Wielojćzyczna Polska – Jćzyk Romski W Kontakcie Z Polszczyzn

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) ISSN 1898-1593

ANNA MARIA MEYER Uniwersytet w Bambergu

Wieloj Æzyczna Polska – j Æzyk romski w kontakcie z polszczyzn

JÆzyk romski jako j Æzyk mniejszo yciowy w Polsce

W opublikowanym niedawno artykule naukowym niemiecki historyk Hans-Jürgen Bömelburg (2016, 16) zada â pytanie: „Czy jest szansa na to, by multikulturowo œý Rzeczpospolitej powróci âa?”. Rzeczywi œcie, jak pisze dalej, Rzeczpospolita Obojga Narodów stanowi âa pierwsze nowoczesne pa ľstwo wieloetniczne w historii i by âa chyba najbardziej imponuj Ċcym europejskim przyk âadem, jak mo ůe funkcjonowa ý wielonarodowy i wielokulturowy kraj. Obecnie sytuacja spo âeczna w Polsce jest ca âkowicie odmienna. Po zako ľ- czeniu drugiej wojny œwiatowej Polska sta âa si ę homogeniczna kulturowo i j ęzykowo – dzisiaj etnicznie ponad 98 proc. spo âecze ľstwa stanowi Ċ Polacy (por. Bömelburg 2016, 7). Kraj jest pod tym wzgl ędem wyj Ċtkiem w wielo- kulturowej Europie. Trzeba jednak doda ý, ůe mimo to Polska w ostatnich latach uprawia âa coraz aktywniejsz Ċ polityk ę mniejszo œciow Ċ, np. od 1989 roku istnieje w Sejmie Komisja Mniejszo œci Narodowych i Etnicznych (MNE). Postanowienia prawne dotycz Ċce mniejszo œci, ich kultur i j ęzyków znajduj Ċ si ę w nast ępuj Ċcych dokumentach: ± konstytucja z 1997 roku, ± ustawa o j ęzyku polskim z 1999 roku, ± konwencja ramowa o ochronie mniejszo œci narodowych z 2000 roku, ± ustawa o mniejszo œciach narodowych i etnicznych oraz o j ęzyku re- gionalnym z 2005 roku,

146 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18)

± Europejska karta j ęzyków regionalnych lub mniejszo œciowych z 2009 roku. Bardzo istotny dla mniejszo œci w Polsce by â okres po 1989 roku, „w którym rozpocz ęâ a si ę jawna dzia âalno œý , rozwój organizacji, rewitalizacja i propago- wanie w âasnej kultury” (Nikitorowicz 2010, 276). W ostatnich latach wzros âo te ů zainteresowanie j ęzykoznawców j ęzykami mniejszo œciowymi w Polsce. W centrum uwagi niniejszego artyku âu znajduje si ę mniejszo œý etniczna Romów i ich sytuacja j ęzykowa. To próba odpowiedzi na pytanie, do jakiego stopnia j ęzyk romski w Polsce jest jeszcze ůywy i w jakim stopniu polszczyzna wywiera na niego wp âyw. Wynik badania jest sklasyfikowany na podstawie skali zapo ůycze ľ Thomason i Kaufmana (1988, 74–76), która jest do dzisiaj najcz ęœ ciej cytowanym ŭród âem, je œli chodzi o warto œciowanie kontaktu j ęzy- kowego. Analiza ko ľczy si ę porównaniem j ęzyka romskiego z j ęzykami trzech innych mniejszo œci etnicznych w Polsce: áemków, Tatarów i Karaimów.

JÆzyk romski pod wp ywem polszczyzny

W ostatnim spisie narodowym z 2011 roku ankietowani po raz pierwszy mieli mo ůliwo œý podania kompleksowych informacji na temat swojej to ůsa- mo œci, mi ędzy innymi mogli zadeklarowa ý przynale ůno œý do dwóch ró ůnych grup etnicznych czy narodowych. Wed âug tego spisu (wyniki zosta ây opubli- kowane w 2015 roku) Romowie stanowi Ċ najwi ększ Ċ mniejszo œý etniczn Ċ w Polsce. 12 600 respondentów poda âo nacj ę romsk Ċ jako pierwsz Ċ identyfi- kacj ę narodowo-etniczn Ċ, a 4 500 jako drug Ċ (razem: 17 100; por. GUS 2015, 31). Jednak wielu autorów, mi ędzy innymi polski antropolog Adam Bartosz, zwraca uwag ę na to, ůe prawdopodobnie du ůa liczba Romów nie poda âa przynale ůno œci do romskiej grupy etnicznej ze strachu przed ewen- tualnymi negatywnymi konsekwencjami. Bartosz (2011, 21) przyjmuje, ůe w Polsce mieszka co najmniej 25 000 Romów. Wi ększo œý Romów w Polsce nale ůy do jednej z grup: Polska Roma (czyli Cyganie nizinni, por. szczegó âowo Kowarska 2005), Bergitka Roma albo Romowie Karpaccy (czyli Cyganie górscy, por. szczegó âowo Lubecka 2005), Kelderasze i Lowarzy (por. szczegó âowo Tabaczyk 2008). Z grup Ċ Polska Roma prawie zupe ânie stopili si ę Cha âadytka Roma (por. szczegó âowo Mroz 1979), pochodz Ċcy z terenów Ukrainy i Litwy, oraz Sasytka Roma z Niemiec. Istnieje równie ů niewielka spo âeczno œý Sinti, równie ů z Niemiec. Polscy ANNA MARIA MEYER : Wieloj Æzyczna Polska – j Æzyk romski w kontakcie z polszczyzn 147

Romowie s Ċ wi ęc grup Ċ bardzo zró ůnicowan Ċ (por. te ů MSWiA 2016; God- lewska-Goska, Kopa ľska 2011, 22). Polska Roma i Bergitka Roma s Ċ najwi ększymi grupami, najch ętniej badanymi przez etnografów, socjologów oraz j ęzykoznawców. J ęzyk Romów, romani czy romanes , jest j ęzykiem indoa- ryjskim (tzn. nale ůy, tak jak j ęzyk polski, do j ęzyków indoeuropejskich) i istnieje w kompleksie j ęzykowym w Europie, Ameryce i Azji; przodkowie dzi- siejszych Romów przybyli z subkontynentu indyjskiego. Romowie u ůywaj Ċ swojego j ęzyka przede wszystkim w formie mówionej w prywatnej i wewn Ċtrzgrupowej komunikacji, podczas gdy polski funkcjonuje jako j ęzyk ůy- cia oficjalnego. Wiele dzieci romskich poznaje j ęzyk polski jako drugi, dopiero w szkole. Wed âug spisu powszechnego z 2011 roku 14 000 Romów uůywa j ęzyka romskiego w kontaktach domowych, z tego 12 100 wraz z polskim (por. GUS 2015, 79). Z wyj Ċtkiem ma âych dzieci i niektórych osób starszych nie ma zatem praktycznie w œród Romów w Polsce osób monolin- gwalnych (por. te ů Matras 2002, 191 i n.); mamy tu wi ęc do czynienia z sytuacj Ċ sukcesywnego przyswajania mowy i pó ŭnej dwuj ęzyczno œci. Przez wyrazisty i d âugotrwa ây bilingwizm dialekty romskie masowo zapo ůyczaj Ċ ze s âownic- twa i struktur polszczyzny. Romski jest wi ęc bardzo interesuj Ċcy ze wzgl ędu na ten kontakt j ęzykowy.

Korpus i metoda badawcza

Na jakich poziomach j ęzykowych polszczyzna – jako j ęzyk „daj Ċcy” w asymetrycznej sytuacji kontaktowej, w której tylko jedna strona jest dwu- języczna – wywiera wi ęc wp âyw na romski? Ůeby si ę tego dowiedzie ý, trzeba przeanalizowa ý materia â j ęzykowy, w miar ę mo ůliwo œci zarówno ustny, jak i pisemny, który jest dost ępny przede wszystkim w dialektach Polska Roma i Bergitka Roma. Jako ŭród âa do tej analizy pos âuůyây komiksy (Parno Gier- li ľski 2006; Bladycz 2006), broszura dla romskich rodziców (Milewski, oprac., 2012), tomiki wierszy (D ębicki 1993; Mirga 1994), elementarze (Par- no Gierli ľski 2007, 2008), s âownik (Mirga 2009) i czasopismo „Rrom Po Drom. Pierwsze w Polsce pismo Romów-Cyganów” 1. Wi ększo œý tego materia âu pochodzi z Centrum Dokumentacji Romskiej Legnickiej Biblioteki Pu- blicznej 2. Przy badaniu mówionego j ęzyka romskiego bardzo cennym ŭró- 1 Trzeba doda ý w tym miejscu, ůe nie ma ujednoliconej romskiej ortografii, dialekty zapi- sywane s Ċ polskimi literami, a sposób zapisu ró ůni si ę w poszczególnych tekstach. 2 Bardzo serdecznie dzi ękuj ę wspó âpracownikom biblioteki za wielk Ċ pomoc. 148 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) dâem sta âa si ę baza danych prof. Yarona Matrasa, tak zwany Romani Morpho- -Syntax (RMS) Database (http://romani.humanities.manchester.ac.uk/rms/), w której znajduj Ċ si ę trzy rekordy danych dla Polska Roma, dwa dla Cha âa- dytka Roma i jeden dla Bergitka Roma. Ka ůdy z nich zawiera ponad tysi Ċc hase â (pojedyncze s âowa i ca âe zdania) wraz z transkrypcj Ċ. Na podstawie tych ŭróde â mo ůliwe jest dosy ý dobre wyobra ůenie o kontakcie j ęzykowym mi ędzy polskim a romskim przynajmniej w obszarze największych grup dia- lektalnych: Polska Roma (PR) i Bergitka Roma (BR). Przy ocenie wyników tej analizy pomocna jest skala zapo ůycze ľ Thoma- son i Kaufmana (1988, 74–76), która sk âada si ę z pi ęciu poziomów: 1. sporadyczny kontakt: tylko zapo ůyczenia leksykalne, 2. troch ę intensywniejszy kontakt: nieliczne zapo ůyczenia strukturalne, 3. bardziej intensywny kontakt: troch ę wi ęcej zapo ůycze ľ strukturalnych, 4. silny nacisk kulturowy: umiarkowane zapo ůyczenia strukturalne, 5. bardzo silny nacisk kulturowy: liczne zapo ůyczenia strukturalne 3.

Wybrane problemy lingwistyczne

Na podstawie nagra ľ w bazie danych RMS i dost ępnej literatury fachowej mo ůna wnioskowa ý, ůe w zakresie fonetyki dialekty romskie zapo ůyczaj Ċ z j ęzyka polskiego przede wszystkim g âosk ę [ w] w ró ůnych pozycjach (oprócz realizacji przed i), np. w s âowach baa âa (PR) ‘w âosy’ albo te pametine â (BR) ‘pami ęta ý’ (ale: bolipen (PR) ‘niebo’; por. te ů Matras 1999, 8 i Matras 2002, 52). Kolejn Ċ charakterystyczn Ċ cech Ċ jest przesuwanie akcentu na przedostatni Ċ sylab ę wed âug polskiego wzoru w zapo ůyczeniach (te ů w po- âĊ czeniach wyrazów, por. Klich 1927), por. np. robáko (PR) ‘robak’ a s âowo rodzime kirmó (PR) ‘zwierz ę’, ale cz ęœ ciowo te ů w s âowach rodzimych, por. np. dzíwes (BR) ‘dzie ľ’ a formy givés (po âudniowo-centralny dialekt, S âowa- cja), dživé (Gurbet, Macedonia) i divés (Kapaki, Grecja). Dodatkowo wa ůna jest silniejsza palatalizacja spó âgâosek, np. ýaýipen (BR) ‘prawda’ zamiast ÿaÿi- pen . Fuzja fonemów /x/ i /h/ do /x/ jest równie ů wynikiem wp âywu polskiego, np. xa ý(ker)- < ha ý(ar) < a ý(ar) ‘rozumie ý’ albo pxen- < phen - ‘powiedzie ý’ (por. Matras 2002, 52), tak jak i ubezd ŭwi ęcznienie spó âgâosek zwarto- -wybuchowych na ko ľcu s âowa (por. Matras 2002, 54). Wp âyw polszczyzny najbardziej widoczny jest na poziomie s âownictwa. Edward Klich konstatowa â ju ů w 1927 roku: „J ęzyk cyga ľski, jak równie ů 3 Szczegó âowe opisy poziomów znajduj Ċ si ę w: Thomason, Kaufman 1988, 77–95. ANNA MARIA MEYER : Wieloj Æzyczna Polska – j Æzyk romski w kontakcie z polszczyzn 149 dobrze wiadomo, nale ůy do j ęzyków bardzo bogatych w zapo ůyczenia” (Klich 2011 [1927], 31, odnosz Ċc si ę do zapo ůycze ľ nie tylko z j ęzyka polskiego). Ůeby stwierdzi ý, ile zapo ůycze ľ leksykalnych wyst ępuje w dialektach Polska Roma i Bergitka Roma, sporz Ċdzi âam korpus z 4 000 hase â (rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki jako najwa ůniejsze s âowa autosemantyczne) na podstawie wspomnianej broszury dla rodziców, komiksów, elementarza dla dzieci romskich i bazy danych RMS. Wybra âam te teksty, poniewa ů istniej Ċ one w obu dialektach i z tego powodu bardzo dobrze nadaj Ċ si ę do porów- nania. Z analizy wynika, ůe w dialekcie Bergitka Roma 21,5 proc. i w dialekcie Polska Roma 12,5 proc. s âów jest zapo ůyczonych z polskiego. Z semantycz- nego punktu widzenia s Ċ to z jednej strony, oczywi œcie, wyra ůenia z polskiej rzeczywisto œci (szko âa, instytucje spo âeczne itp.), a tak ůe – co ciekawe – równie ů okre œlenia z podstawowego s âownictwa (zwierz ęta, ro œliny itp.). Niektóre s âowa zachowuj Ċ polsk Ċ form ę, np. szko âa, inne otrzymuj Ċ romskie zako ľczenie, np. dębo (PR) ‘d Ċb’ albo my œos (BR) ‘mysz’. Pierwszy przypadek jasno wskazuje na luki w s âownictwie, które s Ċ wype âniane zapo ůyczeniami i wyra ůeniami pochodz Ċcymi z kontaktu j ęzykowego ze œwiatem zewn ętrz- nym. Ale zarówno drugi, jak i trzeci przypadek nie jest niczym nadzwyczaj- nym w kontek œcie dialektów romskich, poniewa ů wiele s âów rodzimych gi- nęâ o wraz ze zmian Ċ koczowniczego trybu ůycia na osiad ây (albo ju ů wcze œniej) i zosta âo zast Ċpionych przez nowe. Bardzo rozpowszechnione jest ponadto zapo ůyczenie przedrostków aspektowych, cz ęœ ciowo z przynale ůnym rdzeniem, cz ęœ ciowo bez, np. te p œy- trade â (BR) ‘przyjecha ý’ albo joj przestraszind ůa (PR) ‘ona przestraszy âa si ę’ (por. te ů Matras 1999, 14 dot. dialektu PR). Starsze formy j ęzyka romskiego przed okresem europejskim nie u ůywa ây w ogóle przedrostków. Chodzi tu jednak raczej nie o przej ęcie ca âej kategorii aspektu, lecz raczej o pojedyncze przedrostki aspektowe jako jednostki leksykalne. Nie tylko s âowa i przedrostki mog Ċ by ý zapo ůyczone, ale te ů wi ększe jednostki j ęzykowe, cz ęsto w formie kalk, np. manu œ so kere â bu ýi (BR) ‘m ęů czy- zna, co pracowa â’, pa â oda, se (BR) ‘po tym, jak’ albo buchlikano o duj metri (BR) ‘poszerzony o dwa metry’. W zakresie morfologii najch ętniej zapo ůycza si ę tryb warunkowy oraz sposób tworzenia stopnia najwy ůszego, np. kamachasbi (BR) ‘cieszyliby œmy si ę’ i najbareder (BR) albo najbarydyr (PR) ‘najwi ększy’, chocia ů jest dyskusyjne, czy przedrostek naj - pochodzi z polskiego czy z wcze œniejszego kontaktu j ę- zyka romskiego z innymi j ęzykami s âowia ľskimi, np. na Ba âkanach. Poza tym dialekt Polska Roma straci â pod wp âywem polskiego rodzajnik okre œlony, 150 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) por. przyk âady Matrasa (1999, 10): piravav dudali (PR) ‘otwieram drzwi’ zamiast piravav e dudali i dava sy ÿor? (PR) ‘czy to jest z âodziej?’ zamiast dava sy o ÿor?. W obszarze sk âadni zapo ůyczone s Ċ przede wszystkim spójniki i, a, ale , czy , to i bo , oraz cz ęœ ciowo zasady szyku wyrazów w zdaniu (por. Matras 1999, 16). Podsumowuj Ċc, mo ůna powiedzie ý, ůe kontakt j ęzykowy trzeba umiejsco- wi ý na trzecim poziomie skali zapo ůycze ľ Thomason i Kaufmana, chocia ů wydaje si ę, ůe wp âyw polszczyzny na dialekt grupy Bergitka Roma jest sil- niejszy ni ů na dialekt bardziej tradycyjnej i ůyj Ċcej bardziej hermetycznie grupy Polska Roma. Stwierdza to równie ů Adam Bartosz (1981, 29): „Ich j ę- zyk [= BR] jest niew Ċtpliwie bardziej spolonizowany w porównaniu z innymi dialektami romskimi w Polsce” 4. Mimo to j ęzyk romski jest bardzo mocny w swej istocie, jak pisze Yaron Matras (2002, 191 i n., odnosz Ċc si ę nie tylko do j ęzyka romskiego w Polsce):

Język romski zachowa â wprawdzie znaczn Ċ ilo œý utartych struktur i pod- stawowe s âownictwo, mimo tego istnieje pe âna akceptacja dwuj ęzyczno œci i mieszanie si ę s âownictwa i struktur gramatycznych z ró ůnych j ęzyków kontaktowych 5.

Nastawienie Romów do w âasnego j ęzyka jest bardzo pozytywne (por. np. Lubecka 2005, 99, 103f.), spe ânia on wa ůnĊ funkcj ę identyfikacyjn Ċ; jedno- cze œnie (i paradoksalnie) aktywne starania o zachowanie j ęzyka s Ċ wyj Ċtkiem. Bior Ċc to wszystko pod uwag ę, mo ůna stwierdzi ý, ůe romski w Polsce (jeszcze) nie jest j ęzykiem zagro ůonym. Wi ększym wyzwaniem – co wyró ůnia t ę grup ę spo œród innych mniejszo œci etnicznych w Polsce – jest zach ęcanie dzieci romskich do ucz ęszczania do szko ây, tak by by ây w stanie uczestniczy ý we wszystkich dziedzinach codziennego ůycia spo âecznego w Polsce.

Inne j Æzyki mniejszo yci etnicznych w kontakcie z polszczyzn

Skoro j ęzyk romski jest tylko jednym z czterech j ęzyków mniejszo œci etnicznych w Polsce, porównanie go z j ęzykami trzech innych grup ( áemkowie, 4 Oryg.: „Their language [= BR] is undoubtedly very much Polonized compared with other Gypsy dialects in Poland”. 5 Oryg.: „While Romani shows remarkable preservation of a core of conservative structures and basic vocabulary, there is at the same time full acceptance of bilingualism and of the intrusion of vocabulary and grammatical structures from the various contact languages”. ANNA MARIA MEYER : Wieloj Æzyczna Polska – j Æzyk romski w kontakcie z polszczyzn 151

Tatarzy i Karaimi) mo ůe by ý pomocne w ocenie powy ůszych wyników bada ľ. Wymienione grupy etniczne s Ċ wed âug danych z najnowszego spisu powszechnego mniej liczne ni ů Romowie: 7 100 osób zadeklarowa âo narodowo œý âemkowsk Ċ jako pierwsz Ċ, 3 400 jako drug Ċ (szacuje si ę jednak, ůe ta liczba w rzeczywisto œci jest wi ększa, por. Kaluza, Loew 2016, 55 i n.), oprócz tego wed âug szacowa ľ w Polsce ůyje obecnie oko âo 5 000 Tatarów i 200 Karaimów (por. Kaluza, Loew 2016, 56). Tradycyjnie áemkowie za- mieszkiwali Beskid Niski i cz ęœý Beskidu S Ċdeckiego w dzisiejszym woje- wództwie ma âopolskim i podkarpackim – w 1947 roku w wyniku akcji „Wi- sâa” zostali przesiedleni do zachodniej Polski. J ęzyk jest nadal podstawowym wyznacznikiem to ůsamo œci âemkowskiej (por. Misiak 2012, 61). Starsze po- kolenie zwykle dalej pos âuguje si ę j ęzykiem âemkowskim, ale nie wszyscy áemkowie przekazuj Ċ dzieciom swój etnolekt. Szczególnie osoby urodzone po wysiedleniu przejawiaj Ċ dwie ró ůne postawy wobec j ęzyka. Z jednej strony potwierdzaj Ċ, ůe „dochodzi do dalszego zaw ęů enia zakresu, w jakim pos âuguj Ċ si ę one âemkowszczyzn Ċ” (Misiak 2012, 63), mimo ůe by âa ona ich j ęzykiem ojczystym, a polskiego nauczyli si ę dopiero w szkole; ta sytuacja jest porów- nywalna z pokazan Ċ wcze œniej sytuacj Ċ polskich Romów. Zdarzaj Ċ si ę i takie wypowiedzi: „nie ma sensu uczy ý si ę âemkowskiego, bo nie jest to j ęzyk ma- jĊcy jak Ċkolwiek szans ę rozwoju, jak Ċkolwiek przysz âoœý ” (Misiak 2012, 63). Z drugiej strony istniej Ċ rodziny o bardzo silnym poczuciu to ůsamo œci âemkow- skiej, wci Ċů pos âuguj Ċce si ę âemkowszczyzn Ċ, przynajmniej w sferze prywatnej. U najm âodszego pokolenia znajomo œý tego j ęzyka ju ů zagin ęâ a, sta âa si ę niepe â- na albo ogranicza si ę do znajomo œci biernej. W takiej sytuacji zagro ůeniem jest bardzo silny wp âyw j ęzyka polskiego jako dominuj Ċcego. Zgodnie z powy ůszym respondenci w ankiecie Michaela Hornsby’ego widzieli âemkowski jako bardziej „mieszany” ni ů blisko spokrewniony j ęzyk Bojków (por. Hornsby 2015, 106). Jeden respondent wyrazi â obaw ę, ůe âemkowski w bli ůszej przysz âoœci zostanie zast Ċpiony „sur ůykiem” polsko- âemkowskim, porównywalnie do mieszanki językowej na Ukrainie (por. Hornsby 2015, 109). W œród m âodych u ůytkow- ników j ęzyka âemkowskiego widoczne s Ċ dwie tendencje. Pierwsz Ċ, dominu- jĊcĊ w œród u ůytkowników z wy ůszym wykszta âceniem, charakteryzuje u ůy- wanie skodyfikowanego j ęzyka „pan-rusi ľskiego”; drug Ċ za œ – silny wp âyw polszczyzny (por. Hornsby 2015, 108). Warto jednak podkre œli ý, ůe mimo ekspansywno œci j ęzyka polskiego wielu áemków z pokolenia 20- i 30-latków wyra ůa ch ęý zachowania i nauki swojego j ęzyka. Jednym z przyk âadów d Ċů enia do zachowania âemkowszczyzny jest wyda- nie przek âadu Ma âego Ksi ęcia . T âumacz stara â si ę unika ý polonizmów, zamiast 152 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) nich u ůywa â starych âemkowskich zwrotów (por. Hornsby 2015, 114 i n.). Widoczne jest te ů zainteresowanie âemkowskim w edukacji szkolnej – Mini- sterstwo Spraw Wewn ętrznych i Administracji podaje, ůe „w roku szkolnym 2012/2013 j ęzyka âemkowskiego jako ojczystego uczy âo si ę w 35 placów- kach o œwiatowych 281 uczniów nale ůĊ cych do tej mniejszo œci” (MSWiA 2016). Dzi ęki staraniom spo âeczno œci âemkowskiej w 2000 roku Minister- stwo Edukacji Narodowej umo ůliwi âo grupie 36 nauczycieli uzyskanie certy- fikatu edukacyjnego potwierdzaj Ċcego ich kwalifikacje w nauczaniu âem- kowszczyzny (por. Hornsby 2015, 97). Karaimi stanowi Ċ najmniej liczn Ċ mniejszo œý etniczn Ċ w Polsce, obecnie ich spo âeczno œý liczy – zale ůnie od ŭród âa informacji (por. np. Sulimowicz 2001; Nikitorowicz 2010; Dudra, Kubiak 2010; Kizilov 2015) – maksymalnie 200 osób. Liczniejsze skupiska znajduj Ċ si ę dzisiaj w Warszawie, we Wroc âa- wiu i w Trójmie œcie (por. Sulimowicz 2001, 37). J ęzyk karaimski, nale ůĊ cy do języków turkijskich i nieposiadaj Ċcy jednolitej formy literackiej, przetrwa â w zasadzie do dzi œ i zachowa â si ę przede wszystkim dzi ęki religii, która d âu- go zakazywa âa ma âů eľstw egzogamicznych. Karaimskiego u ůywano równo- legle z hebrajskim w liturgii, ale tak ůe w ůyciu codziennym. J ęzyk by â bardzo ůywy jeszcze w okresie mi ędzywojennym, cho ý ju ů wtedy spotykano osoby zupe ânie go nieznaj Ċce (por. Pe âczy ľski 2004, 58). Na pocz Ċtku XXI wieku zacz ęto aktywnie publikowa ý po karaimsku. Pierwszym sukcesem by âo czasopismo „Awazymyz” z artyku âami g âównie po polsku, ale te ů po karaimsku z polskimi t âumaczeniami (por. Kizilov 2015, 445). W Polsce karaimskiego nigdy nie uczono w szko âach, co sprawi âo, ůe j ęzyk powoli wyszed â z u ůycia; nauczanie karaimskiego odbywa si ę dzisiaj jedynie podczas letnich szkó â na Litwie (por. Nikitorowicz 2010, 292; MSWiA 2016). W tych warunkach zapo ůyczenia z polszczyzny wesz ây do j ęzyka karaimskiego dosy ý wcze œnie, co spowodowa âo zatracanie cech w âaœciwych j ęzykom turkijskim. Mimo stara ľ o zachowanie j ęzyka wydaje si ę, ůe z powodu ekstremalnie ma âej spo âeczno- œci Karaimów w Polsce jego zanikanie jest ju ů nie do zatrzymania. Sulimo- wicz (2001, 44) podsumuje sytuacj ę nast ępuj Ċco:

Zapewne nie jest mo ůliwe zahamowanie procesu wymierania j ęzyka karaimskiego, cho ý mo ůe nie nast Ċpi on tak szybko, jak by si ę mog âo wyda- wa ý jeszcze kilka lat temu. Dotychczas poczynione wysiâki, cho ý nie przynios ây w pe âni oczekiwanego rezultatu i nie przywróci ây powszech- nej znajomo œci mowy ojczystej w œród Karaimów, w ogromnym stopniu przyczyni ây si ę do wzmocnienia poczucia to ůsamo œci narodowej (…). ANNA MARIA MEYER : Wieloj Æzyczna Polska – j Æzyk romski w kontakcie z polszczyzn 153

Chocia ů Tatarów jest w Polsce znacznie wi ęcej ni ů Karaimów (wed âug szacowa ľ oko âo 3000–5000 osób), ta grupa etniczna kompletnie zatraci âa znajomo œý ojczystego j ęzyka i identyfikuje si ę dzisiaj przede wszystkim przez religi ę muzu âma ľsk Ċ. Ju ů od XVIII wieku mo ůna mówi ý o prawie ca â- kowitej asymilacji j ęzykowej Tatarów (por. Nikitorowicz 2010, 302 i n.; MSWiA 2016; Chazbijewicz 2010, 301).

Wyniki i przysz e zadania j Æzykoznawstwa polonistycznego

Reasumuj Ċc, mo ůna stwierdzi ý, ůe stopie ľ zagro ůenia czterech omówio- nych j ęzyków jest bardzo zró ůnicowany, a sytuacja âemkowskiego, karaimskiego i tatarskiego jest zdecydowanie gorsza ni ů sytuacja j ęzyka romskiego. Tâumaczy to fakt, ůe polscy Romowie prowadz Ċ z regu ây bardziej tradycyjny i hermetyczny tryb ůycia. Mimo tego nie ma gwarancji na d âugoterminowe zachowanie j ęzyka romskiego, przede wszystkim w grupie Bergitka Roma. W jaki sposób lingwistyka mo ůe si ę wi ęc przyczyni ý do ratowania j ęzyków mniejszo œciowych – nie tylko w Polsce, ale na ca âym œwiecie? Po pierwsze, wa ůna jest dokumentacja i analiza tych j ęzyków, co nale ůy do tradycyjnych zada ľ lingwistyki. Po drugie, j ęzykoznawcy powinni jak najbli ůej wspó âpra- cowa ý z u ůytkownikami j ęzyków mniejszo œciowych oraz z organizacjami kulturalnymi i zach ęca ý m âode pokolenia do uczenia si ę tych j ęzyków. Po- nadto wa ůne jest informowanie wi ększo œci spo âecze ľstwa (jako przyk âady mog Ċ s âuůyý: projekt Jestem st Ċd, por. www.jestemstad.pl, albo ogólnie dost ępna i bardzo bogata w informacje baza dokumentacji zagro ůonych j ęzy- ków w Polsce www.inne-jezyki.amu.edu.pl 6), w tym równie ů polityków, o bogactwie kulturowym ich kraju. Po trzecie, jako naukowcy powinni œmy publikowa ý nie tylko fachowe, naukowe artyku ây, ale te ů teksty popularyza- torskie. Odnosz Ċc si ę do wa ůnej teraz kategorii wp âywu ( impact ), powinni- œmy wi ęcej „wychodzi ý na zewn Ċtrz”, wspó âpracowa ý z mediami oraz pisa ý ksi Ċů ki popularnonaukowe (jak np. Polska wielu kultur i religii Tomasza Czer- wi ľskiego), aby rozpowszechni ý wyniki naszych bada ľ i uwra ůliwi ý ludzi na tematy dla nas wa ůne. W ten sposób mamy szans ę obudzi ý zainteresowanie spo âecze ľstwa „ma âymi” j ęzykami i ich ochron Ċ oraz zmotywowa ý ich u ůyt- kowników do spojrzenia na te j ęzyki jako na co œ warto œciowego (por. przy- 6 Dost ęp: 10.11.2016. 154 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) kâad profesora Kowalskiego w: Sulimowicz 2001, 40; Sulimowicz 1999; zob. dalsze propozycje na temat ochrony zagro ůonych j ęzyków w: UNESCO 2003, 5; Austin & McGill 2012 i na stronie pl.languagesindanger.eu).

Literatura

Austin Peter K., McGill S., eds., 2012, Endangered Languages Vol. III: Language Planning and Case Studies in Revitalization , New York. Bartosz A., 1981, Carpathian Gypsies and the Rural Community , „Ethnologia Polona”, nr 7. Bartosz A., 2011, Amen Roma. My Romowie , Tarnów. Bladycz R., 2006, Polsko historia. Perunosk ro firba. Perun’s tree , Wroc âaw. Bömelburg H.J., 2016, Polens plurales und multikulturelles Erbe , w: Deutsches Polen-Institut Darmstadt, Hrsg., Jahrbuch Polen 2016: Minderheiten , Wiesbaden. Chazbijewicz S., 2010, Tatarzy , w: Dudra S., Nitschke B., red., Mniejszo œci narodowe i etniczne w Polsce po II wojnie œwiatowej , Kraków. Czerwi ľski T., 2013, Polska wielu kultur i religii , Warszawa. Dębicki E., 1993, Te â nango boliben. Pod go âym niebem , Szczecin. Dudra S., Kubiak R., 2010, Karaimi , w: Dudra S., Nitschke B., red., Mniejszo œci narodowe i etniczne w Polsce po II wojnie œwiatowej , Kraków. Gâówny Urz Ċd Statystyczny (GUS), 2015, Struktura narodowo-etniczna, j ęzykowa i wyznaniowa ludno œci Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludno œci i Mieszka ľ 2011 , Warszawa, http://stat.gov. pl/spisy-powszechne/nsp-2011/nsp-2011-wyniki/struktura-narodowo-etniczna-jezykowa- i-wyznaniowa-ludnosci-polski-nsp-2011,22,1.html [dost ęp: 8.04.2016]. Godlewska-Goska M., Kopa ľska J., 2011, Ůycie w dwóch œwiatach. To ůsamo œý wspó âczesnych Romów , Warszawa. Hornsby M., 2015, Revitalizing Minority Languages. New Speakers of Breton, Yiddish and Lemko , London. Kaluza A., Loew P.O., 2016, Nationale und ethnische Minderheiten in Polen. Ein Überblick , w: Deutsches Polen-Institut Darmstadt, Hrsg., Jahrbuch Polen 2016: Minderheiten , Wiesbaden. Kizilov M., 2015, The Sons of Scripture. The Karaites in Poland and Lithuania in the Twentieth Century , Warsaw–Berlin. Klich E., 2011 [1927], Wp âyw j ęzyka polskiego na dialekty cyganów polskich , w: tego ů, O polszczy ŭnie i cyga ľszczy ŭnie , wst ęp i oprac. Walczak B., Pozna ľ. Klich E., 1927, Fonetyka cyga ľszczyzny rabcza ľskiej , w: Symbolae grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski , Kraków. Kowarska A.J., 2005, Polska Roma. Tradycja i nowoczesno œý , Warszawa. Lubecka A., 2005, To ůsamo œý kulturowa Bergitka Roma , Kraków. Matras Y., 1999, The Speech of the Polska Roma: Some Highlighted Features and Their Implications for Romani Dialectology , „Journal of the Gypsy Lore Society”, No. 9/1. Matras Y., 2002, Romani. A Linguistic Introduction , Cambridge. Milewski J., oprac., 2012, Edukacja dzieci romskich. Praktyczny informator dla rodziców. Broszura pe Romane Dada. Broszura perda âo Romane Dada , prze â. [dla dialektu Polska Roma] Gierli ľski K., [dla dialektu Bergitka Roma] Mirga J., Radom. ANNA MARIA MEYER : Wieloj Æzyczna Polska – j Æzyk romski w kontakcie z polszczyzn 155

Ministerstwo Spraw Wewn ętrznych i Administracji (MSWiA), 2016, Charakterystyka mniejszo œci narodowych i etnicznych w Polsce , http://mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl/mne/mniejszosci/ charakterystyka-mniejs/6480,Charakterystyka-mniejszosci-narodowych-i-etnicznych-w-Pol sce.html#karaimi [dost ęp: 8.04.2016]. Mirga T., 1994, Czemu tak? Soské kawka? , Podkowa Le œna. Mirga J., 2009, Sâownik romsko-polski , Tarnów. Misiak M., 2012, 60 lat po wysiedleniu – áemkowie wobec swojej mowy. Uj ęcie socjolingwistyczne , w: Eli- kowska-Winkler M., red., Sorben (Wenden) und Lemken. Ethnische Minderheiten in Brandenburg und Polen. Serby a áemki. Etniske mje ľšyny w Bramborskej a Pólskej , Cottbus/Chó œebuz. Mroz L., 1979, Les Chaladytka Roma tsiganes de Pologne , „Études tsiganes”, nr 1. Nikitorowicz J., 2010, Grupy etniczne w wielokulturowym œwiecie , Sopot. Parno Gierli ľski K., 2006, Historia Polskakri. Perunoskro rukh. Perun’s tree , Wroc âaw. Parno Gierli ľski K., 2007, Miri szko âa. Romano elementaro , Gorzów Wielkopolski. Parno Gierli ľski K., 2008, Miri szko âa. Romani elementaro , Kostrzyn nad Odr Ċ. Sulimowicz A., 1999, Wp âyw Tadeusza Kowalskiego na rozwój ůycia kulturalnego w áucku i Haliczu , Kraków. Sulimowicz A., 2001, Język karaimski. Starania o jego zachowanie , „J ęzyki Obce w Szkole”, nr 6. Tabaczyk K., 2008, Romowie na Ziemi Pyrzyckiej – Lowarzy , Pyrzyce. Thomason S.G., Kaufman T., 1988, Language Contact, Creolization, and Genetic Linguistics , Berke- ley–Los Angeles. UNESCO Ad Hoc Expert Group on Endangered Languages, 2003, Language Vitality and En- dangerment , Paris.

Anna-Maria Meyer: Poland as a multilingual country – Romani language in contact with Polish language

There are a wide range of minority languages in Poland – including such languages as Karaite, Lemko and Romani. Polish and international linguists have been studying such minority languages and their relationship with Polish recently, but a lot remains to be done. Such languages are extremely valuable and they must be regarded by the Polonistic linguists as of im- portance. The article discusses in particular the case of the Romani language. The specifics of the relationship between Polish and Romani languages are discussed in comparison with the relationship between Polish and other languages in Poland.

Keywords : Romani language, contact, minorities, language