȋ, Mevlid Doskȋ, MelȃyéBateyȋ, u Berhem, Spirez Yay., Duhok,2005. Beyȃzȋdȋ, Molla Mahmȗd, Molla Beyȃzȋdȋ, 1277, s.14-15. 28 Tahsin İbrahim Doskȋ, bu isimler arasında en doğrusunun “Molla Hüseyin-i “Molla doğrusunun en arasında isimler bu Doskȋ, Tahsin İbrahim 29 , s.1. Meşȃhȋru’l-Kurd ve Kurdistȃn, s. 446;Doskȋ, Tahsin İbrahim, s.17. Meşȃhȋru’l-Kurd ve Kurdistȃn, Cȃmieyén Hikȃyetȃn ve Risȃletȃn ve Hikȃyetȃn Cȃmieyén 27 Ona göre 820/1417’de doğmuş, 900/1495’de vefat et- vefat 900/1495’de doğmuş, 820/1417’de göre Ona 30 Terc. Kızı Seyyide, Dȃru’z-Zemȃn, 2006, s. 446. , Haz. Alexsandre Jaba, St. Petersbourg, St. Jaba, Haz. Alexsandre , 26 . eȋ mn Beg Emin Zekȋ M. Melȃyé Bȃteyȋ Jiyȃn 25 Buna göre Buna - - - olup Arapça veFarsça dillerinimüşterekenkullanmaktadır. 32 31 ilgili sözkonusuaçıklamasıiseşöyledir: i Şirbȃrȋ” adlı eserinden de bahsedenJaba’nın Mola Hüseyin-i Bateyi’nin Mevlidi ile mız gerektiğini ifade etmektedir.ifade gerektiğini mız çıkarma sonucunu yaşadığı Asırda 12. yani yıllarda ettikten 1100’lü hicrȋ mukayese Bateyȋ’nin sonra belgeleri ve bilgi hususunda yaşadığı mı sonra yoksa mi, önce Xȃnȋ’den müellifimizin de hareketle buradan değerlendirmekte, açısından veriler lı fark - konuyu belirtip bahsetmediğini Bateyȋ’den Hüseyn-i Molla rağmen retmesine sederken bunlardan Molla Ahmed-i Cizȋrȋ, Aliyi Harȋrȋ ve Feqȋye Teyrȃn’ın adını zik- tahlil ederken Xȃnȋ’nin Mem u Zin’de kendisinden önce Kürtçe eser yazanlardan bah- kında yazdığı eserinde bu bilgiyi naklettikten sonra, konuyu Ahmed-i Xȃnȋ açısından Beyȃzidȋ’den veJaba’nıneserindeyazılıolarakgörmekteyiz. Mahmȗd-i Molla tarihini vefat ve doğum Bateyȋ’nin Mollayé biz maktadır.Böylece götürüreceğiz. eserlerine onun konuyu yazmayacak, fazla hakkında yaşamı onun burada sebeple Bu sağlayacaktır.imkanı tanıma miktarda bol daha ve kesin daha gelecekte belgeler, ve dan bahsetmemişolmasıönemlibirdetayolarakkarşımızda bulunmaktadır indirmektedir.yıla küsür 20 farkı nedenle bu Bu Doskȋ Ancak on- Xȃnȋ’nin Ahmed-i bulunmaktadır. farkı yıl 161 arasında doğumu Xȃnȋ’nin Ahmed-i ile vefatı Bate’nin Mollayé farkı, yıl 241 arasında doğumu Xȃnȋ’nin Ahmed-i ile doğumu Bateyȋ’nin 33 Kürtçe Mevlitlerden bahsederken Doğubeyazıtlı Süleyman-ı Şirbȃrȋ’nin “Mevlid- a. Hamȃyil: a. Bateyȋ’nin tesbitedileneserlerişunlardır: hak- Bateyȋ Molla Doskȋ, İbrahim Tahsin araştırmacı (Kürdistan)’lı Irak Kuzey bulun- aktarmış Fransızcaya aynısını malumatın aldığı Mahmud’dan Molla Jaba Bateyȋ’nin şahsȋ ve ilmȋ yaşamı hakkında araştırmalar devam etmektedir. Bilgi etmektedir. devam araştırmalar hakkında yaşamı ilmȋ ve şahsȋ Bateyȋ’nin Doskȋ, MelȃyéBateyȋ, Jaba, a.g.e.,s.2. Bateyȋ hakkında genişbilgiiçin bkz. Doskȋ,MelȃyéBateyȋ, 33 Tıbb-ı nebevȋ ve alternatif tıp konusunda yazılmış büyük bir kitap bir büyük yazılmış konusunda tıp alternatif ve nebevȋ Tıbb-ı s.22-26. 32 Beyȃzidȋ ile Jaba’nın verdiği tarihe göre Mollayé göre tarihe verdiği Jaba’nın ile Beyȃzidȋ 31 s.7-33. M. Salih Geçit Salih M. . -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 169 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 170 (bedi, beyan,meȃni)vefesahatgibiilimleriilgilendirenyönleridebulunmaktadır belagat gibi, kullanıldığı sanatlar edebi çeşitli Mevlidde bulunmaktadır. uslübü bir cu, bazen ağlatıcı, bazen düşündürücü, bazen de hüzünletici veya manevi keyif verici dil yapısı ve müsikȋ anlayışına göre takribȋ bir makamı bulunmaktadır. Bazen coşturu- kendi bölgenin bir her birlikte bulunmamakla okunur.makamı üzere bir belli Metnin makam okunurken merasimlerinde sünnet veya düğünlerde gecelerinde, mevlit ten bulunmaktadır.yapısı bir müsikȋ bağlayacak kendine de Za- dinleyeni değil, okuyanı sadece Böylece bulunmaktadır. beyti nakarat arasında bölüm bir Her oluşmaktadır. yazılmış olup aruz vezni üzere tanzim edilmiştir. Arapça dua kısmı hariç 19 bölümden tadır. Metinde aa, bb, cc.... şeklinde kafiyeler kullanılmıştır. Mersiye ve gazel şeklinde kitabıdır. Na’tlar da manzum olarak yazıldığından edebȋ bir şiir kitabı vasfını taşımak kısa birşekildebunlardanbahsedeceğiz: Sahibi) gibi vasıflarla anılmaktadır. Bayrağının (Hamd Sahibi Hamd Alay-ı Peygamber), Konuşan (Allah’la Kelȋm su), Sonuncu- (Resullerin Hatmi’r-Rusȗl Sahibi, Fetihler Eden), Eda Hakkıyla (Görevini Vefakȃr(Seçilmiş), Vesilesi),Mustafa İftihar (Peygamberlerin Rusȗl Fahr-i yırlısı), Ha - En Hayru’l-Verȃ(Alemlerin Özü), (Alemin Ruh Habȋb, Hayırlısı), En (Beşerin Hayru’l-Beşer (Penah-Puşt-Avn), Destekçisi Kurtarıcısı, Yardımcısı,Günahkarların (Destegȋr), Müstegȃs-Kurtarıcı Bȋnȃhȋ), (Kurretu’l-Ayn-Dȋdeu Nuru Göz Ümmetin Şefi’, da sonra daha zikkredilmekte, ismi “Muhammed” olan adı onun işlenirken su konu- selam edilmektedir.ve ifade salat kilde Peygamber’e YineHz. bölümde İkinci şe- bir veciz çok konusu sıfatları ve isimleri zatı, Allah’ın bildirilerek olduğu Gafȗr Misalsiz, Celȃl, Rȃzık, Zevalsiz, Arkadaşsız, Alim, Yaratıcı,Kerim, Rahman, Rahim, Zü’l- Nezirsiz, Sahibi, Mülk Mȃliki, Alemlerin edilirken medh Hak Cenab-ı sımda kı- birinci Örneğin işlenmektedir. tümü hemen hemen bahislerinin sem’iyat ve vet vaziyettedir.serpiştirilmiş arada nübüv- da İlahiyat, konuları ilminin kelam ve Akaid Akaid kitapta önemli bu eden ihtiva saygısını ve sevgi Peygamber’in Hz. maktadır. ği konularındayazılmışnaatkitabıdır. Molla Musa Celalȋ ve Kürtçe Mevlit Üzerindeki Şerh Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 34 levh, haşir, mizan, ahiret, melekler ve diğer sem’iyat konuları en az bir akaid metni akaid bir az en konuları sem’iyat diğer ve melekler ahiret, mizan, haşir, levh, işlenmektedir. konu çok bir gibi şefaat mu’cize, vasıfları, kalem, kürsȋ, ferş, arş, Yine peygamberler tanıtılmakta, peygamberlik konusu ile ilgili nübüvvet, risalet, nebilerin 35 Yukarıda da belirtiğimiz gibi Mevlit Kitabı öncelikle bir na’t bir öncelikle Kitabı Mevlit gibi belirtiğimiz Yukarıdada Açıdan: Edebi a. b. Kelamȋ b. Açıdan: 3.1.3. Mevlid’in Özellikleri: Hz. Peygamber’in c. doğumu, Mevlid-i sülalesi, Nebȋ: mu’cizeleri,Hz. Peygamber’in Peygamberli b. Divȃn:Muhtelifşiirlerininderleniptoplandığıeseridir. Doskȋ, MelȃyéBateyȋ, Bateyȋ, Mevlid , s.35-37. s.32-33. Mevlitte geçen konular Eş’arȋ mezhebinin görüşlerini yansıt- görüşlerini mezhebinin Eş’arȋ konular geçen Mevlitte Mevlid’in bazı hususiyetleri bulunmaktadır. Aşağıda 35 Daha ileriki bahislerde adı Kur’an’da geçen tüm 34 . - - 40 39 38 37 açıklanmaktadır.düzeyinde 36 u eel eei Nbv Mhbei ss ln i tsvu ktb oaa d kabul da edebiliriz. olarak kitabı tasavvuf bir alan esas Muhabbeti Nebevȋ eseri, nedenle Bu konusudur. Bu konuda Mevlid’de özel bir bölüm ve orijinal yorumlar bulunmaktadır. çok vurgulanan konu tasavvufun da çok önemli bir konusu olan “Nur-i Muhammedȋ” alınan zat, Hz. Muhammed Mustafa (s.a.s.)’dir. Bu açıdan bakıldığında Mevlid’de en esas burada iken, mürşidler ve şeyh olan kurucusu tarikatın konu alınan esas bazen eserlerde tasavvufȋ gerek. Ancak olmasa zor söylemek olduğunu eser bir eden ihtiva konularını bellibaşlı tasavvufun hemen hemen da konusunda tasavvuf gibi, tiğimiz belirt bahsinde çıkmaktadır.Yukarıdakelam karşımıza da olarak eser bir tasavvufȋ alan ele da konularını marifet meveddet, muhabbet, aslında için olduğu eseri naat ve darla iktifaediyoruz. fıkıh ilmiaçısındandanazar-ı itibarealınaraktahliledilmesigerekmektedir. bulunulmuştur.işarette de hükümlere fıkhȋ kısım bir işlenirken Mevlid’in sebeple Bu okunuşu, fazileti, okunuşunu teşvik eden ulema, okunma tarzı ve benzeri bazı konular iyi bir şekilde değerlendirilmesi de gerekmektedir. de değerlendirilmesi şekilde bir iyi açısından ilmi hadis çekmektedir.ve dikkat usulü da hadis lığı Mevlid’in nedenle Bu var bilgilerin dayalı hadislere kısım bir nitelenen diye Mevzu durumlardadır. farklı de dereceleri sıhhat hadislerin Bu zikredilmektedir. parçalar hadislerden bazı gibi, söylenebilir.izlendiği metodunun tefsȋr İşȃrȋ Yine bulunulduğu atıflara hadislere bazı alınıp tefsir ve izah edilmektedir. Bu açıdan tefsirle ilgili yönleri bulunmaktadır. Hatta büyük bir bölümü Kur’an ve Hadislerde geçen kelimelerdir. Mevlid’de bazı ayetler ele göre Mevlid,birsiyervetarihkitabıolarakdadeğerlendirilebilir tür bilgiler verilirken kaynak eserlerle ilgili herhangi bir bilgi verilmemektedir. Bu geçmektedir. Mevlid’de de bilgi tarihȋ çok bir gibi beklentisi peygamber larının adam din durumları, YahudiHıristiyan bazı durumları, Yahudive Hiristiyanların ve yerlerine ticaret edişi, Hz. Peygamberin doğduğu yıllardaki Arabistan’ın ve Arapların telif olaylar ve harikulade durumlar, Arapların bazı adetleri, Arapların dünyanın farklı him’e kadarki ataları, dedeleri, Hz. Muhammed’in doğumu, doğum esnasındaki muh- İbra- Hz. onun kabilesi, Kureyş olduğu hakkındaki mensubu Muhammed’in Hz. bilgiler, hususȋ onlar ve özellikleri bazı peygamberlerin diğer yaratılışı, Adem’in Hz. Mevlid-i Şerif Hz. Peygamber sevgisini esas alan bir hamd bir alan esas sevgisini Peygamber Tasavvufȋc. Hz. Şerif Açıdan:Mevlid-i Mevlid’de kullanılan kelime ve kavramların ve kelime kullanılan Mevlid’de İlimler Açısından: İslamȋ Diğer e. Mevlid’de vurgulanan konulardan birisi de yaratılış konusu, yaratılış de birisi konulardan vurgulanan Mevlid’de TarihȋAçıdan: d. Bateyȋ, Bateyȋ, Bateyȋ, Bateyȋ, Bateyȋ, Mevlid Mevlid Mevlid Mevlid Mevlid 37 , s.38-41. , s.2-188. , s.47-155. , s.42-67. , s.35-163. 36 Ayrı bir çalışma konusu olan bu hususta burada bu ka- bu burada hususta bu olan konusu Ayrıçalışma bir 39 Yine ilk bölümlerde Mevlid’in bölümlerde ilk Yine . M. Salih Geçit Salih M. 40 38 Buna - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 171 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 172 da şöyle rivayet edilmiştir” gibi ifadelerle ilgili rivayeti nakletmektedir. rivayeti ilgili ifadelerle gibi edilmiştir” rivayet şöyle da nakletmekte, hadislerin bulunduğu kaynakları bazen belirtmekte, bazen de “bukonu- hadisleri ve ayet ilgili durumlarda bu edilmiştir.Şarih ifade şekilde bir sarih kümler hü- geçen onlarda bulunulmuş, telmihlerde hadislere ve ayet bazı Mevlid’de Yine çkaa am grğ dyu, aa or mtn ȃııı nzıa geçmiştir. nazmına nȃzımının metin sonra daha duymuş, gereği yapma açıklama Amelihi” ve Aleyhi’s-Salatu ve’s-Selȃm edildiğinden, nisbet ulemaya bazı vaadedilip sevaplar bazı ilgili okutmakla mevlit kısmında ilgili mevlidin ve olduğundan malı tartış konusu meşruiyeti ve fazileti Mevlidin bulunmaktadır.Örneğin önemli açıklamalarda ilgili konuyla evvel geçmeden bölümüne şerh ve lügat metin, daha altında Molla Musa Celalȋ ve Kürtçe Mevlit Üzerindeki Şerh Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 46 45 44 43 42 41 nakledilmektedir. parçalar açıklayıcı ve bilgiler ek kitaplarından tarih için anlaşılması bilgilerin tarihi rine de rastlamaktayız. de rine ifadelerin hadis olmadığı, muteber hadis kaynaklarında geçmediği şeklindeki ifadele takım bir sunulan olarak hadis yerlerinde bazı mümkündür.metninin de Mevlid mek me ve kavramları, ya da tarif ve hükümleri açıklamaktadır. hükümleri ve tarif da ya kavramları, ve me keli ya materyallerle benzeri ve şiir mesel, darb-ı hadis, ayet, kısmında “mana” de etmektedir. virmektedir. En sonda da ayırdığı parçanın genel anlamını nesir şeklinde Arapça ifade çe- teker Arapça’ya teker kelimeleri kürtçe geçen metinde altında başlığı “el-Lügat” sonra Daha bulunmaktadır. yazmış yeniden olarak aynısı orijinalinin Kürtçe halde bir edilmiş tashih istifadeyle nüshalarından mevlid farklı parçaları bu ayırmakta, lara parça göre konularına Kürtçesini Mevlid’in ile ifade bir şeklindeki ki” dedi aleyhi sonra Daha etmektedir. beyan Arapça başlıkları başlıklar bu koymakta, bölümlere önce Şarih, müteşekkildir. edilişinden şerh Arapça Mevlid’in bölüm ikinci edilişi, tercüme Arapça’ya Mevlid’in Kürtçe bölüm, Birinci maktadır. mıştır. Aşağıda buşerhçalışmasınımuhtelifaçılardantahliledeceğiz. bastırıl defa iki kadar Bugüne halidir. geliştirilmiş ve birleştirilmiş çalışmanın ayrı MEVLȊDİ’L-KURDȊ Şarih bunları yaparken önemli gördüğü konularda bazen “lügat” kısmında bazen kısmında “lügat” bazen konularda gördüğü önemli yaparken bunları Şarih Özellikleri: Şerhin 3.2.1. iki olduğumuz bahsetmiş yukarıda şerh bu olan eseri el-Celȃlȋ’nin Musa Molla ŞERHU’L- FEYZU’L-KADȊRU’L-MUBDȊ ŞERHİ: MEVLİD’İN 3.2. Celȃlȋ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, Molla Musa, Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.22. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.30,59,62,92-93. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.18-20,23,25,28vd. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.16-21. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.10-15. 41 45 Şarihin hadislerin bir kısmının sıhhat durumunu ele aldığını gör aldığını ele durumunu sıhhat kısmının bir hadislerin Şarihin Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ Şerhu’l-Mevlidi’l-Kurdȋ, İhvan Neşriyat, İstanbul, s. 5-15. 46 Örneğin Şerh aslında birbiriyle mütedahil iki bölümden oluş- bölümden iki mütedahil birbiriyle aslında Şerh “Sen olmasaydın, sen olmasaydın ben bu felekleri bu ben olmasaydın sen olmasaydın, “Sen alğ atnaşrh e bçk aflk bir sayfalık buçuk beş şarih altında başlığı “Fȋ Fazȋleti Kırȃeti Mevlidi’n-Nebiyyi Kırȃeti Fazȋleti “Fȋ 42 Bazen de konu başlığı konu de Bazen “Nȃzım rahmetullah “Nȃzım 44 Bazen de Bazen 43 ------

hadisler rivayetemektevebunların“sahih”veya“hasen”olduğunubelirtmektedir lirtmektedir. bulunmayan ve rȃvȋlerin de muttali olmadığı, sahih olmayan bir rivȃyet olduğunu be- içecektir.”suyu kevser tas bir o kaynaklarında ve hadis olacağım ifadenin şeklindeki şefaatçisi onun gününde Mahşer ben ederse ta’zim mevlidimi şu benim ki kim “Her 50 49 48 söylemektedir. olduğunu hadis yaratmazdım.” şeklindeki ibarenin mana bakımından sahih olmakla birikte mevzu bir 47 olayların bahsi, ğan üstühaller)bahsi, diye nidaetmesi(merhaba)bahsi, v. Dua. ş. Hatime, s. Hz. Mekke’ye Peygamber’in getirilip Annesi Hz. Amine’ye teslim edilişi bahsi. r. Hz. Peygamber’in çocukluğunda Benȋ Sa’d yurdunda meydana gelen irhasat bahsi, esnasındaki dönüş ve dönüşü memleketlerine Mekke’den Süt kervanının p. Anne n. Hz. Halime’nin Mekke’ye gelişi ve Hz. Muhammed’in süt anneye verilişi bahsi, (ola- ayetler gördüğü Abdulmuttalib’in sabahında viladeti Peygamber’in Hz. m. l. Viladet gecesindevakiolanirhasatbahsi, “hoşgeldin” zerrelerinin tüm kainatın esnasında doğumu Peygamber’in Hz. k. viladetibahsi, j. Hz.Peygamber’in i. Amine’nin Hz.Rasulullah(s.a.s.)’ehamilekalışıbahsi, ı. Abdullah’ın amineileevlenmesibahsi, h. Yahudilerin Abdullah’ı öldürmekiçinsuikastyapmasıbahsi, babası g. Hz.Peygamber’in Abdullah’ın viladetibahsi, nesebininbeyanıbahsi, f. Hz.Peygamber’in e. Hz. Adem’in yaratılışıbahsi, d. Hz. Muhammed Efendimizin Nuru’nun yaratılışı, arş, kursi, kalem ve levh bahsi, c. Mevlid-iNebiyiokumanınfazileti, b. Hz.Nebȋ’yesalatveselambahsi, a. Hamd(Allah’aövgü)bahsi, 3.2.2. ŞerhinBaşlıkları: Celȃlȋ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.5-236. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.45. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.22. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.42. 50 48 Bazen de Mevlid metninde geçen bazı konuları izah ederken muhtelif ederken izah konuları bazı geçen metninde Mevlid de Bazen Şerhin konubaşlıklarışunlardır: 47 Yine Mevlid’de Hz. Muhammed’e atfen belirtilen atfen Muhammed’e Hz. Mevlid’de Yine M. Salih Geçit Salih M. . 49

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 173 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 174 karşılıkları konusundaistifadeedilmiştir. kelimelerin Kürtçe Eski ve Farsça tarafından şarihi Mevlid kullanılışlıdır. oldukça kitabı lügat bu olan edilmekte istimal da tarafından alimleri Bölge yazmaktadır. ça Arapça bir sözlüktür. Farsça kelimeleri alfabetik sıraya göre dizip karşılıklarını Arap- yazılmıştır.Farsça- et-Tennȗcȋtarafından Dr.Muhammed müderrisi dili Fars lerinin derecede faydalanmıştır. azami eserden bu hususunda verme tarifini ve karşılığını kavramın ve kelime çok bir de yaparken şerhini Mevlid’in gibi olduğu döneminde bir büyük hayatının tedrisat senelik elli de Celȃlȋ Şȃrihi Mevlid İşte kalmıştır. maruz gelişmeye ve yenilik çok bir varmadan farkına sayesinde el-Müncid uleması bölge olan muhafazakar derece son hususunda müfredatı ders halindeki silsile denilen Réz gerçekleşmiştir. yesinde sa- el-Müncid değişiklik, etkin en görülen asırda son müfredatında ders selerindeki Medre- Şark ki Denilebilir bulunmaktadır. rolü bir edilemeyecek inkar açılmasında ufuklarının tanımasında, dalını ilim çok bir gibi siyaset psikoloji, sosyoloji, edebiyat, tarih, tanımalarında, dünyayı gelişmesinde, kültürlerinin genel alimlerin Doğudaki Doğu ve Güneydoğu medreselerinde de en çok tanınan ve kullanılan sözlüklerdendir. Molla Musa Celalȋ ve Kürtçe Mevlit Üzerindeki Şerh Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 54 53 52 51 çıktığı günden bu yana tüm İslam olup ülkelerinde ve mahiyetinde Arap ansiklopedi devletlerinde kullanılmaktadır.bir kapsamlı Geniş oluşmaktadır. kısımdan iki üzere olmak fi’l-Edeb el-Müncid ve fi’l-Luğa hazırlanmıştır.El-Müncid tarafından Ma’lȗf şunlardır: bevi hayatınkısabirparçasıelealannaatkitabıdır. işlenmektedir.hayatı çocukluk ne- sonrası ve öncesi doğum kutlu Mevlid, göre Buna değil, konuları siyer sair ve savaşları mücadelesi, hayatı, Medine ve Mekke evliliği, gençliği, bahsetmektedir.hallerinden önceki Peygamber’in tinden Hz. mevlitte Hatta risale ve nübüvvet Peygamber’in Hz. aslında Mevlid, gibi anlaşıldığı da Bunlardan ilgili birrisaledevardır. Burisȃle müstakilolarakdabastırılmıştır. ile mevlid Orada kitapdır. ciltlik iki eden ihtiva cevaplarını soruların ve fetva ilgili d. Zikra’l-İhtifal bi’l-Mevlidi’n-Nebevȋ: li’l-Fetȃvȃ: el-Hȃvȋ c. el-Mu’cemu’z-Zehebȋ: b. a. el-Müncid: Kaynakları: Şerhin 3.2.3. konulardır. çalıştığı açıklamaya sırasıyla şerhinin ile Mevlid başlıklar, bu İşte Es-Suyȗtȋ, Celȃleddin, Abdurrahman, el-Hȃvȋli’l-Fetȃvȃ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, Ma’lȗf, Lüveys, el-Muncidfi’l-Lugati ve’l-A’lȃm, Dȃru’l-Meşrik,Beyrut. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.8,11, 12. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.123. Arapça lügat kitabıdır. Beyrutlu Hıristiyan asıllı alimlerden Lüveys 52 Meşhur Şafiȋ alimi İmam Suyutȋye ait olup bir çok ilimle çok bir olup ait Suyutȋye İmam alimi Şafiȋ Meşhur asa üa ktbdr Dmş v Hlp Üniversite Halep ve Dımaşk kitabıdır. lügat Farsça Celalȋ’nin bu şerhi yazarken istifade ettiği kaynaklar ettiği istifade yazarken şerhi bu Celalȋ’nin 53 Şeyh Muhammed Alevȋ b. el-Abbȃs el- Beyrut,1975. 54 51 - -

eid sn eee ehr e utbri. i çk nmi oua ev b kitap bu verilmektedir.üzere fetva konuda önemli çok Bir mu’teberdir. ve meşhur derece son gesinde böl- Şark şerhtir. bir yazılmış üzerine eser adlı Fethu’l-Muin olan yazılmış rafından ta- el-Melȋbȃrȋ Abdilazȋz b. Zeynu’d-Dȋn eserdir. bir eden ihtiva ictihadlarını fıkhȋ levh gibimeselelerdebueserdenfaydalanmıştır. kalem, arş, Hz. yaratılışı, özellikle Adem’in konularda, kaynağıdır.tarihi tarihi Şarih mevlidin meşruiyyetivediğerbazıkonulardabueserdenistifadeetmiştir El-Celȃlȋ’nin istifadeettiğikaynaklardandır. 64 63 62 61 60 59 58 57 56 55 Mȃlikȋ el-Hasenȋ’nin mevlid ile ilgili yazdığı cep kitabıdır. meşruiyeti konusundabukitaptanistifadeetmiştir. nakletmiştir. Dahlȃn’ın siyerle ilgili yazdığı eserdir.yazdığı Tah ilgili siyerle ­ Dahlȃn’ın Zeynȋ kitabıdır. siyer yazılan tarafından Dahlȃn Zeynȋ b. Ahmed eden vefat yılında el-Bȗsȋrȋ yani İmam-ı Bȗsȋrȋ yazmıştır. Kasidenin asıl ismi de “Ümmu’l-Kurȃ”dir.de ismi asıl yazmıştır.Kasidenin Bȗsȋrȋ İmam-ı yani el-Bȗsȋrȋ el-Mağrȋbȋ ed-Dilȃsȋ el-Senhȃcȋ Hammȃd b. Said b. Muhammed Ebu Abdillah Şeyh ye üzerine yazılmış bir şerh çaslışmasıdır. Bu kasideyi de hicrȋ 696 yılında vefat eden mıştır. Adından da anlaşıldığı gibi el-Hemziyye diye möeşhur olan Kaside-i Hemziy yazıl tarafından el-Heytemȋ Hacer b. Muhammed b. Ahmed Şihabuddin eden vefat yılında 974 göre tarihine hicrȋ fakȋhlerinden mezhebi Şafiȋ olup Şerhi’l-Hemziyye fȋ bulunmaktadır. medhiyeler hakkında Peygamber Hz. halinde nesir ve şiir Bazı memleketlerde mevlid kandili münasebetiyle okunduğu bilinmektedir. Bu eserde i. es-Siretu’n-Nebeviyye: Mekke ‘de 1232/1817’de doğup Medine’de 1304/1886 ı. El-Bidȃye ve’n-Nihȃye: h. Medȃihu’r-Resȗl: Hafnȋ(?)tarafındanyazılmıştır. Ale’l-Hemziyye: Hacer İbn Şerhu g. İȃnetu’t-Tȃlibȋn: f. en-Ni’metu’l-Kubrȃ: e. Celȃlȋ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, Hacer, Minhac, 2005. b. Ahmed Şihȃbu’d-Dȋn El-Heytemȋ, Celȃlȋ, Ed-Dimyȃtȋ,Seyyid el-Bekrȋ Muhammed Şeta, Celȃlȋ, Adem, MatbaatuMustafaMuhammed,Mısır, 1939. VelediSeyyidi Mevlidi fȋ Ale’l-Alem en-Ni’metu’l-Kubrȃ Hacer, b. Şihȃbu’d-Dȋn Ahmed El-Heytemȋ, Celȃlȋ, Matbaatu Dari’Cevamii’l-Kelim,Kȃhire,1418. el-Malikȋ, Muhammed Seyyid El-Alevȋ, Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.40. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.33-35. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.33. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.31. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.25-29. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.18-21. 60 59 Mevlid Şarihi el-Celȃlȋ fıkıh ile ilgili bazı konuları bu eserden bu konuları bazı ilgili ile fıkıh el-Celȃlȋ Şarihi Mevlid eyd lBkȋ aaıdn aımş lpai mezhebinin olupŞafii yazılmış tarafından el-Bekrȋ Seyyid İbn Hacer el-Heytemȋnin Arapça yazdığı bir mevliddir. bir yazdığı Arapça el-Heytemȋnin Hacer İbn İbn Kesir ed-Dımaşkȋ tarafından yazılan meşhur İslam al Zkalİtlf . Zikra’l-Mevlidi’n-Nebiyyi’ş-Şerȋf, b. Zikra’l-İhtilaf Havle İȃnetu’t-Tȃlibȋn, Dȃru’l- Şerhi’l-Hemziyye, fȋ el-Minehu’l-Mekkiyye sili sırasında basta Mısırlılar olmak üze­ olmak Mısırlılar basta sırasında sili Bu eserin asıl adı el-Minehu’l-Mekkiyye adı asıl eserin Bu 62 64 56 Dȃru İhyȃi Turȃsi’l-Arabȋ, Beyrut, tsz. 63 55 Şarih mevlidin cevazı ve . M. Salih Geçit Salih M. 58 57 Celȃlȋ, re 61 - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 175 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 176 tır. mucizeleri ve hilyesine dair olaneserikive üçcilt halinde çeşitli baskılarla basılmış ha­ Peygamber’in Hz. ve bilinen da olarak es-Sîretü’z-Zeyniyye Muhammediyye. ve’l-âşârü’l es-Sîretü’n-nebeviyye eseridir. olan bahis mevzumuza de biri lerinden şifahî geniş ve sağlam bilgilere sahipti. Bir çok eser yazan Dahlȃn’ın en önemli eser hak­ hadiseler tarihî ait yüzyıllara XIX. ve XVIII dolayısıyla almış­ kaleme risale ve kitap birçok de üzerinde meseleler Vehhâbîlik. Şiîlik. Ebû Tâ-lib’in imanı ve bazı tarikat şeyhlerinin durumu gibi ihtilaflı rinin tarihine ait kitapları meşhur­ tasavvufa dair birçok eser yazmıştır. Çe­ ve mantık hadis, fıkıh, tarih, Dahlân edildi. tayin şeyhü’I-ulemalığa ve müftülüğüne iti­ yılından 1871 yetiştirdi. öğrenci verip ders köşesinde adlı Necâbe Haram’m Mescid-i ezberledi. el-CâmiVş-şa/ıih’mi BuhârTnin oldu. hur fıkhî mezhepleri de öğrendi. Fı­ Hicazlı, Hintli ve Mağribli âlimlerden ders gördü. Kendisi Şafiî olmakla birlik­ Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 65 da mütedavil olan bir çok metodolojik tartışmayı özlü bir şekilde ihtiva etmektedir. ihtiva şekilde bir özlü tartışmayı metodolojik çok bir olan mütedavil da arasın- ilahiyatçıları günümüz etmekte, beyan esasları temel gereken bulundurulması radikal itiraz ve önerilerde bulunmaktadır. Dinȋ metinlerin anlaşılmasında göz önünde almıştır.ele tarzla bir Yazıldığıözgün anlayışına ve ilim sistemli geleneksel tarihteki bilgileri metodolojik olan gerekli anlaşılmasında ilimlerin eseridir.İslamȋ bir önemli mediyye’dir. bi’l-Minahi’l-Muham el-Mevȃhibu’l-Leduniyye de ismi Uzun edilmiştir. ihtisar da Müftüsü işlemektedir.tarafından YusufBeyrut de en-Nebehȃnȋ faziletlerini İsmail b. ve mu’cieleri Peygamber’in kullanmıştır.Hz. usulünü müşterek çalışmasının siyer lı delȃil ve şemȃil, hasȃis ve gibi ahlȃkını da ele yazdığı aldığından eskiden beri takip formatında edilen iki fark- kitapları siyer klasik olayları arasındaki vefatı ile doğumu Peygamberin Hz. çalışmadır. bir önemli veren bilgi hakkında Peygamber Hz. olup bir mevlidkitabıdır. Şarihbazıkonularınizahındabundandafaydalanmıştır. 68 67 66 69 65 Bduzmn adi us’i Ek Si dnmne yazdığı döneminde Said Eski Nursȋ’nin Said-i Bediuzzaman l.Muhȃkemȃt: yazılmış tarafından 923/1517) (v. Kastalȃnȋ İmam Mevȃhibu’l-Ledunniye: k. j.Mevlidu’l-Arabȋ Dahlȃn, Zeynȋ, Ahmed Zeyni DahlȃnMaddesi El-Kastalȃnȋ, Ahmed b. Muhammed, b. Ahmed El-Kastalȃnȋ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, Celȃlȋ, “el-Mevȃhibu’l-Ledunniye”, MevlidŞarihiCelȃlȋbueserdendeistifadeetmiştir. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.93,100. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.59. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.96-97. 68 MevlidŞȃrihiCelȃlȋbueserdendeistifadeetmiştir. , 8/497. es-Sȋretu’n-Nebeviyye, : Muhammed b. Abdilaziz es-Siirdȋ tarafından yazılmış Arapça TDVİA, Ankara, 29/424. kıh ve hadis ilimlerinde. Özellikle tarih sahasında meş- dur. Dahlân dinî ve tarihî konular yanın­ el-Mevȃhibu’l-Ledunniyye, şitli meseleler hakkında verdiği fetvalarla dev- İstanbul, 1929. Bkz. TDV İslam TDVBkz. Ansiklopedisi, 1929. İstanbul, Beyrut, 1310. Bkz. Algül, Hüseyin, Algül, Bkz. 1310. Beyrut, 66 baren Mekke’de Şâfifler’in Şâfifler’in Mekke’de baren tır. Şerif ailesine yakınlığı ailesine Şerif tır. kında hem yazılı hem de hem yazılı hem kında 69 da Mehdîlik, 67 te diğer Ahmed yat, - - - es-Sıddîki’nin işaretiyle ka­ işaretiyle es-Sıddîki’nin Muhammed b. Muhammed Ebü’l-Mevâhib eseri bu Halebî, çalışmasıdır. siyer adlı de birisi önem- lilerinden en Bunların yazmıştır. eser fazla kırktan üzere olmak telhis ve şerh haşiye, sahaların ­ tasavvuf ve tarih edebiyatı, ve dili Arap dis, ha- tefsir, Fıkıh, defnedildi. Kabristanı’na Mücavirin ve etti vefat 1635) Şubat (17 1044’te Şaban 29 geçirmiştir. öğretmekle ve öğrenmek ilim hayatını olup kimse bir hiyye Medresesi’nde müderrislik yapan Halebî ilmiyle âmil, güzel ahlâklı ve çalışkan Sâli- yakınındaki kitabıdır.kabri siyer Şafiî’nin bir İmam önemli yazılmış tarafından dine’ye hicret, Resûl-i Ekrem’in katıl­ Ekrem’in Resûl-i hicret, dine’ye müslüman oluşu, Habeşis­ ve Hz. Ömer’in Ebû Tâlib’in yanında kaldığı dönem, peygamber olması, ilk müslümanlar, Hz. Hamza amcası dedesi vefatları, ve Abdül-müttalib’in annesinin doğumu, soyu, Peygamberin dalanarak bazıaçıklamalaryapmıştır. 75 74 73 72 71 70 eserdir.bir önemli derece son nedenle Bu bir çokdefabastırılmıştır. eser edilen tercüme Arapçaya tarafında AvnȋAlȋ Muhammed kaynaktır. bir önemli derece son sahasında kitap bu olan mahsulu araştırmanın bir yorucu ve Uzun tedir. bahsetmek beyiklerinden ve devlet Kürt açıklamakta, merhalelerini kadarki nümüze gü- devirlerden eski en Kürdistan’ın ve kitabıdır.Kürtlerin tarih bir yazılmış Kürtçe bir şekilde tanıtılmakta, hayatının gizli yönlerinin izi takip edilmekte, elde edilen elde edilmekte, takip izi yönlerinin gizli hayatının tanıtılmakta, şekilde bir geniş Bateyȋ Mollayé bahsinde mahsülüdür.Mukaddime bir çalışmaların yorucu ve Mevlid yazarının hayatını, eserlerini, şiirlerini konu alan bir kitaptır. Bu kitap da uzun bar görmüştür. iti de Güneydoğu nezdinde eser,ve alimleri görmüş Doğu Anadolu ilgi büyük sında ce­ kadar ölümüne hakkın­ mübeşşere aşere-i mü­ şairleri, yakınları, Peygamber’in Hz. haccı, Vedamektupları, davet uamd ei e tarafından Beg Zeki Muhammed ve’l-Kurdistan: Kurd Tȃrȋhu Hulȃsetu p. Tahsin İbrahim Doskȋ tarafından yazılan ve yazılan tarafından Doskȋ İbrahim TahsinBerhem: u Bateyȋ-Jiyȃn r.Melȃyi m. es-Sȋretu’l-Halebiyye: Celȃlȋ, Fikr, Kȃhire,2009. Zekȋ, Emin Muhammed Celȃlȋ, Muhammed Altuncî, Dımaşk1409/1989;İzgi,Cevat,“Halebȋ”, TDVİA, TDV Yay., İstanbul, 15/232. Ahmed, b. İbrahim Halebȋ, yapmakta oluponunüzerindedebir şerh çalışmasınadevametmektedir Celȃlȋ, Nursȋ, Bediuzzaman Said, Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.232. Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.128. 72 ŞȃrihCelȃlȋdeMevlidişerhederkenbueserden faydalanmıştır. reyan eden olayların kronolojisiyle son bulmaktadır. İslâm dünya- İslâm bulmaktadır. son kronolojisiyle olayların eden reyan es-Sîretü’l-Halebiyye (İnsânû’l-’uyûn fi sîreti’l-emîni’l-me’mûn) fi (İnsânû’l-’uyûn ­es-Sîretü’l-Halebiyye Terc. M. Alȋ Avnȋ, Şirketu Nevȃbiu’l- Avnȋ,Şirketu Alȋ Terc.M. Kurdistȃn, ve Tȃrȋhi’l-Kurd Hulȃsetu Muhakemat, Zehra Yay., İstanbul,2013. da bilgi verilmektedir.bilgi Ek­ Eser,da Resûl-i 74 sSrt’-aeiy (nâûl’yn i sîreti’l-emîni’l-me’mûn), fi (İnsânû’l-’uyûn es-Sîretü’l-Halebiyye leme alıp 1043’te (1633) tamamlamıştır. Bu eserinde Hz. eserinde tamamlamıştır.Bu (1633) 1043’te alıp leme ŞȃrihMevlidyazarınıtanıtırkenondan faydalanmıştır. s. 123. Celȃlȋ Muhakemȃt adlı eserin farklı nüshaları üzerinde çalışma Şafiî fakihi İbrâhîm b. Ahmed el-Halebî (v. 1044/1635) 71 dığı gazveler, çeşitli hükümdarlara gön­ hükümdarlara çeşitli gazveler, dığı tan’a hicret, Tâif seferi, isrâ ve mi’rac, Me- 70 Şȃrih, kaf dağı hakkında bu eserden fay- eserden bu hakkında dağı kaf Şȃrih, da temayüz eden Halebî çoğu Halebî eden temayüz da . rem’in doğumundan rem’in M. Salih Geçit Salih M. ezzinleri ve ezzinleri derdiği 73 Tahk. 75 - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 177 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 178 ینبئ للنفی خالصة غیر اء بی ( ب ğiz. fadalanmıştır. edilmiştir. ilave olarak ek seçilerek nümuneler bazı nüshalarından yazması el farklı şiirlerin ve sunulmaktadır.Mevlid içerisinde Ayrıcasonuna kitabın edası divȃn bir şiir adet 22 edilen nisbet Bateyȋ’ye Melayé de bölümde son yazılmakta, ile Alfabesi Kürtçesi Irak ile dizgi bir yeni eseri Mevlid sonra Daha çekilmektedir. dikkat hususlara lan ka- eksik ve olan gerekli bilinmesi hakkında edilmekte, analiz ve tahlil malumatlar Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 76 Taberȃnȋ, Tirmȋzȋ gibimuhaddislereaithadiskaynaklarıdır. tabına aldığı için onların isimlerini burada zikretmedik. Bunlar da genellikle Beyhakȋ, ki- naklederek eserlerden geçen adı yukarıda açıklamlarını ve görüş bazı onların yıp kitap adı da geçmektedir. Şarih direk olarak adı geçen tüm kitaplardan iktibas yapma çok bir şerhte istifadeyle kitaplardan bu olduğumuz zikretmiş adını birlikte Bununla en çokfaydalandığıkaynaklardandır. eser,bu naklardan istifadeileyazılmışolan yazarken şerhini Mevlid Musa’nın Molla kay- Farklı bastırılmıştır. İsanbul’da yılında 2010 tarafından yayınları Sembol Eser bastırılmıştır. olarak bitişik şerhe adlı Feyzu’l-Kadir halinde basım tıpkı tarafından el-Celȃlȋ Musa Molla eser bu olan yazması El ibarettir. sayfadan 259 olup yazılmış mıştır.birisidir.şerhlerinden geniş en Mevlidinin Bateyȋ’nin Hüseyin-i Molla Arapça yazıl yılında 1980 tarafından el-Gudȋşkȋ el-Hayyȗtȋ Nurullah Molla olan oğlu fa’nın 78 77 ) حمد(الحمد هو الثناء باللسان علی قصد التعظیم سواء تعلق ذلك الثناء بالنعمة او بغیرها والشكر فعل Burada şerhin yapılış tarzı ile ilgili bir örnek verece örnek bir ilgili ile tarzı yapılış şerhin Burada BirÖrnek: Şerh’ten 3.2.4. kaynaklardır. faydalandığı olarak direkt yazarken şerhini Celȃlȋ’nin eserler Bu Musta- Molla b. Ahmed Molla Bulanıklı Şerhi’l-Mevlid: fȋ Sehlu’l-Mevrid s. Doskȋ, MelȃyéBateyȋ, 2010, s.1-259. el-Hayyȗtȋ, Nurullah Molla El-Gȗdȋşenkȋ, Celȃlȋ, Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.232-233. 76 Şȃrih Celȃlȋ, Molla Hüseyni Bateyȋ’nin hayatı konusunda bu eserden de eserden bu konusunda hayatı Bateyȋ’nin Hüseyni Molla Celȃlȋ, Şȃrih 77 حمدبیحدبوخدایعالمین دینمهكركاملونعمتتمام امكرنهامتاخیرالبشر اوخدایمالكملكعظیم حد )بی حد s.7-223. بالركان او بالجنان او باللسان الفعل ذلك سواء منعما لكونه المنعم تعظیم عن تعظ 78 el’-erd ȋ Şerhi’l-Mevid, fȋ Sehlu’l-Mevrid الباباألولفیمبحث الحمد قالالناظمرحمههللا تعالی: یعنیدامهاحمدودار السلم اوخدایداهمهد مبین داهمهراثاقرآنا كریم ebl a. İstanbul, Yay., Sembol تابعویمقتدای نامور اللغة - - - )دین مه كر كامل(الدی ن سبق تعریفه ومه ضمیر المتكلم مع الغیر وكر فعل ماض ای جعل وكامل اسم فاعل من تفسیر احمد دامه قوله او النعمة إلتمام تفسیر ( ( ای نبینا علیه السلم وجنة الفردوس جنة سبع عباس ابن ذكره ما علی الجنان البیضاوی وفی الجنان طبقات من (طبقة عدن وجنة النعیم ودار الخلد وجنة المأوی ودار السلم ون وعلیآه وفی الخی الی علی شرح العقائد دار السلم هی هذا ومعنی تشریفا الیه واضیف تعالی للا من مقتبس الرابع البیت من ول ال والشطر آه ظاهر اإلسم هذا تخصی ص فوجه السلمة وبه منه الذی هو اإلسم هو الذی منه وبه الس خیر امة وجعلنا الواضح المبین الدی ن اعطانا الذی الرب وهو العالمین لرب له نهایة ول لحد القرآن میراث واعطانا العظیم للملك ومالك رب وهو المعروف المشهور به المقتدی النبی لذلك وتابعین البشر وتابع ث الرجل مال ای جعله میراثا السلم علیه جبرائیل بواسطة وسلم علیه للا خدایالربداهفعلماضایاعطیمهضمالمتكلممعالغر)دمب(الدینهوما شرعه بمقابلة هنا الحمد ان الی اشارة وهذا ضح المفعول بإعتبار لكنه للجمع المفتوحة والنون جعلنا ای ماض فعل ( خلف وعظامة ما وعظامة خ م والخیر اسم ل تفضیبمعنی الفضل والبشر النسان ذكرا وانثی واحدا وجمعا ای هو خی ر البشر والبشر خیر من سائر الخلق فهو ر خیمن جمی ع الخلق كما قال ری البوصیوانه خیر خلق مفعول اسم المقتدی ( المقتدی اسم مفعول )او والمعروف المشهور بمعنی فارس یة كلمة الواو وفتح م المی بسكون )نامور( بسكون الم 79 kötü günde, barışta ve savaşta iman, amel, ihlas, samimiyet hep üst derecede idi. Ama yeğ olduğuna kanaat getirdi. Halbuki Peygamber (s.a.s.) ümmetin başında iken iyi ve üstünden altının yerin yoruldu, bezdi, Toplumbıktı, yaşandı. düşmanlıklar harici ve facialar,tarihinde katliamlar,İslam dahili kaldı. zorunda uğraşmak fesatlarla ve fitne ettikten sonra, ümmetin başına çok olaylar geldi. Peygamberini yitirmiş bir büyük aile, vefat de sahabȋler diğer ve halife raşid dört çalışan toparlamaya ümmeti döneminde tirdiğini ve her konuda müracaat ettiği kılavuzunu kaybettiğini farketti. İlk dört halife sunup veda ettikten ve daru’l-bekȃya irtihal ettikten sonra ümmet manevȋ babasını yi- izahlar yapmaktadır. Buuslup şerhin sonunakadardevametmektedir. ve ilaveler ek konularda gördüğü önemli de yaparken Bunları etmektedir. tercüme ra kelimelerin lügavȋ karşılıklarını vermekte, daha sonra da toplu manasını Arapça’ya خدای )عالمین( ای رب العالمین 4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME: VE SONUÇ 4. Görüldüğü üzere Şarih önce Mevlid’in orijinalini bir parça halinde sunmakta, son- Celȃlȋ, 79 الكروجعلدنناكامونعمتناتامةبأناعطانااحمدعلهنبیاودارالسلممأویومقاما لنا Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ, s.5-7. قولهتعالیالوماكملتنكمواتممتعلكمنعمتیورضتلكماإلسلمدیناسورةالمائدة3 َ ظ ع م ع ِ )مقتدای )احمد ُ عظ من مشبهة صفة )عظیم( صفة مشبهة من عظ ( ای اعطانا غائب ضمیر الواو بكسر ووی البشر خیر امتا علی معطوف وی( )تابع وی یقال ور ّ )بو( مخفف من ژبو ای ألجل ) )میراثا )دامه اسماء من السلم وألن وآفة الم كل عن اهلها لسلمة بها سمیت الجنة سم ّ ات ای ابان من فاعل اسم والمبین ال حكام من نبیه لسان علی تعالی للا تعالی علی لسان نب صلی محمد سیدنا علی المنزل الكتاب هو القرآن كریم( )قرآنا كر )یعنی لقوله دین مه كر كامل وقوله دار السلم تفسیر لقوله نعمت تمام )مه( ضیر المتكلم مع الغیر دین علی (معطوف علی د الملك صاحب ای ملك( مالك ) Hz. Peygamber İslam davasını insanlığa davasını İslam Peygamber Hz. والسلب والحد هو منتهی الشیء ای بل نهایة )كرینه م َ ُ ( المة الجماعة والجمع ا تمام ونعمت ) ونعمت تمام فعله وفعل به ن به وفعل فعله الغیر مع المتكلم ضمیر )ام( ضم ( فعل ماض ای اعطی الرب هو ای خدای( او ) كامل وكان تم ای كمل ای تم وكان كام ّ تسن ای به اقتدی قال اقتدی به ای تسن الذی الحمد الذی امتا خیر البشر M. Salih Geçit Salih M. السلم )ودار الس )دایه المعنی كلهم للا كلهم النعمة صغر له ( ی

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 179 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 180 Beyazidȋ gibi Beyazidȋ YusufHalȋfe ve Beyȃzidȋ Mahmud-i Molla Beyȃzidȋ, Muradhan-i Beyazidȋ, mail-i İs- Xȃnȋ, Ahmed-i selefleri tıpkı Celȃlȋ, gelen gelenekten bir diyebileceğimiz Ekolü Beyazıt Edebiyatının Kürt İslamȋ başlayan ile Xȃnȋ Ahmed-i yapılmıştır. çalışması Molla Musa el-Celȃlȋ tarafından üçayrı çalışma birleştirilerek geniş birMevlid Şerhi şevk ve coşku ile dinlenilen bu mevlidin halkın geniş kesimince anlaşılması amacıyla yamalak anlamaktadır. Eksik bir anlayışla da olsa, son derece derin bir muhabbet, aşk, yarım mevlidi konusu söz asırdır kaç bir kesimi avam halkın sebeple denilebilir.Bu yazılmıştır ile dili bilim ve eğitim medreselerdeki Hatta ağırdır. dili nedeniyle ması barındır şekilde bir yoğun kelimeleri Farsça ve mevlidin, Arapça okunmaktadır.Bu ile merasim br manevȋ ve dinȋ vesileyle önemli ve hayırlı her memleketlerde şadığı mevlididir.Bateyȋ’nin Hüseyn-i Molla ya- olanı Kürtlerin meşhur en içinde Bunların geçmişin neticelerindenbirisidir. şeklinde ifade ettiler. Naatlar, mevidler yazdılar. İşte Kürtçe Mevlid de böyle bir tarihi olduğunu gördüler. Onu yeniden hatırladılar, ona yönelik özlemlerini edebi şaheserler babalığında manevȋ Muhammed’in Hz. kurtuluşun tek halklar müslüman dolayı den çevirdiğin ceberrutiyete hilafeti yapıp zorbalık diktatörlük, yapacağına efendilik ve babalık de gelenler başına ümmetin ve için yaşandığı buhranlar ve kriz sonra ondan Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla 81 80 ait birbeytebinaenyazdığışiirparçasıilebitirmekistiyoruz: Hz. Şarih’in Sözümüzü inanmaktayız. Ali’ye olacağına pişdarı ve kaynağı lışmaların ça- kapsamlı daha yapılacak gelecekte birlikte çalışmalarıyla şerh diğer ve önemlidir derece son çalışma bu itibarıyla olması birisi çalışmalarından şerh ilk konusunda lid Mev- Kürtçe yapmıştır. da ikazlarını gerekli konusunda ayırma birbirinden mayanı ol- ile olan sahih manası haberlerden mevzu hatta belirtmiş, olanları mevzu hasen, sahih, inmiş, hadislere ve ayet etmiş, izah konuları İlgili yazmıştır. şerh bir Arapça okuyan ve okutan müderrisler ve medrese talebeleri tarafından doğru anlaşılması için onu öncelikle hem mevlidin faydalanmış, da kaynaktan çok bir çalışmasında şerh Bu yapmıştır. çalışması şerh bir güzel çalıştığımız tanıtmaya kadar buraya edip hareket Bir çok dilde mevlidler yazıldığı gibi Kürtçe’de de bir çok Mevlid yazılmıştır. Mevlid çok bir de Kürtçe’de gibi yazıldığı mevlidler dilde çok Bir Celȃlȋ, MollaMusa, Feyzu’l-Kadȋri’r-Rahmȃn Şerhu Nevbihȃrȃ Biçȗkȃn Xȃnȋ, Ahmed, Nubihȃr,Zeynel Abidin Amedȋ Nüshası,tsz.,s.3. “ne ji bo sahib revacȃn, belki ji bo piçukit Kurmancan” piçukit bo ji belki revacȃn, sahib bo ji “ne 81 اوالقلمكمااقتضىبذلك الحال لنااقتداءبالشيخسعيد بالو رضىعنهماربنا الفعال لناالعلمولألعداء مال وكذااقتداءبالشيخسعيدالنورسى

فدعوىاإلسلمتكونبالسيف , İhvan Yay., İstanbul, s.80. رضينابقسمةالجبارفينا قليناظلمذاكالجبارلنا 80 felsefesi ile felsefesi - - Celȃlȋ Celȃlȋ St. Petersbourg, 1277. Beyȃzȋdȋ Batevȋ, MollaHüseyin,Mevlidu’n-Nebȋ, Algül, Hüseyin,“el-Mevȃhibu’l-Ledunniye”, Nebiyyi’ş-Şerȋf, el-Malikȋ, Muhammed Seyyid Alevȋ, KAYNAKLAR Celȃlȋ yat, İstanbul,tsz. Celȃlȋ Celâlî tsz. Celȃlȋ İstanbul, 1433. Celâlî Celâlî Ertȗşȋ, MollaHasan,Mevlidu’n-Nebevȋ Doskȋ, Tahsin İbrahim, Arabȋ, Beyrut,tsz. Celâlî Celȃlȋ Celâlî Celâlî , Ahmed Zeynȋ, Ahmed Dahlȃn, Celȃlȋ Celâlî Celâlî Syi e-er Mhme Şeta, Muhammed el-Bekrȋ Dimyȃtȋ,Seyyid siklopedisi, Mla Musa, Molla , , MollaMusa,Mevlid , Molla Musa, , Molla Musa, Molla , , MollaMusa,Haşiye Ala İşarati’l-İcâz,Sembol Yay., İst.,2008. , MollaMusa,HȃşiyetuŞerhi’l-Muğnȋ, , MollaMusa,Mecmuatu’l-Fetâvâ , MollaMusa,Mecmuatu’l-Fevâid , MollaMusa,MevlidveDivan, , MollaMusa,Mecmuatu’l-Ulum,Şefkat Yay., İstanbul,2003. , MollaMusa,Mecmuatu’l-Makasıd , MollaMusa,Mecmuatu’l-KasaidSembol Yay., İst.,2005. , MollaMusa,Ta’lȋk Ale’l-Mevlid , MollaMusa,Şerhu Kızılİcâz,Sembol Yay., İst.,2009. , MollaMusa,Şerhu KasaidiİbnFariz,Sembol Yay., İst.,2008. , Molla Mahmȗd, Molla , Ahmed ZeyniDahlȃnMaddesi MatbaatuDari’Cevamii’l-Kelim,Kȃhire,1418. Feyzu’l-Kadȋri’r-Rahmȃn Şerhu Nevbihȃrȃ Biçȗkȃn Haşiyetu Cami’l-Mekȃsıd alȃ Halli’l-Meȃkıd, alȃ Cami’l-Mekȃsıd Haşiyetu İvn Neşri- İhvan Şerhu’l-Mevlidi’l-Kurdȋ, Feyzu’l-Kadiri’l-Mubdȋ Melȃyé BȃteyȋJiyȃnuBerhem, Spirez Yay., Duhok,2005. es-Sȋretu’n-Nebeviyye, Cȃmieyén Hikȃyetȃn ve Risȃletȃn ve Hikȃyetȃn Cȃmieyén , Sembol Yay., İstanbul,2007. Sembol Yay., İst.,2007. , MüellifinKendiEl Yazma Nüshası. , Dersaadet,İstanbul. Nubihar Yay., İstanbul,2003. al Zkalİtlf . Zikra’l-Mevlidi’n- b. Zikra’l-İhtilaf Havle , Sembol Yay., İst.,2006. , Şefkat Yayınları, İst.,2004. , Sembol Yay., İst.,2006. , 8/497. Sembol Yay., İstanbul,2012. TDVİA, Ankara. İȃnetu’t-Tȃlibȋn, İstanbul, 1929. Bkz. TDV İslam An- İslam TDV Bkz. 1929. İstanbul, , Haz. Jaba, , Alexsandre ȃu hȃ Turȃsi’l- İhyȃi Dȃru Şefkat Yayınları,Şefkat , İhvan Yay., M. Salih Geçit Salih M.

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 181 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 182 Kastalȃnȋ, Ahmed b.Muhammed, Jaba, Alexsandre, NoticesEtRécitsKourdes, St.Pétersbourg, 1860. Seyyidi Veledi Adem, MatbaatuMustafaMuhammed,Mısır, 1939. mn eȋ Beg, Zekȋ Emin Muhammed Ma’lȗf, Lüveys,el-Muncidfi’l-Lugative’l-A’lȃm, Dȃru’l-Meşrik,Beyrut. Heytemȋ Dȃru’l-Minhac, 2005. Suyȗtȋ, Celȃleddin, Abdurrahman, el-Hȃvȋli’l-Fetȃvȃ, Heytemȋ me’mûn), Tahk. Muhammed Altuncî, Dımaşk1409/1989. Halebȋ Yay., İstanbul,2010. el-Hayyȗtȋ, Nurullah Molla Gȗdȋşenkȋ, Nursȋ, BediuzzamanSaid, Şirketu Nevȃbiu’l-Fikr, Kȃhire,2009. Zekȋ, Emin Muhammed Dȃru’z-Zemȃn, 2006. Ertȗşȋ, MollaHasan,Mevlidu’n-Nebȋ Çalışması Şerh Üzerindeki Mevlit ve Kürtçe Celalȋ Musa Molla , İbrahim b. Ahmed, b. İbrahim , , en-Ni’metu’l-Kubrȃ Ale’l-Alem fȋ Mevlidi fȋ Ale’l-Alem en-Ni’metu’l-Kubrȃ Hacer, b. Ahmed Şihȃbu’d-Dȋn , , Şihȃbu’d-Dȋn Ahmed b. Hacer,Şihȃbu’d-Dȋn b. , Ahmed Terc. M. Alȋ Avnȋ, Alȋ M. Terc. Kurdistȃn, ve Tȃrȋhi’l-Kurd Hulȃsetu Muhakemat, Zehra Yay., İstanbul,2013. es-Sîretü’l-Halebiyye (İnsânû’l-’uyûn fi sîreti’l-emîni’l- fi (İnsânû’l-’uyûn es-Sîretü’l-Halebiyye eȃȋulKr v Kurdistȃn, ve Meşȃhȋru’l-Kurd el-Mevȃhibu’l-Ledunniyye, , Ahmed KamilMatbaası,Dersaadet. el-Minehu’l-Mekkiyye fȋ Şerhi’l-Hemziyye, fȋ el-Minehu’l-Mekkiyye el’-erd ȋ Şerhi’l-Mevid, fȋ Sehlu’l-Mevrid Beyrut,1975. Beyrut, 1310. ec Kz Seyyide, Kızı Terc. Sembol

vî awayîye. bi rewş jî Îro hebûne. de berê ji derdikevin merasîman van hemberî li ku kesên yekê vê ber Ji ye. îslamî ne û ye bid’e din kesên hin gorî li wê, pîrozkirina jî re dû û xwe, bi mewlûd de serî di jî wisa hebûne, bûne merasîma van beşdarî coş bi ku kesên de mewlûdan û di vî warî de bandoreke mezin li ser gel kirine. gel ser li mezin bandoreke de warî vî di û mewlûdan 5 4 3 2 1 ** * hatine lidarxistin. hatine fermî awakî bi mewlûdê pîrozbahîyên sêyemîn, Mûradê piştî de, Osmanîyan dema hatine nivîsandinhemûdibinêvêwateyêdecivandin. de warî vî di ku risteyên û mesnewî herwiha û wê merasîmên/dêrindêzên û rojê vê pêxember,pîrozkirina cenabê Jidayikbûna kirîye. xwe li din şiklekî de demê nava di kinîn. Tespîtên derketinholêdiencamêdehatevegotin. se- kirîye xwe dû mewlûdên li çawa bandoreke ku Kurdî a ‘ewil mewlûda ser li em mînakan bi Paşê sekinîn. Kurdî mewlûdên hêjmara ser li em mewlûdê vê derheqê di Yekemîn mewlûd, bi ‘Erebî hatîye nivîsandin. hatîye ‘Erebî bi mewlûd, Yekemîn Di hemû dewletên îslamî de merasîmên mewlûdê hatine lidarxistin. Herwiha di Herwiha lidarxistin. hatine mewlûdê merasîmên de îslamî dewletên hemû Di Wateyayê. jidayikbûnê dîroka û jidayikbûnê cîyê ferhengî, ya mewlûdê Dîroka Mewlûdnameyê Di vê gotarê em li ser yekem mewlûda Kurdî rawestîyan. Piştî danasîn û vegotina Kurte (Ateş, jêderaberê, r. 13;Çağmar, jêdera berê,r. 20-23.) el- Berzencî (m. 1317h.) ya bi navê ‘el Kewkeb’l Enwer Şerhun Li Qissetil Mewlîdîn Nebewî’ û hwd. Îsmaîl WeledîMewlûda Seyyidi Adem’, Mewlidî fî Alem ‘elel Kubra Ni’metul ‘En- navê bi 974)ya (m. Heytemî el Hecer Îbn Mewlûda ‘Camîul Muxtar’, navê Mewlîdil bi fî ya Asar Dimeşqî ed ruddîn Nasî - Muhemmed Mewlûda Resûlullah’, ‘Mewlîdû navê bi a 774), (m. Kesîr Îbn Mewlûda Munîr’, ‘Kîtabu’TenwîrMewlûdi’sSîraci’l navê fî bi ya Kelbî – el Dihye Îbn Mewlûda ‘El Arûs’, navê bi ya 597) (m. Cevzî Îbnu’l Mewlûda dibin: derbas erebî mewlûdên van navê piranî bi de çavkanîyan Di Fakulteya Îlahîyatê, Ankara, 1984,r. 265. Ankara, Zanîngeha Weşanxaneya Önemi), Mevlidin (Dinimizde Makaleler Çubukçu, Agah İbrahim Pakalin, Jêdera Berê, r. 522. Ozkan, Ankara, 2004.r. 13. Çapxaneya Mevlidler,WeşanxaneyaÎlahîyat, Edebi Açıdan Arapça Çağmar, Edip r.17-18.;M. 1980, ka Tirkî, Ankara, 1984, r.1; Necla Pekolcay, Mevlîd, Suleyman Çelebî, Weşanxaneya Dergah, Stenbol, ya Netewî, Stenbol, 1993, C.2, r. 522; Ahmet Ateş, Vesiletu’n- Necat Mevlîdi, Çapxaneya Sazîya Dîro- M. Zeki Pakalin, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Weşanxaneya Wezareta Perwerdehîyê C.3, r. 468. Îbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddîn Mûhemmed b. Mukrîm, Lîsanu’l ‘Ereb, Daru’Fikr, Beyrût, 1990, Dr. ZanîngehaBîngolê, FakulteyaÎlahiyatê. [email protected] sempozyumda tebliğinisunamamıştır. nedeniyle mazereti yazar ancak, görülmüş uygun sunulması tarafından kurulu düzenleme tebliğ, Bu MEWLÛDA KURDÎ YA YEKEM ÛBANDORA WÊ 3 Di dewra Osmanîyan de, mutesewifan pêwendîyeke mezin dane mezin pêwendîyeke mutesewifan de, Osmanîyan dewra Di Lİ SERMEWLÛDÊNDİN* 5 Piştî ku dêrindêzên mewlûdê li mewlûdê dêrindêzên ku Piştî 2 4 M. Zahir ERTEKİN Çawa ku di her demê her di ku Çawa 1 Ev wate Ev **

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 183 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 184 9 8 7 6 Berzencî ‘En- Nî’metul Kubra ‘elel Âlem fî Mewlidî Seyyîdî Weledî Adem’ e, ya din jî û tên bikaranîn du heb in. Yek jê, Mewlûda Îbn Hecer el Heytemî (m. 974) ya bi navê helbestên/risteyên jî zanîn tên baş û pêşketî din herî mewlûdên de ereban nava zimanên Di nivîsandin. hatin mewlûdê bi ‘Erebî bilî ji bû, belav îslamê deverên hemû Din Mewlûdên Wê Ser Yekem ya li ûBandora Kurdî Mewlûda Kurdî nivîsandîye,lêbiçiawayîhatîyenivîsandinemnizanin Mewlûdê Kirdî an bilî ji girîng, herî mewlûdbûna wê, yekemîn pirtûka ku bi zaravayê zazakî ya hatîye nivîsandin e. Navê wê, berhemê vê Taybetmendîya nivîsandîye. berhem ev dikir tîtî li Dîyarbekirêbidestûrafermî400nusxeçapxaneyaLîtograf yayê hatîyeçapkirin. 1935an liBexdayêhatîyeçapkirin sala di yekem, Cara xwendin. hetîye dersê kitêba weke Kurdistanê li Berhem kirine. ku şerên û wî jîyana Pêxember, Cenabê jidayikbûna daye cih de naverokê di vîskar Ni- nivîsandin. hatîye ve (1790-1869) Qazî Huseyn Şêx alîyê ji mewlûd, Ev şi’re. teqez bidestnexistîye. mewlûd jî henin ku tenê di çavkanîyan de navê wan derbas dibe. Lêbelê me agahîyeke tespîtên me- 31 kurmancî, 6 Zazakî û 3 soranî bi tevahî 40 mewlûdên Kurdî hene. Hin û pexşanhelbestbihevrehatîyebikaranîn. nivîsandin hatine de ‘Erebî nivîsandin. mewlûdên tine Yadi piranî bi dîsa jî sêyemîn mewlûd weke nesrê hatine nivîsandin. Piranî di zimanê ‘Erebî de ev cûre mewlûd ha- helbestê hatine nivîsandin û ji malikan pêk tên. Ya din mewlûdên pexşanî nin. Ev cûre 1- Mewlûdname: Mela ‘Ebdullahê Koyî yê Celîzade jî (1835-1908) mewlûdek bi Mewlûda yekemîn a yekemîn Mewlûda 1- MewlûdaEhmedêXasî: b) MewlûdênKirmancî/Zazakî oa Lzî, ımnc (aaa Krçsne yüüüü Gelişimi Öykücülüğün Kürtçesinde (Zazaca) Kırmancca Lezgîn, Roşan Di derbarêagahîyên vêmewlûdê,ji bokek Tehsîn İbrahîmDoskîspasênxwepêşkêşdikim. bi rêvebibin.Jiberkumijaragotarê jîneeve,livirdêewqasbehsbikin. rin. Lewra niha derfeteke mey î wiha nîne ku li bajar, medrese û bajarokên Soranan bigerin û vê xebatê Helbet mewlûdên Soranî ne ev tenê nin. Misoger divê li ser vê mijarê xebatên baş û li sehayê bêtin ki- Ferhad Shakely, ModernKürtÖyküSanatı,wer. Rohat Alakom, Avesta, İstanbul, 1998.r. 22. Husênê Qazî (1810-1875) ye. Lê belê mewlûda wî nesr e ne e nesr wî mewlûda belê Lê ye. (1810-1875) Qazî Husênê Mewlûdname: 1- a) MewlûdênSoranî gorî –li bateyî mewlûda bilî ji ye. Bateyî mewlûda mewlûd, yekemîn de Kurdî Di Mewlûdên Kurdî Sê cûre mewlûd heye. Yek ji wan mewlûdên helbestkî ne. Vana bi tevahî bi şêweya ye. Mewlûdê Nebî (1867-1951) ye. Xasî dema ku li Liceyê Mif- Liceyê li ku dema Xasî ye. (1867-1951) Xasî Ehmedê ye û bi helbestkî hatîye nivîsandin. Di sala 1899’ê de 6 . 7 . 8 http://www.zazaki.net/ Mewlûda 9 13 12 11 10 dirxan ve(1893-1951)liŞamêhatîyeweşandin. Pêxamberî wî,Bîyîşa mewlûda Navê nivîsandîye. berhem ev de dikir miftîtî Sêwrekê li salên di Efendî Osman ye. hejmara 21.a di Vateyêû dehatîyeweşandin. tiranskirîbekirin hatîye ve Celalî N. û Merdimîn W.Kalîyê ji Mewlûd tê. pêk malikan 204 û beşan 7 ji wî Mewlûda dike. xilas xwe mewlûda de 2000’ê sala di ye. de weşandîye. weşanên Vateyênava di Stenbolê, li û kirîyê latînî tîpên transkirîbê de 2004’ê sala di Paloyî, Uzûnê Selîm Mihemed nivîsandîye. ‘Erebî tîpên bi de 1970’yê sala di xwe Mewlûda dinyayê. hatîye ye, Palo navçeya nahîyeyeke ku Hûnê gundê li de 1930’yê malikan pêktê.Mewlûd,disala2003’êdeliStenbolêhatîye çapkirin. 104 ji û nivîsandin hatîye de 1999’ê sala di Mewlûd ye. herêmê navê jî him ‘eşîretê Nebî ye. Pûexî, di sala 1938’ê de, li Bîngolê, li Puexê hatîye dinyayê. Pûex him navê wî mewlûda

Mela KamilePuexî; MewlidîNebî, Celalî, Kovara Vateyî İstanbul2003,r.4-17. Vinena’Mûsîbetek yew ze lna ‘Ez Muradan; Mehemedê Mela 2004, Îstanbul. S:17:20.;Hunî, Mela Mehmed Elî, Mewlid – Yûsif û Zelîxa – Qesîdeyê Kerbela, Weşanxaneyê Vateyî, 17/05/2011. http://ku.wikipedia.org/wiki/Mela_Mehemed_El%C3%AEy%C3%AA_Hun%C3%AE, 603. Efendî” ‘Usman Efendî, Usman Bîyîşa Pêxemberî Babij, 23/04/2011; kirmancca-zazaca-kurtcesinde-oykuculugun-gelisimi-737.htm. http://www.zazaki.net/haber/Gelişimi Öykücülüğün Kürtçesinde (Zazaca) Kırmancca Lezgîn, Roşan 2007, hejmar39,r. 6 pirs, Kovara Lezgin, Bnr.Roşan qebulkirin.” tê metn yekemîn wek Kirmanckî Edebîyata bo ji metn, Ev bûye. çap de nû ji ve Weşanxaneyaalîyê Firatê ji Stenbolê li de 1994an sala di û transkirîbekirin Latînî bûye û li Ewropayê hatîye weşandin. Pişt re ji alîyê Mihanî Licokicî ve bo alfabeya Latînî hatîye Ya duyemîn, mewlûda 2- MewlûdaOsmanEsadEfendî r.75-97. Nebî”, “Mewlidê Xasî, Ehmedê mîsanij, haber/kirmancca-zazaca-kurtcesinde-oykuculugun-gelisimi-737.htm. Mewlûda pêncemîn mewlûda 5- MewlûdaMelaKamilêPuexî mewlûda çaremîn, Mewlûda 4- MewlûdaMelaMehemedêMuradan a sêyemîn Mewlûda 3- MewlûdaMelaMehemedElîyêHûnî: “Mewludê Kirdkî “Mewludê Mewlidî Zazakî Mewlidî 11 , Hej: 23, 16 Tîrmeh 1933 Şam (Cilda yekem a yekem (Cilda Şam 1933 Tîrmeh 16 23, Hej: Hawar, , Kitabxana Hawarê, No. 4, 1933, Şam; Bedirxan, Celadet “Zarê Dumilî Û Mewlûda ye. Mela Mehmed Elî di sala di Elî Mehmed Mela ye. Hûnî Elîyê Mehemed Mela cara pêşî ji alîyê Malmîsanijî ve ji alfabeya Erebî transkjirîbeyî alfabeya transkjirîbeyî Erebî alfabeya ji ve Malmîsanijî alîyê ji pêşî cara Osman Esad Efendî (Osman Efendîyo Babij) (1852-1929) ye. Muradan, ji gundê Muradan a bi Hênê ve girêdayî ve Hênê bi a Muradan gundê ji Muradan, ye. ye. Mewlûd di sala 1933’ê de ji alîyê Celadet Elî Be- Elî Celadet alîyê ji de 1933’ê sala di Mewlûd ye. Kovara Vateyî, Stockholm2003,nr.19, r.79 Mela Kamilê Puexî ye. Navê mewlûda wî 15-) n. Navê ne. (1952-…), Muradan Mehemedê Mela Hêvî 12 : Kovara Çandîya Giştî, No: 4, Êlon-1985, Parîs, Êlon-1985, 4, No: Giştî, Çandîya Kovara : 10 ; Roportajkerdoxs: W.KMerdimin-N. Roportajkerdoxs: ; ae: 53; Mal- 15:32; sa’et: 23/04/2011 ê, Weşanên Nûdem, r.WeşanênHawarê, Nûdem, 13 M. Zahir Ertekin Zahir M. Mewlidî

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 185 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 186 Mewlûda Kurdî ya Yekem û Bandora Wê li Ser Mewlûdên Din Mewlûdên Wê Ser Yekem ya li ûBandora Kurdî Mewlûda 20 19 18 17 16 15 14 Mewlûd ji15beşanpêktêû288malikênwêhene. 12. 11. 10. 9. 8. 7. 6. 5. 4. 3. 2. 1. Heta nihamewlûdênkurmancîyênhatinetespîtkirinevin. c- MewlûdênKurmancî nebûye. bela û nebûye çap mewlûd Ev e. Evdilqadir Mela mewlûdê vê Nivîskarê 6- MewlûdaMeleEvdilqadirêMûşekî 14. 13. Seyîd Feyzullahê Findikî, Mewlîda Şerîf Hate Safa Di Mewlîda Mustafa, Halk matbaacılık, Cizre, matbaacılık, 2004. Halk Mustafa, Mewlîda Di Safa Hate Şerîf Mewlîda Findikî, Feyzullahê Seyîd li Cizîrênivvîsîye. Ev mewlûd heta niha çap nebûye; lê fotokopîyê hatiye zêdekirin. Seyda berhema xwe di sala 1990î de li mewlûdênKurdîzêdekiriye.Evmewlûd jînehatiyeçapkirin. mewlûdek awayî vî Bi helbest. kiriye jî him Kurmancî kiriye him ew jî Baqustanî ‘Elî Mela sanidiye. Ev mewlûd wergera mewlûda Îbn Hecere Esqelanî ye. Eswelanî mewlûda xwe bi Erebî û pexşan nivî- Çapxaneya çapkirin. hatiye destxetê berhemê neeşkereye. weke ve Kardeşlik Zahit M. aliyê ji de 1989an di berhem, Ev Şex Muhemmed EmînHeyderî,Mewlûda Nebî,Lîs,Stenbol,2007. Nivîskar disala 1934anhatiyedinyayê ûdisala2011an wefatkiriye.Mewlûda wîçapnebûye. http://www.bingolonline.com/Haber/Kirdkide-6-mevlit-yazilmis-40172.html (18.10.2014) Hate Sefa di Mewluda Mustafa: rex/ EhmedNas Fêkîyê Narencî Mewlûda Kurmancî: 1989. Nebî: Mewlid Mewlûda Nebî:MeleElîyêBaqustanî,Stewr Findikî/Dihê/Sêrt, Sal:1983. Kurmancî, Mewlûda Narincî Gula Mewlûda Şerîf:M.ZahitKardeşlik Mewlûda Nebî:ŞêxMûhemmedEmînHeyderî. Mewlûdu Nebî:MeleHesenkurêElîFirfêlî/Hezex/Şirnex,Sal:1979 Batêrgiz/Kercews/Batman, Sal:1976. Rîsalet ul-usûl fî mewlid irresûl:Mele Mûhemmed Şerîf kurê Mele Şêxmûsê Sîyera Pêxember: Mewlida Pêxember: Mewlûda Bateyî:MelaHuseynêBateyî mulûk/Amed, Sal:2000. Bateyî, Mewlûda Kurtehîya – Kurmancî Mewlûda Mewlûda Nebî:MeleŞewqîHelex/Midyat/Mêrdin,1994. Mele Zahid kurê Mele Mûhemmed Hadî Hezro/Amed, Sal: Hezro/Amed, Hadî Mûhemmed Mele kurê Zahid Mele 19 Mele ZahidPasor-Qulp/Amed, Sal : 1976. Mele NûrîyêHesarî(Pirêsan) Seyîd Feyzullah kurê Şêx Mûhemmed Findikî 17 Seyîd Feyzullah kurê Şêx Mûhemmed Şêx kurê Feyzullah Seyîd Mele Ehmed kurê Mele Yûsivê Zina 14 18 16 15 ê Mhî Seyful- Mehdî Şêx 20 - 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 27. 26. 29. 28. 25. 24. 23. 15. 22. 21. 20. 19. 18. 17. 16. Kızıl, h.b.r.124. http://rîyaroni.com/nuce/60-mewluda-kurdi-bi-sewaza-hebdi.html; 17/05/2014. S:17:20 Kurmancî Mewlûda Birincî Durra Mewlîd-î Şerîf,amd.M.Siddik Ataç, EsraKitap.ÇapaDuduwa:Doğuş,Nusaybin, 2001. Kitêba Xelîlî, Ebdilhekîmê Kurê Siraceddîn Muhemmed Mela nêz debêtebetalkirinbidîtinamewlûdeke berîvêtarîxê. demeke di tez ev ku heye hêvî Lê e. ev duyem ya kurmacî mewlûda bêjin dikarin re berhemê vê ji em Ev berhem di sala 1960î de hatiye çapkirin. Ji ber ku heta niha mewlûdek berî veya nehatiye tespîtkirin, Qamişlo, Sal:2009. Weşanxane nediyar e. pe, 2008. Kızılte Emîn, Resûlê Sîreta û Mewlîd Der Şêrîn Nezma Xarsî, Ehmedê Mela Kurê Muhemmed Mela 2006. yekemîn, Çapa Libnan, – Beyrût Emîral, Çapxane: Zengî, Dilawerê pêşkêşkirin, Veguhestinaû tîpan Mela SilêmanKurşun, MewlîdaPêxember, Beroj,Îstanbul,2010. Mustafa Turan, MewlîdaŞerîfJiEwwelHeta Axir RêberêXelasî,Duayayıcılık, İstanbul,2011. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, sayı VII, Nisan2012,r.123. Denemesi, Tasnifi Göre Konularına YazılmışMevlitlerin Çevresinde ve Diyarbakır Kızıl, Hayrettin Gundî. Zimanê Bi Kurdî dîrok ûcihêkulêçapbûyenediyare. Mewlûda El-Kefsûrî, Şefi‘î El-Hesenê Salih Mela Ibn Bedreddîn Seyyîd Mewlûda KurdîBiŞêwazaHedbî Herdûbat, MeleZahidêHadîyêEndarîyêbinavêDîyarbekirî, Pesindana Mûhemmed:MihemmedHelîmXursî Mewlûda Şerîf:MelaMuhemmedElîFûdeylî. Kurmancî Mewlûda Birincî Durra Kitêba Mewlûda Sîyer, MeleEbdûrrehmanXerxorî/Perwar/Sêrt,Sal:2011. Mewlûda Pêxember –Resûlêbêhember:ŞêxFeyzûllahXiznewî Hesenê Şefi‘îEl-Kefsûrî Gundî: Zimanê bi Kurdî Mewlûda Mele EhmedêXursî Emîn: Resûlê Sîreta û Mewlid Der Şêrîn Nezma Mewlûda Pêxember: Mewlûda Pêxember: Sal:2005. Nebî: Mewlûda Muhemmed Hz. Xelasî Rehberî (S.A.W.): MeleMustafakurêElîyêÊzdarî(Mustafa Turan) Axir Heta Ewwel Ji Şerîf Mewlûda Batman, Sal:2000. Mustefa: Mûhemmed Mewlûda Ava Heyat:MeleElîkurêSeyîdEbdurrehmanOmerî/Mehsertê/Mêrdin kurê Mela‘EbdulhekîmêXelîlî ee he kr Ml Omn Hêştrekî/Midyat/Mêrdin, Osman Mele kurê Ehmed Mele 26 Seydayê Tîrêj Mele SuleymanKurşun 21 29 . ee burha Bêcirmanî/Kercews/ Ebdurrehman Mele : M.Burhanel-Hedbî,Dêrik/Mêrdîn. 25 Seyyîd Bedreddîn Ibn Mela Salih El- Salih Mela Ibn Bedreddîn Seyyîd 28 : 24 31 Mela Muhemmed Sîraceddîn Muhemmed Mela : Destxet. Mele Mûhemmed kurê Mûhemmed Mele M. Zahir Ertekin Zahir M. 23 27 22 30 -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 187 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 188 Mela Huseynê Bateyî (m. 900/1495), li gundê Batê gundê li 900/1495), (m. Bateyî Huseynê Mela Mela Ehmed Mela Bateyî piştîÇelebîjîyaye. Mewlûda Kurdî ya Yekem û Bandora Wê li Ser Mewlûdên Din Mewlûdên Wê Ser Yekem ya li ûBandora Kurdî Mewlûda 43 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 32 nêzî vê dîrokê nê. Lêbelê gelek lêkolîner jî di vê dîtinê de ne ku Bateyî di dawîya di sedsala 17’ê heta navîna sedsala Bateyî 18’ê jîyaye. ku ne de dîtinê vê di jî lêkolîner gelek Lêbelê nê. dîrokê vê nêzî dir Jaba, Melayê Bateyî di nevbera salê 1417 û 1495’an de jîyaye. de 1495’an û 1417 salê nevbera di Bateyî Melayê Jaba, dir Lêbelê di tarîxa jidayikbûna wî de nakokî hene. Li gor agahîyeke ku digihêjê Aleksan- hevsal û hemdemên wî, ew di sedsala 17. de jîyaye. e destnivîsa Mele Mihemedê Wanî ye, ku di 9’ê Zilqe’idê, roja sêşemê, 1305’an (1887) çap, Ew çapkirin. hatîye de 1903’ê sala di Berlînê li ve A.Vonalîyê Lecoq ji pêşîn kêm û zêdetîya sernav û malikan heye. Mewlûda Melayê Bate, çawa ku tê zanîn, cara Mihemedê Mele Wanîya di Lê hin hene. de, malik bûye 582 çap Elmanyayê li ku ya û beş 20 de, 1906’ê tarîxa bi ya Mewlûdê çapa Di dibêje: de, çapkirin hatîye ve nû ji din careke Stenbolê li de 1992’ê sala di ku ya Batê Mewlûda pêşgotina di Zinar birayên wî hebûne. heb sê Muhemmed û Usman Ehmed, navên bi û ye Mistefa wî bavê navê çapê, vê agahîyên gorî Li sererastkirin. hatîye Huseyîn weke wî navê Şamê, li ya 1947’ê sala 42 , yadinjîHemaîle. Ji bilî tamnedîyarîya jidayikbûn û mirina Mela, navê wî jî bi teqezî ne dîyar e. Bi e. dîyar ne teqezî bi jî wî navê Mela, mirina û jidayikbûn tamnedîyarîya bilî Ji Heta dema nivîsandina mewlûda Bateyî kurdan, mewlûdên ‘Erebî bikar dianîn. bikar ‘Erebî mewlûdên kurdan, Bateyî mewlûda nivîsandina dema Heta Mewlûda Bateyî 31. 30. Mewlûd gelek caran û li gelek deveran hatîye çapkirin. Mamoste Zeynelabidîn Mamoste çapkirin. hatîye deveran gelek li û caran gelek Mewlûd Doskî, jêderaberê, r. 31. Ansîklopedîya Îslamê, jêderaberê,r. 1113. Doskî, jêderaberê, r. 19. şafî’i ye.”Divêçapêdenavêwîweke Hesenhatîyenivîsîn. sen el Ewlîya Mîn Fuqehaî eş-Şafi’î” yanê, “, Nezma Hesen el- Ertûşî yê ku Ji ‘alim û feqîhên mezhebê Li ser berga çapa mewlûdê ya derse’adetê (1327) wiha hatîye nivîsandin: “Nazmul ‘Alîmî’l Feqîh He- Ansîklopedîya Îslamê, jêderaberê,r. 1113. Doskî, jêderaberê, r. 24-25. Nûbihar, Weşanxaneye Wî-, Helbestên û İstanbul, 2010.r.21-27. Berhem Jîyan, – Bateyî Huseynê Mela Sadînî, Xalid M. Doskî, jêderaberê, r. 22. İslam Ansiklopedîsî, BendaKurdan, Weşana Wezareta PerwerdehîyaNetewî, C.6.r. 1113. Doskî, jêderaberê, r. 24-25. Seyid MelaEvdirrehman Weledê Hemze,MewlûdaFexrêÁlemê,Mekteba Seyda, Diyarbekir, 2013. Mela ŞewqîXak, MewlûdaNebî,amd. Şêxmûsê Talatî, EleleBirlik, Nusaybin, 2003. Hemze Mewlûda Fexrê ‘Álemê Muhemmed: Mewlûda Nebî:MelaŞewqîXak 39 , Hesen , 33 41 Ji xeynî mewlûdê du berhemên wî yên din jî hene. Yek jê dîwan 40 43 û Muhemmed hatîye navandin. Di çapa mewlûda wî ya di ya wî mewlûda çapa Di navandin. hatîye Muhemmed û 32 37 Agahîyeke din jî heye ku dibêje, li gorî Seyîd Mela Ebdurrehman Kurê Mela 38 35 Li gorî vê agahîya dawî misoger ku nêzî Elkê ye hatîye dinyayê. hatîye ye Elkê nêzî ku 36 Gelek lêkolîner Gelek 34

rin. Paşê di sala 1327/1910’ê de, li Stenbolê û di nav weşanên Nûbiharê de weşîyaye. ye Sadînî Xalid M. Berhemên a û jî, Jîyan Bateyî, din “Melayê Çavkanîyeke ye. Wî” xebateke din a Tehsîn Îbrahîm Doskî û Muhsîn Îbrahîm Doskî ye. Navê berhema wan, 45 44 kirîye. hazir din destnivîsên hinek digel re, çapê ji de 9.12.1902’an di destnivîs ew Lecok û nivîsandin hatîye de Marburg/Berlinê ye. diayan dawîdibe. jî hatîyenivîsandin. destpê kirîye. Paşê bi xêra xwendina mewlûdê didomîne. mewlûdê xwendina xêra bi Paşê kirîye. destpê hevdeng eûrêz,yazdehmovikkiteyandikişin. ye. Bateyî mewlûda şerha jî ev û nivîsandin hatîye Kurdî bi berhem Ev e. Rîwayetan” bi Mewlidî AyetanŞerha Mu’cîzatû “Cami’î wê navê û e mezan Re- kurê Zeynelabidînê a jî Yasisêyan ye. ‘Erebî bi jî behem Ev ye. Rîwaye” bir- dîsa ya Zeynelabîdînê kurê Remezan e û navê wê “ Safwetud Dîraye fî Şerhil Mewlîd duyem Xebata ye. mewlûdê şîroveya û ye ‘Erebî berhemê vê Zimanê Wesselam”e. û ‘Eleyhisselat Nebî Mewlîdin Şerhî bi En’am “Behçetul wê navê û e Remezan kurê 53 52 51 50 49 48 47 46 Weke mewlûdên din, Bateyî jî mewlûda xwe bi besmele, hemdele û selweleyê û hemdele besmele, bi xwe mewlûda jî Bateyî din, mewlûdên Weke Mewlûd bi awayê helbestê (Mesnewî) hatîye nivîsandin; her malik bi eynî qafîyê/ Li ser vê mewlûdê heta niha ev xebat hatine kirin. Xebata yekem, a Zeynelabidînê Piştre di sala 1324/1907’ê de li Misrê bi destê Ehmed Ramîzê Kurdî tîye. Ji vana yek vana Ji tîye. Ji bilî mewlûdnameya Bateyî, behsa du mewlûdên Kurdî yên kevn têne kirin ku me wan bi dest nexis- ral, Beyrût–Libnan,Çapayekemîn,2006. Emî Pêxember,Çapxane: Mewlûda Zengî, Veguhestina Tîrêj, Seydayê Dilawerê pêşkêşkirin, û tîpan Bateyî, r. 3-4. Ziman ûÇandaKurdî,Mêrdîn2013. Beşa Artuklûyê, Zanîngeha Neweşiyayî, a Bilin TezaLîsansa Bateyî, Melayê Mewlûda İlhan, Ziwer Nûbihar, Weşanxaneye Wî-, Helbestên û İstanbul, 2010. Berhem Jîyan, – Bateyî Huseynê Mela Sadînî, Xalid M. Doskî, jêderaberê, r. 38. îIham wergirtîye, nekuheryekserewwergerandîye kurdî.”Bnr. Reşojêderaberê, “Şêx BATÊdibêje, ku jê Hecer bihelbestkî kirîye’kurdî”.Lêdirastîyêdewî mewlûda Îbn yêKurdan beÒan pêk hatîye. Malikên wê giş ji 11 kîteyan pêk tên û kêşa wê li ser 11-an e. Rojhelatnas Wetzstein hartin û şaşîyên çapê bên rastkirin. Mewlûda Kurmancî di forma mesnewî de ye, ji 564 malikan û ji 18 gu- bête ser li tarixa ku bêî Lê kirin. çap hatîye foto-ofset, bakur Kurdistana li caran gelek niha heya S.B. alîyê ji de 1982-an di Amêdî de li û Bexdayê hatîye çap Hewlêrê kirin. Lê ev li çap ji ya dîsan xwerû û orijinal de cihêtir e. Mewlûdnameya -an Bateyî 1977 di Hewlêrê, li Mukrîyanî Gîw destê “Bi Doskî, jêderaberê, r. 17. Nusxeya destême, çapaStenbolêa sala1327an e. Doskî, jêderaberê, r. 38. Me De,MewlûdaKurmancî,RojnameyaBarselona,1998.Hejmar herdukan de mewlûdname ya El-Miftî bêtir nêzîkî ya Bateyî ye. Reşo Zîlan, Peyven Kurdî Di Klasîkên e û yê din jî din yê û e Mideris Ebdilkerîm Mela 52 45 44 Ew destnivîsar niha Ii kitêbxaneya “Staatsbibliothek” kitêbxaneya Ii niha destnivîsar Ew 51 Li ser mewlûda Bateyî tezeke lîsansa bilind 47 û di sala 1947’ê de li Şamê Mihemede Reşad El-Miftî Reşad Mihemede 53 Malikên dawî bi lava û lava bi dawî Malikên , 2,r. 8-9. 50 r. 8-9. 46 Di vî warî de warî vî Di M. Zahir Ertekin Zahir M. ye. Di nav van nav Di ye. hatîye çapki- 48 çap bûye. 49 -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 189 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 190 sedî sed hertiştê xwe bike weke berhema sereke. Herwiha ev tişt ne pêkan e jî. Ji ber Ji jî. e pêkan ne tişt ev Herwiha sereke. berhema weke bike xwe hertiştê sed sedî ku e şert ne binivîse, berhemekê de mijarê wê di û werbigire sûdê edebî cûreyeke ji nivîskarên/ helbestvanên mewlûdênKurd,piranîxwenezmane nivîsîne. jî Loma nivîsîye. helbestê bi Bateyî ku ye Kurdî mewlûdên nîvîsarîya dîye Kurdî, weke orîjînala wê, yanê pexşane wernegerandîye? Helbet ev kevneşopîya Kurdî û şêwaza arûzê lê kirîye. wergerandîye pexşane ya Erebî mewlûdeke ku heye Kurdî mewlûdeke Hetta dana. binivîsan xwe mewlûdên jî pexşan bi dikaribûn mewlûdan van helbestvanên Lewra ye. Bateyî teqlîdeke dîsa jî mewlûdan van Helbestbûna ye. Bateyî kevneşopîya jî ev ku heye de tevan di dia de dawîyê di Herwiha kirîye. destpê ve Bateyî bi jî dîsgotinê in û xelasîya ji agirê dojehê selewatên li ser pêxember pêşnîyar dikin. Ev kevneşopiya wezn bi him jî tev û heye jî de tevan di (neqeret) Dîsgotin ye. melodîyane (merheba) jidayîkbûyînê Beşa dikin. pêxember jidayikbûna behsa hindik an Pir dikin. destpê hemdeleyên û besmele bi ku, e ev kirin hetîye mewlûda temamê li a mezin herî dora nava Kurdandegelekbelaveûcîyêxweyêtaybetzindîyanediparêze. Mewlûda Kurdî ya Yekem û Bandora Wê li Ser Mewlûdên Din Mewlûdên Wê Ser Yekem ya li ûBandora Kurdî Mewlûda 55 54 aleyhîselam e. Ev bîranîn îmanê bêtir dike, pêşîya îsraf û fahşitîyê digire. Muhammed mijar de mewlûdê di Lewra ye. Îslamî şîngirtina an kêfkirin şahî, uslûba çand, Ev xwarin. tê xwarin jî paşê û xwendin tê mewlûd de musîbetekê û bela ber di kanîna qewlekî weke nezirkirinê, kengî kesek bimre di te’zîya wî kesî de, çaxê xêrekê, pê- ji bidestxist, serkeftinek yekî hat, hecê ji yek dawetekê, roja hat, leşkerîyê ji yek ku sinetkirin, bê kurek kengî çêbibe, zarokek kengî ku ye zindî ewqas de civakê nav di mewlûdê Çanda xwendin. tên Kurdî bi mewlûd jî Îro ‘emilandin. dihate deran hin li jî Erebî mewlûdên ku tevî bikaranî, nusxe ev Kurdîstanê seranserê nivîsand, xwe 17-18an)di nav kevneşopîyên Kurdan de cihekî girîng digire. Piştî ku Bateyî mewlûda delîlên heta niha, bi Melayê Bateyî dest pê kirîye. Mewlûda Mela Huseynê Bateyî (ss zêdekirin hatîye lê paşê tunebûye, de ‘ewil çapên di dîsgotin/neqeret ev Lê heye. gotin/neqeret Îja em werin ser cudahîyên mewlûdên din ji ya Bateyî; helbet dema helbestvanek dema helbet Bateyî; ya ji din mewlûdên cudahîyên ser werin em Îja Mewlûdeke Kurdî ku sedî sed bê bandora Bateyî hatibe nivîsîn tune.Bêşik ban- tune.Bêşik nivîsîn hatibe Bateyî bandora bê sed sedî ku Kurdî Mewlûdeke Bandora MewlûdaBateyîLiSer Yên DûXwe Di nava gelê Kurd de, kevneşopîya nivîsîn û xwendina mewlûdên Kurdî li gorî li Kurdî mewlûdên xwendina û nivîsîn kevneşopîya de, Kurd gelê nava Di Kevneşopî ûBikaranînaMewlûdênKurdî Mewlûd ji 18 beş û diayeke ‘Erebî pêk tê û 48 rûpel e. Di dawîya her beşê de dîs- sanidiye. Mela‘Elî BaqustanîjîewhimkiriyeKurmancî himjîkiriyehelbest. Ev mewlûd wergera mewlûda Îbn Hecere Esqelanî ye. Eswelanî mewlûda xwe bi Erebî û pexşan nivî- Ziwer, a.g.e.,rûpelapêşgotinê. 55 Gelo çima vî şairî ev mewlûda ku ji Erebî wergeran- 54 Ev çand di - hêjmara beytên hemûya ne yek in, ev jî cudahîyeke di navbera wan de. Yadin, nivîsîye. mewlûdê nivîsîna aliyê bi nivîskar hestek an bûyerek An ne. cuda sedem ev û nivîsîye sedemekê ber ji xwe mewlûda nivîskarekî her helbet bibêje kare di- meriv vê ber Ji nivîsîye. xwe pisporîya û xwe qebîlîyeta gor li yekî Her ye. cuda têdeyî dema ya civakî rewşa ye, cuda de helbestê di mehareta û pisporî zanyarî, ye, cuda têdeyî rewşa ye, cuda sedsal û dem ye, cuda helbestvanan herdû erdnîgarîya ku 57 56 Û qelebalixîya mijaran jî ne wekî hev in. Hin mewlûd henin ku gelekî kurt in kurt gelekî ku henin mewlûd Hin in. hev wekî ne jî mijaran qelebalixîya Û mîna hev mijarê nadine ber xwe. Hin mijar di ya Bateyî henin ku di yên tu yan jî nîn e. girîng naverok e. Helbet tev jî li ser jîyana Pêxember in, lêbelê wek hev destpê nakin û na mewlûdan tev ne ‘eynê ne. Di navbera mewlûda Bateyî û yên din de cudahîya herî yekser bandor kirîye û li hinekan jî bandor ji yên din hindiktir e. Lêkolîner dema ku dema Lêkolîner e. hindiktir din yên ji bandor jî hinekan li û kirîye bandor yekser her mewlûdnûsê Kurd di ‘eynê derenceyê de neketiye binê bandora Bateyî. Li hineka ye ûbêhempaye. Kurdî a klasîk edebiyata lehengekî de mewlûdnûsiyê bandorbarandina û pêşengî di jî Bateyî Cizîrî, weke Eynên ye. bêhempa Cizîrî ve hêlê vê Ji Cizîrî. Melayê bandora binê ketibe misoger hiştiye, dîwanek xwe pey li û kiriye klasîk nivîsîna bi dest ku de pêşengeûhetanihatukesîjihêlahêzaedebîvewîderbasnekiriye; hetta herkesê dîwannûsiyê warî di Cizîrî Melayê ku Çawa tuneye. kiribe derbas Bateyê de warî vî Bateyî dikeve pêşîya temaman û bandora ku li yên dû xwe kiribe jî helbesvanekî ku di ve edebî hunerên û edebî alîyê ji wiha Her e. kêmtir wan ser li bîyanî zimanên dora ban- û hêsantir îroyîn yên me însanên bo ji nivîsandin, hatîye de nêz demên Kurdîya bi ku ber ji din mewlûdên Lêbelê Bateyî. mewlûda nava ketîye pir jî Farisî Herwiha ye. zêde gelekî de wî mewlûda di Erebî bandora û nivîsîye Hekkarî devoka bi bêtir bi helbestekerewanhatîyevegotin.Emdinihêrindimewlûdêndindeevtune. derê qewimîne û heta vegera wî ya Mekkê; hetta wefata dîya Wî, gelek mijar li dû hev jîyana pêxember a zarokatîyê ku li welatê dayika xwe ya şîr jiyaye û bûyerên ku li wê Herwiha heye. Mekkê a Sadîye Helîma hatina de, duyem beşa vê Di ye. wî salîya sê heta û vir ji jî, din Nêvîyê diqede. yê “Merheba” beşa bi ku e pêxember jidayikbûna heta serî ji diqede. jê; mewlûd Yaqismek şiklî qisman, vî du bi bikin û em ku Bateyî heye dia mijarê vê piştî û e pêxember jidayîkbûna heta piranî bi din Mewlûdên xwe. gelek agahî hene. Bi mijar û naveroka xwe ya têr û tije û berfireh jî cuda ye ji yên li dû jî henin dirêjtir in. Di mewlûda Bateyî de ji afirandina nûra pêxember heta sê salîya wî Îja bandora mewlûda Bateyî li yên dû xwe, di astekê de nîn e. An em dikarin bêjin Beteyî, ye. cuda din mewlûdên yên û Bateyî zimanê ku e ev jî din Cudahîyeke Mînak herdûmewlûdên SeyidFeyzullahê Findikî. rin. Hêvîheyekuevgotarjîbibealîkar jitezekepêşerojêde. hêjmara beytên wan bijmêrin. Herwiha ev ne mijara gotarekêye jî. Divê tezek li ser wan bête amadeki Helbet temamê mewlûdên Kurdî -ku niha yên tespîtkirî 40 hebin- li ber destê me tune ku em yek bi yek 56 M. Zahir Ertekin Zahir M. herwiha wez- 57 , û hin û , -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 191 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 192 çend mewlûdêndinbinihêrin: Bateyî. mewlûda yên dişibin gelekî û henin jî wan dîsgotinên û merheba selwele, hemdele, besmele, ber Ji dibe. xuya de wan di Bateyî bandora dîsa jî, hûnandine sehîh yetên mijareke felsefî û kelamî ye. Tevî van mewlûdên ku tevna mewlûda xwe li gorî rîwa- û ye îspatê muhtacî jî ev Îja hene. ne, xurafe ku mijarên de Bateyî mewlûda di wan wan. Rast e. hinekan bertek jî nîşan dane û loma mewlûd nivîsandine. Ji ber ku li gorî mewlûdên ketine sehîhtir rîwayetên hin mewlûdnûsan wan gorî li û qebûlkirin tine ne mumkînekubêbandoramewlûdawîyeksekmewlûdênxwebinivîsin. ji Bateyî baş haydar in. Tevî ku xwendinên xwe yên medreseyê bi Bateyî jî destpêkiri bandora hindik û bandora pir. Weke li jor jî me got ku tevdê mewlûdnûsên piştî Bateyî binê bandora mewlûda Bateyî. Ez bi xwe ya duduya naperijînim. Li şûna wê dibêjim neketine ku mewlûdên jî, din ya û nivîsandin hatine de Bateyî mewlûda bandora bin di ku mewlûdên dibêjin re yekê Ji beşa. du dikin jî bandorê dikin, bandorê vê behsa Din Mewlûdên Wê Ser Yekem ya li ûBandora Kurdî Mewlûda Malika ‘Ewil Mewlûda Şerîf-M.ZahitKardeşlik Ser Muhemmedesselatûwesselam Hûn ji‘işqadilbibêjinberdewam Dîsgtotin Hat Mûhemmedxatîmenlilalemîn Hat Mûhemmedrehmetenlilalemîn Malika Dawî Daye mepêxemberêaxirzeman Em bidinhemdêXwedaeyMusluman Malika ‘Ewil Mewlûda Heyderî Hem jimewlûdaNebîtemme Amînê çavbûnerewşenwe’s-selam Malika Dawî Bi ‘işqûşewqhûnbibêjinesselat Ger divêtinhûnjinarêbinnecat Dîsgotin/Neqeret Ew Xwedayêdayemedînêmobîn Hemdê bêhedboXwedayê‘alemîn Malika ‘Ewil Mewlûda Bateyî yên û Bateyî dîsgotina li û dawî a ‘ewil, malika li ê em biçûk danberheveke bo Ji neha- dibin derbas de Bateyî mewlûda di ku mubalexayên û bûyer û rîwayet Hin ʾl-kelam - 59 58 Fûdeyli Vatişê maesselatûwesselam Wazenî germaxelasiyyatemam Dîsgtotin Raziqê ‘amanûxasanpîyakena Ez bibismîllahîîbtîdakena Malika ‘Ewil Mewlûda Xasî Sed pîrozûsed Ser xêrêbeevbuharûnewroz Malika Dawî Her bibêjinesselatûwesselam Em ji‘işqacanûdilbaxweşkelam Dîsgtotin Em didinboyXaliqêkewnûmekan Bê jimarhemdûsenaêqelbcan Malika ‘Ewil / (s.x.l.) Mûhemmed Hz. Xelasî Rehberê Heta Axir Ewwel Ji Şerîf Mewlûda Ji haziranraembibêjinesselam Paşîya mewlûdêlivirbûyetemam Malika Dawî Selewatan bînincivatahazir Ger dixwazinhûnxelasbinjiagir Dîsgtotin Ew Xwedayêdayemepirkeremê Pesnê pirboXwedayê‘alemê Lutfa wîlisermetimdibarî Hemdê ezdikimjiZatêBarî Malika ‘Ewil Nezma ŞêrînDer MewlidûSîreta ResûlêEmin/MelaMûhemmedêXursî Xeyrê yewdergahê toyaZulcelal Ma seravazdîn,çinîkomamecal Malika Dawî fiyeta wan a lîteratura Kurdî/Kurmancî jî gelekî rind e. Lê ev heqîqet ji bo Kurmanca nayê gotin. nayê Kurmanca bo ji heqîqet ev Piraniya Kurmancan bizazakînizanin. Lê e. rind gelekî jî Kurdî/Kurmancî lîteratura a wan fiyeta wûqû- û dizanin baş jî Kurmancî xwendine, kurmancan muderisên cem li an kurmancan medreseyên li Zaza zanayên û alim gelek ku ber Ji ye. zêde gelekî jî Zazakî mewlûda yekem ser li Bateyî Bandora Ji boxelasiyame yabaşdivêgotina meesselatûwesselambe.

58 59 M. Zahir Ertekin Zahir M.

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 193 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 194 Mewlûda Kurdî ya Yekem û Bandora Wê li Ser Mewlûdên Din Mewlûdên Wê Ser Yekem ya li ûBandora Kurdî Mewlûda Bo Xudayêwahid ûferdsemed Piştî hemdêbêqîyasû‘eded Malika ‘Ewil Mewlûda SîraceddinXelîlî Tim lisertepirselatjiqelbêbirîn Ey Mûhemmedsedhezaranaferîn Malika Dawî Ger dixwazinhûnxelasaji‘ezab Din selataserMûhemmedbêhîsab Dîsgotin Nûr ûqûwwetdayeummetade’îf Hemdê bêhedboXwedayêpirşerîf Malika ‘Ewil Mewlûda Baqustanî Da wekutevdabiçinhûncennetê. Selawatan pirbidinvêsuhbetê Dîsgtotin Wî XwedayîMûhemmedwêhingêda Tarîxa pêçsedûheftîyekêda Malika Dawî Hate SafadiMewlidaMustafa/SeyidFeyzullahêFindikî Da hûunserkewserêxêrêbibînin Bi şêrînîselewatabixwînin Dîsgtotin Selewata bixwûninpêşyêrêkin Li mewlûdanebîguhdarîkin Malika ‘Ewil Gula NarincîMewlûdaKurmancî/SeyidFeyzullahêFindikî Hem nazimûhazirtabibênbes Hubba wîtuXwedaybidîherkes Malika Dawî Hûn jîpirbidinbirayêmumin Ellah ûmelakselatêtînin Deh selatXwedêbiserdetîne Yek selatkêkesêkubîne Dîsgtotin 60 Mewlûda KurdîBiZimanêGundî Ku temambûhûnbixwûninfatîha Bo Sîracûhazirhemsaliha Malika Dawî Tu bideherdemlifexrêxasû‘am Ya Îlahîsedselatûselam Dîsgotin Selat ûselamaliMûhemmed bidin Ji agirwebivêtdûrîbin Dîsgotin Bime datezanînrîyamisteqîm Bê hedhemdjiboteXwedayêKerîm Malika ‘Ewil Ava Heyat/MollaElîkurêSeyidEvdirrehman Yekî wekwînayêrûkalacîhan Bû Mûhemmedewjitovrindêgelan Malika Dawî Hûn selatanliMûhemmedgeşbikin Ger dixwazinhûnXwedêkêfxweşbikin Dîsgtotin Tim binavêewXwedayêbêzewal Her binavêewXwedayêZulcelal Malika ‘Ewil Mewlûda KurdîBiŞêwazaHedbî Kule weqtinwezemanînberdewam Nehdî ileyke’s Selatûwesselam Şu’le daerdûsema‘erş‘ezîm Tu bixêrhatîyîeynûrayetîm Malika/Çarîna Dawî Selat ûselamabidinherse’et,lipêxemberêmeşefî’êummet Selat ûselamabidinherzeman,lipêxemberêkufexrêcîhan Dîsgotin Bo wî Yezdan ûDilovanSemed Hemd ûwesfêbêhîsab‘eded Malika ‘Ewil dî, Weşanxaneya Nûbihar, Stenbol 2007. Es-Seyyid Bedreddin İbn Molla Salih el-Huseynî eş-Şafii el-Kefsûrî, 60 Mewlûda Kurdî Bi Zimanê Gun- M. Zahir Ertekin Zahir M.

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 195 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 196 Mewlûda Kurdî ya Yekem û Bandora Wê li Ser Mewlûdên Din Mewlûdên Wê Ser Yekem ya li ûBandora Kurdî Mewlûda • • • Encam Bi Îslamêşabûn,pirselatliserte,selamte. Bi teemşîyarbûn,pirselatliserte,selam Malika Dawî Tevde bêjinesselatûwesselam. Deng bihevxinbûMûhemmedezxulam Hem linavagirnekêşinzehmetê Ger dixwazinhûnbiçinnavcennetê Dîsgotin Bû Xwûdayêdayeberminevmijar Herçê hemdêpakûpaqijbêjimar Malika ‘Ewil Pesindana Mûhemmed/MihemmedHelîmXursî Keyfa mejîgelekpêrahatibû Keyfa Ebdulmuttelibpirhatibû Malika Dawî Hûn selatantevdebînin‘amûxas Ger dixwazinhûnjiagirbinxelas Dîsgotin Ew îÎslamhedîyekirbûjimera Hemd ûşukrpesnêpirjiXwedara Malika ‘Ewil Mewlûda Şerîf/MelaMûhemmedElîFudeylî Bi hevrabikintevjibowîqîyam Bi Selatûselamabikinemxîtam Malika Dawî eeedrja aad nvea eldnn û eld aeîd heye. de Bateyî mewlûda û nû mewlûdên navbera di vala a dirêj Demeke Van mewlûdên ku hatine tespîtkirin piranî di van salên dawî de hatine nivîsîn. tesîr liyêndûxwekirîye. xwe diparêze. Di vê xebatê de me berê xwe da mewlûda Bateyî ku bi çi awayî rewaca de misilman milletên nava di û e kevn gelekî mewlûdê Kevneşopîya Bi taybetîdizimanê‘Erebîdemewlûdbêtirhatinenivîsandin. herwiha hin mewlûdên ‘Erebî û Tirkî jî bi gelek zimanan hatine wergerandin. û nivîsandin hatine mewlûd zimanan gelek Bi bûye. zêde wan hejmara çûye ku her û nivîsandin hatîye ve misilman helbestvanên layê ji de, din demên di sandina helbestên vê mijarê hema hema ji dema Hz. Pêxember destpê kirîye û Nivî- e. Pêxember cenabê jîyana wê mijara û ye edebî-olî cûreyeke Mewlûd 61 • • • • • • • • ea uemd iaedn uê bihkm Xll, iêa ur Brnî eld Kurmancî Mewlûda Birincî Durra Mewlîd-î Şerîf,amd. M.Siddik Ataç, EsraKitap.Nisêbîn 1960. Kitêba Xelîlî, Ebdilhekîmê Kurê Siraceddîn Muhemmed Mela piştî mewlûda Bateyî mewlûda duyem di sala 1960î li Nisêbîn hatîye nivîsîn. me destê ber mewlûdên gorî Li lêkolînê. bo e girîng mijareke jî wan nebûna û hebûn an wan, nepeydabûna sedemên Herwiha tespîtkirin. nehatine nivîsîn hatine de navberê vê di ku Mewlûdên nayên. Kurdî mewlûdên rastî em salî dused- nêzî Bateyî mewlûda piştî ku heye din tiştekî de vir di Îja tespîtkirin. nehatine Kurdî mewlûdên tu wî mewlûda berî niha heta Lewra bişopînin. ve Bateyî Mewlûda ji wan em divê bikin Kurdî mewlûdên behsa em ku Dema jî mihtacîbersivandinêne. pirs Ev nizanin. pê em kirin nehatîye têkûz xebateke ber ji an nenivîsîye kesî tespîtkirin. Xebatek ji bo vê yekê jî pêwîst e. Gelo birastî jî li wan herêman, nehatine tu mewlûd din bajarên li ku nakokîyeke jî Ev dibin. kom bajaran çar nîn in. Piranî li Mêrdîn, Dîyarbekir, Sêrt, Şirnex û li navçe û gundên van her ji Îdirê, Ji Semsûrê, mewlûdnûs Kurdîstanê bajarokên û bajar gelek ji û Agirî ji Rihayê, ji ku dibînîn em dinihêrin, in berdest li mewlûdên li em ku Dema reke vebirî ye. Ya rastî xebateke sehayî lazim e ji bo tespîtkirina rast û dirust. hêjma ne ev Lê çilî. gihaştine Niha dibin. zêde wan hêjmara roj bi roj bêjin dikarin Em e. dîyar ne teqez jî wan hêjmara yekê vê ber Ji sinifandin. hitine ne- rêz û dîrok bi û civandin nehatine Kurdî mewlûdên rêbazekê û rê bi Hêj mewlûdnûsîyê berdewame. kevneşopîya jî yekê vê ber ji e, domdar de gel nava di pêxember Hezkerîya Yen nû,jihêlazimênvegelekîsivikinûedebîlawazjî. amadekirin. hatine ve kurd seydayên û mela teref ji Kurdî Tevdêmewlûdên kirin. tespît nehatîye baş ne, çi bêpar Kurdî mewlûdên ji a dirêj dema vê Sedemên Zimanê Bateyî ji yên din girantir e. Bandora Erebî û Farisî ji yên din gelekî din yên ji Farisî û Erebî Bandora e. girantir din yên ji Bateyî Zimanê nava di guherînên mewlûdan dejî,bandoraBateyî eşkerehatetespîtkirin. Tevî ye. guheri hinekî xwe dema û devok gorî li tvana helbes- zimanê Tenêamadekirin. hatine Bateyî qaîdeya gorî li tev diqetînîn ve- hev ji beşan ku dîsgotinên û merhebayê beşa de tê jî Bateyî wezna Heta û honandinamijarêbandoraBateyîaşîkaredixuyê. dîsgotin bi du malikan hatîye îfade kirin. Lê piranî malikek e. Bi reng de û şêwaz mewlûdan hin Di xuyakirin. bête wan mînanîya û cihêrengî ku da kirin, rêz Bateyî ya dû li jî din yên me û da Bateyî ya paşî û pêşî malikâ dîsgotin, Pêşî da. mînak mewlûdan ji desteyek me cuda helbestvanên û dever û dem Ji M. Zahir Ertekin Zahir M. 61 - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 197 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 198 Mewlûda Kurdî ya Yekem û Bandora Wê li Ser Mewlûdên Din Mewlûdên Wê Ser Yekem ya li ûBandora Kurdî Mewlûda med Kâmilmatbaası,Dersaâdet. 1327. , El-Ertûşî Hasan Molla Mela SilêmanKurşun,Mewlîda Pêxember, Beroj,Îstanbul,2010. Mela KamlePuexî sûlê Emîn,Kızıltepe,2008. Re- Sîreta û Mewlîd Der Şêrîn Nezma Xarsî, Ehmedê Mela Kurê Muhemmed Mela Mewlîd-î Şerîf,amd.M.Siddik Ataç, EsraKitap.Nisêbîn1960. Kurmancî Mela Muhemmed Siraceddîn Kurê Ebdilhekîmê Xelîlî, Kitêba Durra Birincî Mewlûda Merdimin-N. Celalî,KovaraVateyî Îstanbul,2003. Mela Mehemede Muradan; ‘Ez lna ze yew Mûsîbetek Vinena’ ; Roportajkerdoxs: W.K Êlon- Parîs,1985. Malmîsanij, Vateyî, Îstanbul,2004. Elî, Mehmed Mela Hunî, nifi Denemesi,Şarkîyatİlmi Araştırmalar Dergisi, sayı VII, Nisan2012. Hayrettin Kızıl, Dîyarbakır ve Çevresinde Yazılmış Mevlitlerin Konularına Göre Tas- wî, Çaphâne-iHawar, Dohuk-Irak. 1996. Îbrahim, Muhsîn Îbrahim-Doskî, Tahsîn Doskî, Babê Zêrevanî, Tîrmeh 1933Şam(CildayekemaHawarê, Weşanên Nûdem) Efenedî ‘Usman Mewlûda û Dumilî “Zarê Celadet Bedirxan, Babij, UsmanEfendî, Ankara, 1997. C8, Perwerdehîyê, WeşanxaneyaWezaretaMewlûdê, Benda Îslamê, Ansîklopedîya Çavkanî • • Bateyî dehatinenivîsandin. alîyê ve danberhevekê bikin. Lê mewlûdên Zazakî jî di binê bandora mewlûda wî ji nekarî me neketin, me destê bi Soranî mewlûdên nusxeyên tu ku ber Ji rekî gotarekêye.Divêtezekliservêmijarêbêteamadekirin. ka- ne helbet beş bi beş rêz, bi rêz Kurdî mewlûdên 40 ser li Bateyî Bandora bêtir e.mewlûdênpiştîyaBateyîpiranîbiKurdîyarojanehatinenivîsîn. Hv: oaa ady Gşî N: 4, No: Giştî, Çandîya Kovara Hêvî: Nebî”, “Mewlidê Xasî, Ehmedê Mela HisênêBateyî ; MewlidîNebî,KovaraVateyî, nr.19, Stockholm 2003. Bîyîşa Pêxemberî Mewlid – Yûsif û Zelîxa – Qesîdeyê Kerbela, WeşanxaneyêQesîdeyê – Zelîxa û Yûsif – Mewlid Mevlidu’n-Nebî (SAV)Mevlidu’n-Nebî Şefik Seyyid neşri, , Arvâsî Ah- , NûbiharDergisi, sayı:87-88,2002-2003. , KitabxanaHawarê,No.4,1933,Şam; Mela-yı Bateî WeBehremi-yi Bateî Mela-yı Hwr Hj 2, 16 23, Hej: Hawar, ” mi-737.htm. 23/04/2011 sa’et:15:32; http://www.zazaki.net/haber/kirmancca-zazaca-kurtcesinde-oykuculugun-gelisi Hun%C3%AE, 17/05/2011. S:17:20. http://ku.wikipedia.org/wiki/Mela_Mehemed_El%C3%AEy%C3%AA_ S:17:20 http://rîyaroni.com/nuce/60-mewluda-kurdi-bi-sewaza-hebdi.html; 17/05/201 Çavkanîyên Înternetê Artuklûyê, BeşaZimanûÇandaKurdî,Mêrdîn2013. Zanîngeha Neweşîyayî, a Bilin TezaLîsansa Bateyî, Melayê Mewlûda İlhan, Ziwer Mevlid’in Arapça şerhi),Dîyarbakır. El-Amidî, Zeynelâbidîn baacılık, Cizre,2004 mat Halk Mustafa, Mewlîda Di Safa Hate Şerîf Mewlîda Findikî, Feyzullahê Seyîd Zimanê Gundî.dîrokûcihêkulêçapbûyenedîyare. Bi Kurdî Mewlûda El-Kefsûrî, Şefi‘î El-Hesenê Salih Mela Ibn Bedreddîn Seyyîd Çapxane: Emîral,Beyrût–Libnan,Çapayekemîn,2006. Seydayê Tîrêj, neye Nûbihar, İstanbul,2010. WeşanxaWî-, Helbestên - û Berhem Jîyan, – Bateyî Huseynê Mela Sadînî, Xalid M. ru’Fikr, C.3,Beyrût,1990. Mukrîm, b. Mûhemmed Cemaluddîn Ebu’l-Fadl Manzûr, Îbn tanbul, 2011. İs- yayıcılık, Dua Xelasî, Rêberê Heta Axir Ewwel Ji Şerîf Mewlîda Turan,Mustafa Mewlûda Pêxember , Veguhestina tîpan û pêşkêşkirin, Dilawerê Zengî, . (Kürtçe (SAV) Mevlidi’n-Nebî Bi-şerhi Behce-tu’l-Enâm Da- ‘Ereb, Lîsanu’l M. Zahir Ertekin Zahir M. 1. - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 199 Ew Hebîbê rohnîya heft asîman Herdu ‘alem qalîp, ew rûh u rewan

O sevgili yedi göğün nurudur Her iki âlem beden, o ise can ve ruhudur MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ

IV. OTURUM 14.45 - 15.30 Oturum Başkanı Yrd. Doç. Dr. Mustafa KOCAER

Molla Hüseyin Bâtevî’ye Atfedilen Nasihatname Türünde Bir Şiir ve Şiirdeki Tasavvufî Unsurlar Yrd. Doç. Dr. İbrahim BAZ

Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Mehmet CENGİZ

Molla Temel ve Beytüşşebaplı Bazı Âlimler Kadir BİLDİK

adı bile farklı şekillerde yazılmıştır. Molla Hasan Ertûşî Hasan Molla yazılmıştır. şekillerde farklı bile adı yazar baskılarında değişik mevlidin olan eseri tanınmış en Onun bulunmaktadır. ler nak’a bağlanan Beytüşşebap ilçesinin Bâte ilçesinin Beytüşşebap bağlanan nak’a yin isimlerinden çok farklı olarak Mehmet ve Ahmet şeklinde de kayıtlar bulunmak kayıtlar de ve şeklinde Mehmet Ahmet olarak farklı çok isimlerinden yin Hüse - ve Hasan olabilir.yakın kaynaklanmış Birbirine okunmasından yanlış isminin gibi âlimveşairlerarasındamüstesnabiryeresahipolmuştur. TeyranFaki ve Molla Cezerî, Hâni alan Ahmed-i Ahmet-i kaleme şairdir.şiir Kürtçe âlim, bir usta kullanan iyi çok Kürtçeyi ve ârif bir yanan aşkıyla Peygamber ve Allah 4 3 2 1 * Molla Hüseyin Ertûşî aşirete nispeten söylenmiştir nispeten aşirete Molla Hüseyin-i Bâtevî’nin adı, hayatı ve yaşadığı dönem hakkında farklı bilgi farklı hakkında dönem yaşadığı ve hayatı adı, Bâtevî’nin Hüseyin-i Molla Molla Hüseyin Bâtevî, önceleri Hakkari’ye bağlı iken 1991 yılından itibaren Şır itibaren yılından 1991 iken bağlı Hakkari’ye önceleri Bâtevî, Hüseyin Molla 1. Giriş konfederasyonlarından biridir. büyük en bölgenin yayılmış coğrafyaya bir geniş uzan Van’akadar ve Hakkâri Şırnak, aldığımızda merkeze Beytüşşebap’ı Ertûşîler adıdır. konfederasyonun olduğu bağlı konfederasyon iki on Ertûşî, Batevȋ, MollaHüseyin, Mevlidu’n-Nebȋ, Nubihar Yay., İstanbul,2003. Hasan, Mevlidü’n-Nebî Hasan, Molla Ertȗşȋ, Bâte köyününün günümüzdekiismi Güneyyaka’dır. Yrd. Doç.Dr., ŞırnakÜniversitesi, İ[email protected] iai oulr dl gtrletdr B çlşa l şi ik ea aı altına kayıt defa alınmış veşiirdekitasavvufîunsurlaraçıklanmayaçalışılmıştır ilk şiir ile çalışma Bu getirilmektedir. insanların dile dünyada oluşları dilinden misafir Peygamberin Hz. ise bölümde ölümün son kılan ve anlamlı hakikati hayatı bölümde üçüncü hakikati, dünyanın bölümde dört itibariye Konusu oluşmaktadır. ikinci durumu, genel Müslümanların bölümünde ilk şiirin kıtadan sayılabilecek bölüm bir on Şiir, aldık. altına kayıt şiiri bir türünde nasihatnâme edilen kabul ona ve iddia şekilde bölgesinde yaygın olduğu ait Beytüşşebap yaşadığı ancak geçmeyen, kaynaklarda çalışmamızda bu yazılı Biz vardır. yeri bir önemli içersinde Edebiyatı Kürt İrfânî açıdan Bu kişidir. alan kaleme mevlidi Kürtçe ilk kadarıyla Bilindiği biridir. Cezerî, Faki Teyran, Ahmed-i Hânî gibi irfanî edebiyatın öncü şahsiyetlerinden Anahtar Kelimeler: Özet: NASİHATNAME TÜRÜNDE BİRŞİİR VE BU MOLLA HÜSEYİNBÂTEVÎ’YE ATFEDİLEN Molla Hüseyin Bâtevî, Kürtçe şiir kaleme almış olan Molla Ahmed olan almış kaleme şiir Kürtçe Bâtevî, Hüseyin Molla ŞİİRDEKİ TASAVVUFÎ UNSURLAR Mevlidu’n-Nebȋ, İstanbul Dersaadet, Matbaası, Kamil Ahmed Trs.;Hâce- Ertûşî, 3 şeklinde de kaydedilmiştir. Ertûşî ismi, onun mensubu olduğu , (ŞeyhMüşerrefÖzcanHattı),trs. 4 . Bâte ise onun köyünün ismidir. Hasan ismi, Hüseyin ismi, ismidir.Hasan köyünün onun ise Bâte . Molla HüseyinBâtevî,Şiir, Tasavvuf 1 köyünde doğmuş ve yetişmiş büyük bir büyük yetişmiş ve doğmuş köyünde 2 şeklinde kaydedildiği gibi kaydedildiği şeklinde İbrahim BAZ . * - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 203 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 204 7 6 tadır Unsurlar Tasavvufî veŞiirdeki Bu Şiir Bir Türünde Nasihatname Atfedilen Bâtevî’ye Hüseyin Molla 5 İbrahim Doskî’nindeişaretettiğigibiMollaHüseyinBâtevîdahadoğruolmalıdır lih’in belirttiği aile şeceresinde aile belirttiği lih’in hakikat yolculuğundakendisineengelolabilecekherşeye karşı büyükbirzâhiddir da sûfîlerinHz.Peygamberalgısınıbenimsediğinivesürdürdüğünü göstermektedir durması üzerinde kavramı Muhammedî” “Nûr-i olarak nedeni varlık âlemin Onun, vardır.yeri bir büyük aşkın Nebevî özellikle dünyasında düşünce ve duygu onun cak biridir.şairlerden getiren An- dile güzel en aşkı Nebevî ve aşkı ilahi “aşk”tır.O, biri ve hissiyatınıyansıttığınısöyleyebiliriz. dünyasını iç sûfî-şairin ziyade, şair-sûfiden bir bakıldığında, şiirlere yazdığı birlikte edebilir.işaret Bununla büyüdüğüne atmosferde bir tasavvufî ortamında aile azından en da onun tanınması şeklinde Mustafa Sûfî babasının gibi belirttiğimiz yukarda cak cüsü olmuştur. ön- mevlidin fazla otuzdan olan yazılacak Kürtçe sonra daha mevlid, yazdığı Onun okunmuştur.mevlidi onun ülkelerde ve bölgelerde bütün konuşulduğu Kürtçe’nin ve tanınmış olarak yazarı mevlid bir ezberletilen ve okutulan talebelere medreselerinde da aynı şekildedir kaynaklarda yazılı tarihler yazılıdır.Bu ettiği vefat yılında (h.900) 1495 ve doğduğu yılında (h.820) 1417 taşında mezar vermemektedir.olan bilgi yapılmış gili Sonradan il- konuyla eserlerinde bulunmamaktadır.Kendisi netlik bir tam da konusunda tarihi doğum Bâtevî’nin kalmıştır. orada ve yerleşmiş köyünde Bate geldiği için yapmak rak ortalam1680-1760yıllarınıvermektedir lın ortalarında vefat ettiğini söyleyebiliriz. M. Hâlid Sadini de benzer bir hesap yapa- kabul edecek olursak, Bâtevî’nin 17. Yüzyılın son çeyreğinde doğduğu ve 18. Yüzyı- 8 10 9 Babası “Sûfi Mustafa” olarak tanınmıştır Kısaca Molla Hüseyin Bâtevî, büyük bir âlim, gönül ehli bir arif, usta bir şair, bir usta arif, bir ehli gönül âlim, bir büyük Bâtevî, Hüseyin Molla Kısaca Molla Hüseyin Bâtevî’nin şiirlerini okuduğumuzda en dikkat çeken kavramlardan An- bulunmamaktadır. kayıt bir koyan ortaya yönünü tasavvufî onun Elimizde doğu ve aldığı kaleme Kürtçe ziyade, şiirlerinden ve eserlerinden yazdığı Bâtevî, Doskȋ, Tahsin İbrahim, şeklinde değil, Bâteyî şeklinde ifade edilmektedir. 11 Bâtevî Eylül 2014 tarihli ziyaretimizde tespit edilmiştir.Kürtçe tanınmaktadır.Ancak şeklinde Hüseyin Molla zaten de köyünde Bâte ve Beytüşebap Kürdistân vehâricihî Muhammed Suveyriki, Ali, 446; s. Muhammed Emin Zekȋ Beg, M. Zekȋ Emin Beg, Sadınî, M.Xalıd, MelaHuseynêBateyî Şecere şuşekildedir: MollaSalih, Ali, Sâlih, Ali, Molla Tâhir, MollaHüseyinBâtevî. târîhi’i-İslâmiyyi ve’l-asri’l-hadîsifî Kürdistân vehâricihî Muhammed Ali, Suveyriki, Yay.,Spirez 17; Berhem, 2005,s. u Duhok, 5 . Bütün bu rivayetlerin içerisinde Irak’ta konuyla ilgili çalışma yapan Tahsin yapan çalışma ilgili konuyla Irak’ta içerisinde rivayetlerin bu Bütün . 8 . Ancak günümüzde Bâte köyünde onun neslinden gelen Molla Sa- Meşȃhȋru’l-Kurd ve Kurdistȃn, s. 446;Doskȋ, Tahsin İbrahim, , Süleymaniye2006,s.722. Melȃyé Bȃteyȋ JiyȃnuBerhem, Spirez Yay., Duhok2005,s.20. Meşȃhȋru’l-Kurd ve Kurdistȃn, 9 Mu’cemü a’lâmu’l-Kürdifi’t-târîhi’i-İslâmiyyiMu’cemü fî ve’l-asri’l-hadîsi belirttiği altı ismin ortalama altmış yıl yaşadıklarını yıl altmış ortalama ismin altı belirttiği , Nûbihar Yayınları, İstanbul2011, s.29. 7 10 . Ailesi aslen Iraklı olup kendisi imamlık . MezarıBâteköyündedir. , Süleymaniye2006,s.722. Terc. Kızı Seyyide, Dȃru’z-Zemȃn, 2006, Mu’cemü a’lâmu’l-Kürdi fi’t-a’lâmu’l-Kürdi Mu’cemü Melȃyé Bȃteyȋ Jiyȃn . 6 . . kildedir: şe- şu metni tam sıralanabilir.Şiirin şeklinde dinlemek nasihat ve almak ibret hayat, sonrası ölüm keyfiyeti, ölümün ölüm, aldatıcılığı, ve faniliği hayatının dünya dünya, geniş kitlelereulaşmasınaaracılıketmeyiamaçladık. dar bir çevre olan Beytüşşebap bölgesinden, onun mevlidini okuyan ve dinleyen daha olarak tanımlar. nasihat bir kokulu gül şiirini kendi ve eder işaret olduğuna nasihat ve ibret birer ların bun- bütün ise bölümünde anlatır.son ederek Şiirin tasvir şekilde bir etkili olduğunu ne miraslarının ve öldükleri nasıl ölenlerin gerçekleşeceği, nasıl ölümün Ardından bulunur. tavsiyelerde yönünde olmaması dünyalık yükünün, İnsanın ister. olmasını bilinçli konusunda ilişkisi ile dünya insanın durarak, üzerinde gayesi yaratılması nın insa- ve sebebi varlık onun alırken konusundadır.ele sonuçlanacağı Dünyayı ölümle ve fâni hayatın olduğu, ne hakikatinin dünyanın ziyade daha nasihatler Bu bulunur. nasihatlerde uyarıcı onlara dair hakikatine ölümün ve dünyanın nedeniyle memesi 11 Vekili olarakgörevyapanKadirBildikBeyefendi’denaldık dile nakledilmektedir. Şiirin metnini Bâte köyünden olan ve halen Beytüşşebap Müftü dilden ve bilinmekte olarak ait Bâtevî’ye şiir bu yıllardır uzun bölgesinde tüşşebap Bey- özellikle birlikte Bununla geçmektedir. ismi Ahmed beytinde son şiirin üzere edildiği ifade yukarda Hatta bulunmamaktadır. kayıt bir yazılı kanıtlayan olduğunu şiirindeki görüşlerini tasavvufî açıdan incelemeye çalışacağız. Ancak bu şiirin ona ait

Tu bumirnaxunanali, wekiruhhateberizayê Jıdanimalekaxali,çıqîrşê hey me ramal Weki dinlênebanedda,mebêderpur kirjêkayê Xuda dünyabuta’etda,nebuhilanulezzatan Me dünyagirtûdinhela‘umrêrojê çoavayê Me mulkêğefletêkêla,çerintêdawekê‘ela Nuho empuçeînsanin,lewradînkeftebertayê Gelî ‘abdûmusulmaninazarkenşerrğewğayê gaflet, konularını ve kavramları anahtar Şiirin oluşmaktadır. kıtadan bir on Şiir 2. ŞiirinMetni Şiiri yayınlayarak, ilk defa yazılı bir kayıt altına alınmasını istedik. Aynı zamanda Bâtevî bu şiirinde Müslümanların genel ahvâline işâret eder ve bu ahvâli iyi gör iyi ahvâli bu ve eder işâret ahvâline genel Müslümanların şiirinde bu Bâtevî Biz bu tebliğimizde onun kaleme aldığı kabul edilen ve on bir kıtadan oluşan bir oluşan kıtadan bir on ve edilen kabul aldığı kaleme onun tebliğimizde bu Biz u üaeel knieie eekr dyrm Şii Krç’e Trç’e ecms konusunda yardımcı olan tercümesi Yrd. Doç.Dr. Nurullah Agitoğlu’na daayrıca şükranlarımısunuyorum. Türkçe’ye Kürtçe’den Şiirin ediyorum. teşekkür kendilerine münasebetle Bu 11 . İbrahim Baz İbrahim -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 205 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 206 Molla Hüseyin Bâtevî’ye Atfedilen Nasihatname Türünde Bir Şiir ve Bu Şiirdeki Tasavvufî Unsurlar Tasavvufî veŞiirdeki Bu Şiir Bir Türünde Nasihatname Atfedilen Bâtevî’ye Hüseyin Molla Kemana şaira biserda, bilindeşuphê ‘alayê Kesî cangirtûpirberda, eweruspilıhemi‘erda Ne xweşebehrekaşine,nekeve behrûderyayê Heqiqet faydeherdine,kudünya menfi’etnîne Eman nînelêkerwanê,xudaev renge hudanî Li dunyayêtumihvanî,çilazımmalekêddanî Kesê guhdarinacıhbû,nekefteqehrûezayê Resulullah çinasihbû,nasihathaqqêwadihgu Ku şeytaniewêkuştî,kelexhelalisehrayê Kesê dunyakirîpiştî,wiimanajiserîriştî Hemi jêçûntuyêdbini,lidinexubikinrayê Nedeb dünyabetaldini,ji‘omrêzedênamini Misilman tazelirabe,nedebjehratehleçayê Çi dunyapisele’abe,çiyapuçeçıbêbabe Hemû jîderkeftînvale,xwezikaehleguhdarî Xwudanê gerdan ûxala,cemalamilketmala Kesê tişteknemaddesti,xudanêtbejnûbalayê Linav vançalanmehinhesti,lidurkêrmansafabeşti Me besseevruhûcısmane,lıbervêpire zerkayê Mirin xwurteçisultan,kucelladêmehemyan Hemu razanlibinêtbira,mirinxwurteçûnneşiyayê Nezer kebabûbapîra,hakimmilûkmira Evê rengi evêxulkê,tudêhêlilımer’ayı Evê malêevêmolkê,tişticilgê Te jibarkêrweke‘ıli,libergermeusarmayê Tu dêvê‘alemêhêli,wekiliqebrivedankeli Tudê herçitumecburi,heçirujaliteçunayê Şeva reş keftehingorî,befirbarilseritjüri Tu mirnaxunebejbirê,neğafilbinbidunyayê Ji dilberdin evipiri,biheşt kanêevelkirê Hewar nînemeferkanê,buehleqirşûberbayê Weki ruhhatekêşanê,‘ezabhalbulizindanê 12

toplumun ahvâli dile getiren eserler ve şiirler de kalem almışlardır kalem de şiirler ve eserler getiren dile ahvâli toplumun gibi yazdıkları şiirler ve eser getiren dile hissiyatlarını bireysel amaçla mişlerdir.Bu değerlendir de perspektifle bir içtimâi bulundurarak önünde göz ahvâlini genel mun toplu- bulundukları içerisinde değil, bağlamda bireysel olarak ân yalnız kavramının bir gündür, o da bugündür” şeklinde ifade edilmiştir. Bir başka ifade ile sûfîler “vakt” yansımasıdır.“ömür bir da hakikatinin Bu anlamında olması kısa kadar ân içerisinde akışı zamanın ömrünün insan bir düşünce Bu uzatmışlardır. kadar boyuta bir geniş daha şekilde edecek ifade ömrü yahut zamanı yaşadıkları süreçten bir ân’lık lamıyla an- sûfiler,eder.dar ehli ifade daha irfan masını kavramını ki vakt nedenledir bu İşte yansı- pratiğe bilincin bu ve bilinci olma huzurunda nefeste Allah’ın her alınan ilke, hayatı anlayış biçimdir. Tasavvuf terminolojisinde “ihsan” kavramıyla ifade edilen bu nizamıdır.hayat bir için sûfîler Tasavvufîbeklenen ulaşması talipten bir giren hayata dipnot olarakverdik. bölümde ilgili da yazılışını harfleriyle Latin Şiirin çalıştık. almaya ele altında başlık dört şeklinde almak ibret ve dinlemek tefekkür,nasihatçileri ölümü ve hakikati mün konularda uyarıcıvenasihatverenbirhüviyetesahiptir. gibi yapma hazırlık oraya ve unutmama hayatı baki aldanmama, olana fâni meme, durulmuştur. düş- vurguladıklarışiir,gaflete sıklıkla yönüyle eserlerinde Bu sûfîlerin üzerinde gerekliliği pratiğinin düşünme ölümü ve bilinmesi hakikatinin ölümün rak ola- yolu anlamlandırmanın ve anlamanın Hayatı odaklanmaktadır. üzerine konusu kaçırılması gündemin gerçek aldanıp lezzetlerine geçici dünyanın ve dünyevîleşme Bkz. Baz, İbrahim, Sûfî, ibnü’l-vakttir. Tasavvufî hayatın ve düşüncenin temelinde yer alan bu ilke, bu alan yer temelinde düşüncenin ve ibnü’l-vakttir.Tasavvufîhayatın Sûfî, 3.1. MüslümanlarınGenel Ahvali ölü- hakikati, dünyânın ahvâli, genel Müslümanların alırken ele konuları Şiirdeki hususlardan olan neden çıkışına ortaya hayatın ve düşüncenin tasavvufî Şiir, 3. Şiirin Anlam Çerçevesi Bele nesihethere bxêre, xwezîkaehleguhdari Welew ehmednexuwşmêre, gunehkare bêhedgêre Ne bubi’eqlêğaflgu,keriberde cehîukayê Nesihet minwekîgulgu,buehletirsûdilkulgu Abdülehad Nûrî Efendi (ö. 1651), (ö. Efendi Nûrî Abdülehad Şimdi insanbiryanatakvâvüîkân yana. Yanlarında Nûriyâmensûhâdönmüştürkitâb Lutf uihsânmürüvveteyleolsunfeth-i hâb Yâ Rasulallâhmededâlemharâboldu harâb Şiirin sonkıtasışuşekildedir: ister.meded Peygamber’den Hz. sonunda Şiirin getirir. dile ahvâlini genel dönemin ve yazar şiir bir Abdülehad Nûrî-i Sivâsî (Hayatı, Eserleri, Görüşleri), İnsan Yayınları, İstanbul 2007, s. 36-37. isminde dokuz kıtadan oluşan kıtadan dokuz Zamân isminde Ahvâl-i Beyân-ı Der Kasîde 12 . Bu tür eserlerin tür Bu . İbrahim Baz İbrahim -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 207 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 208 ulaştıracak ibadetlerinyapılmasınagayretetmişlerdir. da sûfîler, nefsin süsleyerek sunduğu hileli ve geçici lezzetler yerine Hakk’ın rızasına ve böylece fâni hayatta bâki hayatı kazanma mekânı olarak görülmüştür. Bu doğrultu- datmaları ile mücâdele ve mücâhede ederek seyr u sülûk ile Hakk’ın rızasını nail olma ten sonrabugafletesebepolandünyanınhakikatinianlatmaya başlar bulunmalarındandır. halde bir kötü hususunda temsil dinlerini Müslümanların değil, kendisinin dinin rum du- bu başlamışsa, görülmeye kötü gözünde birilerinin yani tutulmuşsa titremeye bir eder.davet yönelmeye Müslümanlıklarına kendi ve İslam din-i eğer göre, ona Çünkü kendilerine bizzat değil, bakmak kargaşaya ve kavga Müslümanları aslında istediği etmek ifade asıl başlar.Burada şeklinde bakın” bir kargaşaya çıkan ortaya ve kavga şu yaşadıkları haizdir.içinizde öneme Kendi topluluğu! Müslüman “Ey şiirine o Zira bir ziyade daha dönemden yazıldığı hususlar,belki getirdiği günümüzde dile şiirinde onun etmektedir.Ancak tasvir ahvâlini genel Müslümanlarının çağının ve şiirdir bir için yapılmasıgerekenleritavsiyeetmesidir. ve bunun sebepleri, ikincisi ise, irfâni bir durumu yaklaşımla bu ahvâlin iyi yahut ahvâlin daha iyi olması olarak genel birincisi, Bunlardan çekmektedir. dikkat yönü iki Unsurlar Tasavvufî veŞiirdeki Bu Şiir Bir Türünde Nasihatname Atfedilen Bâtevî’ye Hüseyin Molla 14 13 din yerinedünyayıtercihetmektedirler. ve okumamakta ayetini âfâk bu onlar hatırlatırken, olduklarını zevalli gibi güneş ve haline gelmelerinden şikâyet eder. Güneş her gün batıp giderken aslında insanlara fânî rın gaflet içerisinde bulunmalarından ve ümmet olma bilincinden uzak, kuru kalabalık imtihânı ve kulların yaptıklarının bir karşılığı olarak görürler. Bâtevî de Müslümanla Bâtevî, dünyayı, hile, geçici lezzet, gaflet diyarı, oyuncak, boş ve küstah ve kendi- al- ve hile nefsin tarafından, mekanıdır.Sûfîler imtihan ve tarlası âhiretin Dünya 3.2. DünyanınHakikati Biz şimdi insanların kötüsüyüz, Dinin sıtma (titreme) içinde olması bundandır Ey kullarveMüslümanlar, şerrevekavgaya/kargaşayabirbakın taşıyan özellikleri bu de şiiri olan konusu yazımızın Bâtevî’nin Hüseyin-i Molla Bâtevî bu şekilde içerisinde yaşadığı toplumunda gördüğü gaflet halini tespit ettik Dünyayı tutupdinibıraktık,güneşömrünü(süresini)dolduruyorken Biz gaflettarlasınıektik,sürügibiotlandık Arif kişiler çevrelerinde meydana gelen olumsuzlukların ve musibetlerin Allah’ın Me dünyagırtudin hela‘umrêrojêçoavayê Me mulkêğefletêkêla, çerintêdawekê ‘ela Nuho empuçeinsanin,lewradinkeftebertayê Geli ‘abdumusulmani nazarkenşerruğewğayê . 14 13 - - labilir. Hayatı,ölümsüzalgılamakaldanmanınnedenidir. mesi ve unutulmamasını gerektiğini dillendirir. Hayat en fazla ölümle daha iyi anlaşı 15 maktadır. kaynaklan düşünmemekten ıstırabı ve acı çekeceği ruhun nedeniyle seçimler yanlış tercih etmek aslında adım adım yürünen ölümün ve ölüm sonrasında dünyada yapılan çerçöptür.ve samandır ancak değil buğday ettiği olanı fâni ve lüzumsuz yani Samanı hasat tarlasından dünya getirirse, değildir.haline gaye gaye ve bunları içindir ki Kim Ona göre dünya hayatında geçici hazlar, lezzetler ve hileler vardır ama bunlar imtihan ifade eder. koyarak, dünyada âhireti düşünerek dinin emirlerine uyanların yüzlerinin ak olacağını hayatını âhiret karşısına dünyanın tanımlar.mukabil olarak Buna mekan bir karartan sine bağlanılmaması gereken, kendisine bağlanan ve kemendini kaptıranların yüzünü 16 dünyanın hakîkatinibilerekyaşamasıdır. beklenen müslümandan noktada bu İşte alsalardı. ibret anlatanlardan olduğu küstah ve ibaret eğlenceden ve oyun bir çıkmaktadır.dünyanın boş aldananlar rer bu Keşke yaşayanlar,bi- birer düşünceleri ve hayal bu sananların güzelliklerini bâki ve gençlik Öleceğinizi sakınunutmayın,dünyailegafilolmayın Bu dünyayıiçtenliklebırakın,cennetnerededir (onunpeşinedüşün) İmdat yoktur, kaçışnerede? Çöpüverüzgârakapılanıtoplayaniçin Ruhun çekileceğizaman,zindandakiazaphâsılolduğunda Sen ölümüniçininlemiyorsun,ruhaeziyetgelecekken Tahıldan yoksunbirhasat,çerçöptenkalanıaldık Din içinolmasaydıdünyayıvermezdi,bizhasattasadecesamanıtopladık Allah dünyayıitaat(ibadet)içinverdi, hilevelezzetiçindeğil söyler. yaratıldığını için taat ve kulluk ise insanın için, insan dünyanın Bâtevî, Ölümle rabıtaları az olan ve dünyaya aldananlar, mülkü kendilerinin zannederek kendilerinin mülkü aldananlar, dünyaya ve olan az rabıtaları Ölümle Bâtevî, dünyayı doğru algılamak ve yaşamak için hayatın zıddı olan ölümün bilin Tu bumırnaxwenenali,wekiruhhateberizayê. Jı danimalekaxali,çıqırşêheymera mal Weki dinlênebanedda,mebênderpur kır jêkayê Xuda dünyabuta’etda,nehîlan ûlezzetân Tu mırnaxwenebejbirê, neğafılbınbıdunyayê. Jı dılberdınevipiri, Hewar ninemeferkanê,buehlêqırşu berbayê Weki ruhhatekêşanê, ‘ezabhalbulizındanê biheşt kanê evelkîrê 16 15 İbrahim Baz İbrahim - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 209 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 210 Molla Hüseyin Bâtevî’ye Atfedilen Nasihatname Türünde Bir Şiir ve Bu Şiirdeki Tasavvufî Unsurlar Tasavvufî veŞiirdeki Bu Şiir Bir Türünde Nasihatname Atfedilen Bâtevî’ye Hüseyin Molla 19 18 17 gayreti içindeolmuşlardır. sûfiler, nefes alarak ömrü tüketmek şeklinde değil, her nefesi zikir düzeyinde yaşama şekilde Bu hedeflenmiştir. yaşamak şekilde anlamlı daha hayatını dünya bu olarak bilincinde ve farkında faniliğinin dünyanın yaşadığı içinde ve kendisinin ve şünerek zihinsel ve duyusal olarak düşünmesi ve hissetmeye çalışmasıdır. Böylece ölümü dü- olarak pratik bir günlük ölümünü kendi kişinin uygulama, bu denilen mevt” fekkür-i bir muallim olarak kabul etmişlerdir. Nakşbendi tarikatında “rabıta-i mevt” yahut “te öğretici ve pratik bir günlük düşünmeyi sonrasını ölüm ve ölümü olan geçiş hayatına Bu şiirleringayesiiştebuhakikatidilegetirmektir. Bunun aksine dünyada ahireti düşünerek yaşayanların her zaman alınları ak olacaktır. düşmüşlerdir.çöllere kaybederek yönlerini ve yollarını ayrılmış, mustakîmden sırât-ı ve ibadet konusunda aldandıklarını görmelidir. Çünkü onlar İblisin isteklerine uyarak iman verecek fayda ahirete kılanların dünyalık yükünü gönlünün dünyada bu meli, uie dnaı or alyblei yl e ötmeidn ii lrk ahiret olarak biri yöntemlerinden ve yol anlayabilmenin doğru dünyayı Sufiler 3.3. ÖlümünHakikativeÖlümü Tefekkür Şairlerin kemanıdabununiçinçalar, bayrakgibiyüksektedir Kim âhireti alıpdünyayıbırakmışsa,odurheryerde yüzüakolan Hoş değildir, mavidenizlidir, budenizesakındüşme Din gerçektehepfaydaverir, dünyadamenfaatyoktur Ki şeytanonuöldürmüştür, cesedinideçöldebırakmıştır Kim dünyayıyüklenmişse,başındanimanuçmuştur Herkesin gittiğinigörüyorsun,dininesahipçık Dinini dünyaiçinfedaetme,zatenfazlayaşamazsın öğren- öleceğini kişiden ölen bakmalıdır.Her nazarıyla ibret dünyaya Müslüman Müslüman dünyadagüzelgeçinse,acıçayınzehrineçevirmese(keşke) Dünya nekadarkötüveoyuncaktır, nekadarboşveküstahtır Hepsi birden boşçıktı,keşkekulakverselerdi (kulakverenlere nemutlu!) Gerdanlık vegerdan sahibiolanlar, güzellikvemalsahibiolanlar Kemana şa’ırabıserda, bılındeşuphê‘alayê Kesı cangırtupirberda,eweruspilıhemi ‘erda Nexuwşebehrekaşine, nekevebehruderyayê Heqiqetfayde her dine,kudünyamenfi’et nine Ku şeytaniewêkuşti,kelexhelalısehrayê Kesê dünyakıripışti,wiimanajıseri rışti Hemijêçun tuyêdbini,lıdinexubıkın rayê Nedeb dünyabetal dini,jı‘omrêzede na mini Müslümantazelırabe,nedebjehratehleçayê Çı dünyapisele’abe,çıyapuçeçıbêbabe Hemujıderkeftın vale,xwezikaehleguhdara Xwudanêgerdanuxala,cemalamılketu mala 18 19 17 - 22 21 20 aşsna alp lcğn iae dr Ütlk eksn l bş ieeii ancak ruhun yanitemizbirkalbinkalacağınıveonunyeterliolduğunudilegetirir gideceğini, boş eli herkesin Üstelik eder. ifade olacağını mağlup karşısında onun herkesin ve yenilemeyeceğini ölümün alan dedeleri babaları beyleri, Kralları, celladıdır. herkesin ve güçlüdür ölüm göre ona Zira koyar. ortaya ölümü olarak lesi mese- güncel en getirir.Müslümanın dile olabileceğini gününde kış bir soğuk yahut yaz bir beklenmedik değil zaman istedikleri kişilerin sonun bu dikileceğini taş bir Etleri yemekiçinkurtlarsırayadizilir. Kimseninelindedünyalıkbirşeykalmaz. erir.bile kemikleri orada lür.ve konur çukurlarına kabir kemikleri ve etleri Ölenlerin görü- açıkça birlikte ölümle hakîkati döneceği aslına cellattır.şeyin bir Her landıran Bâtevî de ölümden kaçışın olmadığını, eninde sonunda herkesin kabrinin başına kabrinin herkesin sonunda eninde olmadığını, kaçışın ölümden de Bâtevî Kimsenin elindebirşeykalmadı,kiboypossahibiidiler Bu çukurlarda eridikemikler, kurtlarınetrafındasaftuttu(kemikler) Bize buruhcisimyeter, bugeçicidünyaiçinde Ölüm güçlüdür, sultandıro,kihepimizincelladıdır Bâtevî ölümü ibret sahneleriyle tasvir eder. Öncelikle ölüm ölen değil, hayatı son- Hepsi yattıkuyuderinliklerinde,ölümgüçlüdür, onagalipgelinmez Babana, dedenebirbak,hâkim,kralvebeylere de Bu renk vebuyaratılış,(bunimetleri)çöldebırakacaksın Bu mallarvebumülkler, bueşyalarveelbiseler Kesêtışteknemad desti, xudanêtbejnubalayê Lınavvan çalanmehinhesti,lıdurkêrman safabeşti Me besseevruhucısmane,lıbervêpire zerkayê Mırın xwurteçısultane ,kucelladame hemyane hemurazanlıbınêt bira,mırınxwurteçonneşiyayê nezer kebabubapira,hakımumıluku mira evê rengievêxulkê,tudêhêlilımer’ayı evêmalêevêmolkı, evêtiştievêcılgê Te jibarkêrweke‘ıli,lıbergermeusarmayê. Tu dêvê‘alemêhêli,wekilıqebrivedankeli Tu dêherçitumecburi,heçirujalıteçunayê Şeva reşkeftehıngori, befırbarilserit jûri Sen degöçtünherkesgibi,soğuktaveyasıcakta(nezamanolacağıbelliolmaz) Bu âlemibırakacaksın,kabre taşdikileceğizaman Mecbursun illakiöleceksin,gidengününgerigelmeyecek Nefsine siyahgeceçöktü,yükseklere karlaryağdı 22 21 İbrahim Baz İbrahim . 20

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 211 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 212 Molla Hüseyin Bâtevî’ye Atfedilen Nasihatname Türünde Bir Şiir ve Bu Şiirdeki Tasavvufî Unsurlar Tasavvufî veŞiirdeki Bu Şiir Bir Türünde Nasihatname Atfedilen Bâtevî’ye Hüseyin Molla 24 23 tedir. Şiirin son beyinde Ahmed ismi geçmektedir. Bate köyünde yaşayan Bâtevî’nin yaşayan geçmektedir.köyünde beyinde ismi Bate tedir.son Ahmed Şiirin özellikle medrese geleneği içerisinde bulunanların sözlü aktarımlarıyla ifade edilmek bölgesinde Beytüşşebap değil, kayıta bir olduğu ait ona Şiirin taşımaktadır. özelliği meyenlere deüzülerekederek“keşkedinleyenolsa”diyesözlerinitamamlar dinle nasihatlerini ve eder ifade gerektiğini yapılması ve olduğunu hayırlı ve güzel kendisinin bizzat nasihatin da olsa dinlemeyenler Nasihat getirir. dile lamayacağını an- olmayanların yanık gönlü ve sahibi haşyet gafillerin, bunlardan ancak olduğunu lardır. olmamış düçar eziyete ve kahır neticesinde bunun ve davranmamış gibi kalacakmış baki dünyada verenler kulak nasihatına Peygamberin Hz. nedenledir zamıdır.bu İşte ni- Allah’ın durum, Bu vardır. hakikati olduğu misafir bir kalan süre belli herkesin hatçi olarak görür. Onun nasihatlerinin özünde ise dünyanın fâni ve bu dünyaya gelen çalıştığı orandadır. Bir peygamber aşığı olan Bâtevî de Allah Rasulünü en büyük nasi- benzemeye ona dinlediği, nasihatlerini onun kıymeti müridin ve şeyhin Her piridir. ol Hsyn âeînn aa ne aılnaı b şii i nasihatname bir şiiri bu yayınlanmamış önce daha Bâtevî’nin Hüseyin Molla 4. Sonuç Ama nasihathephayırlıdır/Keşkedinleyenolsa!(Dinleyenlere nemutlu) Ahmedo kadaryürekli değildir/Hadsizvegünahkârdır Akılsız gafil için değil / Eşeği arpa ve samana bırak (gafil olan nasihatten ne anlar!) Nasihati gülgibisöyledim/Haşyetsahibigönlüyaralıiçin güzel gibi gül bir nasihatlerin getirdiği dile şiirinde bu beytinde son şiirin Bâtevî Kervanda emanyoktur/ Allah burengi (budüzeni)böylekoydu Dünyada misafirsin/Evkurmayanegerek var Kulak verenler kurtuldu/Kahırveeziyetedüşmedi Resulullah (s)nenasihatçiydi!/Nasihatigerçektenaçıksöyledi Bütün tarikatların silsileleri Hz. Peygamber (sav)’e dayanır ve o, bütün tarikatların 3.4. NasihatçılarıDinlemekveİbret NazarıylaBakmak Bele nesihetherebxêre, xwezikaehlêguhdari Welewehmednexuwşmêre, gunehkare bêhedgêre Ne bubı’eqlêğafIlgu,keriberdecehi ukayê Nesihetmınwekigulgu, buehlêtırsudıl kulgu Eman ninelêkerwanê,xudaevrenge hudani Lıdunyayê tumıhvani,çılazımmalekêddani Kesêguhdarinacıhbu, nekefteqehruizayê Resulullahçınasıhbu ,nasihathaqqewadıhgu 23 . 24 - - - Sadınî, M.Xalıd, Dȃru’z-Zemȃn, 2006. torunlarına göre Ahmed onun dedesidir 25 Ertȗşȋ, Molla Hasan, Molla Ertȗşȋ, 20. Tahsinİbrahim, Doskȋ, İstanbul 2007. İbrahim, Baz, Batevȋ, MollaHüseyin, Kaynakça olduğunu ifadeettiğinasihatlerinindinlenmesinitavsiyeeder. güzel kadar gül kendisinin ve Peygamberin Hz. olan nasihatçi büyük en önce de için bahseder ve herkesin mutlaka geçeceği ölüm kapısına hazırlıklı olmasını ister. Bunun duğunu belirttiktensonraetrafındakiinsanlaraseslenerek“keşkedinleselerdi”der ol- kokulu güzel gibi gül nasihatlerin ve hakikatlerin koyduğu ortaya şiirinde beyitte bulunduğunu ve bu nasihate kulak verenler kurtuluşa ereceklerini söyler. Nihayet son nasihatinin şeklinde olduğu misafir ancak insanların ve fâni dünyanın Peygamber’in Hz. hususlarda konulan ortaya bölümünde üç ilk ise, getirilir.Sonunda dile hakikati hakikati, dünyanın üçüncü bölümde hayatı doğru anlamanın ancak ölümü anlamaktan geçtiği ve ölümün aldatıcı bölümde ikinci ahvali, genel Müslümanların bölümde olarak zikredilmiştir. Ertûşî, HâceHasan, Trs. ri’l-hadîsi fîKürdistân vehâricihî Ali, Muhammed Suveyriki, Beg, Zekȋ Emin Muhammed Sonuç olarak, bu şiir Müslümanlara dünya hayatının faniliğinden, aldatıcılığında faniliğinden, hayatının dünya Müslümanlara şiir bu olarak, Sonuç İlk ayrılabilir. bölüme dört itibariyle Konusu oluşmaktadır. kıtadan bir on Şiir, Bâte köyünden Molla Sâlih’in yukarı doğru aile şeceresi şu şekildedir: Molla Salih, Ali, Sâlih, Ali, Sâlih, Molla Tâhir, MollaHüseyin Bâtevî,MollaMustafa, Ali, Ahmed. Salih, Molla şekildedir: şu şeceresi aile doğru yukarı Sâlih’in Molla köyünden Bâte , İnsan Görüşleri), Eserleri, (Hayatı, Yayınları,Sivâsî Nûrî-i Abdülehad Mela HuseynêBateyî Mevlidü’n-Nebî Mevlidu’n-Nebȋ Mevlidu’n-Nebȋ, , Spirez Yay., Duhok 2005, s. Yay.,Spirez 2005, Berhem, Duhok u Jiyȃn Bȃteyȋ Melȃyé ucm alm’-üd f’-âîiiİlmyi ve’l-as- fi’t-târîhi’i-İslâmiyyi a’lâmu’l-Kürdi Mu’cemü eȃȋulKr v Kurdistȃn, ve Meşȃhȋru’l-Kurd , Süleymaniye2006. , (ŞeyhMüşerrefHattı),trs. , Ahmed Kamil Matbaası, Dersaadet, İstanbul Dersaadet, Matbaası, Kamil Ahmed , 25 , Nûbihar Yayınları, İstanbul2011. Nubihar Yay., İstanbul,2003. . Ancak kendi ismi de bazı kayıtlarda Ahmet ec Kz Seyyide, Kızı Terc. İbrahim Baz İbrahim .

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 213

gidiyordum ilkokula okuduğumda mevlîd’i olan kitabı sıra ilk sonra Kur’ân’ı-kerim’den rinde sevgilisinden başka güzel görmeyecek kadar ona düşkün olması” limcilerin da her hallerinden âlim ve ârif oldukları belli olan dokuz kişi daha oturuyordu bu sof - aşk’ı dayüreğimde tutarak… 1 * dım, Molla Hüseyin’i-Bâtî’ okuduğum nağmeli mevlîd okumaları gözümde canlandı. Bir iç âlem yolculuğunday celli etti, 2012 yılında Beytüşşebap’a ilçe müftüsü olarak atandığımda küçük yaşlarda ta kendisikitabamüellifolurveasılyazarortadankaybolur. rumlar, onların kenarlarına şerhler yazar, yani okuduklarını öyle içselleştirirler ki ade- yo- ezberler,okur, öyle kitapları aldıkları ders genelde talebeleri medrese dediğimiz fakîh adına Çünkü bilmezdik; yazarını mevlîd’in bu okuduğumuz biz ortaya; Ancak çıkardı nağme bir güzel ne okuduğumuzda ağızdan bir hep arkadaşlarımla sıra deki daha doğrusuaşk’ınekadargüzelanlattığıüzerinekurulmuştur. aşk’ı taşıdığı karşı Habîb’ine bağlandığı sevgiyle bir özel ve Allah’a yani sunduğu haliyle mecâzî de bazen hakîkî bazen onu Bâtî’nin Melâyê eden katık gönlüne ‘ışk’ı gönlü Hz. Peygamber(a.s)’in aşkıyla dolu olan bir âşık çıkar karşımıza. İşte bu tebliğ, incelendiğinde şiirleri yazdığı de hem eseri köyündendir.mevlîd Bate bu hem O’nun Beytüşşebap’ın ve Hüseyin’dir âlim’dir.Molla bir Adı şâir ve sûfî olan bilinememiş canlı bir başlangıçtır. Bu kapıyı ilim tâliplerine heyecanla açan, yazdığı mevlîd’i kadar heye- için kitapları sıra olan gelecek arkasından Mevlîd, taşıyan özelliğini kitap nan 3 2 BİR PEYGAMBER AŞIĞININ AŞK GÜZELLEMESİ:MELÂYÊBÂTÎ Burada onun kâmil ruhunu ve âşık yüreğini teneffüs ettim. Melâyê Bâtî’nin dışın- Okuduğum Mevlîd için de durum böyleydi. Aradan uzun yıllar geçti, bir kader te- Dedem Seyda Molla Abdullatîf’i-Şemâmî ve babam Molla İhsân’ın medresele İhsân’ın Molla babam ve Abdullatîf’i-Şemâmî Molla Seyda Dedem Giriş oku- ilk sonra aşamasından okuma rahatça Kur’ân-Kerîm’i medreselerinde Doğu Özet Bâtî, MollaHüseyin, Mevlîd Öğr. Gör., Şırnak Üniversitesi,[email protected] Uludağ, Süleyman, “Aşk”,DİA,IV, s.11-17 Kurdo, Qanatê,Tarixa EdebiyataKurdi Is.65-70, Hayatı için bkz. Jiyan,Rênas, bkz. için Hayatı “Şiddetli ve aşırı sevgi, bir kimsenin kendisini tamamen sevdiğine vermesi, .“Hemdê bê hed bo xwedâyê ‘alemîn” xwedâyê bo hed bê .“Hemdê , (Mecmû’atü’l-Fuyûdât 2 Melayê Bateyî Melayê nin yurdunda, evinde, aşk sofrasında oturuyordum; Dilbi- , s.7-26; Sadinî, M.Xalid, Sadinî, s.7-26; , içinde,haz.veşerh.Molla MusaCelali),s.5 1 beytini ve kardeşlerini medrese kardeşlerini ve beytini Mela Hüseynê Bateyî Hüseynê Mela 3 Mehmet CENGİZ diye tanımladıkları , s.9-49; , - - - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 215 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 216 okusana!” mış gibiileriatıldı;şöylededi: vardı veyeredüşenbakışlardasevgiliyeçıkanyollar... rada. Birbirlerini tanıyan bu gönül erlerini ben tanımıyordum daha. Derin bir sessizlik Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir 6 5 4 mesken gören ve heykellere takılı kalıp ötesini göremeyen ruhlara aşkı usulcacık öğ- usulcacık aşkı ruhlara göremeyen ötesini kalıp takılı heykellere ve gören mesken ne ağladığıveçiçeklerinkendisinegülümsediği duğunu haber veriyordu. Bildiğin gibi şeyhti bu, ekber olan şeyh… Bulutların kendisi- şılık da on tane ecir alır. Kur’ân’dan ‘Kim bir iyilik yaparsa on mislini bulur hip olmuştur da her an iki yüzünü de feda edip durmadadır. Feda ettiği her cana kar ölüm var… ne Şâfiî! donun altındayakıcıbirateşvardı…Odaşöyledevametti: Kasdettim hepOnu” “Hüm” dediysem,“Hünne”yada“Hüma”dediysem Ya dabunlarınçoğulu Ve gene“Hiye”dediysemyada“Hüve”dediysem Ne geldiysedilimehepsindeonusöyledim “Hâ!”dediysem, “Yâ!”dediysem,“Elâ!”dediysem,“Emmâ!”dediysem Ne zamanansambenevini,yurdunu vegeridebıraktıklarını “ Nezamanansambenonunanılarını sunacak- sevgiliye derip çiçekler bahçelerden ulaşılmaz şeyh, oturan Başköşede Peki ya bu kimdi? Konuşan bu ikincisi? Yumuşağı sert’e dost eyleyen, taşı suya taşı eyleyen, dost Yumuşağıikincisi? sert’e bu Konuşan kimdi? bu ya Peki ol- dopdolu O’nunla kalbinin doluluğu Sözlerinin ki? Kimdi konuşan? bu Kimdi Mevlânâ, Celâleddin, Mesnevî En’âm, 6/160 İbnü’l- Arabî, Muhyiddîn, ArzularınTercümanı(trc. MahmutKanık),s.78-79 Âşıkların ölümü bir çeşit değil! Âşık doğru yolunu bulmuş, o ruhla iki yüz cana sa- an her Âşıklara zaten! biriyim susamış kanıma Kendi etme… tehdit ölümle Beni verebilir,ders bir Hanîfe Ebû ne orada mı arttırdıderdi fazlalaştı, aşk yerde Bir Senin âliminaşknedir, tanımadıki! Vazgeç buöğütten;bağpekkuvvetli.Seninöğüdündendahadakuvvetlendi. “Âşık dediki:‘EyÖğütçü,sus…Niceyebiröğütvereceksin, niceyebir? ve kar’la bir kırmızı donmuştu şey her gibi; kar yağmıştı aşk üzerine İkincisinin 6 4 (trc. Veled izbudak)III,s.313-314 Şeyh’i-ekber ibnü’l-Arabî (v.1240)… 5 .’ayetini - 11 10 9 8 reten? Elbetteki 7 resi vardı,şöylededi: seyen yüzüylebütünvücuduydu: Bizim Yunus… Okonuştuğundaâşıklarındermanbulduğu dâhisi’ (v.1292)’yi… Evet konuşan O’ydu. ‘Edebiyatın yüksek bir şahikası, Şark’ın evrensel Ölümünden binyılsonrabilekoklasanyinebukokuyuduyarsın.” tüter.kokusu aşk toprağından Sa’dî’nin Zavallı kıyısındasın. Irmak bilirsin? ne rini değe- sor.suyun gözlerden Sen dertli uzunluğunu Gecenin zorundasın. yıkamak dan benliğinden vazgeç. kendi bari zavallı, elini cihan- ki, anla bastınsa ayak eşiğine Aşk

Yüzünü görmekliğecanımveresim gelir… İşitirim sözünügöremezem yüzünü İçindeki Sultan’ınyüzüngöresim gelir. “İşbu vücudşehrineherdemgiresim gelir çeh- bir dingin vâkıf hakikate altında elbisesinin derviş başkaydı, bir Dördüncüsü ne gelirseonundileğiylegelir.” “Başımızı sevgilinin eşiğine koymuş onun her dileğine razı olmuşuz. Başımıza her Gülüm- sanki; değildi dili Konuşan beşincisi. gözlerini yerden kaldırdı ağır Ağır Yunus’tubu. şeyiyle her yani gözüyle dikilmiş aşka hakiki sözüyle, Duruşuyla, Hûrilere aldanmaz,gözilekaştangeçer.” Başında aklıolanücretle amelkılmaz Kendini sanaveren hayaludüştengeçer “ Âriflere budünya,hayaludüşgibidir Şîrâzî Sa’dî mi bilmez ve Gülistan’ı ve Bostan mı hatırlamaz duyan Bunları Şîrâzî, Hâfız, Vakkasoğlu, A. Vehbi, a.g.e,s.73 Vakkasoğlu, A.Vehbi, GönülÇağlayanıYunus Emre s.70 Gençosman, M.Nuri,(Rubailerveİlk Gazeller,Sa’dîŞîrâzî,önsüz’ünde),s.5 Şîrâzî, Sa’dî, “’Bir gönülde iki sevgili yaşamaz.’sözü doğrudur. Ey sevgilinin cemalini arayan yaşamaz.’sözücemalini sevgili sevgilinin doğrudur.iki Ey gönülde “’Bir Üçüncüsünün üzerindeaşkvehikmetparıltılarıvardı,konuşmayabaşladı: 8 … Rubailer veilkGazeller (trc.M.NuriGençosman),s.90 Hafız Divanı Mevlana (trc.AbdülbakiGölpınarlı), s.18 (v.1273)’ydı bu; Aşk’ın evrenselmuallimi… 11 10 9 Yunus Emre(v.1320?)… 7 Mehmet Cengiz Mehmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 217 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 218 hareketi barındırırdı.Odaöyleydi,şöylededi: veaşk’ınHafız’ıŞîrâzî (v.1390)…dan koruyansadıkbirmuhafız.Kur’an Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir 15 14 13 12 16 değil, firâk’ınaâşık olsa da yüzünde sevinç vardı içinden dışına yansıyan… Fuzûli’ydi bu, aşkın vîsâl’ine leri incigibidizdi: kelime bekletmeden fazla Daha etkileyiciydi. hali sûfî’nin çırpan kanat âlemlerinde Bir dembelâ’yı-ışk’tan itmecüdâmeni.” “Ya Rabbelâ’yı-aşkilekılâşinâmeni Âşık’ı-Sadık menemMecnûn’unancakadıvar.” “Mende Mecnûn’danfüzûnâşıklıkisti’dadıvar de hem sekîneti hem içinde ve hüzündü tadı aşkın altıncısı, söze girdi Heyecanla Heyecanla başlayan hareket yerini sekînete bırakmıştı ve onun gönlünde aşk acısı Men âşıkamhemîşesözümâşikânedür.” uzem “Menden Fuzûlîistemeeş’âr’ı-medh karganınaşkını bülbül’ün saldırısın ile gül ve idi hakîkatbîn bir âşık bu Konuşan ki? Tanrı, yenindeyüzlerce putbulunanhırkadanyüzlerce defabizardır.” “Süleyman peygamberin parmağı onun olmadıkça yüzük kaşının ne haysiyeti olur lunmayan rızkıistersenkanlariçmişolursun!” bu- nasibin senin olmayan, ait Sana kurtar: gamdan kendini da duy nükteyi “Şu kurtulmasın, aşktan,sarhoşluktan haberalmadanölüpgitsin.” derdindentapma kendine de söylemeyin kişiye davacı sarhoşluksırlarını ve “Aşk Araz, Rıfat,“ Araz, Şîrâzî, Hâfız,a.g.e., s.466-67 Şîrâzî, Hâfız,a.g.e., s.452 Şîrâzî, Hâfız,a.g.e., s.451 Mermer, Ahmet, “Fuzûli’deBenve Ötesi” (Türkiyat Araştırmaları Dergisi çinde),s.179 içinde),s.39-43 Rûh ûbedengewherewedıherşahidekdurdane da” “’Âşık ewedilberzahirmezher mâverâ dinleyerek iniltilerini hazzın Manevi yedincisindeydi. Sıra Suskunluk… ”( Bizim Külliye Üç TutkuKülliye AylıkDergisiDönüşen Bizim Sanat Çağrışımlarına ”( Kültür Aşk İlâhî Fuzûli(v.1556)… 16 15 13 12 14 - - 19 18 17 konuşmaya başladı: sevgiliye kurbaneder. SözüyanındakinebıraktımelâyêCezîrî. O varlığını ve unutur kendini dinleyince şeyh’i-cezîrî’yi İnsan, Cezîrîydi(v.1640)… Yan âşiqêbaxuwexweyî Bê rahetûbêsekneyî Bê sekneûbêrahetî Mewc ûpêlantavêbelav Ma tubi‘eşqûmuhbetî “Ey avêav (Kafiyesiz Tercüme) onunla ardından önce, baktı uzun uzun suya içindeki tasın sofradaki Sekizincisi İnci tanesiolanhergüzelderuh,bedenvecevherodur.” “Âşık odur, sevgiliodur;zahirodur, mazharodur ölrye ş mciii otrn ûî i ak eiid… d Şeyh Adı şehidiydi… aşk bir sûfî coşturan meclisini aşk Sözleriyle Siyah yılanlarınsoktuğuaşkhastalarınınmesihisinsen.” Kılıç vehançerdarbelerinehedefseçtiğinhayranlarının, Ölmesini istemiyorsanbirkezolsunacıdayüzünügösterona “Aşkının şehidivemübtelasıolanMelâ’yabiranolsungörün Şehîdên şîrûmûkarankirîarmancênûbaran” Mesîhâ yîlibîmarankesêngeztîdureşmaran Bi şefqetkelîqayêxweMelânemritbidâyê “Were pêşberMelâyêxweşehîdûmubtelayê Aşk şehididirartıko,nasılbirdahahüşyarolur.” “Hançerin darbesiylekangelirseciğerden eğer Bu şehîd’ê‘ışkêêdîjikûhişyaribit” “Xûn jimêlakêbiderbaxençerêgerbêteder Cizirî,Melayê.a.g.e, s.180-181 Cizirî,Melayê, a.g.e, s.72-73 Cizirî,Melayê, Diwan (trc.veLatinize, Osman Tunç-Selman Dilovan),s.28-29 Ve durmadanakıpgidersin Rahatın yok Ve durmadanakıpgitmelerin Rahatın yok Bunun içinmidir? Ya nedir, şukıyıyaçarpan dalgalar? Sen âşıkmısın?Birimi var sevdiğin? “Su! EySu! 18 17 19 Mehmet Cengiz Mehmet Ahmed’i-

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 219 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 220 verir gibi: ders vurguluydu Sözcükleri gibi. elbise bir yakışan bulmuştu, vücut bedeninde ilim gibi. Gizlisırlaravehallerevakıfâşık onun kim olduğunu zaten anlatıyordu: O’ydu işte… Kuş dil’ini bilen remize konmak için birbiriyle yarışan ve durmadan semada kavisler çizen kuşlar bana kılan, onu teskin eden ve ona aşkın mahfiyyetini öğreten bu sûfî konuştuğunda pence Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir 23 22 21 20 “Fâte umrîfihewâkeyahebîbî küllehal Mehbûbê heqiqîûmecâzî” Ey metl’êhusnê‘eşkebâzî Bê nâmêwînâtemamewellah “Ser nâme’i-nâmenamêEllah Taşıdığıvardı. duruşu öğretmen bir bakışlarıyla Kartal dokuzuncusu. kişiydi Son e aa rht sd v itn out… oatğ mn âelrn sy şahit suyu âlemlerine mana Dolaştığı konuştu… içten ve sade rahat, kadar Ne Kes bihalêminnezan” Her dinalimmahûsalan Ah jidestêçavxezalan Çendê bêjimsirûhalan Kes bihalêminnizan Sîrê dilêeşkerakim Mexfiyetan ez‘eyankim “Ez çibêjimbeyankim (kafiyesiz Tercüme) Ji ‘eşqakînatebiti?” Yan şubhetêqelbêmeyî Xânî, Ahmedê, MemûZin (haz. HüseyinŞemrexî),s. 13 Sadînî, M.Xalıd, a.g.e,s.106 Teyran, Feqiyê, a.g.e,s.44 Xalıd,FeqiyêTeyran,s.119 Teyran,Feqiyê, hzSi Drş-êaê lxn,.5 Sadînî,M. Alixân),s.15; Dêreşî-Pêzanê (haz.Seid Sen’anî av-Şêxê avê Ey 20

21

23

Feqiyê Teyran(v.1660?)… Sensin hemhakikîde mecâzîsevgili!” Ey hem güzelliğin hem de aşkın doğuş yeri! Olmadan O’nun ismi her şey eksiktir vallah “Her yazılanyazışuisimlebaşlar: Allah Ah kimsebilmezhalimi…” İniltilerimin sebebi Aylarca veyıllarca süren Ya dabizimgibikalbiyaralı biri Ceylan gözlülerdir, Sırrımı vehalimi Daha nekadardiyeyim? Ah kimsebilmezhalimi… Kalbimin sırlarınıvegizli âlemleri Nasıl açığavurayım? Neyi beyanedeyim? “Daha nediyeyim? Bunca aşkiniltilerin” Bunun içinmidir? Ya kendigül’üneâşıkbirisin 22 ,Hz. Süleyman - O’nun bulunmadığıbiryervar mıdırki?” murdan varedipsuretine ruhveren Rabbim!(bilmiyorum)Seninasılöveyim?” sofrasına koydu: aşk varlığını ve dedi var.” nurları parıldayan kalbimin onlarda var, sunum’um üç sizlere de “Benim kaldırmadan, yerden başını anlamıştı, geldiğini kendisine sıranın bakışları, düğümlendi yere tekrar sonra attıktan göz hızlıca Misafirlerine kılıyordu. etkili varlığını edip ve âlim uzak kibirden iştiyakı olan sevgiliye hakikî öğretiyordu, sında izlerini kaybettirmek için çabalayıp duran riyâkarlara inat her neyse öyle olmayı lar… bakış- çevrilen Bâtî’ye Melâyê sahibi ev birden Sonra asudelik… yansıyan yüzlerine şahidi Ahmedê Xânî…Şarkfilozofuvemedreseöğretmeni kalem aşkının Zin û Mem yani aşkın, bir Salih taşınan cennet’e uğramadan fesada bında. Demek ki bu sonmisafir Şeyhê Xanî’ydi. Dünyanın toprağında başlayan; ama 24 “Latîf, kerîm ve hekîm olup mekândan münezeh olan Allah tüm arazlardan uzaktır. 5/ diyordu: şöyle Bâtî Melâyê başlayan sözlerine ederek tesbih Allah’ı 1/ I. BirinciSunum:Kudretin Ardındaki Sevgi: Allah Aşkı ara - fiilleri ile sözleri çağın yaşadığım içinde Bedeni, parlıyordu. yüzü Melâ’nın Son sözlerle birlikte gelen uzunca bir sukût hali ve misafir âşıkların gönüllerinden Mest ûserxoşimji‘eşqêminnema‘eqlkemâl” Ger benimkanımdilersençoktanolmuşturhelâl Ah ûnâlemhemdememşudderfiraqetmâhsal Allah’ın adıyla başlayan bu cümleleri daha önce okumuştum ‘Mem û Zin’ kita Zin’ û ‘Mem okumuştum önce daha cümleleri bu başlayan adıyla Allah’ın Xânî,Ahmedê, a.g.e, s.9 Erdek heye ewlênebi? Hekim ewebêmeskene Lutf ûkerem herwîhene ‘Alî jie’razan wene Wesfan çibêjim yaRebbî! Qalib birûhêheykırî Adem jitîne çêkirî “Subhan jimirêqâdirî 24 Seydâyê Xanî Mehmet Cengiz Mehmet “Adem’i ça- “Adem’i (v.1707)… -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 221 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 222 25 Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir kendisine ait olduğu kudretli bir sevgilidir. Diğer bir şiirinde Allah’a olan hayretini ve meliksin.!” Bâtî’nin hayretini celbediyordu. Melâ, şöyle demekten kendini alamadı: daha bendecanlıdurur.” ediyordu: ması. yoksa Obizdenuzaklaşmışdeğil.” değildir.” Melâyêbâtî,buradaeleştiriyordusevgilidenuzaklaşantüminsanları: 26 Benzeri ve ortağı olmaması, zamanın ve semanın meliki olması yönüyle Allah, yönüyle olması meliki semanın ve zamanın olmaması, ortağı ve Benzeri 12/ 7/ O’nun vardır: vasfı önemli iki Allah’ın olan sevgili Bâtî’de 14/ uzaklaşmışız O’ndan Biz kaynaklanır; bizden bu uzaklaşma bir O’ndan “Varsa “Nûr olan Allah yerin ve göğün sultanıdır. O(Sevgili) her yerdedir ve bizden uzak 8/ layê Bateyî M.Xalıd, Sadînî, şiiri, Qadırî, Mîrê ji “Subhan bkz. bkz. “Ya Î llahîTu Kerîmî” şiiri,Sadînî,a.g.e. ,s.54;Jiyan,a.g.e.,s.93-94 “işte bu benim sultanımdır.” diyen Melâ, bu sultan’a karşı sevgisini şöyle izhar Hâkîmê şâhûgedâyî” ‘Limeni’l-mülku’ dıbêjî Tu zûrûhanwîdirêjî Walîyê ferz ûnıvêjî Melîkê dehr ûsamâyî Feteâlâ çimelik e Te neçefte û neşerîke “ Te nemislûrefîq e Ya reb derêfeyzêvebî” Hêj minhubbapêrarheye Sultânekê Settâr heye Min Mîrekê Xeffârheye Dûriyek hebîewdêj’mebî Her hazirîneydûrtû Sultanê jêr û jûrîtû Ya reb tuyî jinûrîtû “Bırakın siz şimdiki zamanı, sultanımın geçen senelerden kalma sevgisi bile Yine ona göre Allah, şahlara da gedalara da hükmeden ve mülkün ancak mülkün ve hükmeden da gedalara da şahlara göre YineAllah, ona ,s. 89-91 26 25 Mela Hüseynê Bateyî, Hüseynê Mela s.65-67; Jiyan,Rênas, s.65-67; ve Ğaffar “Ne yüce bir ol- Settâr Me- sevgiliye veo’nunsevgilisineâşıkolduğunuilanediyordu: cümlelerle vurguluolan Melâ, Allah eden tamamen teslim Kendini Allah konuda Bu heyecanını gizleyemeyenMelâ,şöylediyordu: 28 27 sonra yinedevamettisevgiliye aşkınaâşıklarışahitkılmaya: 9/ 8/ 6/ 1/ Allah’tır.sığınağı tek Bâtî’nin karşı derdine aşk özellikle ve bela dert, türlü Her 2/ Melâyê Bâtî sustu burada, sofradaki âşıkların yüzlerinde tatlı bir teveccüh vardı, teveccüh bir tatlı yüzlerinde âşıkların sofradaki burada, sustu Bâtî Melâyê bkz. “Ya Rebbena Qadırtuyiiri,Sadînî,a.g.e. ,s.74-75;Jiyan,a.g.e.s. 107-108 bkz. “HeqqatuPadîşahiiri,Sadînî,a.g.e.,s.56;Jiyan, ,s.95 Ez dêjikêgazinde kem?” Billâh jiite şermendeme Wellâh lıser ‘ehdaxweme Xaliq tûyîez bendeme Ez dêjikêgazınde kem? Lew ewnemaboMistefa Hem mihnetûcewrcefa Dinya eyamekbêwefa Ez dêjikêgazinde kem? Ya rebb, kerem karêteye İhsân jilutfê zêdeye Derdek dilê mınherheye Ez dêjikêgazinde kem? Derdê dilân dermantûyî Ez dêjikêgazinde kem? “Yâ rebbenâ qadirtûyî Te’alâ şe’nê‘âlî” Ellâmeyê qedîr î Qehhârê laYezâl î Semî’ îûbesir Bê kufûbê mîsâlî “Bê cinsûbênezîrî 27

28

Utanırım billâhsenden Dönmem vallâhiahdimden Xaliq sensinahköleben Kimden sitemedeyimben? Mustafa’ya kalmadıbu Mihnet zulümcefadırbu Vefasız birdünyadırbu Kimden sitemedeyimben? Kerem’dir yarabherişin İhsan olurlutfettiğin Bir derdim varyüreğimin Kimden sitemedeyimben? Gönül derdine dermansen Kimden sitemedeyimben? “Ya RabKudret sahibisen Halin neyücedir Allahım!” Ve kudretli birbilgin Kahredicisin Sönmeyen şitensin vegören Dengin yokörneğin “Cinsin yokbenzerin Kimden sitemedeyimben?” Mehmet Cengiz Mehmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 223 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 224 layık olmasınıisedahasonrakibeyitlerebırakıyordu: hamd’e yönüyle olması sahip sıfatlara gibi olması” sahibi celâl olmaması, benzeri Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir 30 29 bölümlerinde O’naolanmuhabbetinişöyleanlatıyordu: oluşturmuştur. tarafını gizemli ve bereketli boyu çağlar de mevlîd’inin onun gibi koyduğu ortaya beşerin hayırlısıvemuktedâ’sı olanHz.Peygamber(a.s)’ebağlıyordu: hamd’i cümlesinde Allah’a ilk daha eserinin bu Bâtî, Melâyê tutan gölgesinde halen Bê mîsâlûbêhevâlzewâl” “Ew Xwedayêbênezirûzulcelâl ve eşi “Allah’ın Melâ, alan merkeze peygamber(a.s)’i Hz. ederken Hamd Allah’a Her duâlemqalibewrûhûrewân Ew hebîbêrohniya heftasîman Ta hebin Teyr ûbixûninberşecer Salli yaRabbî‘elâXeyri’l-beşer Bo günehkaranpenahûpişt‘wn Destegîr ûmüsteğasêherdukewn Dîde ûbînahiyâvêümmetê “Ey Şefî’êdarûyêher‘illetê değişik mevlîd’inin Melâ, yaşayan bağlılık aşkla bir yoğun Peygamber(a.s)’e Hz. aşkını olan Peygamber(a.s)’e Hz. Bâtî’nin Melâyê kanâatimizce giriş, bir Böyle Tabî’ê wimuqtedâyênamiwer” “Em kirîneummetaxeyr’ul-beşer Ew Xwedayêdayemedînêmubîn” “Hemdê bêhedboXwedayê‘alemîn mevlitleri diğer yazılan sonra kendisinden ve yazan mevlid’i Kürtçe ilk Bilinen II. İkinciSunum:Her Zaman İçinBiricikSevgili:Hz.Peygamber (a.s) Aşkı Bâtî, a.g.e.,s.7 Bâtî, a.g.e.,s.5 29 30

Ve uyanlarObilinen Öncüye” “Ümmet kılmışbiziXayr’ül-beşere Ki Obizeaçıkbirdin vermiştir” “ SonsuzhamdâlemlerinRabb’inedir İki âlemsûretine cân olan Yedi katsemânınışığı olan Kuşlar ağaçtaöttüğü sürece Salât eyleRabbim Xayrü’l-beşer’e Ve arkaçıkmaların günahkâr’a Vardır ikidünyada yardımların Ve eybuümmetinah gözbebeği! “Ey herhastalığın dermanı Şef’i! 33 32 31 mıştır: yarat Peygamber(a.s)’i Hz. nurundan kendi Allah yokken hiçbirisi peygamberlerin için yarattım:” onun eşyayı Tüm yaratırdım. seni de ne cehennem’i, ne cennet’i ne yeri, ne göğü ne Hêj nelewhûenbiyayêmuhteşem” Hêj ne‘erşûferşkürsiqelem Gotî wê:“Kûnîhebîbêehmeda” “Girte yekqebdejinûraxweXweda muhteşem de ne ve levha ne kalem ne gök, ne yer ne daha göre Bâtî’ye Melâyê Allah, kaleme cevap verir: cevap kaleme Allah, Padişahê sermedîgotyakelem” “ Kîjkeyasultânêbacûdûkerem Kalemsorar: Jêrê alayêtebimroja ‘esir” Lê mehêvîwasiqedêezfeqîr Min henebêhedgunehnîsyânû‘emd Ey Şefî’êsahibêalayêhamd Daxidarım bowisîmayêbinûr Ew KelîmêxweşnewayêçerxêTûr Mâ yemûcu’l-‘aşîkûnefi’s-subül Salli yaRabbî‘elâXetmi’r-rusül Destê wîdestêXwedâderkarûbar “Mâ rameyteizrameyte”gûşîdar Lew şerîfinzemzemûrüknmeqâm Xakipayê Ehmedewbeytu’l-herâm Bâtî, a.g.e.,s.42 Bâtî, a.g.e.,s.35 Bâtî, a.g.e.,s.11-14 “Kimdir ey Allah’ım yarattığınbukerem sahibikişi?:” “Eğer Muhammed (a.s) olmasaydı ne levh’i ne arş’ı, ne levh’i ne olmasaydı (a.s) Muhammed “Eğer 31

33 32 Dilerim zorgündetutarsınbeni” Fakirim; yitiremem ümidimi Günahlarım var, bilinmezsayısı Hamd bayrağınınsahibieyşefî’! O nûryüzlü’yügöremedim diye hüzün’düMûsâ’nınsözünde Tûr’da Âşıklardaki aşkhali sürdükçe Salât eyleRabbim Xatmi’r rusül’e Kudretle işgören ellere deyar “Mâ rameyteizrameyte”sırrıvar O’dur şerefi Makam’la Zemzem’in Ve kabeayaktozudur Ahmed’in Mehmet Cengiz Mehmet -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 225 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 226 Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir 36 35 34 bir heyecanveaşkhalinde‘merhabâ’ nidalarıylaonukarşılamışlardır: Allah’tan gelir: yerine (a.s) Peygamber Hz. karşılık, selamına ama verir; selam (a.s)’e Peygamber Merheba eyâşînayêzulcelal” Merheba eybulbulêbaxêwîsal Merheba eymah’i-tabêlayezal Merheba eyafîtabêbêzewâl Merheba eycanêcananmerheba Merheba eyşemsêtabanmerheba Merheba ‘uşşaqesaqimerheba Merheba eycanêbaqimerheba Merheba eyderde dermanmerheba Merheba eysirrêfurqan merheba Kirne gazîpêkvegotinmerheba “Cümle zerratêcîhandaevnîda büyük doğumunda (a.s)’in Peygamber Hz. varlık, tüm göre Bâtî’ye YineMelâyê Hem ‘eleykegotîRabbêlâyenâm” Gotî ewwel:Ya Muhammedes-Selâm Paşê bailhamaRebbi’l-‘alemîn “ Serxweşûsekrânêwînavêşirîn Hz. geldiğinde Kendine geçirir. baygınlık süre bir uzun kalem alan cevabı Bu Cümle eşyaminjibowîçêkirin” Ney tûyîneycennetûnarêmezın Min netînanewucûdêtabiferş “Ger nebûyaewMuhammedlewhû‘erş Bâtî, a.g.e.,s.129-132 Bâtî, a.g.e.,s.43 Bâtî, a.g.e.,s.42 36

34 35 Merhaba bülbülüvîsâlbağının Merhaba parlakaykisönmeyensin Merhaba eygüneşkibatmayansın Merhaba cânlarıncânımerhaba Merhaba eyparlakgüneşmerhaba Merhaba Uşşak’asâkîmerhaba Merhaba eyölmeyen canmerhaba Merhaba ey derde derman merhaba Merhaba Furkân’ınsırrımerhaba Hepsi debirden dedilermerhaba “Cîhân’ın tümzerresi ettinidâ Merhaba eyâşığı Zülcelâl’in” 37 son bölümündeonuartıkzirveyeçıkarıyordu: Sed qiyametdibiçinhêjnâtemam” Wesfê husna bibêjimsubhûşam Yek demî xafîlnemînimroz ûşev Min hebinsêsedhezarezmanûdev Wasilê wehdet serayêlâmekân Şehsiwarê duldulêkewnûmekân Xet şeqbûberfelektuxrayêtû Şehriyarê çêtirê‘ewrayêtû Mest ûsergerdânê sîmayêtebim Can fedayêbejnûbalayêtebim Pêşî bejnatesihagulbûxecil Hem tûrûhûhemrewan ûcandil Sûndê ‘welleyli’ bizulfêxalêtû Herdu ‘âlemçi?Sihaiqbalêtû Fexr ûteşrîfejibo‘erşê‘ezîm Ne jine’leynateeydurayetim ‘Li me’ellahi’l-Celîl’ baregah Dûr jinûratediyayêmehrûmah ‘Wedduha’ nûradilêhişyarêtû “Ateşê Mûsaçibû?Ruxsarêtû Melâyê Bâtî, Hz. Peygamber (a.s)’e olan aşk halinde öyle yoğundu ki Mevlîd’inin Parlak yüzününnurundanbaşka “Neydi eyPeygamber?Tûrdağında Mûsâ’nıngördüğü ateş (Kafiyesiz Tercüme) Bâtî, a.g.e.,s.224-228 37 Mehmet Cengiz Mehmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 227 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 228 Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir 40 39 38 duyduğu aşkışöyleanlatıyordu: Melâyê Bâtî, Mevlîd’inin dışında yazdığı bazı şiirlerinde de Hz. Peygamber (a.s)’e Övemem seni!” Acizim Yüz kıyametkopsada Hiç durmadangecegündüzanlatsamda Üç yüzbindilimolsada Övemem seni Acizim Mekânsız vahdetsarayınaulaşaney! Varlık vemekândüldül’ününşehsuvarıey! Mirâc’ta tuğrasıylasemâyıyaransevgili! Ey sevgili! Ey bulutlarınçadırındakisultan! Ah senigörmüyorumdiye Başım döner, Sarhoşum işte Feda ederimcanımıseninkametine Ve gölgelerininvarlığındanutanangüller! Ah suretin görünür İçimdeki cansıneypeygamber! Saçların veyüzündenbaşka “Allah ileözelbirbuluşmamvar Neydi cevher, güneşveay’ınparlayanışığı? Uyanık kalbininnurundanbaşka Neyin üstüneyeminetti Allah? “Vedduhâ” Leyl, 92/1 yese’unî fîhimelekünmukarrebün velânebyyün mürselün) Aclûnî Duhâ, 93/1 Neyin üstüneyeminetti Allah? “Velleyli Seni karşılamakiçinyaratılmışlıklarındanbaşka Ne anlamtaşırâhiret iledünya? Nedir ikiâlem? Nalınlarınla üzerineayakbastığında Allah’ın arşışeref kazandıeyyetiminci! Mirâc’a yükselmendenbaşka Lî me’allâhi vaktün Lâ vaktün me’allâhi (Lî metni: hadis no;2157;bkz s.156, II, c. Müzîlü’l-İlbâs, ve Keşfü’l-Hafâ , 39 .”diyen senin 40 ” dediğinde 38 dediğinde 41 4/ 2/ 1/ Ancak; seninyüzününparlaklığından Alır ışığınıSüreyya Dudaklara uzattığıncansuyundan Çürümüş kemiklerhayatbulureySevgili! İnci! Ve sensinsedefdenizinde Allah’ın Yumuşacıksın Dosdoğrusun güzelliği Yûsuf’un Geride kaldıartık İnci! Yetimsin; ancaksensingüzellikdenizinde Ey yücearş’ınmelîk’ininelçisi! Ey Tâhâ! Kolla beni! Esirinim, Ey şahlarınsultânlarınemîrlerinbaşlarındakitaç! Ey âlemlerinefendisi! Ey cihanıaydınlatannurununyansımasıolduğum! “Ey yerden göğekadarşöhrete ulaşanövgüm! (kafiyesiz Tercüme) Sadînî, a.g.e.,s.80-81; Jiyan,a.g.e.,s.114-115 bkz. “Ez Ne’tê Tu Ez ‘Erşî Heta Ferşî Şehîra” şiiri, Qoğî, Molla Ahmed Hilmî, Herçî ku bi şer’a te‘emeldarindidunya” Herçî kubi şer’a Cûşân ûxurûşanjifiraqatenederya Ber şewqarûyêtebûyesergeşte sureyya Ey le’l’elebit ezmêremîmî diketehya Lu’lû’ sifetî dersedefêbehrakerîmî Ehsentirî ez Yûsûfêsiddîkûhelîmî Der behrêcemalêtutenêdurrayetimî Tâhâ turesûlê melîkê‘erşê‘ezîmî Ey tacêserê şahûselatînemîra Ey Seyyidê ‘alem bikeperwayêesîra Ez pertewê nûra tecihangeştmunira “Ey ne’tê tu ez‘erşîhetaferşîşehîra 41 Dîwan a Câmi’, s.390; Mehmet Cengiz Mehmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 229 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 230 Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir 42 ediyordu: durumunu ızdıraplı Bu Melâ, kaybeden tini talep yardım ondan ve ediyor arz Allah’a sukûne- nedeniyle gelmesi hale taşkın coşarak aşkının karşı (a.s) Peygamber Hz. Bu dünya’da” Hem deŞeriat’inleameledenherkimvarsa Hem derya Ayrılığının acısıylakaybettikendini Sevgili! bkz. “Ya Reb HewarSedCar”şiiri,Sadînî,a.g.e. ,s.71-73;Jiyan,a.g.e. ,s.104-106 z Pyabr as’ dyuu ş aeii ack n yknamka sakinle yakınlaşmakla ona ancak ateşinin aşk duyduğu (a.s)’e Peygamber Hz. 2/

3/

4/

8/

10/

“Ya reb hewarsedcar Perwane qet nakitqerar Xweş muhbetêhavêtinar Ya Rebtuyî demanêmin Vê elemêderman bike Sirra ezelzahirbike Daxa dilanhasilbike Ya Rebtûyî dermanêmin Elem çiyemuhabbet e Derman sebrûsekînete Ya Rebbikey biqismete Ya Rebtûyî dermanêmin Eger hekîm îsâbitin Loqmân jiqebrêrabitin Daxa dilasaxnabitin Ya Reb tûyî dermanêmin Kovana minMuhammede Ji boroja qiyamete Bo mebiket şefa’ete Ya Rebtûyî dermanêmin” 42

Ah dermanımsensinyaRab!” “ İmdatyaRabyüzkezimdat Şu pervaneetmezsebat Aşk derdinden halimberbat Ah dermanımsensinyaRab! Bu derdimi dermaneyle Ezel sırrınzahireyle Al gönlümümurâdeyle Ah dermanımsensinyaRab! Muhabbettir benim derdim Derman sabrûsekînetim Dilerim olurkısmetim Ah dermanımsensinyaRab! Olsa Îsâhekîmeğer Çıksa yerden Lokmaneğer Olmaz çare banameğer Ah dermanımsensinyaRab! Benim derdim Muhammed’tir Korkum benimkıyamettir Ümidim deŞefâat’tir - yüzündeki benlerideoodayamisafirolmuşâşıklarabenzetiyordu: onun odaya, bir yüzünü sevgilisinin Bâtî, Melâyê şiirinde bir yazdığı kullanarak hice şeceğini söyleyenMelâyêBâtî,budurumubaşkabirşiirindeşöyledilegetiriyordu: 43 (Kafiyesiz Tercüme) Rüyasında gördüğü Hz. Peygamber(a.s)’e aşkını mecaz sanatının inceliklerini dâ- Ez immuhtacêxufranê” Ji ehlêsidqûfeyzêbit Lebim nêzikîhewzêbit “Dilim qendilarewzê bit (Kafiyesiz Tercüme) Bkz. “MuhemmedSeyyidê Alem ” şiiri,Sadînî,a.g.e. ,s.83-86;Jiyan,a.g.e. s.117-121 1/

5/

6/

“Îro medinewmekçixweş Lew minhebîbwêhatbimeş Dêmê mu’enberebrureş Xala lidêmê palveda Lew Yusuf îd’hüsnaxweda Lew Dawudîd’dengêxwda Gul kemmilînd’baxêxweda Bilbil ezim minruhfeda Bilbil dihatin baxûseyr Ez imlidergahê Cuweyr Keyfê dikin hernew’eteyr Di qeydûzincirateda 43

Elbette!” Affedilmeye muhtaçbenim Biliyorum Ve ulaşsaydımsıdkilefeyz’e O’nun kevser’ine Yakınlaşsaydı dudaklarım O’nun ravzâ’sına Bir kandilolsaydıgönlüm “Ne olurdu? “Bir rüyagördüm bugün Güzel migüzel! Geldi yürüyerek Teni anber, kaşlarısiyah Sevgilim bana Yüzünde oturmuşbenleriyle! Yusuf’un güzelliği Davud’un sesi Bülbül benimbak Goncanın gülleri Olgunlaştı artık Al sana Ruhum feda! Bülbüller gelirbahçeye Onu temaşaiçin Mehmet Cengiz Mehmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 231 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 232 üzerinden bedenî arzuları aşıp ruhu tatmin asıl aşk’a, hakikî olana yani Allah’a ve Allah’a yani olana hakikî aşk’a, asıl tatmin ruhu aşıp arzuları bedenî üzerinden du. benzetiyor Tavusde kuşuna yürüyüşünü ceylan’a, benzetir.Gözlerini bahçesine gül benzetiyordu. şahmâr’a Yine yüzündeki benleri de bazen bir kitabın şerhine bazen de û Zinaşkınıhatırlatmaktadır. nılan kelimeler ve icra edilen ince benzetmeler bize bir Leylâ û Mecnûn veya bir Mem hamet diliyordu: Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir 46 45 44 vam etti: zamana kadar Medine’de kalacaksın?” Medine’de kadar zamana (a.s)’e Peygamber Hz. olan Sevgili burada varıyor, na Her halükarda sevgili bir kadındır; fakat arzu edilen, yüzündeki tecelli eden nur eden tecelli yüzündeki edilen, arzu fakat kadındır; bir sevgili halükarda Her bir kâtil de bazen haşiyesine karışık kitabın bir bazen saçlarını sevgilisinin Melâ,

Melâyê Bâtî’nin sevgili’ye yazdığı bazı lirik aşk şiirleri vardı ki bu şiirlerde kulla III. ÜçüncüSunum:Hakikatı Aralayan Mecaz:Kadın Aşkı de- tekrar sonra bakıştan bir misafirlerine içindeki vecd an, bir sustu Bâtî Melâyê Sadînî, a.g.e.,s. 91;Jiyan,a.g.e. ,s.113 bkz. “HıloRabe Ebul Qasım”şiiri,Sadînî,a.g.e.,s.89;Jiyan, ,s.112 bkz.“Îro MeDÎNewmekÇiXweş”şiiri,Sadînî,a.g.e.,s.96-99;Jiyan, a.g.e. ,s.125-128 Ruhuna nufûz eden Peygamber aşkı doruğa çıktığında Melâ, tahammülün sınırı- tahammülün Melâ, çıktığında doruğa aşkı Peygamber eden nufûz Ruhuna 10/ 16/

“Tû yîd’aîHebibellah Her meselêewmuftîye Firaqê sotin emwellah Her hukmekêewqaziye Terehhem yaNebiyellah Her çibiket heqrazîye Li mehcûranhılobinker” Muhammediye di şer’a xweda” Muhammediye dişer’a 46

45 44

demekten kendini alamıyor ve ondan mer ondan ve alamıyor kendini demekten

(Kafiyesiz Tercüme) Terk edilmişleriçin eynebi!” Ve Şeri’at’indeMuhammedî!” Üzerinde Hak’kınrızası Ne yaparsayapsın Her hükmünhâkimi O’dur hermes’eleninmüftî’si O’na esirolupzincirlenmekiçin “ Çağırmazmısıneysevgili? Ah benimköpeği Ayrılığınla küledönmüş beni Bu kapının! Merhamet dileniyorum Uçar gelirkuşlarmutlulukiçinde “Yüzü örtülü olarak daha ne daha olarak örtülü “Yüzü - - - görmesi gerekeni(açıklamayagöre Allah’ı )görüyor, görebiliyor.” aynada, bu bakan, Ona görüyor. işlev olarak ayna bilene) bakacağını bakana(nasıl kalıyor,olarak ona kendisi fakat bakıma bir aslında Eşya, oluyor? ayna kime eşya ve oluyor ayna nasıl Eşya olur. ayna “Eşya Burada ulaşır. aslına onun kurtulup lerden gölge- aşk’ı bu âşık’ın kalmayan tutsak ten’de yönüyle kavuşmaktır.Bu Sevgilisine 48 47 adlarıyla zikreden Melâ, zikreden adlarıyla kızını iki kısmında apaçıktır.bir çalıştığı Yine şiirlerinin göstermeye olduğunu bağlı aşkla bir büyük da kadar ne olana hakikî grubuyla kelime zengin ait hemen arkasındadır: kalıbının mecaz hakikat, ki görülür incelendiğinde derinlemesine bunlar Tüm mıştı. Sûret kalemsaçhâşiyeben’inlekiminşerhisin sen? Allah içinsöylesenebanakimin güzelisinsen? İrem bağıcennetikiminalımlıkametisinsen? Leyletü’l-kadr ûBerâtgibihangievinnurusunsen? “Sabah akşamgecekaranlığıkiminışığısınsen? Aslında bir peygamber aşığı olan Melâyê Bâtî’nin de bu figürü kullanıp bu figüre 5/ 2/ 1/ Jiyan, a.g.e.,s.135-136 102-104; s. , a.g.e. Sadînî, 395; ,s. a.g.e. Qoğî, şiiri, Tû?” Yî TarîKê Şeva Şemala Êvarê Û bkz.Subh Özdenören, Rasim , Aşkın Diyalektiği, s.25 Şah litextê dilberêfikr ûxeyalakêyîtu?” Qelbekî hişk ûsufalin mindivêtcantêebed Çengelek avête dilkun kirlimindadûmeded Min nizanımçerxêdêmetêheyeburca esed Pêncî salîşehlewendî keftimeçaxareset Horiya baxêbeheştêçavxezalakêyyîtu? Ahûya deşta Tetarê rehzena askaxeten Gullibas îgulqiyasgulenîgulpêrehen Nazik ûmewzûnletîfînexliyaselwaçemen Dilbera gerden şefîfîdanuwadura‘Eden Dêm kitêbe zulfehaşîşerhê xalakêyîtû? Bo Xwudêkey bêjîminkanêşepalakêyîtu? Çiçeka baxê irem şuxbejnûbalakêyîtu? Leyletul Qedr ûBeratinnûramalakêyîtu? “Subh ûêvarîşevatarîşemalakêyîtu? adındaki karısı için de mükemmel aşk şiirleri yaz- şiirleri aşk mükemmel de için karısı adındaki Hemâil 48 47 ve Zülfê Mehmet Cengiz Mehmet Asmin

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 233 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 234 Bir Peygamber Aşığının Aşk Güzellemesi: Melâyê Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir 49 tüm zevklerinikaybettiğiniacıklıbirdilleşöyleanlatıyordu: Yar’in zülfüdür, yüzüdür, dertderyasınasalanbeni Cemâl mum’ununşulesidir, yavaşyakanbeni Tar ûmar olmuşum,beklemedeyim,sevgilimgelmedi! Hüzün evininsakiniyim,geçmiyorzamanımgamsız aşkındanYakûbGül yüzlüYûsûf’un gibiyimçaresiz Sevgilim yok,tabîbimhemgaribimdevatansız rahatımyok,baharsızım, çimensiz “Dertliyim, hâr’dayım, 3/ 2/ için dönmediği ediyor,sevgilisi şikâyet ayrılıktan şiirinde bir başka Bâtî, Melâyê Şah’sın dilberintahtında,kiminfikrûhayalisinsen? Yanmış birtopraktırkalbim,bağırırımcanverinbana Çengel attı,esiraldı;imdadımçıkarhertarafa İçinde aslanburcu gizli,bilmezdimgirmedendaha Yaşın elli,genceciksin,girdim yüzündekiçukura Cennet’in hûrî’si eyceylangözlükiminiçinsin sen? Xeten ceylan’ınıdageçtin,Tatar’da birahusunsen Elbiselerin gül,kametinyüzünlebirgül’sün sen Nazik, incevelatif;çimenliktekibirçiçeksinsen Şeffaf gerdanlı eygüzelcennettekibirincisinsen 140-141 “ bkz. Wer ne sotimateşêdilşehriyaraminnehat” Ma mededkarêmebit‘İnnâFetehnâ’ subhûdem Mam eberpencafiraqêweslêqetnakitkerem İştiyaqa zulfûxalêtêkkirimderyayêxem Pertewa şem’acemalêmindisojitdembi Tarûmar imîntizarşehsuwaraminnehat Mûnisê derd ûxemanimsakinêbeytulhezen Şubhî Ye’qûbî ji‘eşqaYusufê gulpêrehen Bê hebîbim bêtebîbîmhemxeribimweten “Derd ûdaximbêqerarbiharçimen şiiri , Qoğî, a.g.e. ,s. 392; Sadînî, a.g.e. ,s. 105-106; Jiyan, a.g.e. ,s. a.g.e. Jiyan, 105-106; ,s. a.g.e. Sadînî, 392; ,s. Wefaa.g.e. El Qoğî, Wesl, Bê Canan”şiiri Û 49 tek dermanıancaksevgiliyevuslattır: halinin aşk bu yakıcı göre Melâ’ya Yinehazırdı. etmeye feda varlığını tüm dünyevî 52 51 50 çilmez birunsurolaraktakdimediyordu: vazge tamamlandığı aşkın bir kendisiyle ancak yani olarak, âşık bir amade sevgiliye 1/ için görmek kere bir sevgiliyi, benzettiği parlaklığına yıldızın yüzünü Melâ, Âşık Yazdığı uzun mevlîd’le biricik ma’şûk olarak bağlandığı Hz. Peygamber (a.s)’e Peygamber Hz. bağlandığı olarak ma’şûk biricik mevlîd’le Yazdığıuzun Sonuç 5/ 1/ Bazen Melâ, akıcı bir dille sevgiliye övgüler sunuyor, bunu yaparken de kendisini Kalp ateşindeyandım,kül’edöndüm,sevgilimgelmedi! ‘İnnâ Fetehnâ’dırsabahveakşamşâdânedenbeni Fîrâk’ın pençesinedüştümvuslatbuyuretmezbeni bkz. “BaziyêHecrî” şiiri,Sadînî,a.g.e. ,s.144;Jiyan,a.g.e. ,174 bkz. “BaziyêHecrî ” şiiri,Sadînî,a.g.e. ,s.143-144;Jiyan,a.g.e.,173-174 bkz. “GerTu NazıkSorgul İ”şiiri,Sadînî,a.g.e.,s.131-133;Jiyan, a.g.e.,162-164 Bê hîcabane bibînincarek dîdêmkewkebê” “Ya Rebîdîsan muyesserkejibominmetlebê Çare yok,vîsâl’dir aşkımındermanıbenim.!” Böyle kalacak, görünür kiböyledirhalim İçtiğim bumeydendirkendimikaybettiğim “Gönlümün sarhoşluğu bumeydendiriçtiğim Her jiwêmestbûmeûherdêwebîtweye “Mesteya minyadidildevexwarîewmeye Perdesiz göreyim yıldızyüzlüyübirkere daha!” “Ya rabkolaylaştırbanaarzuyubirkere daha Ez ‘aşiqêdiwaneme” Horiya reş kakuî Ez bilbilêmestane me “Ger tunaziksorgul î Kes nebêjin bêwisâlê ‘aşiqadermanheye” 50

Ben âşık’ı-divaneyim.” Sen siyahkaküllühûri’sin Ben bülbül’ü-mestaneyim “Sen nazlıkırmızıbirgül’sün 52 51 Mehmet Cengiz Mehmet -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 235 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 236 Qoğî, Molla Ahmed Hilmî, Mevlânâ, Celâleddin, s163-180 Mermer, Ahmet,“ Kurdo, Qanatê,Tarixa Edebiyata Kurdi, Stokholm,1983,I Jiyan, Rênas,MelayêBateyî İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn, Cizirî, Melayê, Celali),İstanbul, ts.(İhvanneşriyat) Özdenören, Rasim âî Hüseyin, Bâtî, tür SanatDergisi), 2007,sy. 31,s.39-43 Araz, Rıfat, Aclûnî, Keşfü’l-HafâveMüzîlü’l-İlbâs Kaynakça Aşk yiyorum,aşkiçiyorum,aşklayaşıyorum.Vesselâm… sofra, yüreğimdene çekildi.Bentekraroturdumkuruluaşksofrasına:Önümde kaşık, gözeydik ve üzerime dökülen sıcak bir teveccüh… Ayrıldılar, her biri ebedî istirahati arzularından kalbinulvîbahçelerineulaşamazdı. süflî bedenin sürece vazgeçmediği ve tutsaktı ten’de can daha anladım; zaman o Ah gidemedim. onlarla, için gitmek kalktım de Ben üzere. buluşmak zamanda bir başka len… ge- birlikte sıcaklığıyla tüm yüreklerin vardı, bakışlar sıcacık giden Melâ’ya rinden gözle misafirlerin aziz sofradaki eden katık kendilerine onu yoğurup birlikte aşkı ve varlığına işarettir. aşkın asıl gereken görülmesi değil, surete görünen aynada gibi olduğu sûfî’de yıcısı ara- hakîkat her şiirleri geçtiği aşkının kadın Yineyatmaktadır. sevgi beslediği ona de temelinde görmesinin olarak kudret yegâne Allah’ı Melâ’nın olan bağlı aşkla bir tutkulu Habîb’ine Allah’ın sunuyordu. akıllara yaşamayan bîhaber kalbinden lardan aşkını kelimelerin ruhlarına nakşeden melâye Bâtî, şiirleriyle de aynı halini farklı açı Bâtî Melâyê Güzellemesi: Aşk Aşığının Peygamber Bir Ben’de mücadele halindeydi can ve ten. Âşıkların nazarı ulaştı imdadıma, işte göz âleminde mana herhalde, vedalaşacaklardı birden, kalktılar ayağa hepsi Sonra Okuduğu son şiirinden sonra susmuştu Melâ, mütevâzi elbisesine bürünerek. İlmi “İlâhî Aşk Çağrışımlarına Dönüşen Tutku”(Bizim Külliye Üç Aylık Kül- Diwan Mevlîd Fuzûli’de Ben ve Ötesi” (Türkiyat Araştırmaları Dergisi), 1997,sy,3, , Aşkın Diyalektiği Mesnevî (trc. ve Latinize, Osman Tunç-Selman Dilovan), İstanbul,2013 ,(Mecmû’atü’l-Fuyûdât Arzuların Tercümanı(trc. MahmutKanık),İstanbul,1991 Dîwan aCâmi’,Diyarbakır,2004 , Diyarbakır,2013 (trc. Veled izbudak),İstanbul,1995,III , İstanbul,2002 , Beyrut,1422/2001,II çne hz e eh Mla Musa Molla şerh. ve haz içinde, - - - Xânî, Ahmedê, MemûZin(haz.HüseyinŞemrexî),İstanbul,2011 Vakkasoğlu, A.vehbi, GönülÇağlayanıYunus Emre, İstanbul, Türdav Uludağ, Süleyman,“ 1999 Feqiyê, Teyran, Şîrâzî, Sa’dî, Şîrâzî, Hâfız, Sadinî,M.Xalid, Sadînî,M.Xalıd, Rubailer veilkGazeller Hafız Divanı(trc. Abdülbaki Gölpınarlı),İstanbul,1992 Mela Hüseynêbateyî Feqiyê Teyran, İstanbul,2000 h.ed êeîPzn lxn, İstanbul, Alixân), Dêreşî-Pêzanê (hz.Seid Sen’anî av-Şêxê avê Ey Aşk”, DİA,IV, İstanbul,1991,s.11-17 (trc.M.NuriGençosman), Ankara, 2001 , İstanbul,2013 Mehmet Cengiz Mehmet

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 237

* ilmi icazetalmıştır. ondan ve bitirmiş diliminde zaman bir kısa gibi yıl buçuk Temer’denbir Molla lerin Sarf, Nahiv, Hadis, Tefsir, Hadis Usulu, Fıkıh, Fıkıh Usulu, Mantık, Belağat gibi ilim yürümüştür.uğraşmıştır.kilometrelerce tahsiliyle için almak derslerini günlük Bazen ilim da ilim kadar akşama vaktinden Öğle yapmıştır. çobanlık çalışmış, için geçimi evin kadar vaktine öğle saatlerinden erken Sabahın sönmemiştir. zaman hiçbir aşkı ilim içindeki rağmen zorluklara bütün ancak geçmiş, meşakkatli oldukça hayatı ilim Seyda’nın etmiştir. devam yanında Temer’in Molla Seyda olan âlimlerinden büyük Nezir, askerlik dönüşünde arada geçen sürenin de etkisiyle büyük bir iştiyakla yörenin ilim tahsil ve tedrisine devam etmiştir. Güçlü hafızası ve kıvrak bir zekası olan Molla yerden kaldığı sonrası askerlik rağmen, kalmasına uzak ortamından ilim sırdada Bu babalarından icazetalmıştır. çoğu ve koymuş yoluna ilim evlatlarını bütün Seyda gelmiştir. dünyaya çocuğu bir on toplam üzere olmak kız beşi erkek, altı Seyda’nın izdivaçtan bu evlenmiş, zıyla kı- Efendi’nin Mehmet H. olan akrabaları kendi önce Askerlikten etmiştir. yardım diğer yandan evde en büyük erkek çocuğu olması hasebiyle, evin geçiminde babasına uğraşırken tahsiliyle ilim yandan bir yıllarında gençlik Nezir, almıştır.Molla mâdan Hasan Molla ğan, Yiğit,Mustafa Molla YiğitIrak’tatahsillerini ilim ule- gibi yapmış Akdo- Selim Molla Ğaziya, Muhammed-i Molla ilimlerini Hadis ve Fıkıh ardından başlamış, göndermiştir.okumaya yerlere köyünde çeşitli kendi için Kur-an’ıKerim’i tarafından konulmuştur. süre sonra babası Yusuf Efendi’yi ziyaret eden büyük âlim ve veli Molla Yakupkısa doğumundan Efendi İsmi YusufEfendi’dir. Babası Akdoğan’dır.Soyadı doğdu. sinde nahiye (‘Pirosa’) Bölücek ilçesinin Beytüşşebap bağlı iline Hakkâri eskiden ayında, Seyda Molla Nezir, 1969-1971 yıllarında askerlik görevini Denizli’de yapmıştır. Denizli’de görevini askerlik yıllarında 1969-1971 Nezir, Molla Seyda tahsili ilim tarafından YusufEfendi babası iken yaşta küçük henüz Nezir Molla B. GENÇLİĞİ, TAHSİLİ VE YETİŞMESİ Kasım yılının 1950 Yusufel-Birosî, b. Nezir Muhammed Molla Şeyda adı Tam A. DOĞUMU Beytüşşebap Müftü Vekili MOLLA MUHAMMEDNEZİR BEYTÜŞŞEBAPLI BİRÂLİM:

Kadir BİLDİK - - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 239 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 240 Beytüşşebaplı Bir Âlim: Molla Muhammed Nezir Muhammed Molla Âlim: Bir Beytüşşebaplı ers alyteie ea emkei. ılr çrsne eitrii i çk talebe doğu illerindeimamolarakgörev yapmaktadır. çok bir yetiştirdiği içerisinde Yıllar etmektedir. devam faaliyetlerine tedris setler yayınlayarakbirçokkonudatoplumuaydınlatmıştır. ka- konularında irşad ve fıkıh katılmış, seminere ve konferans birçok arasında yılları gitmiştir.Haremeyn’e 2000-2014 defa birçok sonra başlamıştır.tarihten vermeye Bu ders külliyede bu kullandığı olarak medrese bitirmiştir.sonra sürede tarihten kısa Bu yazmıştır. durduğu çeşitli sol fikirlere, kominizme ve şia düşüncesine birkaç risale ile reddiyeler karşı Seyda, yapmıştır.dönmede vurgu Bu ısrarla önemine olmanın cemaatinden net sün - ehl-i etmiş, mücadele düşüncesiyle şia ve fikirlerle sol çıkan ortaya Hakkâri’de yıllarda o Seyda, aksatmamıştır. hiç bunu ve etmiş devam okutmaya derslerini rese bir yandan imamlık vazifesini ifa ederken diğer yandan görev yaptığı camilerde med- Sonrasında 11 yıl Gazi Mahallesinde H. İbrahim Camiinde imamlık yapmıştır. Seyda, etmiştir.devam vazifesine imamlık Camii’nde Sait H. olan Camisi Merkezi kâri’nin Dört yıl, Pehlivan Mahallesindeki bir camide görev yapmıştır. Daha sonra 3 sene Hak- yılının başında Hakkari il merkezine yerleşmiş ve resmi imamlık görevine atanmıştır. Köyü’nde bu süre zarfında imamlık yapmış, talebe yetiştirmeye devam etmiştir. 1978 etmiştir.ikamet köyde bu yakın Kırıkdağ seneye 2 ve yerleşmiş oraya Seyda’da layı, do- yerleşmelerinden Köyüne Kırıkdağ Hakkâri’nin akrabalarının 1976’da, etmiştir. imamlık yaptı. Seyda 1975 yılında 25 yaşında Haremeyn’e gitmiş ve hac farîzasını ifa onu tekrarkaimkılmakiçinuğraşmaktaydı. inancın zayıfladığı, Hz. Peygamberin ahlakının ve sevgisinin azaldığına inanmakta ve dönemde yaşadığı barındırmıştır.İslam evinde Çünkü kendi durumunda ihtiyaç mını na rağmen öyle ki kendi evinde, ev nüfusu kalababazı zamanlar öğrencilerden bir kıs- zorluklara rağmen Seyda ilim tedrisini terk etmemiştir. Kendi ailesi kalabalık olması Bütün çekiyordu. sıkıntı çok Seyda dolayı olmasından fakir çok Köylülerin yorlardı. bulunu- yardımda bir az Seyda’ya köylüler için giderler gene üzere olmak başta leri şahsiyet haline gelmiştir. İlim tedrisatı esnasında öğrencilerin ve medresenin giderler bir tanınan bölgede sürede bir kısa ve başlamış tedrisine ilim sonra hemen aldıktan etmiştir.elde başarı bir edilemeyecek mukayese İcazet emsalleriyle okuduğu beraber Molla Nezir, ilmî icazet aldıktan sonra tasavvuf ve tarikat adabını öğrenmek ve öğrenmek adabını tarikat ve tasavvuf sonra aldıktan icazet ilmî Nezir, Molla D. TASAVVUFÎ HAYATI Halen olmuştur. emekli görevinden resmi yaşında 65 yılında 2013 Nezir, Molla inşaatı başlayıp inşaatına Kursu Kuran ve Camii Rahman Halil-ur yılında 1996 fahri sene 4 giderek Köyü’ne Oymak Beytüşşebab’ın yılında 1972 Nezir, Molla Seyda, geçiren tahsiliyle ilim bölümünü bir büyük gençliğinin ve Çocukluğunun C. MÜDERRİSLİĞİ - - eâu â aeel utzlt elsünt ve’l- cemâati ehlüssünneti mu‘teziletü halefe’l mâ “Beyânu tanesi yazmıştır. risâle bir birkaç risalerinden Yazdığı da konuda bu ve etmiş redd varsa ne aykırı Sünnete Ehl-i inancını vetasavvufîahlakıanlatmayaöğretmeyeçalışmıştır. Sünnet Ehl-i almış, kaleme konularda gösterdiği hassasiyet de eserlerini nedenle Bu inanmasıdır.bozacağına ahlakını ve inanç gençlerin özellikle fikirlerinin şia ve lerin görüş- sol çıkan ortaya çevrede yaşadığı nedeni Bunun vermiştir. ehemmiyet büyük talebeleriyle birlikte teheccüd kılan Molla Nezir, gençlerin İslam ahkıyla yetişmesine Ramazanlarda kılan, cemaatle sürekli namazlarını eden, tatbik hayatında lattıklarını An- vardır. muhabbeti ve hürmeti bağlılığı, sıkı esaslarına ve inanç İslam Nezir’in Molla arkasında bunların desteklemiştir.Bütün onları ve etmiş teşvik de talebelerini hususunda yaygınlaştırmak faaliyetlerini tedris ve açmak Medrese sürdürmüştür. de Kursu ve medrese altında başladığı tedris faaliyetlerini daha sonra yaptırdığı Kur’an şartlar zor etmiştir.yıllarda devam İlk vermeden ara de döneminde emeklilik gibi ğu tini aldıkatan sonra başladığı tedris hayatı fahri ve resmi imamlık dönemlerinde oldu- halen devametmektedir. inşaat olup başlamış inşaatı medrese bir kişilik 100 beldesinde Derecik bağlı çesine il- Şemdinli Hakkari’nin talebesi bir katkılarıyla Seyda’nın bitirmiştir.Aynışekilde da yılında 2014 başlamış, inşasına medresenin bir gündüzlü) diğerleri yatılı 200’yü gereği ilim ve irşad hizmetlerini yürütmektedir. 2009 yılında Van’da 400 kişilik (150- görev verdiği tamamlar.Şeyhinin terbiyesini tasavvufî ve alır hilafet Abdulbaki’den Şeyh Abdulbaki Erol’aintisapetmiştir. kardeşi yürüten hizmetini irşad edince, vefat Raşid Muhammed Şeyh yılında 1993 da devam etmiştir. Molla Nezir, Şeyh Muhammed Raşid’in yanında dört yıl kalmıştır. ikamet eden Şeyh Muhammed Raşid Erol’a intisap etmiştir. Tasavvufî eğitimine bura- girmiştir. arayışına mürşid bir yeni kendisine Nezir Molla üzerine etmesi vefat yılında 1987 sonra; süre bir kısa almıştır.Muhammed’in eğitim Şeyh tasavvufî Ancak müddet bir kendî’yi bulmuş ve ona intisab etmiştir. İlk mürşidi olan Şeyh Muhammed’in yanında son devrin büyük mürşidlerinden olan Şeyh Diyarbakır’da Muhammed Şerif el-Arab- eğitimini almak için kâmil bir mürşid arayışlarına girmiştir. Bu arayışının nihayetinde Molla Nezir, Ehl-i Sünnet inancını yaşamaya ve yaşatmaya kendisini adamıştır. kendisini yaşatmaya ve yaşamaya inancını Sünnet Ehl-i Nezir, Molla Molla Nezir, hayatını ilim ve irşad faaliyetlerine adamış bir şahsiyettir. İlmi icaze E. ESERLERİ VE GÖRÜŞLERİ Şeyh meşhur namıyla Sani Gavs-i gelir.yılında gidip 2000 Menzil’e yıl 7 Seyda, köyünde (Menzil) neticesinde Durak arayışı ilçesi mürşid Kahta Bu ili Adıyaman ”dir. Bu kitap henüz basılmamış olup bilahare basılacaktır.Tasavvufunkay- bilahare olup basılmamış henüz kitap Bu ”dir. Kadir Bildik Kadir - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 241 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 242 konular işlenmiştir. Bueserlerharicindebazıküçükrisâleleridebulunmaktadır. bazı ilgili bidat ve akide meseleler, bazı tasavvufi yazılmıştır.Eserde olarak reddiye fikirlere yanlış bazı karşı Sünnet’e Ehl-i Eser bulunmaktadır. eseri yazılmış adında çıkacaktır.yakında olup halinde basım taplar Ayrıca“Mefhûmu’t-tevessülSeyda’nın “İttibâu’l-ulemâi ve beyânu’t-taklîdi ve delâilü’t-tasavvuf” nağının Kitap ve Sünnet olduğu, tasavvufsuz bir yaşantının eksik olacağı hakkında da Nezir Muhammed Molla Âlim: Bir Beytüşşebaplı adlı bir eser yazmıştır. Ki- ” C- KÜLTÜR VE TURİZM

V. OTURUM 15.45 - 16.30 Oturum Başkanı Prof. Dr. Hüseyin MISIRDALI

Beytüşşebapta Sosyal Yapı (Aşiretler ve Giyim Kültürü) Öğr. Gör. Nurdan ŞARMAN

Şırnak Ve Çevresinde Turizm Potansiyelinin Değerlendirilmesi Öğr. Gör. Sedat ÇELİK

Beytüşşebap Bölgesinde Arıcılık ve Beytüşşebap Balı Habib AŞAN (Şırnak Arıcılar Birliği Başkanı) Her kesê guhdarê mewlûda Nebî Dergehê mizgînîyan dê lê vebî

Her kim kulak verir Mevlid-i Nebi’ye Müjdelerin kapısı açılır o kimseye * ilginç veçekicikültürelunsurlarıisekuşkusuzkigiyimkültürleridir ğımsız diğerbazıaşiretveyabenzeritopluluklaraevsahipliğiyapmaktadır Ertuşi Konfederasyonu’na ve bu konfederasyona sonradan dâhil olmuş aşiretlere, ba- kapsayan aşireti fazla birden beri, geçmişten ilçesi Beytüşşebap Şırnak’ın olan biri mına yakınınınkültürel-sosyalyapısınıifadeedenencanlıunsurlardanbirisidir tama yöresinin Şırnak bulunan Bölgesi’nde Güneydoğu Anadolu da kısmı bir Doğu kısmı bir topraklarının sistemi, aşiret çıkan karşımıza olarak olgusu sosyal önemli en dürmektedirler (Hacettepe,2000). sür varlıklarını Bölgesi’nde Doğu ve Güneydoğu da çoğunluğu büyük aşiretlerin Bu koymaktadır.ortaya yapı sosyal bir sahip oluşumuna aşiret %5’i nüfusunun Türkiye 2006: 82). (Bruinessen, birimdir bir sosyo-politik sahip içyapıya bir özgü kendine ekonomik) (dolayısıyla olan de bütünlüğü toprak genellikle örgütlenmiş, temelinde akrabalık dürmektedirler ( sür varlıklarını Bölgesi’nde Doğu ve Güneydoğu da çoğunluğu büyük aşiretlerin Bu koymaktadır.ortaya yapı sosyal bir sahip oluşumuna aşiret %5’i nüfusunun Türkiye değinilmektedir. aşiretlerin her birinin kendi içerisindeki alt yapılarına ve aşiretlere ait giyim kültürüne meye dayanan bu çalışmada Beytüşşebap’ta yaşamış ve yaşamakta olan aşiretlere, bu Beytüşşebap’ta yaşamış veya yaşamakta olan aşiretli toplulukların göze çarpan en Bu çalışmada ele alınan ve aşirete dayalı sosyal yapının en güçlü olduğu yerlerden Bölgesi’nin Anadolu Güneydoğu ve Anadolu Doğu kadar günümüze Geçmişten göre Nüfus hesaplamalara Hacettepe bazı geliştirdiği Enstitüsü’nün Araştırmaları ve dayanan ataya bir ortak varsayılan olduğu gerçek da ya gerçek aşireti; Kürt Özet Öğr. Gör., ŞırnakÜniversitesi,e-mail: [email protected] Hacettepe Nüfus Araştırmaları Enstitüsü’nün geliştirdiği bazı hesaplamalara göre Nüfus hesaplamalara Hacettepe bazı geliştirdiği Enstitüsü’nün Araştırmaları GİRİŞ görüş- derinlemesine yöntemlerinden araştırma nitel olarak yoğun Metodolojisi BEYTÜŞŞEBAP’TA SOSYAL YAPI (AŞİRETLER) http://www.hacettepe.edu.tr/nufusarastırmaları/htm). VE GİYİMKÜLTÜRÜ Nurdan ŞARMAN . . . - - - *

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 245 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 246 gelenek ve göreneklerin devamı gibi gereksinimler nedeniyle genişlemiş ve uzaktan ve genişlemiş nedeniyle gereksinimler gibi devamı göreneklerin ve gelenek karşılanması, iyi daha ihtiyaçların ekonomik korunmak, etkin daha karşı tehlikelere li birnüfusavehızlınüfusartısınasahiptir. Beytüşşebap’ta Sosyal Yapı (Aşiretler) ve Giyim Kültürü Yapı ve Giyim Sosyal (Aşiretler) Beytüşşebap’ta 2 1 2006.) (Bruinessen, birimdir bir sosyo-politik sahip içyapıya bir özgü kendine ekonomik) (dolayısıyla olan de bütünlüğü toprak genellikle örgütlenmiş, temelinde akrabalık hip topluluklaraveyöreyegelenekselgiyimkültürünedeğinilmektedir meye dayanan bu çalışmada Beytüşşebap’ta yaşayan aşiretlere, aşiretsel normlara sa- ettirmeleri bakımındanönemlibircazibeyesahiptir. ması ve bu toplulukların günümüzde de yoğun olarak geleneksel giyim tarzını devam kültürüdür. giyim geleneksel ki kuşkusuz ise olanı çekici ilgi en kültürün ait Aşiretlere miştir. şekillendir biçimini yaşam insanının yöre beri geçmişten yapı sosyal çıkan ortaya olarak sonucu bir çıkmaktadır.biçiminin karşımıza yaşam olarak bağlı bölge Aşirete olduğu güçlü en kültürünün ve yapısının aşiret yörede ise ilçesi Beytüşşebap nak’ın birisidir.unsurlardan canlı en eden ifade yapısını sosyal kültürel- yakınının mına Şır tama yöresinin Şırnak bulunan Bölgesi’nde Güneydoğu Anadolu da kısmı bir Doğu kısmı bir topraklarının sistemi, aşiret çıkan karşımıza olarak olgusu sosyal önemli en ilişkiler, yasamabiçiminehâkimolandavranış biçimlerindendir. halen günümüzdedekoruyabilenbiryapıdır. Aşiret, esasında bir kan bağıyla başlayan bir örgütlenme biçimi olup zamanla dış zamanla olup biçimi örgütlenme bir başlayan bağıyla kan bir esasında Aşiret, Aşirette toplumsalyapınınözelliklerinişuşekildesıralayabiliriz(Kartın,2005.) ve dayanan ataya bir ortak varsayılan olduğu gerçek da ya gerçek aşireti; Kürt 1. Aşiret Kavramı görüş- derinlemesine yöntemlerinden araştırma nitel olarak yoğun Metodolojisi yap- sahipliği ev topluluğa fazla birden sahip yapısına aşiret gerek Beytüşşebap Bölgesi’nin Anadolu Güneydoğu ve Anadolu Doğu kadar günümüze Geçmişten Lisans Tezi, Kayseri. s:53 Yüksek Enstitüsü, Bilimleri Sosyal Üniversitesi Erciyes Siyaseti . AşiretlereYönelik Anadolu’daki ğu KARTIN, C. (1992).Mustafa Kemal Atatürk’ün MilliMücadele Döneminde Doğu Anadolu veGüneydo İletişim Yayınları: İstanbul.s:82 M.V.(2005). BRUİNESSEN, 4. Göçebe ya da yarı göçebe bir yasama biçimine sahip olmaları hasebiyle hareket dayanan duygusuna biz statü, gelen doğuştan itaat, mutlak bağlılık, Otoriteye 3. özelliklerini kültürel yanıyla, bu olup, sahip biçimine toplum bir 2. kapalı Aşiret, 1. Sosyalbirorganizasyon olarakaşiret,gelenekçibirtoplumsalörgüte sahiptir. 1 , (Çev: Banu Yalkut).Banu (Çev: Baskı), (4. Devlet Şeyh, Ağa, Devlet, ve Aşiretler . 2 : - - - - - müş olupsosyalbiryapıyanındasiyasalniteliğidekazanmıştır gibi gruplarla (sülalelerle veya aşiretlerle) birleşerek daha da büyük bir yapıya dönüş- vs. etnikteki veya din farklı veya paylaşan birimini yerleşim aynı bulunan, bağı kan 3 birçoğu günümüzdeisegenellikle konfederasyondanbağımsızhareketetmektedirler bir siyasiyapıdırdenilebilir. güçlü daha alan içerisine topluluğu veya aşiret fazla birden olup yapı bir üstü aşiret konfederasyon, etmektedirler.halde hareket O birlikte konuda birçok olup içerisinde mektedir: çocuklu aileyapısıönemsenmektedir. çok ve evlilik içi grup için büyümesi kabile/sülalenin veya Aşiretin olgudur. sahip husumet deolsabaşkaaşiretlerekarşıbirleşirler. arasında kabileler olur.Aynıaşiretteki etkili korumada karşı düşmanlara kendini da Eskiden konfederasyon çatısı altında birleşmiş ve birlikte hareket eden aşiretlerin eden hareket birlikte ve birleşmiş altında çatısı konfederasyon Eskiden ittifak bir aralarında kendi aşiretler bulunan altında çatısı konfederasyon Aynı 2. Bruinessen, s.82. 1. Beytüşşebap aşiretlerinin hiyerarşik örgütlenmesinin aşağıdaki gibi olduğu görül- Günümüzde isegenişailegittikçeyeriniçekirdekaileyebırakmaktadır Evlenme, hem soyun devam etmesi hem de aşiretin büyümesinde en büyük öneme çok en dayanışma bu olup güçlü çok dayanışmaları içlerinde kendi Aşiretlerin Gerçek bir konfederasyona veya konfederasyon benzeri bir oluşuma bağlı olma bağlı oluşuma bir benzeri konfederasyon veya konfederasyona bir Gerçek aşiretler veyatopluluklardakatılmışlardır. bağı bulunmayan ve bu aşiretlerle aynı veya farklı etnik din ve kökenden olan kan aşiretlerle konfederasyondaki bu ise sonra daha çatısına konfederasyon bir oluşan esasıyla bağı kan Temeldekavuşmuştur. yapısına konfederasyon zamanla çatı bu olup konusu söz çatı bir oluşan aşiretten fazla birden bağlı bağıyla kan birbirine de Böylece kavuşmuştur. yapısına aşiret de nişledikçe ge- çoğalıp ise sonra daha (bavik) sülale/kabile birer evvela nesiller oluşan Konfederasyonları: Aşiret Emirliği’nin yönetimialtındaydı. (Bruinessen, 2006: 82) zileşme politikaları sonucu 19. y.y’da buemirliklerin varlığına son verilmiştir yarı-devletbiçimindeki örgütlenmeler idi. Ancak Osmanlı Devleti’nin merke örgütlenmeler, bulunduğubu “emir”lerin başlarında ve toplayan bünyesinde toplulukları dışı aşiret ve aşireti sayıda çok kadar yüzyıla 19. biçimidir. me Emirlikler: Emirlikler, Kürtler’in en yüksek toplumsal ve siyasal örgütlen siyasal ve toplumsal yüksek en Kürtler’in Emirlikler, 3 . 19. y.y’dan önce Şırnak yöresi aşiretleri Cizre- Botan Aynı atadan (baba) gelen kişilerin her birinden her kişilerin gelen (baba) atadan Aynı . Nurdan Şarman Nurdan . - - - .

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 247 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 248 lar aşiretlerden, aşiretler baviklerden, bavikler maliklerden malikler ise kilfetlerden ise malikler maliklerden bavikler baviklerden, aşiretler aşiretlerden, lar lanabilir: Konfederasyon -aşiret- bavik (sülale, kabile)- malik- kilfet. Konfederasyon- de kendiiçerisindemalikolarakadlandırılanbirdenfazlaalt yapıyasahiptir kavuşmuştur. statüsüne bavik ve oluşturmuş sülale veya kabile bir ayrı sonra daha ise malikler yen daha büyük sülale veya kabilelere dönüşmüştür. Kendi içinde çok fazla çoğalıp büyü- maliklerin olduğu bir yapıya dönüşmüştür ki bu yapılar daha sonra “bavik” adı verilen de çoğaldıkça yeni maliklere ayrılmıştır. Bu da zamanla aynı kökenden kopmuş farklı lanılan kavramdır. Bavikaynızamandasoyanlamınadagelmektedir. yan bağımsızaşiretlerdevardır. Kültürü Yapı ve Giyim Sosyal (Aşiretler) Beytüşşebap’ta 6 5 4 etmektedir. ifade grupları belirgin daha soyu kilfet kullanılmaktadır.Ancak de kelimesi “kilfet” bazen yerine Malik taşıyabilmektedirler.yöresinde da Şırnak soyadları farklı birlikte taşımakla soyadı aynı genellikle aileler Bu etmektedir. ifade aileyi farklı fazla den Toparlayacak olursak aşiretin örgütsel hiyerarşisi büyükten küçüğe şu şekilde sıra- Bavik kavramı aşiretin en büyük alt yapılarından her birini ifade eder ve her bavik Baviklerin oluşumu ise şu şekildedir.şu içlerin ise kendi oluşumu yapılar Baviklerin olan statüsünde Malik 3. • Çoğu kez sülale veya kabileyle aynı anlama gelen “bavik” Bavik kelimesi Kürtçe’de babaanlamına gelen “bav”kelimesindentüremiştir. Bruinessen, s.98. Bruinessen, s.82. “Malik” kavramı aynı babanın soyundan gelmiş ve amcazade (pismam) olan bir olan (pismam) amcazade ve gelmiş soyundan babanın aynı kavramı “Malik” • Malik: Aşireti oluşturanaltyapılaraşağıdakigibidir: 4. birimdir (Bruinessen, 2006) (Bruinessen, birimdir olan (dolayısıyla ekonomik) kendine özgü bir içyapıya sahip sosyo-politik bir de bütünlüğü toprak genellikle örgütlenmiş, temelinde akrabalık ve dayanan ataya bir ortak varsayılan olduğu gerçek da ya gerçek aşireti; Kürt Aşiret: (Bruinessen, 2006:98) tanımlamaktadır olarak yapı bir oluşan sonucu davranması ortak ve meleri gör ayrı diğerlerinden kendilerini hanelerin gelen atadan da ya büyükbaba, baba, aynı sülaleyi Brunissen, Bavik: ve (Kabile) Qebîle (Sülale), Silole Aşireti Oluşturan Alt Yapılar: veya aşiretedahasonrakatılmışgruplardavardır. bulunmayan bağı kan kollarıyla ana aşiretin beraber olmakla bağı kan leriyle 5 . 4 . Aşireti oluşturan alt yapıların genellikle birbir genellikle yapıların alt . oluşturan Aşireti 6 ise yörede en çok kul- . - - - - 2006: 259) gelenler) vb.şeklindeönüne“Mala”kelimesialarakadlandırılır soyundan (Quto’nun Quto Mala aileler), gelen soyundan (Hesen’in Hesen Mala vik, kan bağı zayıflamaktadır. Aşiretlerde her bir Silole (Sülale), Qebîle (Kabile) veya Ba- gidildikçe büyüğe küçükten veya yukarıya aşağıdan sıralamada eder.Bu devam dek gelene haneye olan yapı küçük en bölünmeler sonrada kilfetlerden ve Malik oluşur. 7 aş br ilk aldğ d grlr Dğr şrt espaıa rna aa zengin daha oranla mensuplarına aşiret Diğer görülür. da sağladığı birlik bir karşı aşiretler diğer çözüp çatışmaları arasındaki aşiretin birkaç bazen maktadır.Reislerin bulun - de görevleri gibi alma önlemler dönemlerinde kıtlık ve kuraklık seçme, yayla kiralama, otlak sıra, yanı faaliyetlerinin bu sayılabilecek siyasi Reisin sorumludur. sürdürülmesinden ilişkilerin ahenkli arasında kabileleri aşiretin korunmasından, ğün üstlenmekteyken bazı aşiretlerde ağalar sömürücü ve diktatör bir misyon üstlenmiştir. bir sistemdir. Ayrıca bazı aşiretlerde ağalar koruyucu, uzlaştırıcı gibi rolleri daha fazla demokratik daha ise aşiretlerde bazı iken sistem bir feodal oldukça aşiretlerde kimi Aşiretlerde sosyal tabaklaşma da en genel şekliyle aşağıdaki gibidir (Bruinessen, gibidir aşağıdaki şekliyle genel en da tabaklaşma sosyal Aşiretlerde Aşiret reisi veya ağa evvela aşiretin yönetiminden, öteki aşiretlere karşı üstünlü- karşı aşiretlere öteki yönetiminden, aşiretin evvela ağa veya reisi Aşiret Ağalık sistemi her aşirette aynı otoriter sistemi ifade etmemektedir. Ağalık sistemi • • 3. Zanaatkârlar, âlimler, dinadamları(şeyh,seyyid,mollavb.) 2. Aşiret ağalarıvediğerönemlikişiler 1. Mîrve Ailesi Bruinessen, s.259. edilen aileveyaailelerdenseçilmektedir. tedir. Aşiret reisi veya ağa genellikle geçmişten beri aşiretin ileri geleni kabul aşirete kan bağı ile bağlı olmakla beraber istisnalar da söz konusu olabilmek genellikle de reisleri bağlıdır.Aşiret lidere veya reis ağa, ettiği kabul ortak konfederasyonun reisi aşiret ise bağlı konfederasyona bir aşiret Eğer vardır. de aşiretler olan lideri veya ağa bir ait kendine yalnızca yapısının alt bir her beraber olmakla bağlı reisine/ağasına aşiret bir ortak genellikle liderler veya bulunmaktadır.lideri aşiret veya ağası bir ağa Bu (bavik/malik) da yapısının vardır.ağası veya geleni ileri bir lideri, bir reisi, bir Ayrıcaalt bir her aşiretin Axa (Ağa) veya Aşiret Reisi: Aşiretlerin her birinin her dönemde kendine ait y.y’da êmirlerinkonumlarını kaybetmişlerdir. 19. bulunmaktaydı. bağlı itaatle kendisine ağaları aşiret tüm ve konfederasyon topraklardaki yönettiği olup yöneticisi düzey üst en Emirliğin Emir: 7 : . Nurdan Şarman Nurdan -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 249 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 250 lerdir. bahsetmiş olduğundan konumunda lider bir üstlenen rol bir uzlaşıcı ve demokratik de değil konumunda “ağa” bir gibi eskisi artık kişinin bulunan başında aşiretlerinin birçoğu mensuplarının aşiret yaptığımız görüşme yöresinde yitirmiştir.Şırnak dukça ol- işlevini ve önemini de geleneği ağa aşirette birçok başlamasıyla kazanmaya yapı kabul görmüştür. herkesçe saygınlıkları olup kişiler oynayan rol büyük iletişimde aradaki aşiretlerle diğer ve kabileleriyle diğer aşiretin ağasıyla, aşiretin kabilenin danışılan, bilgilerine konularda gibi yapma aracılık kişiler,yürütme, nitelendirilen fikir larla çözme, sorun Moqöl (Akıllı), Rihspî (Beyaz Sakallı), Pêşkeş (İleri Gelen) Mezin (Büyük). Bu sıfat- vardır.adlandırmalar çeşitli kullanılan için kişiler şekildedir: şu ise adlandırmalar Bu sinde kabul görmüş, tecrübesine ve bilgisine güvenilen ileri gelen kişiler de vardır. Bu mahir biryapıdadırlar(Kartın,2005:51) kadar edebilecek idare insanları becerikli, genellikle reisleri aşiret olan konumda bir Kültürü Yapı ve Giyim Sosyal (Aşiretler) Beytüşşebap’ta 8 ııdn or ) eil sbpel yşnn sys çtşaa, şilk kn davaları kan işsizlik, çatışmalar, (siyasi yaşanan sebeplerle çeşitli ) sonra yılından aynı aşiretin kollarının ikamet yerleridir. Ancak günümüze gelene dek (özellikle 1980 yörelerden gelengöçebeaşiretlerekiralamaktadırlar. bir çoğunluğu günümüzde tamamen yerleşik hayata geçmişlerdir ve yaylalarını başka büyük çok aşiretlerin yöresindeki Beytüşşebap yaşamışlardır.Ancak (deşt) laklarda kış- ise kışları (zozan) yaylaklarda yazları olup sahip tarzına yaşam göçebe yarı den eski- çoğunluğu büyük aşiretlerdir.aşiretlerin (koçer) dışındaki Tam aşiretler göçebe göçebe tam ve aşiretler göçebe yarı gundi), veya (dêmani aşiretler yerleşik Bunlar olarak kabuledildiğisonucunuçıkarmaktadır. özellik bir sağlayıcı itibar tarafından insanı yöre olmanın dahil aşirete bir da dır.Bu taşımakta de niteliği tabir bir kullandıkları için küçümsemek köylüleri aşiretsiz lerin veya “Kirmanç” denmektedir. “Reiyat” veya “Kirmanç” aynı zamanda aşiretli köylü- üüüd mdrlşei eks v aielrn itke aa eortk bir demokratik daha gittikçe aşiretlerin ve etkisi modernleşmenin Günümüzde Köylerde çoğunlukla bir aşiretin bir kolu yaşar ve birbirine yakın köyler genellikle Aşiretli köylüler kendi aralarında yaşam biçimine göre üç ana sınıfa ayrılmaktadır. “Reiyat” bunlara ki vardır de sülaler olmayan sahip yapısına aşiret bir Herhangi içeri kabile otoritesi rastlanan yapısında alt bir her aşiretin dışında ağalar Ortak Kartın, s.51. lıklarda önemlibiruzlaştırıcıyönüvardır. anlaşmaz ve kavga arasındaki kabileler veya aşiretler özellikle şeyhlerin alan otoritedir.sosyal ve dini bir kişiliklerinden önemli dini rebilen Saygınlıklarını yönlendi ve bağlayabilen kendine aşireti fazla birden Şeyhler (Şeyh): Şêx - 8 . - - - - - sınırları içerisindekibüyükaşiretleri oluşturmaktadırlar. Beytüşşebap zamanda aynı bunlar olup aşiretleri Qeşûran ve Giraviyan Jîrîkî, ran, Konfederasyonu’na mensup beş aşiret bulunmaktadır. Bu aşiretler; Gewdan, Mamxû- Ertûşî Beytüşşebap’taAvrupa’yadağılmışlardır. ve illerine çeşitli Türkiye’nin sinde netice göçler da kısmı bir aşiretlerin Bu yaşamaktadırlar. bölgelerinde Suriye Irak, ğıdaki gibidir: mezhep olarakbirbirindenayrılmışolanNasturiveKeldanitopluluklardır varlık göstermişlerdir. Bunlar Hıristiyan inancına mensup Süryani halklardan olan ve yörede da gruplar ırktan ve din etnik başka beraber olmakla azınlıkta sayıca dışında aşiretleri Müslüman olmuşlardır.Kürt dâhil Eskiden mezhebine Şafii İslam’ın Sunni ile kabulü İslamiyet’in tamamı aşiretlerin bu mensup Yezidiinancına veya Zerdüşt konuşmaktadırlar. Büyük çoğunluğunun kökeninin Irak’tan geldiği bilinen ve eskiden kolları başkabölgeleredağılmışlardır. aşiretlerin neticesinde değiştirmeler yer dışındaki göç zorunlu ve göçler zorunlu vb.) Ertûşî Konfederasyonu’na dâhil bu beş aşiretin yanı sıra ilçede aşiret statüsünde aşiret ilçede sıra yanı aşiretin beş bu dâhil Konfederasyonu’na Ertûşî Hakkâri, Van, aşiretler, bu olup oluşmakta aşiretten 14 Konfederasyonu Ertûşi - DiğerKabileler(KüçükKabileler/QebîleyênHûrîk) - ErtûşîKonfederasyonu Beytüşşebapta yaşayan aşiretler veya aşiret benzeri yapılara sahip topluluklar aşa- 1.1. Beytüşşebap’tagünümüzde yaşayan aşiretlerin büyük çoğunluğu Kürt olup Kürtçe • • • • • • • • • • Beytüşşebap’ta Yaşayan Aşiretler Bilbêsî Elkî Hemkîn Batê Pîrusî Qeşûran aşireti Giravîyan Aşireti Jîrîkî Aşireti Mamxûran Aşireti Gewdan Aşireti Nurdan Şarman Nurdan . -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 251 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 252 yal anlamdabuaşiretlerleyoğunbiretkileşimvepaylaşımiçerisindeolmuştur sos- ve kültürel olduğundan paylaşmış coğrafyayı aynı aşiretleriyle Ertûşî zaman her vardır.de söyleyenler olmadığını Giraviyan olsa dahi doğru bilgiler bu Ancak Aşireti tıldığı söylenmektedir. Hatta bu aşiretin Ertûşî Konfederasyonu’na hiçbir zaman dâhil ka- sonra daha konfederasyona bu ve suptur.olmadığı kökenli Ertûşî esasen Aşiretin Hûrik (KüçükKabileler)”olarakadlandırılmaktadırlar. “Qebîleyên kabileler Bu vardır. de kabileler sahip normlara aşiretsel ancak olmayıp Kültürü Yapı ve Giyim Sosyal (Aşiretler) Beytüşşebap’ta ve Irak’agöçetmiştir. Adana Mersin, İstanbul, Van,ötürü Nusaybin, çatışmalardan yaşanan bölgede sonra yılından 1990 da kısmı yaşamaktadırlar.bir de Aşiret’in ilinde Hakkâri, dışında bap Beytüşşe- mensupları aşiret olup Beytüşşebap merkezi biridir.Aşiret’in aşiretlerden müzdeki ağalarınınisimleriiseaşağıdakigibidir: günümüzde Aşağıdere Köyü’ne(GundêKeleJêrê)bağlıbirmahalledir. bilinen Qesîr veya Setkar (Hisarkapı) olarak adlandırılan köyde yaşamaktadır. Bu köy ne göçetmişolupdiğerbölümüdeBeytüşşebap’ta kalmıştır. arasındaki anlaşmazlıktan ötürü ikiye ayrılarak bir bölümü Van’ın Çatak (Şax) ilçesi göç etmişlerdir. deki çeşitli sorunlardan ötürü Adana, Ankara ve Mersin illerine de topluluklar halinde bölge- yılda otuz son yaşamaktadırlar.zamanda illerinde aynı kâri mensupları Aşiret Giravîyan (Giravî) Aşireti Ertûşî Konfederasyonu’nun Hacı Mend Kolu’na men- Kolu’na Mend Hacı Konfederasyonu’nun Ertûşî (Giravî) Aşireti Giravîyan 1.2. Jîrîkî Aşireti, Ertûşî Konfederasyonu’nun Mend (Mendûh/Mentkan) koluna bağlı koluna (Mendûh/Mentkan) Mend Konfederasyonu’nun Jîrîkî Ertûşî Aşireti, 1.3. Mala Şaxê(ÇatakGiravileri):HacîRiza(Ertaş) Mala Beşebap(BeytüşşebapGiravileri):Fevzî Axa günü- kollarının ilçesindeki Çatak Vanilinin ve Beytüşşebap Aşireti’nin Giravî • • Giravîyan Aşireti: Giraviyan Aşireti aşağıdakigibiikianakolaayrılmaktadır: olarak birimi yerleşim ilk Beytüşşebap’ın günümüzde kolu Beytüşşebap Aşiretin kardeş iki göre edildiğine rivayet Aşireti Giravî olan Beytüşşebap merkezi Asıl Merkezi Beytüşşebap ve Hakkâri olan aşiretin çoğunluğu günümüzde Van ve Hak- Mala Şaxê(ÇatakGiravileri) Mala Beşebap(BeytüşşebapGiravileri) Giravîyan Aşireti Jîrîkî Aşireti . - Gusîne, ŞikeftaReş(PirinçliKöyü’nebağlıbirmezra)köyleridir (Bîşî), Yenice(Perdavîn), Bolağaç Dilekyolu Heskî), (Zorava), (Cemê Köyü Pirinçli (Kespiyanîş), Köyü Mutluca Jerê), (Kelê Köyü Aşağıdere (Şekalo), Köyü Akçayol (Kitêr), Köyü Boğazören (Barzanê), Ayvalık(Zerbêl), Köyü Köyü Koyunoba man), çük Kabileler(BavkêHûrik)olarakikisülaleye(bavik)ayrılmaktadır: etmişlerdir. Günümüzdeaşiretinenkalabalıkolduğuyerler Van veHakkâriilleridir. göç halinde topluluklar ve illerine Avrupa’nınillerine çeşitli Mersin Ankara, Adana, sonra bölgedeki çeşitli sorunlardan ötürü Van, İstanbul, Antalya, Muğla, İzmir, Aydın, yıllardan 90’lı çoğunluğu büyük mensuplarının bulunan lar.Beytüşşebap’ta Aşiretin kalabalık topluluklar olarak Hakkâri, Van, illerinde ve Kuzey Irak’ta da yaşamaktadır biri olan Gewdan Aşireti’nin merkezi Beytüşşebap (Feraşîn) olup Beytüşşebap dışında Jîrîkî Aşireti’nin Beytüşşebap’ta yaşadığı yerleşim birimleri; Başaran Köyü (Ce- Köyü Başaran birimleri; yerleşim yaşadığı Beytüşşebap’ta Jîrîkî Aşireti’nin • • Jîrîkî Aşireti: Jîrîkî Aşireti aşağıdakigibiikianasülaleye(bavik)ayrılmaktadır: Küçük Kabileler(BavkêHûrîk): Büyük Kabileler(BavkêGir): Kü- ve Gir) Mezin/Bavkê (Mala Kabileler Büyük gibi aşağıdaki Gewdan Aşireti aşiretlerden bağlı koluna (Mendûh/Mentkan) Mend Konfederasyonu’nun Ertûşî 1.4. Gewdan Aşireti Balekî Kolu:Tahir Adıyaman (Tahirê Kerewan) Mala HiseyînKolu:CemilÖter(CemilêHacî) Aşiretin herbirkolunungünümüzdekiağalarınınisimleriaşağıdakigibidir: • • • • • • • • Mala Balekî Mala Hiseyîn Mala Velî Mala Mahmud(Tivori) Mala Çempîrî Mala Şaoyî Mala Bahremê Mala Mistefa Mala Azimşêrî Mala Xazî . Nurdan Şarman Nurdan -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 253 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 254 ri; Mezra, Gökçe Köyü (Ewrek), Çığlıca Köyü (Karçana), Keletanê (Çığlıca köyüne (Çığlıca Keletanê (Karçana), Köyü Çığlıca (Ewrek), Köyü Gökçe Mezra, ri; kara, İstanbul illerine ve Avrupa’nın çeşitli illerine topluluklar halinde göç etmişlerdir. İzmir,An- Gaziantep, Mersin, Adana, ötürü sorunlardan çeşitli bölgedeki yılda otuz yaşamaktadırlar. Bunun dışında Beytüşşebap’ta bulunan bazı aşiret mensupları da son olarak toplu dışında Beytüşşebap supları, Van,Muş, Bitlis, Hakkâri, de illerinde Ağrı kan) koluna bağlı aşiretlerden biridir. Aşiret’in merkezi Beytüşşebap olup aşiret men- bağlı birmezra),Sîmqatêköyleridir. Köyü’ne (Akarsu Kahnîyabişkêr mezra), bir bağlı Köyü’ne Mîrgê(Doğanyol Xiraba (Kaçet), ToptepeYeşilözKöyü Jorê), (Bêzal), Yukarı Köyü/ (Feraşina Köyü Feraşin (Tivor),Köyü Dağaltı , doda) YaşatOrtalı (Govik), Köyü Söğütçe (Çemêpîrê), Köyü Pîr ( Köyü (TangaDoğanyol Köyü Germav), Xana), Akarsu (Gundê Köyü Ilıcak ri; Beytüşşebap’ta Sosyal Yapı (Aşiretler) ve Giyim Kültürü Yapı ve Giyim Sosyal (Aşiretler) Beytüşşebap’ta Mamxûran Aşireti’inin Beytüşşebap ilçesi içerisinde yaşadığı yerleşim birimle yerleşim yaşadığı içerisinde ilçesi Beytüşşebap Aşireti’inin Mamxûran - Mamxûran Aşireti Mamxûran Aşireti’ne bağlıanakabileler(bavik/malik)aşağıdakigibidir: Mamxûran (Mamxûrî) Aşireti, Ertûşî Konfederasyonu’nun Mend (Mendûh/Ment- 1.5. Mamxûran Aşireti Aşiretin günümüzdekiağasıMehmet Aslan’dır. Gewdan Aşireti’nin Beytüşşebap Sınırları içerisinde yaşadıkları yerleşim birimle • • • • • • • • • • • • • • • Mala Şemzînan Mala Sêvdînî Mala SalihêOsê Mala Nazê Mala Keşkoi Mala EhmedîMusayê Mala Ebo(Dadeşkî) Mala Oşane Mala Melayî Mala Laçîn Mala Mihemmed Mala Bekir Mala Mamoyî Mala Semirî Mala Qilîca - - - bap’a geliş tarihleri Ertûşîler’den dahaeskidir.bap’a geliştarihleriErtûşîler’den Beytüşşe- bazılarının kabilelerin kopmuşlardır.bu Ayrıca aşiretlerden bu önce man aşiret yapısıolmayantopluluklar/kabilelerdeyaşamaktadır. da Ertûşîaşiretleriyle kan bağıbulunmayan aşiretsel normlara sahip ancakgerçekbir leler) (rhispi, mezin,moqol)kişibulunmaktadır. aşirette ağalık sistemi kalkmış olup aşiretin içerisinde birçok ileri gelen ve sözü geçen ğeni Hiseyînê Hiso Ağa ve Hacî Naif Berk olduğu bilinmektedir. Bu kişilerden sonra (Şiwrezan) veOrtaköy(Oröş)’dür. yerleşim birimleri ise Andaç Köyü (Elemûna), Yarma Mah. (Geramûsa) Aslanlı Mah. yaşadıkları ilçesinde Uludere aşiretin olup köyleri (Berman) Taşarası(Dûhlê), kaya görmektedir. olarak aşiret kardeş birbirlerini aşiret iki ve söylenmektedir olduğu uzantısı reti’nin ve Uludereilçeleriolupaşiretinbirkısmıdahakkarideyaşamaktadır Beytüşşebap Şırnak’ın merkezi iki içerisindeki sınırları Türkiye günümüzde Aşiretin yaşamaktadır. Irak’ta da kısmı bir Türkiye’de kısmı bir QeşûrîAşireti’nin Qeşûran/ köyleridir. (Sakê) Taşkıran mezradır), bir bağlı Köy’üne (Gökçe Kahnîrêş mezradır), bir bağlı Bu kabilelerinbirkısmıkendini ErtûşîÇatısıaltındadasaymaktadır za- uzun olup kolları aşiretlerin diğer yörelerdeki başka biri her toplulukların Bu dışın- aşiret büyük beş çatısındaki Konfederasyonu Ertûşî ilçesinde, Beytüşşebap YaşayanBeytüşşebap’ta Kabi- 1.7. Küçük TopluluklarDiğer Hûrîk/ (Qebîle Aşiretin en eski ağalarının Nebi Ağa ve o öldükten sonra ağalığı devam ettiren ye- Oymak- (Melese), Günyüzü birimleri; yerleşim yaşadığı Beytüşşebap’ta Aşiretin - Qeşûran Aşireti Qeşûran Aşireti’nin anakabileleri(bavik)aşağıdakigibidir: Aşi- Jîrîkî olan aşireti diğer bir Konfederasyonu’nun Ertûşî Aşireti’nin Qeşûran Ertûşî Konfederasyonu’nun Mend (Mendûh/Mentkan) koluna bağlı bir aşiret olan 1.6. Qeşûran Aşireti Aşiretin günümüzdekiağasıHüsnü(Hisnî) Timur’dur. • • • Mala Seyn Mala Cavşîn Mala Axak . . Nurdan Şarman Nurdan

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 255 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 256 da söylenebilir. cu olarak gençler arasında geleneksel giyimin gittikçe yerini modern giyime bıraktığı sel giyim tarzını tercih etmektedirler. Ancak modern yaşama adapte olmanın bir sonu- yaşamda veya düğün gibi özel günlerde geçmişte olduğu gibi günümüzde de gelenek günlük çoğunluğu bir büyük halkının Beytüşşebap taşımaktadır. özelliği olma birisi içerisinde geleneksel giyim kültürünün günümüzde de devam ettiği en canlı yerlerden yöresi Şırnak ise ilçesi Beytüşşebap kültürleridir. giyim olan has kendilerine likleri Beytüşşebap’ta Sosyal Yapı (Aşiretler) ve Giyim Kültürü Yapı ve Giyim Sosyal (Aşiretler) Beytüşşebap’ta şunlardır:Tiyari, Tuhup, Baz,Cilo,Diz, Valto. isimleri aşiretlerin ait Nasturiler’e olan yaşamış bölgede arasındaki Beytüşşebap ve (Mehre) köyleridir. Kovankaya ve (Geznex) Cevizağaç köyleri Beytüşşebaptaki mışlardır.Keldaniler’in Bu kabilelerin her biri de güçlü Kürt aşiretlerinin himayesinde olup onlara bağlı yaşa- yaşamışlardır. şeklinde kabileler sahip normlara aşiretsel beraber olmamakla sahip birkaç aileköylerinegeridönüşyapmıştır. ise yıllarda son olup etmiş terk yöreyi tamamı de Kedaniler’in kalmamıştır. Nasturi Beytüşşebap’ta günümüzde olup etmiş göç halinde dalgalar ötürü baskılardan şanan ya- zamanlarda çeşitli ilçede topluluklar Bu ayrılmışlardır. gruba iki olarak Nasturi ve Keldani dolayı ayrılığından mezhep aralarındaki olup mensup dinine Hıristiyan topluluklar bu olan yaşamaktadır.Süryani ve yaşamış da halklar etnik başka beraber yaşadıkları köyleraşağıdakigibidir Beytüşşebap’ta yaşayan aşiretlerin ve diğer toplulukların en belirgin kültürel özel 2. Beytüşşebap Yöresinde GelenekselKadınveErkekGiysileri Hakkâri yaşamışlardır. şekilde sahip yapısına aşiret birer gerçek ise Nasturiler yapısına aşiret bir tam içerisinde dönem yaşadıkları Beytüşşebap’ta Keldaniler olmakla az sayıları dışında Kürtler Beytüşşebap’taMüslüman alınan ele yukarıda 1.8. Beytüşşebap’ta Yaşayan Diğer Etnik Topluluklar: KeldaniveNasturiler • • • • • Beytüşşebap’ta yaşayan bu kabilelerin isimleri ve Beytüşşebap sınırları içerisinde Bilbêsî Kabilesi: Hemkîn:Beşağaç (Hemka)Köyü. Elkî:Beytüşşebap MerkezElkiMahallesi. Batêyê kabilesi: Ballı (Zêvya)köyleri. Kabilesi: Pîrusî Bölücek (Pîrusa), Günyüzü (Melesê), Değirmen (Aşka) ve (Aşka) Değirmen (Melesê), Günyüzü (Pîrusa), Bölücek Güneyyaka (Batê)Köyü. Beytüşşebap MerkezPınarbaşıMahallesi(Bilbês). - - taklidi dahahafif veucuz“Poşî”lerinaldığı söylenebilir. “Keskrewan” yerini “Poşî”lerin bu günümüzde ve olduğu ağırlığında kilo beş laşık bilinmektedir.yapıldığı kumaştan yak- “Poşîlerin yapılmış “Keskrewan”dan Eskiden tadır. kullanılmak eşarplar normal verilen adı “Kemik” veya “Kefî” ise yaşamda Günlük kullanılmaktadır.günlerde özel gibi düğün genellikle almaktadır.“Poşî” landırmalar çası vardır. Buparçayayörede“Lewendi”denmektedir. elbisedir. Fistanınönükirasıngörüneceğişeklideaçıkolmaktadır. tadır. “Kiras” altta giyilen astar benzeri elbise olup “Fîstan” ise kirasın üzerine giyilen Şırnak yöresinde en değerli ve en eski “Poşî”nin “Keskrewan” adı verilen ipek bir “Poşî”, kalın eşarplara verilen genel bir ad olup bağlanış şekillerine göre farklı ad- - PoşîveKofî • GelenekselKadınBaşörtüleri “Kiras”ın, bilek kısmından başlayıp bir buçuk metre kadar uzunlukta olan bir par • GelenekselKadınElbisesi:“KirasFîstan” 2.1. GelenekselKadınGiysileri 2.1. GelenekselKadınKıyafeti(KirasFîstan) Kadınlara özgü olan geleneksel elbise yörede “Kiras Fîstan” olarak adlandırılmak Nurdan Şarman Nurdan - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 257 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 258 Beytüşşebap’ta Sosyal Yapı (Aşiretler) ve Giyim Kültürü Yapı ve Giyim Sosyal (Aşiretler) Beytüşşebap’ta rak adlandırılmaktadır. ola- hotoz) çeşit (bir “Kofî” olarak genel şekilleri bağlama oluşan şeklinde salınması aşağıya şeklinde kuyruk ucunun bir sarılıp şekilde oluşturacak kabarıklık bir üzerine Pş”i knraıdk psülrn ln slnaıl vy “oînn kafanın “Poşî”nin veya salınmasıyla alına püsküllerin kenarlarındaki “Poşî”nin Beytüşşebap Aşiretlerinde KofîÇeşitleri Keskrewan lanımı günmüzdeiseoldukçaazalmıştır. oluşturacak şekilde dikilmesiyle elde edilir. Eskiden yaygın olan boncuk kemerin kul- landırılırlar. ad- olarak “şal” ise kuşaklar olan yapılmış kumaştan ipek adlandırılırlar.veya Şifon veya bunlarıntaklidikemerler takmaktadırlar. altın gümüş, çok daha günümüzde ise kadınlar kullanılmaktadır.Genç kadınlar yaşlı Şal Boncuklu kemer, herhangi bir kumaşın üzerine renkli boncukların çeşitli desenler - KayîşaMehrukî(BoncukluKemer) • KadınlardaGelenekselKuşaklar Yünden veya pamuktan yapılmış kemerler genel olarak Şîtik veya Şutik olarak Şutik veya Şîtik olarak genel kemerler yapılmış pamuktan veya Yünden - Şîtik/ŞutikveŞal Eskiden tüm kadınlar tarafından kullanılan “Şîtik/Şutik”i günümüzde ise daha çok Kayîşa Mehrukî(BoncukluKemer) Şîtik/ Şutik Nurdan Şarman Nurdan

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 259 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 260 Beytüşşebap’ta Sosyal Yapı (Aşiretler) ve Giyim Kültürü Yapı ve Giyim Sosyal (Aşiretler) Beytüşşebap’ta dır. Bukıyafettercihe göreyelekliveyayeleksizgiyilebilmektedir. çalı şalvardan, “Şepik” adı verilen ceketten ve “Êlek” adı verilen yelekten oluşmakta • GelenekselErkekKıyafeti:“ŞalŞepik/Belgusve Tırgal” 2.2. “Tırgal” olarak adlandırılan kıyafet ise” Tırgal” veya “Xak” adı verilen dar paçalı pa- geniş verilen adı “Şal” kıyafet adlandırılan olarak “Belgus” veya Şepik” “Şal Geleneksel ErkekGiysileri Şal Şepik/Belgus Tirgal - ceket olmaksızıngömleküzerineyelekgiyilerekdekullanılabilmektedir ayrıca “Tırgal” giyilebilmektedir. yeleksiz veya yelekli göre tercihe de kıyafet Bu oluşmaktadır. yelekten verilen adı “Êlek” ve ceketten verilen adı “Şepik” şalvardan makta olupbufesyörede“Ixcin”veya“Kimik”olarakadlandırılmaktadır almaktadır.isimler farklı göre şekillerine bağlanış takıl fes bir altta bağlanırken Poşî kuşak veyaşifondanyapılmış“Şal”adıverilentakılmaktadır “Poşî”nin sarıkşeklindebağlanmasına“Şaşik”adıverilmektedir. Yörede geleneksel Erkek başörtülerine genel olarak “Poşî” denilmektedir.“Poşî” “Poşî” olarak genel başörtülerine Erkek geleneksel Yörede • ErkeklerdeGelenekselBaşörtüler Bu geleneksel kıyafetlerin üzerine ise yünden yapılmış “Şîtik/Şutik” adı verilen adı “Şîtik/Şutik” yapılmış yünden ise üzerine kıyafetlerin geleneksel Bu Ixcin/ Kimik Şaşik . Nurdan Şarman Nurdan . . -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 261 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 262 Beytüşşebap’ta Sosyal Yapı (Aşiretler) ve Giyim Kültürü Yapı ve Giyim Sosyal (Aşiretler) Beytüşşebap’ta Köyü’ndeki Keldanilereaityeniveeskifotoğraflaryeralmaktadır (Geznex) aynıdır.Cevizağaç Kürtlerinkiyle Bağlı Müslüman Beytüşşebap’a Aşağıda kullanıldığında “Poşî”lerdenbiriagelşeklindediğerininetrafınadolandırılmaktadır mektedir. Bu başörtü tarzında bir veya iki adet “Poşî” kullanılmaktadır. İki adet “Poşî” katlanmadan serbest bırakılması şeklinde kullanımına ise “Şoşîper/Dersok” adı veril etşea’a aaa Sraiei (atr v Klai glnke giyimleri geleneksel Keldani) ve (Nasturi Süryanilerin yaşayan Beytüşşebap’ta “Poşî”nin yanlardan katlanarak arkadan kuyruk oluşacak şekilde bağlanması veya Şoşîper/Dersok . . - çoğunlukla gelenekselkıyafetlerini giyinmektedirler. günlerde özel diğer hem ve yaşamlarında günlük hem ise erkekler ve kadın yaşlı ve yaşlı orta yaşayan Beytüüşebap’ta giyinmektedirler. kıyafetler geleneksel genellikle de erkekler ve kadınlar genç günlerde tercih özel gibi giysileri düğün söylenebilir.Ancak modern ettikleri çok daha yerine giyimin geleneksel yaşamlarında günlük erkeklere aitgelenekselkıyafetlerinisimleriise“Tırgal” ve“ŞalŞepik”tir. olup Fistan” “Kiras ismi kıyafetin geleneksel olan ait Kadınlara kültürüdür. giyim dahil olmuşlardıryadabuaşiretlerinhimayesindebulunmuşlardır Keldaniler ise aşiretsiz ancak aşiretsel normlara sahip kabileler halinde yaşamışlardır. Bilbesi, Hemkîn,Elkî,Batêyê,Pîrusi’dir. büyük aşiret dışında yöredeki aşiretsiz dört diğer Müslüman Kürt toplulukların bu isimleri ise olan Müslüman ve Kürt aşiretleridir. Qeşûran ve Mamxûran Jîrîkî, Giravi, devam ettirenencanlıyerlerinbaşındageldiğisöylenebilir. riyle kıyaslandığında Beytüşşebap’ın günümüzde aşiret yapısına bağlı yaşam biçimini bölgele diğer Anadolu’nun Güneydoğu ve Doğu edilebilir.Ancak söz azaldığından oranla geçmişe biçiminin yaşam bir bağlı yapısına aşiret tamamiyle yörede olarak etkisini devam ettirmektedir. Ancak yavaş da olsa modern yaşama uyumun bir sonucu illerine veIrak,Suriye Avrupa gibiülkeleregöçetmişlerdir. sup halkın bir kısmı da çeşitli sebeplerden ötürü farklı zamanlarda Türkiye’nin çeşitli men- aşiretlerine Kürt etmektedir.Müslüman devam yaşamaya yörede aile- Keldani –birkaç kısmı bir az çok ise Süryaniler’in neticesinde göçler olup çoğunlukta yörede beri geçmişten Kürtler Müslüman Süryaniler’dir. mensup dinine Hıristiyan olan mış makta olup bunlar Müslüman Kürtler ve Keldani ve Nasturi olarak iki mezhepe ayrıl ayrıl ikiye bakımından köken etnik ve din etnik topluluklar aşiretsiz veya aşiretler Yöredeki yaşamışlardır. şekilde bir sahip normlara aşiretsel da topluluklar aşiretsiz Yine günümüzde modern yaşama uyumun bir sonucu olarak özellikle gençlerin özellikle olarak sonucu bir uyumun yaşama modern günümüzde Yine Beytüşşebap’ta aşiretlere ait kültürel özelliklerin en ilgi çekici olanı ise geleneksel zamanla ya aşiretlere güçlü yöredeki de bölümü bir büyük toplulukların Aşiretsiz olup sahip yapılarına aşiret güçlü ve büyük de Nasturiler olan yaşamış Yörede Gewdan, olan bağlı konfederosyonu’na Ertûşi aşiretler, yaşayan Beytüşşebap’ta Aşirete dayalı sosyal yapı yöre insanının tüm yaşamında etkili olup günümüzde de olup dayanmakta aşiretlere yapısı sosyal Beytüşşebap’ın günümüze Geçmişten SONUÇ . Nurdan Şarman Nurdan - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 263

** * belirtmek gerekir. birlikte ülkemizin sahip olduğu zengin kültürel değerleri ile ilk sıralarda olabileceğini olmakla rakam bir önemli Bu 2014). (TÜİK, olmuştur ülke 12. eden elde gelir fazla en milyon turizmden dünyada 32 gelirle alındığında; fazla dikkate dolardan liri ABD ge- turizm Ülke, 6. çeken turist fazla en dünyada rakamla bu bu üstünde, milyonun 39 yılında 2013 sayısı turist oynamaktadır.gelen rol Ülkemize bir barışçıl ilişkilerde olumsuz olan var zaman kimi ve geliştirmekte entegrasyonu arasında insanlar ile si sında önemli rol oynayan turizm hareketleri etkileşimin artması ve ilişkilerin gelişme sağlanma etkileşimin arası uluslar ve ulusal olarak kültürel ve sosyal yandan Diğer yüksektir. katkısı ekonomiye sebeple Bu yüksektir. sayısı kat çarpan harcamaların göstermektedir.olduğunu önemli kadar ne sinin Ayrıcayapılan işletmelerinde turizm etki olarak ekonomik turizmin değerler Bu 2014). Çevirgen, ve (Üngüren maktadır azalt işsizliği ve sağlamakta olanağı istihdam üzerinde bin 855 265, olarak dolaylı milyar ABD dolarına ulaşmıştır (UNWTO, 2014). Ayrıca turizm sektörü doğrudan ve 2013 yılında uluslar arası turist sayısı 1,087 milyon ve uluslar arası turizm geliri 1159 Turizm sosyal, kültürel ve çevresel etkileri ile çok yönlü bir kalkınma aracıdır. kalkınma bir yönlü çok ile etkileri çevresel ve kültürel sosyal, Turizm Giriş Öğr. Gör.,Şırnak Üniversitesi,[email protected] dan, bilgilendirmeamacıyla,derlenmiştir. çalışmaların Tarsus/MersinSempozyumu, Turizm Akdeniz 1.Doğu Önerileri”, Çözüm ve Sorunları ve 21-28 (2): 3 Sciences, nomic Nuh’un (Şırnak) Kırsal Turizm Açısından Değerlendirilmesi”, International Journal of Social and Eco- Bu tebliğ, daha önce sunulmuş ve yayınlanmış olan; değerlendirilememektedir. potansiyeli turizm olan var dolayı durumlardan gibi olmayışı bilincinin turizm eksikliği, yatırım güvenlik, imaj, olumsuz sahiptir.Ancak potansiyele önemli sağlayacak katkı turizme ekonomisine ülke de hem bölgeye ile bulunduğu hem yapıları doğal ve kültürel tarihi, Şırnak ki görülmektedir ışığında veriler edilen elde kaynaklardan ikincil ve Gözlem koymaktır. ortaya potansiyelini turizm Şırnak’ın amacı çalışmanın bu hareketle noktadan Bu etmektedir. arz önem geliştirilmesi de düzeyde yerel turizmin ile Dolayısı görülebilmektedir. de düzeyde yerel gibi olabileceği düzeyde arası uluslar ve ulusal etkileşim Bu sahiptir. yere bir önemli artmasında hoşgörünün ve etkileşim toplumlararası Özet: Anahtar Kelimeler: uimn knmk ssa v klüe fyaaıı yanında faydalarının kültürel ve sosyal ekonomik, Turizmin ŞIRNAK’IN TURİZM POTANSİYELİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Şırnak, Nuh Turizm Potansiyeli, Şehr’i ve Akdeniz, E. (2012), “Şırnak’ın (Şehr-İ Nuh’un) TurizmNuh’un) (Şehr-İ “Şırnak’ın (2012), E. ve Akdeniz, S. Çelik, Çelik, S., Öztürk, E. ve Coşkun, E. (2013), “Şehri * Sedat ÇELİK ** - - - - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 265 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 266 otelin toplamda oda sayısı 205 olup yatak sayısı 424’tür. Şırnak ili merkezinde ve il- ve 424’tür.merkezinde sayısı ili yatak Şırnak olup 205 sayısı oda toplamda otelin nak ili merkezi ve ilçelerinde belediye belgeli otel sayısı toplamda 8 adettir. Bu 8 adet olması özelliklemadenciliksektörününgelişmesinisağlamıştır. nomisinin önemli sektörlerinden birisi de madenciliktir. Yer altı kaynaklarının zengin eko- Şehir sağlamaktadır. katkı olumlu ekonomisine şehir artması miktarının ticaret maktadır.yapılan Irak’a kapısından sınır Habur bulunan ilçesinde Silopi yıllarda Son sağlayama katkı yeterli ekonomiye rağmen olmasına potansiyeli açısından şekilleri yeryüzü ve örtüsü bitki doğal ilin sektörü, hayvancılık hayvancılıktır.Fakat kaynağı Türkiye’deki işsizlikoranınınikikatındanfazladır(TÜİK, 2013). %20,1ile oran bu Şırnak’ta iken; %9,7 oranı, işsizlik arındırılmış etkilerden simsel mev- yılı 2013 gerektirmektedir.Türkiye’nin yatırımlar oluşturacak istihdam olması bulunan ildebıttımdenilenyabanifıstıklarbulunmaktadır(www.sirnak.gov.tr). ağaçları ardıç ve meşe önemlidir.Aynızamanda açıdan bu yaylası Faraşin bulunur. çayırları alpin yerlerinde yüksek dağların bulunan civarında Uludere ve Beytüşşebap dendir. Faraşin Bozkırlar küçükbaş hayvancılık için önemlidir. Yükseklerde, özellikle bitkilerin endemik önemli Şırnak’ın lale ters fazladır.ve liliği soğanı AyrıcaŞırnak farkındalık yaratarakturizmbilincioluşturmayakatkısağlamaktır ve koymak ortaya potansiyeli olan var çerçevede bu amacıda çalışmanın Bu tedir. gerekmek getirilmesi haline destinasyonu turizm Şırnak’ın ile kullanılması olarak etkin faaliyetlerinin pazarlama tanıtım, gerekli ve belirlenmesi potansiyelin olan var olan tarihsel değerlerin yok olmasına göz yumulmasına neden olmaktadır. Bu yüzden var de hem olmakta engel gelişmesine turizmin hem kullanılamaması yeterince yelin sahiptir.potansiyeline olma destinasyon bir önemli yapılarla potansi- olan var Ancak zengin bir ildir. Şırnak bu kültürel ve tarihi değerler ile ve doğal oluşumla ortaya çıkan v.s.) ev sahipliği yapmasından dolayı tarihsel yapılar ve kültürel değerler bakımından Osmanlı Selçuklu, Pers, Abbasi, (Babil, Med, Asur,medeniyete devlete, birçok nak, Şırnak’ın Turizm Potansiyelinin Değerlendirilmesi Potansiyelinin Turizm Şırnak’ın nüfusa sahiptir. Nüfusun%51’ierkek%49’ukadındır(www.nvi.gov.tr). üzerinde bin 475 göre sayımına nüfus dayalı adrese yılında 2013 2010). Envanteri, Şırnak Turizm İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nün 2011 yılı verilerine göre; Şır göre; verilerine 2011yılı TurizmMüdürlüğü’nün ve Kültür TurizmŞırnak İl Şırnak İlinin Turizm İstatistikleri geçim başlıca kesimlerde Kırsal dayalıdır. ticarete ve tarım ekonomisi Şehrin Şırnak ilinin işsizlik oranı azalma göstermiş olması ile birlikte aktif nüfusun fazla İlde genel olarak karasal iklim hakimdir. Bitki örtüsü bozkır olsa bile bitki çeşit bitki bile olsa bozkır örtüsü hakimdir.Bitki iklim karasal olarak genel İlde Kültür (şırnak sahiptir köye 243 ve bucak 5 ilçe, 6 şırnak olan il yılında 1990 Şırnak İliGenelÖzellikleri Ülkemizde önemli turizm destinasyonu olarak kullanılabilecek bir ilimiz olan Şır . ------üzere, doğa turizmi, kültür turizmi, termal turizmi ve kırsal turizmin geliştirilebileceği çıkmaktadır (Çelikve Akdeniz, 2012:280). karşımıza olarak değerler gelmiş araya bir için geliştirmek turizmi adeta Şehri’nde Nebi’nin Nuh misafirperverliği ve yüzü güler halkının Şırnak olarak ek bunlara tün bir araya geldiğinde insanları cezp edici bir turizm destinasyonu oluşturmaktadır. Bü- güzelliklerle doğal değerler kültürel Bu mevcuttur. yapılar gibi pençeleri Timur’un bulunmaktadır. Bunlara ek olarak Kasrik kayalarında bulunan at üstünde insan figürü, türbe bir mezarlık, 2 tarihi kamu binası, 11 kasır ve ev, 10 köprü, 3 sarnıç, 7 değirmen vanterine (2010) bakıldığında; 17 kilise, , 2 höyük, 6 kale, 5 camii, 2 medrese, 4 han, 6 Yezidi’siyle, Süryani’siyle, sahiptir. mozaiğine kültür bir En- önemli Kültür oluşan Şırnak dinlerden ve ırk farklı Müslüman’ıyla, ili, Şırnak olan sahip özelliğine olma çeşitlenmesine gitmektedirler(İlbanveKaşlı,2009). turizm gibi ekoturizm turizmi, rafting turizmi, botanik turizmi, gençlik turizmi, av turizmi, kongre turizmi, yat turizmi, kış turizmi, spor turizmi, deniz turizmi, kültür turizmi, doğa turizmi, inanç sıra yanı turizminin kitle dayalı deniz-kum-güneşe rında ilk adımlarından biridir (Çelik ve Akdeniz; 2012). Bu nedenle ülkeler destinasyonla kurtarılarak çok boyutlu bir niteliğe kavuşturulması, turizm pazarının gelişmesinin geliştirilmesi, turizm pazarına sunulabilecek turistik ürünlerin tek boyutlu bir yapıdan ürünlerinin turizm çeşitli destinasyonda veya ülkede bir herhangi Ayrıcaturmaktır. oluş- yelpazesi ürün turistik bir geniş ve çıkmakta ortaya çeşitleri turizm Böylelikle oluşturabilmektedirler.arzı ürün turistik yeni oluşturarak farkındalık işletmeleri rizm artmaktadır.türleri de rizm işletmelerininarz Aynıtu- zamanda talepedilmedenönce nına sahipolduklarıgörülmektedir. konaklama tesislerinin doluluk oranlarına bakıldığında %22’ye yakın bir doluluk ora- görülmektedir.kaldıkları gün 1,5 Ayrıcaortalama müşterilerin kalan tesislerde ve ğu oldu- yerli çok daha müşterilerin kalan tesislerde göre; verilerine 2010 Bakanlığı’nın etmektedirler. Ayrıca 4 adet devam yolcu taşıma faaliyetlerine firması hizmet keserek etmektedir.bileti Kültür uçak ve Turizmadamlarına iş ve memur çok daha birlikte, düzenlemekle organizasyonları gezi sayıda az acenteleri göstermektedir.Seyahat yet faali acentesi seyahat grubu Aadet 4 toplamda ilde yanında Bunun 781’dir. sayısı oda toplam olup 1644 kapasitesi yatak toplamda otellerin belgeli işletme turizm ve belgeli Belediye 1.220’dir. sayısı yatak toplam olup 576 sayısı oda toplam otellerin otel olmak üzere toplamda 5 adet turizm bakanlığından belgeli otel bulunmaktadır. Bu çelerinde 1 adet tek yıldızlı, 2 adet üç yıldızlı, 1 adet dört yıldızlı ve 1 adet beş yıldızlı Şırnak ilinin sahip olduğu turistik ürünlere bakıldığında başta inanç turizmi olmak biri coğrafyalarından güzel ülkemizin zenginlikleriyle kültürel Tarihidokusuyla, tu- arttıkça karşılanır.talepleri Turistile sunulması arzın turistik talepler Turistik Şırnak İli Turizm Potansiyeli Sedat Çelik Sedat - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 267 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 268 Kilisesi, Mor Yakup Kilisesi’dir(ŞırnakKültürEnvanteri,2010). Köy Kavuncu Kilisesi, Aday Mor Kilisesi, Ana Meryem Medrese, Kırmızı Camii, Şerif Camii, Ulu Cizre Medresesi, ve Camii Nebi Nuh bazıları; bunların fazladır ça ya çalışılmıştır. görülmektedir. Şırnak İlinin turizm potansiyeli fotoğraflarla Değerlendirilmesi Potansiyelinin Turizm Şırnak’ın 1 dirilmesine olanaksağlamaktadır(www.kultur.gov.tr). lerin olması ve araştırılmamış olması Cudi dağının botanik turizm açısından değerlen çayında olta balıkçılığı yapılmaktadır. Bunun yanında Cudi dağında çok çeşitli bitki Cudi dağı (2114m) yükseklikleri ile dağcılık turizmi potansiyeline sahiptirler. Kızılsu ve m) (3358 dağ (3275m), Altın sağlayacaktır.Karacadağ fayda ülkeye üzere olmak halkına yöre başta kullanılması turizmde yerlerin Bu görmekteyiz. olduğunu lerinin güzellik doğa önemli gibi Harabeleri Kasrik Vadisi, Cehennem Dağı, Cudi nehri, Dicle bakıldığında güzelliklerine doğa ilindeki Şırnak olmaktadır. tercihi insanların rın yer aldığı doğa turizmi özellikle iş hayatında zaman bulamayıp dinlenmek isteyen İnanç Turizmi;İnanç Doğa turizmi; oluşmaktadır. çekimlerinden yazarın ve Müdürlüğü Kültür Turizm İl Basın Arşivi, Üniversitesi Şırnak Fotoğraflar; Hz. NuhCamii Ters Lale yeryüzü şekilleri, nehirler, yeşillik, deniz, bitki örtüsü gibi unsurla- Şırnak ilinde inanç turizmi için kullanılabilecek yapıtlar olduk- yapıtlar kullanılabilecek için turizmi inanç ilinde Şırnak Şırnak Soğanı İdil Öğündük Kilisesi Cizre UluCamii Feraşin Yaylası 1 aşağıda ortaya konulma Kel MehmetDağları Cizre Kırmızı Medrese - - - - met El-Cezeri met kaleme aldığı eserle günümüze kadar gelebilmiştir. Aynı zamanda Şırnak ili Şeyh Ah- mından zengindir. Özellikle aşk efsanesi olarak bilinen Mem ü Zin Ahmede Hani’nin bakı- miras gerekir.kültürel aktarılması soyut korunarak ili nesile Şırnak nesilden ve kültürel değerleridir( ilgili ile yaşamı ilinin v.s.)Şırnak bayramı kültür-bahar şenlikleri, kırpma Kuzu mı, bayra- festival-kutlamalar(Newruz v.s.), kutlık mahmılatık, yeme-içme(meyer,v.s.), Şapik, halı dokumacılığı, oya işleri v.s.), giyim-kuşam(Şal-şapik, yelek, şelema, fistan 2007). yapan önemli şahsiyetlerin birçoğunun mezarları Şırnak ilinde bulunmaktadır (Yaşın, 5 4 3 2 rel değerler içerisinde önemli bir yer tutmaktadır yer bir önemli içerisinde değerler rel tanıtılması vepazarlanmasıgerekir. değerlerin kültürel bulunmaktadır.bu değerleri Ancak kültürel önemli özgü kendine de ilinin Şırnak özgüdür.noktada kendisine Bu farklılığı kültürel vardır.yörenin Her kültürü bir farklı yörelerden diğer olarak kültürel yörenin her aslında kapsamda Bu ederleri ve toplumun yaşam tarzlarını görmek amacıyla yapılan gezidir (Tapur, 2009). tarihi yerleri, tarihi tanımak, değerleri kültürel ile uygarlıklar yaşayan veya geçmiş Şırnak eskikerpiç Şırnak iline ait halk oyunları( bablekan, sınvan, kulungi, berite v.s.), el sanatları(Şal- Şırnak ilinin somut kültürel miraslarının yanında soyut kültürel mirasları da kültü- Kültür turizmi Kültür Dünyacaünlütarihçi, yazar, diplomat veâlimdir(Yaşın, 2007). Şırnak’ta doğan vedünyacaünlüfen veteknikadamrobot,saat60makine mucididir. tür Envanteri,2010). 2000 beyitlik Divan kitabı Avrupa, İran, Rus edebiyat derslerinde okutulmaktadır (Şırnak Valiliği Kül- adamıştır. ilme kendisini yıl 75 evlenmeden birisidir. Hiç filozoflarından büyük en dünyasının İslam miras kültürelçeşitliliğinaynasıdır(Artun, 2004). kültürel olmayan Somut girer. vd. mitler ritüeller, oyunlar, seyirlik ürünleri, sözlü edebiyatının halk anonim ardından; töreler, görenekler, gelenekler, dinler, diller, alanına; olmayan somut Kültürlerin evlerden biri 3 , İsmail Ebul-İz İsmail , ; festival, folklor, tiyatro, sergi gibi sanat etkinliklerine katılmak, etkinliklerine sanat gibi sergi tiyatro, folklor, festival, ; www.sirnakkulturturizm.gov.tr). Hamidiye Kışlası 4 , İbnilesir İzzeddin El-Cezeri İzzeddin İbnilesir , Mem veZin Türbesi 2 . Soyut kültürel mirasın korunması mirasın kültürel Soyut . 5 gibi tarihte önemli işler önemli tarihte gibi Kaya üstüneoyulmuş “At üstündeinsan” figürü Sedat Çelik Sedat

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 269 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 270 Şırnak’ın Turizm Potansiyelinin Değerlendirilmesi Potansiyelinin Turizm Şırnak’ın nmi eei ılrı srgln üelk ouuu.Ack o ylad yaşanan yıllarda son Ancak sorunudur. güvenlik süregelen yıllardır nedeni önemli en göstermektedir.Bunun alamadığını payı ettiği hak turizmden Şırnak’ın durum ğu bulundu- içinde an şu Ancak çıkmaktadır. ortaya sonucunda araştırma olduğu nün yanında birçoktermalkaynağınolduğubilinmekteancakkullanılmamaktadır yette olan zümrüt kaplıcası birçok eksikliğe rağmen yerli turist çekmektedir. Bunların kaplıcalardandır.önemli sülfat) kalsiyum (60derece, kaplıcası (Belkıs) faali anda Şu değildir (İlbanveKaşlı,2009). alan bir edebileceği elde üstünlüğü rekabet kolayca destinasyonun veya ülkenin her turizm, termal Dolayısıyla, gerekmektedir. bulunması altyapının bir doğal ilgili ile turizm termal destinasyonda o için sunulabilmesi olarak ürünü turizm bir tinasyonda des- bir herhangi turizmin Termal13). 1993: Bakanlığı, (Turizm adlandırılmaktadır olarak “termalizm” hareketi turizm yapılan için uygulamaları kür koordineli vilerle programında fizik tedavi, rehabilitasyon, egzersiz, psikoterapi, diyet gibi destek teda ve denetim hekim uzman üzere, sağlamak katkı olumlu sağlığına insan bileşiminde faktörleri iklim ve çevre yöresindeki kaynağın çamurların, ile sular termal neralize Şırnak ilinin önemli bir turizm destinasyonu olabilmesi için gerekli turistik ürü- turistik gerekli için olabilmesi destinasyonu turizm bir önemli ilinin Şırnak Sonuç ve Tartışma Süleyman Nebi kükürt), derece (39 kaplıcası zümrüt kaplıcalar; ilindeki Şırnak mi- ise, yayımlarında bakanlığı Turizm turizm; termal içinde turizmi Sağlık Erkek yöresel Kıyafetler Zümrüt Kaplıcası Bayan Yöresel Kıyafetler Kutlik Yemeği Belkısana Kaplıcası Mahmılatık Yemeği . - - www.sirnak.gov.tr www.nvi.gov.tr http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-19392/turizm-cesitleri.html Yaşın, A. (2007), Tarih KültürveCizre,KudoğluMatbaacılık: Ankara. www.sirnakkulturturizm.gov.tr Ankara. Yapısı: Bir Bölgesinde Alanya Ulusal 15. Araştırma, Turizm1023-1040, s. Kongresi, gören İş ve İşletme İşletmelerinin Konaklama (2014), A. Çevirgen, ve E. Üngüren, unwto-tourism-highlights-2014-edition. http://mkt.unwto.org/publication/ Highlights, Tourism UNWTO (2014). UNWTO Bülteni, Türkiye istatistikkurumu,(2013),www.tuik.gov.tr. Haber Kurumu İstatistik Türkiye Sayı:15887, 31, Temmuz 2014, İstatistikleri. Ankara. Turizm (2014). TÜİK dürlüğü Araştırma veDeğerlendirmeDaireBaşkanlığı, Yayın No:1993-8. “Sağlık TurizmTurizmi(1993), Bakanlığı ve Turizm Sağlığı”, YatırımlarMü- Genel tırmalar Dergisi, 2(9).ss:473-492. Tapur, T.İnanç ve Kültür İlinde Turizmi”,“Konya (2009), Şırnak Valiliği KültürEnvanteri(2010), 1293. Belirlemeye Yönelik Gönen’de Bir Araştırma”, O. VeM. İlban, “Termal(2009), M. Kaşlı, TurizminSorunları Etkileyen Gelişmesini KAYNAKÇA gerekmektedir. geçmeleri harekete şekilde bir kararlı ve hızlı için geliştirilmesi turizmin Şırnak’ta paydaşların diğer ev halkın yerel kurumlarının, devlet sektörün, özel nedenle tir.Bu sahip- öneme hayati açısından sağlanması sürdürülebilirliğinin ve gelişmesi rizmin tu- arttırılması kalitesinin hizmet kurumlarında kamu ve konaklama yiyecek-içecek, ulaşım, ve bilinçlendirilmesi halkın Ayrıcaetmektedir. arz önem oldukça planlama ve vizyon stratejik için geçmek önüne olumsuzlukların yaşanacak ileride dır.Çünkü sağlanmalı atılması adım şekilde bir planlı etrafında vizyon bir stratejik belirlenerek derin yapılmasıvekültürlerarasıdiyaloğunarttırılmasınayönelikolmasıgerekir rının yapılması gerekmektedir. Toplumsal önargıların yıkılması için çalışmaların daha unutulmayabilir.çalışmala tanıtım ve reklam yoğun için azaltılması imajın Olumsuz yıllarca izi sorunların yaşanan Geçmişten imajdır. olumsuz engel önemli en sonraki arttırmaktadır.umudunu gelişeceği turizmin gelişmeler olumlu sorunundan Güvenlik Bunun yanında turizme yeni açılacak olan Şırnak’ın turizm taşıma kapasitesinin taşıma turizm Şırnak’ın olan açılacak yeni turizme yanında Bunun Ege Akademik Bakış, 9 (4), s.s: 1275- Uluslararası Sosyal Uluslararası Araş- Sedat Çelik Sedat . - -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 271

ي endemik bitkilerdenorganik balüretimiyapılmaktadır. göstermektedir. yetişen endemik bitki türlerinin özelliği ise balımızın kalitesinin tartışılmaz olduğunu bap yaylalarında rakımın yüksek oluşu balımızın kalitesini artırmaktadır. Bölgemizde Beytüşşe- özellikle olmaması kirliliğinin çevre ve hava olması, temiz Toprağımızın birçok endemik bitki türünün bünyesinde barındırmış olmasından kaynaklanmaktadır. yetişmeyen yerinde bir gelişmektedir.hiç dünyanın sırrının kalitesinin balının Şırnak Şırnak Valiliği İl özel idaresinin desteklediği Arıcılık projeleri sayesinde arıcılık hızla ve TarımBakanlığı idaresi, GAPvarmıştır. yere bir önemli ile kalitesi balı tüşşebap Arıcılar birliğinin kurulması ile son zamanlarda Arıcılık ivme kazanmış, Şırnak-Bey- nen toplumabundabirdersvardır... çıkar.içecek renkte türlü türlü olan şifa insanlara Karınlarından, vahyetti. diye Düşü- yürü!” yollarından olan işlek Rabbinin de, ye üründen türlü her da sonra edin, valar * ِ ف ن َّ etşea içmzn eii yyaaıd ilre er ykelke bulunan yükseklikte metre binlerce yaylalarında değişik ilçemizin Beytüşşebap elverişlidir. arıcılığa derece son olarak iklim İlçemiz Beytüşşebap gibi Bilindiği yu- kovanlardan kurulmuş ve ağaçlardan “Dağlardan, arısına, bal Rabbin 68-69) Şırnak İli Arı Yetiştiricileri BirliğiBaşkanı ِ إ اس ِ َّ لن ِ اء ل َ ف ش ِ يه ِ ِ ف ُ ه ُ ان و َ ل ْ َ أ BEYTÜŞŞEBAP’TA ARICILIK ف ٌ ِ ل َ ت خ ْ ون َ م ُّ ش ُ اب ٌ ر ِ ع ر ْ َ َ ا ي ا ش َ م َّ م َ ه ِ و ِ ون َ ر ِ ُ ط ج َ ُ ن ب الش َّ م ِ ن َ ج ُ م ِ ر ُ ا و َ خ ْ َ ي ً وت ً ل ُ ي ُ ب ُ ل ذ ُ ال ِ ك ِ َ ب ج ِ ِّ ب ر َ ال ْ (Nahl Suresi68-69. Ayetler) ل ن َ َ ُ ب ي م ِ ي س ُ ذ ِ ك خ ِ ِ ُ ل َّ ات اس ْ ن ِ َ ف َ أ ات ِ ل ون ِ َ ح ْ ر َ َّ ى الن ر Habib AŞAN م ُ َ َّ الث ك َّ َ ف َ ت َ ي ل َ ل ِّ ِ إ م ن ك ُ ٍ ك و َ ْ َ ق ُّ ب ِّ ل ى ر َ ي م ِ ً ة َ آلي ح َ ِ ل ك ُ ك و َ ْ َ أ م ِ ل َّ و ذ َ * َ ُ ث

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 273 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 274 getiriyoruz. haline bal süzme makinesiyle süzme de petekleri kalmış Yarımhazırlıyoruz. satışa paketleyip olanları Düzgün ediyoruz. hasat balları petek içindeki kovan Öncelikle başladık. almaya karşılığını emeklerin verdiğimiz yıl bu olarak diyebiliriz.Arıcılar şans bir için arıcılık korumaktadır.da tazeliğini Bu kadar bahara son bitkiler dolayı aldığından yağışı kar çok İlçemiz görüyoruz. olduğunu yüksek çok kalitesinin balın üretilen dolayı floradan zengin bölgemizdeki Beytüşşebap karşılıyoruz. gibi bayram günleri bu yaptığımız hasadı bal kez bir “Yılda başlar itibariyle ayı Eylül hasadına bal arıcıların dağılan bölgelere verimli tarafındaki bir dört içindeler.İlçemizin canı heye- günün dönecekleri evlerine yaparak bakımlarını son kovanlarının ve arılarının Beytüşşebap’ta Arıcılık Beytüşşebap’ta Aylarca bir çok zahmet çeken ve yaylada kalan arıcılarımız hasat yaptıktan sonra yaptıktan hasat arıcılarımız kalan yaylada ve Aylarcaçeken zahmet çok bir Beytüşşebap Yaylalarından bir Arılık Feraşin Yaylasında ÇadırEvimiz lanmıştır. sağ- katılım çalıştaya ve toplantı gezi,konferans teknik çok bir düzenlenen illerinde Ankara ve İzmir,Erzurum,Ordu,Muğla,Antalya , Diyarbakır,Şanlıurfa , birlikte ile sı bir çokfuar,Teknik gezivekongredetanıtmafırsatıbulduk. bölgelerde bizdenarıtalepedenbirçoküreticivar. lere gidersek bal verimi de aynı oranda artacaktır. Özellikle ilkbahar aylarında çeşitli likte insanlar yaylaları kullanmaya başladı. Tabiki biz ne kadar kırsala, yüksek kesim- ve kalitemiziduyurmayaçalışacağız. Sesimizi kutlayarak halinde şenlik veya festival bir dönemini hasat yıl önümüzdeki ediyoruz.İnşallah tercih bölgelere bakir kesimlerdeki yüksek nedenle bu olduğunu, bozulmayan bölgeleri tercih ediyoruz.Üretilen balın kalitesinin çiçeğin yapısına bağlı Ayrıca değişik tarihlerde GTH Bakanlığı,Gap İdaresi ve Dicle Kalkınma Ajan- Kalkınma Dicle ve İdaresi Bakanlığı,Gap GTH tarihlerde Ayrıcadeğişik 2014 2013 2013 2012 2012 2011 2010 TARİH KATILDIĞIMIZ FUAR VE TEKNİK GEZİLER dışında yurt ve içinde yurt balını Beytüşşebap ve arıcılığını Şırnak yılda dört Son “Şimdiye kadar yaylalar güvenlik gerekçesiyle yasaktı. Ama çözüm süreciyle bir Kaliteli bal elde etmek için yüksek rakımlı, zengin floraya sahip, ekolojik dengesi Bir FuarStandımız Dünya Arıcılık Kongresi biofach GıdaFuarı Gıda Fuarı expo fuar Organik GıdaFuarı Gıda Fuarı Komşu ÜlkelerFuarı FUAR / TEKNİK GEZİ Ukrayna Almanya İzmir İstanbul İzmir Antalya Gaziantep YER İzmir Fuarı

Habib Aşan Habib -

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 275 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 276 Beytüşşebap’ta Arıcılık Beytüşşebap’ta KONAKLAMA YAPABİLİR, ŞIRNAK İL ŞIRNAK İLİ VE İLÇELERİNDE YAKLAŞIK 110.000 ADET ARILI KOVAN • • PROJELER Özel İdaresinceFinanseedilmiştir. İl ValiliğiŞırnak tanesi 1 GAP, tanesi 6 dağıtılmıştır.projelerimizin kovan Projeler kapsamında 450 Üyemize yaklaşık 10.000 adet arılı, 15.000 adet boş toplam 7adetprojeuygulanmıştır. ortaklığında Birliğinin Arıcılar ve koordinatörlüğünde Müdürlükleri Tarım 2010 yılından beri Beytüşşebap ve Uludere Kaymakamlığı Şırnak İl ve İlçe 7 İLÇE 450 SAYISI İŞLETME Antalya Fuarı 450 SAYISI ARILIK 40000 (AKTİF) SAYISI KOLONİ 7500 (PASİF) SAYISI KOLONİ 47500 SAYISI KOLONİ TOPLAM • TANITIM FAALİYETLERİ • • • BELGELER katkıda bulunmaktalar. şebap Balını hediye ederek hem çiftçilerimize hem de balımızın tanıtılmasına şebap Kaymakamlığı ve diğer kurumlarımız ilimize gelen konuklara Beytüş- Şırnak ValiliğiŞırnak Beytüş- , TicaretÜniversitesi, Şırnak Odası, Sanayi ve Balımızın ISO9001ve22000kalitebelgelerialınmıştır. Balımızın organik sertifikaalanındageçişsüreci olan 1. Yılını tamamladık. vam etmektedir. de- başvurularımız ne Enstitüsü Patent Türkiye için markalaşması Balımızın Habib Aşan Habib

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 277 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 278 Beytüşşebap’ta Arıcılık Beytüşşebap’ta Habib Aşan Habib

ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 279 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 280 Beytüşşebap’ta Arıcılık Beytüşşebap’ta Belediye Başkanlığınaayrıteşekkürederim. Dicle Kalkınma Ajansına , Uludere ve Beytüşşebap Kaymakamlıklarına Beytüşşebap müdürlüklerine , Şırnak Valiğine , GAP idaresine , Şırnak Ticaret ve Sanayi Odasına , ŞIRNAK ta arıcılığın gelişmesinde katkılarından dolayı GTH Bakanlığı , il ve ilçe SEMPOZYUMDAN FOTOĞRAFLAR ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 282 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 283 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 284 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 285 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 286 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 287 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 288 ULUSLARARASI BEYTÜŞŞEBAP VE MOLLA HÜSEYİN BATEVÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ • 289

Mevlid-iMolla Hüseyin-i BâtevîŞerif HAZA KITABUN MEWLÎD-Î NEBÎ (sav)1 Bîsmîllahîrrehmanîrrehîm

I. Tahmid

1. Hemdê bêhed bo Xwedayê ‘alemîn Ew Xwedayê daye me dînê mubîn 2. Em kirîne ummeta xeyrul-beşer Tabi‘ê wî muqtedayê namiwer 3. Ew Xwedayê maliku’l-mulkê ‘ezîm Daye me mîrasa Qur’ana Kerîm 4. Dînê me kir kamil û ni‘met temam Ye‘nî da me Ehmed û daru’s-selam 5. Ew Xwedayê bênezîr û zulcelal Bêmîsal û bêheval û bêzewal 6. Raziqê bêdest û pa û mar û mûr ‘Alîmê sirra negotî der sudûr 7. Karisazê bende û sultanê can Rahîm û Rehman Letîf û Mêhrîban 8. Asîmanê bêstûn, wî kir bedîd Suretê ba xal û xet, wî aferîd 9. Hêvîdarîn em, ji te şahê Kerîm! Îhdîna ya Reb sirate’l-musteqîm 10. Nê ji me sûc û xeta tên û sitem Lê ji te îhsan û xufran û kerem 11. Ya Reb îmanê dixwazîn em, mudam Jêrê alaya Muhemmed wesselam Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

1 Molla Hüseyin-i Bateyi, Mevlid-i Şerîf/Mevlûda Nebî, çeviri ve analiz, M. Xalid Sadini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2015. Adı geçen eserde mevdidin yazma nüshası ve güzel bir manzum Türkçe çevirisi de bulunmaktadır. Metin için M. Xalid Sadini Beyefendiye şükranlarımı sunuyorum.(Editör) II. Der Ne’t-in-Nebî (sav)

12. Ber tu bada her zeman û an û hîn Ey Muhemmed sed hezaran aferîn 13. Ey şefî‘ û daruwê her ‘illetê Dîde û bînahîya vê ummetê 14. Destegîr û mustexasê herdu kewn Bo gunehkaran penah û pişt û ‘ewn 15. Sellî ya Rebbî ‘ela Xeyri’l-beşer Ta hebin teyr û bixûnin ber şecer 16. Ew Hebîbê rohnîya heft asîman Herdu ‘alem qalib, ew rûh û rewan 17. Xakîpayê Ehmed ew Beytu’l-heram Lew şerîf in, Zemzem û Rukn û Meqam 18. Sellî ya Rebbî ‘ela xeyrî’l-wara Ma tesiru’ş-şemsû fi seb’‘î’-‘ula 19. Fexrê Îbrahîm û Îsmaîl û Nûh Mustafayê ba wefa yê ba futûh 20. Ma remeyte îz remeyte, gûşidar! Destê wî, destê Xweda der kar û bar 21. Sellî ya Rabî ‘ela xetmî’r-rusûl Ma yemûcul-‘aşîqûne fîs-subûl 22. Ew kelîmê xwoşnewayê çerxê Tûr Daxidar im bo wî sîmayê bi nûr 23. Ew şefî‘ û sahibê alayê hemd Min hene bê hed guneh nîsyan û ‘emd 24. Lê me hêvî wasîq e dê ez feqîr Jêrê alaya te bim roja ‘esîr Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat III. Der Fezaili Mewlidu’n-Nebî (sav)

25. Her kesê guhdarê mewlûda Nebî Dergehê mizgînîyan dê lê vebî 26. Goti wî Peyxamberê ‘alî-sîfet: “Mewlûda min her kesê mazin biket 27. Ez şefî‘ê wî me roja mehşerê Dê vexwût ew tazeava Kewserê 28. Serfê mewlûda me yek dirhem fere Hemberê yek kohê zêrê ehmer e 29. Fîsebîlîlleh bi bexşîn ber feqîr Qedrê mewlûdê bizan hûn kebîr” 30. Hem ji Bûbekr û ‘Umer hat ev xeber Hem ji ‘Usman û ‘Elî çêbû eser: 31. “Dirhemek bit serfê mewlûda Nebî Xeyrekî mazin ji bo hasil dibî” 32. Hem ji şeyxan bû rîwayet ev xeber Şeyxê Kerxî, Fexrê Razî ba dîger: 33. Her kesê hazir biket ew yek te‘am Ba buxûr û şerbet û qedrê temam 34. Gazî ket îxwan û hilbîtin çira Bête xwendin mewlûda xeyrul-wera 35. Tête heşrê ew digel xelqê berî Ye‘nî ba peyxamberanê enwerî 36. Herçî bînit hindî tiştê xwarinê Dê mubarek bit li ber wê xwandinê 37. Bête xwendin ger li avê ê vexût Rehmê nazil cumleyê ‘illet dibit 38. Bête xwendin ger li yek sikkedirav Dê mubarek bin derahîm bibne zav 39. Her cihê lê bête xwendin rehme lê Dê melek bên û tijî wê menzelê 40. Xanîyê lê bête xwendin ev sela Dê bibîte ba‘isê def‘a bela 41. Bo xwedanê zadî û bo hemnişîn Her selatan dê biden kerrûbiyîn 42. Dafi‘ê cumle hesûdê çavxerab Der mezarî sehl e lê redda cewab 43. Pirr kesan dîtin keramat û eser J’ xwendina mewlûda Sultanê beşer 44. Her wekî hatine gotin bêhîsab Lê neşêm bêjim ji tetwîla kîtab 45. Qedrê mewlûdê nizanim bêjim ez Lêk hişyar bin da nebîte cergebez Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

IV. Iptidaya Nura Muhammed (sav)

46. Girti yek qebze ji nûra xwe Xweda Gote wê: “Kûnî hebîbî Ehmeda” 47. Hêj ne ‘Erş û Ferş û Kursî û Qelem Hêj ne Lewh û enbîyayê muhteşem 48. Saleha tesbîhi kir nûra şigerf Şeş mî’et elf û çihar û bîst û elf 49. Paşê bo wê çêkirin diwanzde hîcab Her yekê xweştir ji ya dî der hîsab 50. Qudret û te‘zîm û minnet, merhemet Hem se‘adet hem keramet, menzilet 51. Hem hîdayet hem nubuwwet rif‘et e Ta‘at e yazde, şefa‘et temmet e 52. Her yekê westabû tê da çendi sal Lê ‘eded me spare ‘ilmê Layezal 53. Her yekê tesbîhekî xas û cuda Daîma tesbîhi xwendin bo Xweda 54. Paşê avête çihar behrê mezin Wî Xwedayê layezal ê îns û cin 55. Behrê nezer sanî behrê merheme Behrê qudret, behrê ‘îrfan în heme 56. Çûn ji behra me‘rîfet ew hate der Qetre jê weryan bi îlham ev qeder: 57. Sed hezar û hem çihar û bîst û elf Her yekê bû yek nebîyê dil şigerf 58. Paşê wî çêkir ji nûra namiwer Cewherek lê kir nezer ew bû dûker 59. Nisfê ewwel dayê çavê heybetê Nisfê sanî dayê çavê şefqetê 60. Nisfê ewwel bûye behr û her livî Nê jê tirs û heybetê qet nanivî 61. Hem kelî ew behr û kef da û duxan Kef bû erd û hem duxan bû asîman 62. Nîveka dî çêkirin jê çari çîz: ‘Erş û kursî û qelem lewhê temîz” 63. Hate emrê padîşahê layezel Maliku’l-mulkê Celîlê zulcelal: 64. “ Ya Qelem binvîse emrê padîşah” Ez çi binvîsim bi ferman ya Îlah? 65. Qale: “Uktub la îlah îlla ene Hem Muhemmed qasidê emrê min e” 66. Sacîd û bêhış gırî sed salê dî Ser hilîna got: “Îlahî seyyîdî! 67. Ez dizanim la îlah îlla tû yî Ew Muhemmed hemberê ismêt bû yî 68. Kîjk e? Ya sultanê ba cûd û kerem!” Padîşahê sermedî got ya Qelem: 69. “Ger nebûya ew Muhemmed, lewh û erş Min netînane wucûdê ta bi ferş 70. Nê tu û nê cennet û narê mezin Cumle eşya min ji bo wî çêkirin” 71. Muhbetê hingaft û hem şeq bû Qelem Ma li ser lewhê eyîsî dem bi dem 72. Serxweş û sekranê wî navê şirîn Paşê ba îlhama Rebbîl-‘alemîn 73. Goti ewwel: “Ya Muhemmed es-selam” Hem “eleyke” goti Rebbê layenam 74. Da cewaben ‘en hebîbi’l-‘îzzetî: “We eleyke es-selam û rehmetî” 75. Bûye sunnet lew selam û reddê ferz Cumleyê ehwalê paşî kirne ‘erz 76. Wî nivîsî pêkve ummet: qencikar Cennetî û asîyan dê biçne nar 77. Ummeta Ehmed nivîsî ehlê nûr Ummetun muznîbetun, Rebbun xefûr 78. Cumleê ehwalê alem bîş û kem Wî nivîsî bûrî û hişk bû qelem Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

V. Ameden-i der An Veqt-i Hulq-i Seyyidina Adem

79. Çûn îradet hati Sultanê refî‘ Çêketin Adem bi vî şeklê bedî‘ 80. Emrî hate goşê Cibrîlê emîn: Qebzeê bîne ji beydaê zemîn 81. Ew dilê erdê û hem husn û beha Zîneta meknûn û durra bê beha 82. Hatî Cebraîl û ba emrê Letîf Çengekê axê ji wê qebra şerîf 83. Girt û ba tasnîmê safî kir hevîr Têkveda hetta ku ew qenc bû xemîr 84. Bû wekî durra spî wê sa‘etê Xewte da der cûyibarê cennetê 85. Emrê Cebraîlî kir paşê çûnan Wî bigêre der zemîn û asîman 86. Berr û behr û şerq û xerbê alemê Hate gêran hêj ne behsa Ademê 87. Nê hezaran sali çûne axerî Ew Nebî bû Adem hêj av û herî 88. Paşê hingî Xaliqê her sûretê Çêkirî Adem bi destê qûdretê 89. Pif kirê ruha xwe ew bû nazenîn Lew melek hatin ji bo wî sacidîn 90. Bû xezîne ew ji bo durra yetîm Danîye pişta wî ew nûra ‘ezîm 91. Paşê bir avête baxê cennetê Xeyrî darê jê bixwe her nî‘metê 92. Sef bi sef westane pişta wî gelek Nazirê nûra Muhemmed ew melek 93. Goti Adem: “Ew melaik bo çi her Wê li pişta min dikin daîm nezer” 94. Rebbê ‘alem gotî Adem ey mûlî: “Tû ji bo nûra Muhemmed hamil î” 95. Ew hebîbê min di pişta te zuhûr Lew melek têne temaşayê ji dûr” 96. Goti Adem: “Ey Xwedawendê felek Min divêtin bêne pêş min ew melek” 97. Hem bi fermana Xwedê wê sa‘etê Nûr ji piştê hate nêva cebhetê 98. Hin dibêjin: “Hate tilya şahidê Lê heqîqet her dizanîtin Xwedê” 99. Mîslê rojê hatîye ew ca felek Hem teheyyur Adem û hindî melek 100. Goti Adem: “ Ya reb ew nûra qebûl Maye tiştek?” Gotê: “Eshabê Resûl” 101. Goti Adem: “Ya Îlahî qenc e bêt Bête tilyan her çi mayî min divêt” 102. Nûra Bûbekrî di wusta û ‘Umer Binsir û ‘Usman di xinser musteqer 103. Hate îbhamê dibên nûra ‘Elî Şu‘le da tilyan û cennet muncelî 104. Hati Hewwa û nezer da nûrê saf Gotî ya Adem: “Çi nûr e ho şefaf ” 105. Gotê: “Nûra yek nebîyyê mazin e Seyyid û hem mazinê nesla min e” 106. Çûn kî bêemrî ji Adem bû zihar Nûr ji enyê hate piştê bû sitar 107. Nê ji darê xwarin herdukan şirîn Hulleyê cennet ji bejnê da firrîn 108. “Îhbîtû mînha cemî‘en” hatî emr Adema dê bêteve lêkin bi sebr 109. Der Serendîbê bi erdê ket girî Çendî sêsed sal, û rohnik bûn herrî 110. Rohnîkê wî şîn kirin dar û nebat Çûn di erdê da du pa û mayî mat 111. Pir girî û xweş girî bê hed gelek Newheê “înna zelemna” çû felek 112. Rojekê ew der sucudê bê mefer Pirr girî û hem li ‘erşî kir nezer 113. Dît nivîsî: “La îlahe îlallah” Ba Muhemmed ba resûlûllahê şah 114. Go: “Bi heqqê an Muhemmed key te neqş Wî kirî ba îsmê xwe ber saqê ‘erş 115. Tû bi xufranî min ê bêçare ah!” Hatê Cebraîli ba emrê Îlah: 116. “Ser hilîne Adema!” ‘Efwa Celîl Bo te hat û rabe ey zîba, cemîl 117. Hurmeta navê Muhemmed an resûl Tewbeya te bû qebûl û her qebûl Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

VI. Ameden-i der İntikal-i Nur-i Muhammed (SAV.)

118. Çûn ji Adem nûra Ehmed bû cuda Hate pişta Şîsê burhanul-huda 119. 119. Hate eslab û butûnên tahîre Qet nebû yek jê xerab û facîre 120. Fewqê ‘Ednan ta ji Adem îxtilaf Tê heye, lew bê tifaq e ew mesaf 121. Jêrê ‘Ednan ta bi ‘Ebdullah guhist Bîst û yek bab in, hemî rast û durist 122. Hin belî: ‘Ednan û Me‘d û hem Nizar Mudr û Ilyas in bizan, ey goşidar 123. Mudrîke paşê Xuzeyme taze‘eyş Hem Kenan e, paşê Nedrê bû qureyş 124. Malik û hem Fehr û Xalib hem Lu’ey Ke‘b û Murre hem Kîlab û hem Qusey 125. Hem ji pişta wî Quseyyê pak û saf Ew emanet hate nik ‘Ebdulmenaf 126. Hem ji nik ‘Ebdulmenaf ew muxtefî Hate pişta Haşim ew nûra sefî 127. Hem ji Haşim bû emanet munqelib Hat û bû mêhvanê ‘Ebdulmuttalib 128. Silsila wî ta bi Adem da û bab Pêkve dê biçne beheştê bê hîsab 129. Hem ji ‘Ebdulmuttelib bû hamîle Fatîme hem muddeteşbû kamîle 130. Jê bû ‘Ebdullah bi hukmê sabîqe Nûrê Ehmed der cebîneş barîqe 131. Muzhirê nûra Muhemmed hate ew Pak û nûranî mu’eyyed hate ew 132. Cubbeyê Yehya di Şamê da numûn Sûfeke spî bû hemî têkdabû xûn 133. Girti xûnê cûbbeyê Yehya çû nar Wê dema bûye şehîdê pêşiwar 134. Hişki bû ew xûn, û borîn rûzigar Ta wucûdê ‘Ebdullahê namidar 135. Taze bû ew xûn û mercan bûne rêz Rahiban go: “Ay û way exbari nêz 136. Wext e rabit Ehmedê ‘alî-‘elem Nasixê Tewrat û Încîl û senem 137. Hat xudanê seyf û Qur’ana mubîn Xûnê Yehya bû nîşana wî yeqîn” 138. Lêk vegêran hem sual û hem cewab Way û weyla kefte nav ehlê kîtab 139. Wan yeqîn kir ‘Ebdullah hate wucûd Ba ‘edawet qesd kirin qetla wî zûd 140. Ehlê kizb û ehlê zûr û îftîra Çendi car ew hatine Ummul-qura 141. ‘Ebdullah der hifzê sultanê Wedûd Nûra Ehmed dafi‘ê şerrê Yehûd 142. ‘Ebdullah mazin bû, ba naz û delal Canê ‘Ebdulmuttelib ew mah û sal 143. Xweşdivê babê, ‘ezîzê maderê Rohnîya malê û zîba esmerê 144. Şikl û sîma mîslê bedra asiman Nazik û re‘na û nûra xanedan 145. Dilber û mehbûb û şêrîn wek şeker Herkesê ew dît û dil lê bû duker 146. Dohtê çakanê Qureyşî û ‘Ereb Muntezir bûn pêkve bo wî roz û şeb 147. Her yekê hêvî dikir ew bit qebûl Ba yekê wî qet neda meyla wusûl 148. Bû di azad ew ji fikra în û an Yumnê nûra Ehmedî bû pasipan 149. Rojekê wî gote babê: “Ey emîr Sa‘eta ez biçme Bethaya Beşîr 150. Min ji piştê tête der nûrek mezin Radibîte ser serê min ew ji min 151. Ez dibînim munqesim bûye duker Yek di şerqê yek di xerbê çûye der 152. Têteve çespan û çapik bê dereng Tête ser yek mîslê ewrê tazereng 153. Ez dibînim asîmanî bûye şeq Radibit ew nûre ta heftem tebeq 154. Têteve fîlhal der an ‘alîmeqam Ez dibînim tête pişta min temam 155. Sa‘eta rûnim li ser mehda zemîn Min acayib têne pîş û aferîn 156. Hem ji erdê tête sem‘im ev kelam: “Wê digel te nûra Ehmed es-selam” 157. Herçî dara hişk e, ez biçme binî Bû hişîn û kat e, ez pelgan xenî 158. Bû sih û seywan li ser min nagehan Ez ku çûm bû hişk û bê pelg û xusan 159. Ev çi remz û hal e? Babo bêje min! Gotê babê: “Rohnîya çavê di min 160. Şa be, mizgînim li te ey nazenîn Dê ji te zahir bitin şahê Emîn 161. Hêvîya min wasiq e, dê rabitin Ekremê ‘alem ji te peyda bitin 162. Eşrefê mexlûq û sultanê cîhan Dê ji te peyda bitin, bêşek bizan! 163. Min dîye der xwab û mayim muntezer Ehmed ez pişta te ye, canê peder!” Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

VII. Tabet Mesden-i der Dili Veheb ba Abdullah Daden

164. Çûn kî Ebdullahi rabû pakizat Xweş li qetla wî cuhûdan kir xebat 165. Rahib û ehbar û hem ehlê kîtab J’ agirê kerbê hemî bûne kebab 166. Hayi dan heftê cihûd ez milkê Şam Taze bey‘et best û ‘ehda natemam 167. Cengî û merdê dilawer şîregîr Pêkve xwarin sond û bestin tîr û şîr 168. Ta neête kuştin ew zîbaxeram Yek ji me naête ax û mulkê Şam 169. Rahê sehra girt û çûn ew kînedoz Mîslê kundê her bi şeb çû, nê bi roz 170. Zû gehiştin çûne dora Mekkehê Ketne bûsan mîslê ava bin kehê 171. Dabînî kengî dibînin derfetê Nobedar ketne kenarê hêşetê 172. Rojekê wan dî bi çolê da meşî Talibê nêçîr hem ahû xweşî 173. Wan ku dî raborî ‘Ebdullah çûnan Ba tenê tenha bi çolê da rewan 174. Firseta xwe dîn û rabûn şîr hesûn Çûn di pey da mîslê gurgê devbixûn 175. Hem di wê rojê li seydê bû Weheb Ye‘nî babê Amîne ‘alîneseb 176. Çûn seda hat û Weheb lê kir nezer Hate ‘Ebdullahî qewmê xûnceger 177. Revdegûrgek hate berxê nûciwan Lê belê hişyar e, lê zîbaşivan 178. Nagehan fekrî Weheb dî j’ asîman Hate xwarê leşkerê rûhanîyan 179. Xeybiyanê keskepûş ê gul‘îzar Hatinê jêkra kirin ew tar û mar 180. Turfetul-‘eynî cuhûd ber ba kirin Wan j’ eqalîmê cîhan wenda kirin 181. Sa‘eta sirra ji xeybê dî Weheb Mayî heyran û vemayî der ‘eceb 182. Çûn ji ‘Ebdullahi dît ev sirr û hal Xweş li lewhê dil nivîsî ev xeyal: 183. “Ger qebûl ket daye wî min Amîne Pak û me‘sûm e, hebîb e, mûqîn e” Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

VIII. Ameden-i der An Vakt-i İntikal-i Nur ba Âmine

184. Paşî wê sirra ezîm û nûritab Nazilê qelbê Weheb bû îztirab 185. Çapik û çespan vegerya hate mal Wî hîkayet kir ji bo mala xwe hal 186. Hin hîkayet kir ji bo zewcê, Weheb Hem keramet hem ji cenga bîleceb 187. Gote zewcê: “Qenc e qasit bî ji min Rabî biçye xanedana dilmezin” 188. Bêje ‘Ebdulmuttelib: “Min Amîne Wê li nik zîba ‘efîf e, mûqîn e” 189. Ger ji ‘Ebdullah bibîtin ew qebûl Temşîyet dê bît û çêbît ew wusûl 190. Nazik û sîmaxweş û dilber ew e Layiqa wî babeta wî her ew e 191. Hat û ‘Ebdulmuttelib kir ba xeber Hem di ‘Ebdullahî hubbê kir eser 192. Gote dayê: “Rabe ey zîbaxîsal Zewceyê bo min bixwaze bes delal 193. Ba cemal û ba kemal û ba edeb Xweşeda, şêrînlîqa, ‘alîneseb” 194. Zû dirabû Fatîme dilşadiman Nazirê ber sûretê gulçehrekan 195. Pirrşepal û gulruxan û taze‘eyş Sakinanê perdeyê alê Qûreyş 196. Dilnewa û pêkve naz û qendileb Kes nedî şêrîntir ez binta Weheb 197. Amîne gul bû di gulzarê cemal Husnê bêhed qed û qamet î‘tidal 198. Dê çi bêjim ez cemal û me‘rifet Walîda Ehmed bes e her ew sifet 199. Fatîme dît û vegerya damîne Gote ‘Ebdullahî behsa Amîne 200. Mîslê wê nabin şepal û nazenîn Nê di dunyê nê di fîrdewsa berîn 201. Cardi dî çû dît û ew naziknîhal Lê vexore babet in herdû heval 202. Hate Ebdulmuttelib rakir ji mal Çûn ji babê xwestin ew re‘na şepal 203. Weqyeke zîv û weqîyyek hem zeheb Sed şutur sed pez ewî dane Weheb 204. Sed beqer cumle ciwan û samîn e Bo hinarin pêkve nextê Amîne 205. Hati ‘Ebdulmuttelib wê sa‘etê Kir tedarek kar û barê dawetê 206. Çêkirin zad û te‘amê bîl-‘eceb Hem Qureyşî xwendin û hindî ‘Ereb 207. Amîne xemlî ji rengê gulşenê Zend û baz in, riştine j’ rengê xenê 208. Xweşnewa û xweşeda hatin ‘Ereb Cum‘e bû ew şev nehê maha Receb 209. Wê şevê anîn nîkah û ‘eqdi best Bûk û zava man û şerbet dane dest 210. Der Meke meşhûri bû ev gotine “Ebdullah zava ye, bûk e Amîne” 211. Hesret û kerbê hemî ber ba kirin Wê şevê wan go dused jin jê mirin 212. Bûk û zava herdû çûne xelwetê Şahiyane kefte baxê cennetê 213. Zû di Ridwanî vekir babê cînan Daketin dergahê nîran nagehan 214. Hor û xîlman û çem û teyr û nebat Hatine hemd û senayê xweşluxat 215. Ez demê can bexşî, Cibrîlê emîn Mujde da ehlê semawat û zemîn 216. Cebraîla! Hati dewra Ehmedî Hati şahê mîslê wî çavan nedî 217. Rabe mizgînê bibe j’ mexlûqi ra J’ asîman û erd û ta tehtes-sera 218. Xulxule peyda bû der heft asîman Sewtê tesbîha melek çû Lamekan 219. Hate xwarê Cebraîl û mujde da Keskialayek li banê Ke‘be da 220. Mujde da mexlûqehayê behr û berr Cumle heywanati zanî ew xeber 221. Xweşnîda hat ez yesar û meymene Nûrê Ehmed hat û çû nik Amîne 222. Hati nuranî şefî‘ul-muznibîn Hati xeyrun-nasî, xetmul-murselîn 223. Wê şevê hindî senem bûn sernigûn Textê Îblîsê le‘în bû wajigûn 224. Lew li ser sûret revî teşbîhê mar Hate kohê Bûqûbeys û kir hewar 225. Zuryeta wî Cumle hatin bênewa: “Ew çi hale bêje me?”Wî gote wa: 226. “Lew li min çêbûye tirs û zelzele” Ba Muhemmed Amîne bû hamîle 227. Hati dewra Ehmedî, dewra me çû Lat û ‘Uzza dê biket bê avirû 228. Yek ji me îdî neşîtin bit ‘eyan Wî li me rê girt ji çûna asîman 229. Hati xûnrêzê cîhangîrê sefak Em ji destê wî hemî dê bin helak 230. Rohnîya herdû cîhan û milletan Ummeta wî çêtirînê ummetan 231. Dê çi bit halê me û tedbîr û ray? Ay û way û ay û way û ay û way!” 232. Hem di subha wê şeva dewletfuzûn Textê şahanê cîhan bû sernigûn 233. Bê tekellum ma, devê hindî mulûk Şah eger hakim eger mîr û mulûk Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

IX. Ameden-i der Müddet-i Vakiat-i ber Ser-i Haml-i Âmine

234. Amînê go ta kî şeş meh çûne ser Min ji hemlê xwe nedî qet yek eser 235. Paşî şeş meh gote min awazê xeyb: “Min li te mizgîn e, ey pakîzeceyb! 236. Wê digel te xatemê peyxemberan Nasixê herfa kîtab û defteran” 237. Lê di xewnê da me dîtin bê ‘eded Enbiya û remz û nîşan û sened 238. Ewwela min dî ji min nûrek diçî Qesrê Busra min ji ‘eksa wê didî 239. Mahê ewwel hati Adem teyyîba Kir selam û gote hemlê: “Merheba!” 240. Mahê sanî hati Şîs ez meymene Gote min mizgîn li te ey Amîne 241. Mahê salis hati Îdrîsê nebî Kir selam û mujde ber hemlê te bî 242. Mahê rabi‘ Nûh û xamis Hûd û hem Hatin û mizgînî da min ez kerem 243. Mahê sadis hati Îbrahîm Xelîl Da me mizgînî ji wî hemlê celîl 244. Mahê sabi‘ hati Îsma‘îl, zebîh Mujde bexşî min, ji wî hemlê melîh 245. Mahê samin hati Mûsa ba wefa Îbşîrî ya Amîne bil-Mustefa 246. Mahê tasi‘ hati Îsa j’ asîman Mujde da min: Hati sultanê cîhan 247. Ew ku çû şeş meh ji hemlê mûnqelîb Gote ‘Ebdullahî, ‘Ebdulmuttelib: 248. “Ba tîcaret dê biçî ta semtê Şam (Ez) Medîne bar bikî temr û te‘am 249. Wê demê dê Amîne kodek bibî Yek ziyafet lazim e dawet bibî” 250. ‘Ebdullah an mahirûyê gûl‘îzar Der Medîne şerbeta mergê vexwar 251. ‘Umrê ‘Ebdullahî bîst û pênci sal Borî, û kir wî ji dunya îrtîhal 252. Zanî ‘Ebdulmuttelib ew waqî‘e Herdû çavê Amîne bûn damî‘e: 253. “Esmerê min ma û xelqê kariwan Hatin û peyda ne ew rûh û rewan 254. Kan habîbê min! Dilê min bû du nîm Ah û hesret kodekê min ma yetîm” 255. Dar û ber bo wê girîn wê sa‘etê Av û rohnik nadenê qet muhletê 256. Hem melek rabûn û gotin: “ Ya Kerîm! Nê hebîbê te Muhemmed ma yetîm” 257. Malîkul-mulkê mezin da ev cewab: “Çêtir im bo wî ji xêra da û bab” 258. Ey xudawendanê eqlê musteqîm Kes nizanit qîymeta durra yetîm Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat X. Ameden-i Vakt-i Viladet-i Seyyidina Muhammed (sav)

259. Ez rebî‘ul-ewwel a şev rewşen e Heşti şev borîn li hemlê Amîne 260. Ya nehê za’il bû jê tirs û ‘îna Ya dehê bû mujde, der Xîf û Mîna 261. Yanzdehem bû xûlxûl û awazi hem Zemzem û tesbîhi der hindî Herem 262. Diwazdehem helbû şemala dewletê Amîne mabû tenê der xelwetê 263. Wê şevê der Ke‘be ‘Ebdulmuttelib Mabû, bo te‘mîrê erdê munqelib 264. Amînê go: “Mam tenê bê mêr û jin Ez demek tirsam û lerzî hate min 265. Min dî xanî rohnî bê xayet belê Çari jin hatin ji ruknê menzelê 266. Ba cemal û husn û nûranî, qemer Hulleyê îstebreq û sundus di ber 267. Zulfeha, sed te‘ne dane ‘enberê Le‘leha, têrav û ava kewserê 268. Bejn û bala serw û sîmayê şefaf Min şibandin tuxmeê ‘Ebdulmenaf 269. Yek li destê rastê hat û yek li çep Yek li piştê, yek li pêşim ba edeb 270. Ew kî bûn?: Hewwa û Sare, Asîye Ya li pêşim Meryema ‘Îmranî ye 271. Meryemê husn û melahet zêde bû Pal vedayî wê, ji bo min tekye bû 272. Nagehan bû zemzem û tesbîh û deng Ba luxethayê muxalif rengereng 273. Rast û çep min dî kewakip têk firrîn Qafi ta qafi cîhan bû enwerîn 274. Pêkve dunya min dî bû yek qursê nûr Meşriq û mexrîb didîtin min ji dûr 275. Keskialayek di mexrib da me dî Yek li şerqê yek li banê Ke‘be dî 276. Emrê Cebraîl kirî Mîrê mezin Mujde da ehlê semawatan ji bin 277. Daketin dergahê nîran nagehan Şahîyane hor û Ridwanê cînan 278. Xulxulîn hûrî di qesrê cennetê Kî dizanit kar û barê qudretê 279. Hati Cibrîl û melaik fewc û fewc Çar kenarê Mekkehê bûn mewc û mewc 280. Nagehan ez têhnî bûm wê sa‘etê Min dî da destê me tasek şerbetê 281. Sippî wek şîrî, û şêrîn wek ‘esel Nê ji wî şîr û ‘esel bûne mesel 282. Min vexwar û têhnî çû halî ji min Teyrekî spî hat û perr malî di min Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

XI. Haza’l Kıyam li-Kudumi Muhammed (sav)

283. Wêdemê min bû Muhemmed Mustefa Nurê can û me‘dena sidq û sefa 284. Cumle zerratê cîhan da ev seda Kirne gazî pêkve gotin merheba1 285. Merheba ey îftîxarê enbiya Merheba ey şem‘ê cem‘ê ewliya 286. Merheba ey menbe‘ê ‘izz û wefa Merheba ey kanê îhsan û ‘eta 287. Merheba ey rehmeten lîl‘-alemîn Merheba hatî şefî‘ul-muznîbîn 288. Merheba ey qurretul-‘eyni’l-Xelîl Merheba ey xasimehbûbê Celîl 289. Merheba ey canê baqî merheba Merheba ‘uşşaqê saqî merheba 290. Merheba sultan-i ‘alî merheba Merheba ‘îrfan-i xali merheba 291. Merheba hatî şefî‘ê îns û can Merheba hatî letîfê îns û can 292. Secde bir her wê demî an nûrê can Dest hilînandî bi sûyê asîman 293. Pareyek ewrê spî ez asîman Hat û hilgirt û ji min xayib bû an 294. Hateve medhûn û pêçayî, kehîl Pare-ewrek dî gehîştê ew cemîl 295. Girt û bir, lê hate guh min ev xeber: “Girti wî dunya seraser behr û berr” 296. Hateve spî pare-ermîşek digel Wê mijî ba le‘lê wek şehd û ‘esel 297. Lê belê xweş hate guh min ev nîda: “Pêkve zanî xelqehayê enbîya” 298. Min dî xanî bû ji teyran rengereng Dum ji zumrutan û hem yaqût e çeng 299. Paşê hatin sê nefer lê her yekê Husnê sûret mîslê qursa rojekê 300. Wan yekî der dest misîn û yêkî teşt Yêkî anî cameê spî ez beheşt 301. Hefti caran şuşt û pêçan pirr xeber Gotinê, û her sê rabûn çûne der 302. Naête hedd û hîsabê mu‘cizat Muxteser min gotine ne‘t û sifat 303. Dê çi bêjim ne‘tê zatê enwerî Ê ku ‘alem cumle bo wî çêkirî 304. Mun‘ekis bûn wê şevê hindî sanem Agirê Faris vemirya çû ‘edem 305. Taze-eywan xaneê Nûşîrewan Rast û çep hejya û lerzî nagehan 306. Şeq bû kungir çaride rê jê çûne xwar Xewf û tirsek hate Kisra bê qerar 307. Wadîya nav lê Semawe bû rewan Behrê Sawe çik bû û hişk û nihan 308. (Ez) serê hindî mulûkan taci ket Zêde bû lê tirs û xof û zelzelet 309. Der duşenbe diwazdeyê ewwel rebî‘ Salê fîlê hati ew hemlê bedî‘ Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

XII. Ameden-i der an Vakt-i Abdulmuttelib ez Ka’be

310. Rabû ‘Ebdulmuttelib têkil seher Go: “Me dî zemzem kete ruknê Hecer” 311. Ke‘be çû secde mubarek bû meqam Rukn û ban û beytê lêkdu kir selam 312. Rukneha, Allahû ekber jê dihat Hati mizgîna Muhemmed es-selat 313. Paki bûm ez Lat û ‘Uzza û senem Hat Ebulqasim şehê ‘alî-‘elem 314. Rast û çep xweş hate zîbi erxenûn Nê Muhemmed hat û put bûn sernuxûn 315. Hatin îbrîq û legen misk û gulav Ke‘be şûştin mame heyran ez tevav 316. Ez biderkeftim ji Babê Şeybe zûd Min Sefa û Merwe dîtin der sucûd 317. Pelg û dar û ber ji feyza Layemot: “Ca’ena Ehmed Resûllullah”digot 318. Hati awazek: “Eya meznê Qureyş! Ev çi tirs û lerzî ye? Ey tîbi-‘eyş!” 319. Zû di ‘Ebdulmuttelip xweş hate mal Teyrekî mazin li banî çeng û bal 320. Amînê hat û ewî jê kir sewal: “Kanî ew nûra digel te ey şepal?” 321. Bêhna Fîrdewsê ji hucra Amîne Hat û der hingaft û go: “ Ya sakîne!” 322. Amînê bo gotê mewlûda mezin Hatifî navê Muhemmed gote min 323. Wê di xewnê da tena nûra mûbîn Ger divêtin tu bibînî, dê bibîn 324. Refti Ebdulmuttelip bo dîtinê Şîr di destê nagehan yek rehzenê 325. Ne‘reî zed hate Ebdulmuttelib Heybetê girt û dilê wî murte‘ib 326. Nabitin dîtin heta sê roj temam Da melek bêne tewafê xas û ‘am 327. Hati Ebdulmuttelib bê xoşiten Bê tekellum maye ezman û dehen 328. Paşê çendî dîti ew nûrînsebî: “Rohnîya çavê di bapîrê xwe bî” 329. Amînê şîr da dehanê şekkerîn Ta gehiştî weqtê teslîma deyîn 330. Amînê got: “Min di xewnê da diye Murdî‘e, dê bit Helîma Se‘diye Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

XIII. Ameden-i Halime ve Burden-i Muhammed (sav)

331. Mekkîyan kodek didane şîridar Da di germê da nebîn kodek nezar 332. Hem qebîla Se‘dîyan dîger bulûk Her dihatin ta Mekke telbê buçûk 333. Wê qebîla Se‘dîye lê bû xela Mêr û jin pêkve ji birsan mubtela 334. Got Helîmê: “Rojekê em çend heval Bo gîyayê çûne nava yek newal 335. Hem gîya jî tê hebû hem avê sar Min gîya xwar û ji avê hem vexwar 336. Hem hevalan ji gîya û avê xwar Hati awazek Xwedanî nadîyar: 337. “Ha nuha biçne Mekke ey cumle jin Da mubarek bin ji mewlûda mezin 338. Xurrem ew zîba deyîn wê bo xwe bit Êxweş! Ew pustanê ku şîr jê bixwit” 339. Tirsi Xalib bû li me hatîne mal Gote min Haris: “Çi hale ey heval?” 340. Min ji bo wî got, ewî got: “Ey hebîb Belkî ew mewlûd ji bo me bit nesîb” 341. Min weled bû Zumrete barê şikem Qet ji birsan min nezanî dê çi kem 342. Nagehan min dî di xewnê da yekî Ez birim avêtime rûbarekî 343. Sippî wek şîr û şêrîn û şehdiwar Jê vexwe! Wî gote min sê çari car 344. Ez ji xew rabûmeve têr û tijî Her du pustanê di min şîr jê rijî 345. Sahiban ez dîtim û pirsîn dirêj Lêki tenbî bû li min bo kes mebêj 346. Yek xerê laxer hebû lê pirrkesad Haris anî taze kurtan lê nehad 347. Kariwan rabû bi qesta Mekkete Bûm suwar û hem li ber min Zumrete 348. Dûre dûrê kariwanî leng û lûk Ker ji çûnê bû, û Haris ma xudûk 349. Gote min: “Da b’çîneve bê zehmetê” Min gotê:“ Nê hati nûra dewletê 350. Da biçîne pêşi ûcaxa Qureyş Belku halê me bibîtin taze‘eyş” 351. Min dî yek merdê tewîlê enwerî Ba serê rim wî îşaret da kerî: 352. “ Ya Helîme îsrî‘î mizgîn li te Tu deyîn î bo Muhemmed xwez bi te” 353. Tîzi çûbû xweşkerê laxermeyan Wî berahî bir ji hindî kariwan 354. Ewwela min kir li Bethayê nezer Çar teref pêkve gîya û laleterr 355. Karewan danî l’ çiyayê tîbi-‘eyş Jin hemî geryan li eşrafê Qureyş 356. Gote Ebdulmuttelib: “Xweş Amînê Nê divêtin bo Muhemmed dayînê” 357. “Qale: Hazel-emrû minhû qet beda” Hate goşê min ji hatif ev nîda: 358. S”efwetur-Rehman û xeyrul-murselîn” Nîne ez xeyrî Helîme wî deyîn” 359. Hatine nik Amîne jin ba surûr Herçî zanî ew yetîm e çûye dûr 360. Êxweş! Ew zîba yetîmê şîrixwer Her du ‘alem jêriferman ser bi ser 361. Êxweş! Ew re‘na yetîmê şîricû Nûrê her du ‘alem ez ruxsarê û 362. Ey Helîme hilgire an pakizat Dewleta baqî û daîm bo te hat 363. Hen Helîme gote Ebdulmuttelib Halê sal û halê qehta muzterib: 364. “Hatime bo yek piser ez bim deyîn Ger li nik te dê hebî nî‘mel-emîn” 365. Gotê Ebdulmuttelib: “Namet çi ye?” Gotê: “Navê min Helîma Se‘dî ye” 366. Gotê Ebdulmuttelib: “Xweş mehd î, tû Hem bi husn û hem bi hilm û Se‘d î, tû 367. Wê li nik min nûrê çeşm û qûtê can Mîslê wî ney bûne, nabin der zeman 368. Lê yetîm e, durr e, bêmîsl e, meh ey Ez li cê babê me ger dê tu bibey” 369. Gote Ebdulmuttelib: “Da ez biçem Bêjime zewcê xwe pirsê jê bikem” 370. Hati gote Haris, ew zîbaxîtab “ Ya Helîme weyhekê!”Wî da cewab: 371. “Dê çi key tu ba yetîmê bê peder” Ma Helîme damena sebrê duker 372. Hate çûnê kariwanî kir cihêz Dîti Haris rohnikê wê bûne rêz 373. Gotê Haris: “Ez dibînim tu xudûk” Gotê: “Heqq e! Dê biçim ez bê buçûk” 374. Gotê: “Her bîne ewî tiflê yetîm” “Qet tewekkelna ‘elellahîl-kerîm” 375. Xweş vegerya pêşi Ebdulmuttelib: “Hatime durrdaneyê te ey muhib!” 376. Da biçîne pêşi danayê Emîn Min ku dî ew husn û dîndara şirîn 377. Yek regem xalî nema ez muhbetê Bûme yexsîra wî ez wê sa‘etê 378. Xweş me hilgirt û kenî ew nê gelek Nûrê xendê, lahiqê çerxa felek 379. Bûse da min çav, û pustanê yemîn Xweş mijî ba her du lêvê şekkerîn 380. Rast vexwar û dev neda sedya çepê Hişte bo Zumre bi îlhama Xwedê 381. Weqtê çûnê hati Ebdulmuttelib Da me zad û tişt û min go: “ Ya muhîb! 382. Min bes e ew kodekê nûrîncemal Dewlemend im dê çi kem ba tişt û mal” 383. Xwesti xatir min, ji cedd û Amîne Amînê hilgirt û ew naziktene 384. Dabû ber bêhna xwe rohnik bûne çem: “Ey Muhemmed! Dê biçî ez dê çi kem” 385. Dûrîya te sohti qelbê Amine: “Lê çi kem ev şole ne b’ destê min e” 386. Ey hebîbê min Muhemmed bes delal! Bêje da rohnik nebarin bo te al 387. Tu bike ferwari da sebr û sukûn Bo me bêtin wer ne, can û dil me çûn 388. Tu emanetê Xudê bî ey ciger! Ey Helîme fî emanîllah biber” 389. Wê Helîmê bo xwe bir durra yetîm Êxweş! Ew dayîneê se‘d û helîm 390. Subhê rabû kariwanê Se‘dîyan Ew kerê laxer ji bo wan hersêyan 391. Haris anî û Helîme bû suwar Paxila rastê Muhammet tê veşar 392. Ya çepê danîbû tê da Zumrete Ker sivik çû çapik û bê zehmete 393. Ewwela çû Ke‘be sê car secde ber Sanîya ew hate çûnê pirr huner 394. Dê kusan ew ker nebî çûn û çelek Wê li pişta wî suwarê neh felek 395. Ew kerê laxer di pêşi kariwan Wek siha teyrî li deştê bû rewan 396. Se‘dîyan gote Helîme: “Ey heval! Ew kerê laxer me go naçîte mal 397. Vê demê sê lê suwar in, mîslê teyr Wê diçîtin nagihê wî kes bi seyr” 398. Ker bi ezman hat û gote Se‘dîyan: “Qet ‘ecayib nîne çûna min ‘eyan 399. Wê li pişta min resûlê Rebbê ‘erş Jêridestê wî ji ‘erşî ta bi ferş 400. Seyyîdê mexlûqê Rebbîl-‘alemîn Çêtirînê ewwilîn û axirîn” 401. Qewmê Se‘dî pêkve gotin ew meqal Nîn e ew qewl û seda îlla xeyal 402. Mîslê bayê kefte rê û her bi xar Dane ser yek koh û deşt û kohisar 403. Goti ezmanê Helîme ev beyan: “Em bi dûr keftin ji xelqê kariwan 404. Min dî sakin erbe‘ûnê rahiban Tabi‘e usqûfekî eswed-qeban” 405. Wî digote rahiban wesfa hebîb: “Weqt e rabîtin Muhemmed ‘en qerîb 406. Kasirê esnam û qettalê cuhûd Bê ‘eded nîşanê wî hatne wucûd 407. Ez ji wan borîm û çendî, nê gelek Şu‘leyê nûra Muhemmed çû felek” 408. Weh heware!, “Goti isqûfê kebîr” “Hey ev e, wernê ji yek rakin bi şîr” 409. Desti da şîran û hatin şubhê san Xweş li pey me mulhidanê bê eman 410. Dê çi kem ya Reb meded mîrê mezin Wa Muhemmed rohnîya çavê di min 411. Hati nêzîkî me koma rahiban Min Muhemmed dî nezer da asîman 412. Hate xwarê agirê mîslê şîhab Tê werat û sotin ew ehlê ‘ezab 413. Hatifî gota ji yûmna şehsuwar: “Uhlîkel-kuffaru mîn narîl-Cebar” 414. Kariwan hat û hemî em çûne mal Pêkve pê xweş bû nîsa û hem rîcal 415. Dewleta baqî geha nav Se‘dîyan Rizq û ni‘met hat, û nabin tehlîyan 416. Dexl û dan û ga û pez lê zêde bûn Hem cefa û mihnet û alami çûn 417. Pêkve hatin dest û pê lê bûse dan Muhbeta wî kefte qelbê cumlekan 418. Hem Helîme xerqê în‘am û kerem Wê Ebulqasim li malê, bo çî xem! 419. Goti:“Wellahîl ‘ezîm ev nazidar Hat û min came ne şuştin qet çu car 420. Tahir û pakîz û paqij her me dî Bewl û xait mîslê ‘ewret min nedî 421. Bû du salî û xiraman sû bi sû Têkilî le‘ba biçûkan qet nebû 422. Rojeka wî, heftîya yek kodekî Haftîya wî mah, û mah ba salekî 423. Ewwelê lefza wî maye min li bîr Goti wî: ‘Allahû ekber mîn kebîr’ ” 424. Salê sê, naziknihalê rûhê can Arezû kir wî şivanî nagehan 425. Hin bi hukmê karê ummet perwerî Bû şivanê laiqê peyxemberî 426. Rojekê wî goti: “Ey mader! Bira Kanî?”Min gotê: “Pez birye çera” 427. Goti: “Qet însaf e dayê! Ez li mal Ew li germê, ez vexûm ava zelal” 428. Gote min wî: “Ez ditirsim hasidî Bêt û te çavîn biket ya rasidî” 429. Gote min:“Dayê! Me bispêre Xwedê” Min tewekkul daye wî, tu min bidê 430. Subhê min dayê ‘esa û zadi hem Bû şivan û her du çûne ber xenem 431. Ey şivanê berreê birca bere Jêrigopalê te ‘alem yeksere 432. Ba terehhum pez çerînî, can û dil Rehmê tû ber cumle ‘alem muştemil 433. Ey şivanê kodekê zîba, dilêr Xwozê wî berxî, ji dîndara te têr 434. Weqtê êvarê şivan dê bête mal Ez diçûme pêşi zîbayê, delal 435. Goti dayê hatim go ma îleyk Ey Muhemmed sellemellahû ‘eleyk 436. Zumre hat û gote min ev xweş cewab: “Min ji wî dîne ecaîb bê hîsab 437. Pa nehed ber xişk û keski bûn temam Herçî ew dî, dar û ber lêkir selam 438. Bêjîte pez: “Dê here!”, ew dê biçî Wer: Neçe, naçît û sakin multecî 439. Rojekê pez bû belavî wadîyê Min vegêrave ji tirsa ‘adîyê 440. Gote min: “Bo çi tu nahêlî dilêr! Pez biçî?”Min go: “Cihê qeyxane şêr” 441. “La texefû”gote min, pez çû çere Nagehanî hate me ew qeswere 442. Wî Muhemmed dît û dûvê xwe hejand ‘Aşiqane hate pêş û ser nehad 443. Girti goş û gotinê yek-du mesel Min ne fehmî wî çi gotê, ger digel 444. Şêri rabû çû û îdî kes nedî Pez çerî xweş rahet û kefte qedî 445. An yekê pez min şikêna destihêj Hate pêş û wê yedê xwe kir dirêj 446. Destê an pez girt û malî ba delal Wê demê rabû bezî mîslê xezal 447. Weqtê zuhrê rojekê bê kar û bar Zumre çapik hat û gazî kir: “Hewar!” 448. Cotemerdim bo Muhemmed hat û bir Ez nizanim ba birayê min çi kir 449. “Wa Muhemmed”got û rabun mêr û jin Goti Haris: “Wa Helîme way li min” 450. Hate kuştin der xerîbê bergê ‘eyş Dê çi bêjim, pêşi salarê Qureyş 451. Pêkve rabûn xas û ‘amê Se‘dîyan Lê Helîme zû gehiştê an zeman 452. Gote: “Min dî der tebessum le‘lê şûr” Jê diçû çerxa felek ustûnê nûr 453. Bûse da min, her du çavên surmeyî Ew çi bû hate hebîbê min tu yî” 454. Gote min: “Hatin du merdê ba cemal Şeklê nûranî, ji nûra Layezal 455. Destê min girt û revam anîme hêr Daniyame erdê û der dest e, kêr 456. Sîneyê min wî duker kir ta bi nav Jê derîna qelb û ehşayêm tevav 457. Wî bi destê xwe dilêm teqlîbi kir Nuqteyê eswed derîna jê vekir 458. Gote min: “Ev behreyê dêwê le‘în Min ji te avêti, ey şahê Emîn!” 459. Ê dî, anî yek mesîn û yek legen Şuşt û pak û nerm û nazik bê mîhen 460. Wê demê danîne cih qelb û ceger Mohreke mazin ji nûrê hate der 461. Mohri kir hem qelb û cayê bûye şeq Hate ser yek ew, bi emrê mîrê Heq 462. Rakirim danîme cih bê zehmetê Go: “Bikêşe ba dehan ez ummetê” 463. Ba dehan kêşan û ez bûme giran Go: “Bikêşe ba hezaran her wesan” 464. Hate kêşan, û me rakir ew hizar Goti wî nûrîncebahê gul‘izar: 465. “Ger bikêşî ba cemî‘ê ummetê Dê girantir bîte nûra rehmetê” 466. Herdukan ez dame ber bêhna xwe saf Her du çeşman û serê min kir tewaf 467. Mîslê berqa xatife, rabûn û çûn Min didîtin ta di çerxê berze bûn 468. Got Helîmê, ev beyan û ev meqal Min ji wî hilgirt, û em hatîne mal 469. Qewmê Se‘dî gote min:“Çi sakin î? Rabe hilgir wî bibe nik kahinî” 470. Min bire nik kahinî ew qisse got Kahinî hilgirt û da ber sîne got: 471. “Uqtulû hazel-xulame, min digel Wer ne, dê batil biket dînê Hubel” 472. Nagehan min dî yekî merdê mezin Rim li kahin da, libasê wî kefin 473. Qewmê kahin bû helak ew jî herê Min Muhemmed anî û hatim li rê 474. Min dî yek jin ba girîn û şîn û ah Ber kenarê bîrê, bir ser xakê rah: 475. “Wê li min bû yek piser bû canipak Çû di bîran da û axir bû helak” 476. Min Muhemmed anî û min gotê: “ We r Mu‘cize ger te hene, dê bîne der!” 477. Wî îşaret kir bi tilya nûri, bav Av bi serkeft û piser ber rûyê av 478. Ew ji avê hate der rabû qiyam Goti an dem: “ Ya Muhemmed es-selam” 479. Hati awazek: “Te‘eccub nîne ger Ew ji bîran kodekan bînîte der 480. Ew te‘eccub bû, ku çawa şehsuwar Dê xelas ket van gunehkaran ji nar” 481. Paşî ez çûme serî û her du çav Lê reşandin ‘enber û misk û gulav 482. Hati dengê hatifî: “ Ya Mekkete Ê ji te hatî belê wê hate te” 483. Ketme karê, wê demê ez dem bi dem Amîne pirr jê xerîb e da bibem Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat

XIV. Ameden-i Vakt-i Halime Burden-i Muhammed (SAV.)

484. An xer anî û Helîme bû suwar Hem li ber sîne hebîbê namidar 485. Rû bi Ke‘be hat û ew bê tirs û bîm Ew kerê xweşçûn dibên hate Hetîm 486. Hate goşê an Helîme ev newa Xwoşnewayê canfedayê ez hewa: 487. “Ey Hetîm û ey Herem pak û temîz Hati Bo te bejn û balayê ‘ezîz 488. Hati sultanê felek jêri-ne‘al Hati cananê du ‘alem ‘eksê xal 489. Hati mehbûbê dused yusif xulam Hati muxtarê ku ‘erş û ferşi ram 490. Hati bo te ey Mekke weqtê surûr Sed hezaran nûrê sîmayê binûr 491. Nê tu bûyî menzila rûhanîyan Ta qiyamet rukbedarê hacîyan 492. Rast û çep fekrî Helîme kes nedî Wê di gerdaba teheyyur da xwe dî 493. Her peya pey hati awazê şirîn Mustefa wê daniyande ser zemîn 494. Da biçîtin telbe ket kanî kî ye? Xweş dibêjî vî newayê ‘alîye 495. Kes nedît û hateve ew haderî Mustefa lê berze bû, ber da girî 496. Deng helîna wê li ban û koh, çihan Ah û wah! “Durrdaneyê min kê revan?” 497. Mekkîyan gotin: “Me hay jê nîne qet” Wê verêtên av û rohnik bûne şet 498. Pîremêrek hate pêş û ba ‘esa Ey Helîme! Ev çi hal e bo Xweda! 499. Min ji bo wî goti halê renc û ah Gote min: “Wer da biçîne pêşi şah” 500. Ez birim ta pêşi ‘Uzzayê senem Gote min: Ev xeybezan e, pirrkerem 501. Nê hezaran berze wî peyda kirin Mîslê te bêçare wî pirr şa kirin 502. Secde bir pîrî û goti: “Ey senem Ev Helîme hatîye pêşi te hem 503. Kodekê wê der Mekke wunda bû lê Îsmê an kodek Muhemmed bû belê” 504. Wî, Muhemmed gote “ ‘Uzzayê sanem” Ser nişîvî hate secdê gote hem: 505. Tu here ey pîro! Ew çi gotin e Ew Muhemmed hat, û nê ‘ezla min e 506. Sernixûn û şermisar în, em ji wî Hem kesad û bê‘eyar în, em ji wî 507. Ew zeman çûyî, hewe em xweşdiv în Baregaha wî gehîşt û em revîn” 508. Rabe ey pîrê hewayî hati roj Bes bi navê wî dilê min tu bisoj 509. Nê ji navê wî dilerzin asîman Hem ji hubba wî kelîne behr û kan 510. Heybetê xweş girte pîrê rihspî Wî ‘esa avêt û lerzî mîslê bî 511. Lê Helîme gote pîrê hêşetê Ger çi ez keftîme behra hêretê 512. Yek demê ba wî li min we‘zê diket Yek demê seknî bi min rehmê diket 513. Kodekê min wê revayî xeybîyan Xeybiyanê keskepoş ê asîman 514. Ez ji kê nalem ji kê gazinde kem Herçî ew bêjîte min, ez dê we kem 515. Gohtina xeybê îcazet min nebû Lew di bêjim: Ehmedê min berze bû 516. Ger bibêjim hal û esrarê derûn Dê bibêjin dîn e, sewda ye, cunûn 517. Goti pîrî: “Ey Helîme vê bike Hemdê Rebbanî û hem şukrê bike 518. Haşelîllah ew Muhemmed berze bî Belku ‘alem dê di wî da berze bî 519. Bo Muhemmed her zeman û her mekan Sed hezaran nobedar û pasipan” 520. Zanî Ebdulmuttelib ew waqi‘e Av û rohnik çûn ji cavan dami‘e 521. Hate ber dergahê Ke‘be ew bi soz Ey ‘Elîmê sirr û ey danayê doz 522. Min di sîmayê xweş ê durra yetîm Dîtine asar û îhsan ey Kerîm! 523. Naşibîte me eger çî ku j’ me ye Kîmiyayê fedl û îhsana te ye 524. Tu bi heqqê fedl û îhsana ‘ezîm Bêje me ehwalê wî tiflê yetîm 525. Nagehanî hati awazê letîf Ha nuha biçne Tuhameê şerîf 526. Wê li bin dara yemameê xemam Bûye sîwan û di keffa wî mudam 527. Ber diken tesbîh û der kef munqelib Rabû zû çû telbe Ebdulmuttelib 528. Çû ku rûniştî li bin dara Yemam Qale: Men ente eya şêrînxulam? 529. Gotê: Ey namêm ji min pirsî bi lez Ez Muhemmed îbnî ‘Ebdullah im, ez 530. Gotê: “Ez ceddê te me ey rûhê can Ey hebîbê min ‘ezîzê xanedan” 531. Dabû ber sîne, suwar kir hate mal Hate malê tazenûra Layezal 532. Aminê çav bûne rewşen wesselam Hem ji mewlûda Nebî temmel-kelam Ger divêtin hûn ji narî bin necat Bi eşq û şewqek hûn bibêjin es-selat XV. Ameden-i der Munacat ve Hatmü’l-Kitab

533. Ehmeda! Çavê te ma zaxel-beser Yek îşarata te înşeqqel-qemer 534. Hukmê tû carî ji ‘erşî ta bi ferş Ey ji nûra te munewwer ta bi ‘erş 535. Ateşê Mûsa çi bû? Ruxsarê tû Weddûha nûra dilê hişyar ê tû 536. Durdê nûra te, zîyayê mêhr û mah Lê me‘ellahîl-celîl î, barigah 537. Nê ji ne‘leyna te ey durra yetîm Fexr û teşrîf e ji bo ‘erşê ‘ezîm 538. Her du ‘alem çi? Siha îqbalê tû Sondê welleylî bi zulf û xalê tû 539. Hem tu rûh û hem rewanê can û dil Pêşi bejna te siha te bû xecil 540. Canfîdayê bejn û balayê te bim Mest û sergerdanê sîmayê te bim 541. Şehriyarê çetrê ewra rayê tû Xettê şeq bû ber felek, tuxrayê tû 542. Şehsuwarê duldulê kewn û mekan Wasilê wehdetserayê Lamekan 543. Min hebin sêsed hezar ezman û dev Yek demê xafil nemînim roj û şev 544. Wesfê husna te bêjin subh û şam Sed qiyamet di biçin hêj na temam

XVI. Haza’l-Mevazi’u Mevzu’i’d-Du’a

545. Ya Resûlellah! Resûlê îns û cin Ya şefî‘ê sedrê dîwana mezin 546. Tu şefa‘et ke ji bo me ‘asîyan Wer ne, nefsa şûme naket qencîyan 547. Ya Kerîm û ya Îlahel-‘alemîn Yar Rehîm û ya ‘Ezîm û ya Metîn 548. Hêvîdarê rehm û îhsana te yîn Talibê îkram û xufrana te yîn 549. Hazir û guhdarê mewlûda Resûl Hêvîya me tu bikey ya Reb qebûl 550. Nê tu xeffar î û settarê ‘uyûb Mabi bexşî û bixufranî zunûb 551. Hem li da û babê hindî mu’mînîn Hem li hindî mu’mînatan ecme‘în 552. Tabi‘ê an şehsuwarê ummetê Pêkve rabîn dê biçîne cennetê 553. Ewwela bo rewzeya nûrînnîqab Sanîya bo al û ezwac û sehab 554. Salîsa bo enbîya û murselîn Rabî‘a bo ewliya û mu’mînîn 555. Hem ji bo huccac û xuzzatan temam Hem ji bo vê meclisa sahibte‘am 556. Hem ji bo her çar îmamê caddeê Hem ji bo wî katibê vê nusxeê 557. Bo cemî‘ê mu’mînînê salihe Bo feqîrê Bateyî el-fatihe!

Temmet bi ‘avnillahi ve hüsnü tevfikihi fi ‘asrel isneyn fi seneti (1240) ‘erba’in ve mieteyn ve elf