Sił Powietrznych 1897-8428 ISSN (W Tym 5% VAT) 5% Tym (W Cena 10 Zł 10 Cena

KWARTALNIK MARZEC 2013 przegląd NR 01 (061) sił powietrznych 1897-8428 ISSN (w tym 5% VAT) 5% tym (w Cena 10 zł 10 Cena

str. 6 Tysiące bezpiecznych godzin Utrzymanie wysokiego poziomu bezpieczeństwa lotów to najważniejsze przedsięwzięcie w nowym roku. przegląd sił powietrznych MARZEC 2013 | NR 01 (061)

ppłk rez. nawig. dr roman szustek redaktor prowadzący

Aleje Jerozolimskie 97 00-909 Warszawa tel.: CA MON 845 365, 845 685 Szanowni Czytelnicy! faks: 845 503 Rok 2013 z pewnością upłynie pod znakiem obchodów 95-lecia lotnictwa wojskowego. e-mail: [email protected] Tyle właśnie lat mija od pierwszego lotu bojowego, który odbył się 5 listopada 1918 roku. Redaktor naczelny: 6 stycznia będziemy też obchodzić 94. rocznicę zdobycia poznańskiej Ławicy w czasie WOJCIECH KISS-ORSKI powstania wielkopolskiego. Wydarzenie to, ze względu na liczbę zdobytych samolotów, dało tel.: +48 22 684 02 22 początek polskim Siłom Powietrznym. W marcu przypada też kolejna rocznica tragicznej e-mail: [email protected] śmierci w Czechach kpt. pil. Franciszka Żwirki i inż. Stanisława Wigury. W tym roku pożegnany też popularnego „Antka”, legendarny samolot dwupłatowy AN-2, Kierownik Wydziału Wydawnictw który po ponad pół wieku służby w armii polskiej odchodzi do cywila. Jest to jeden Specjalistycznych: z najdłużej produkowanych na świecie samolotów (od 1949 roku). Chociaż zaprojektowano JOANNA ROCHOWICZ go w Związku Radzieckim w biurze konstrukcyjnym Olega Antonowa, jego montaż odbywał tel.: +48 22 684 52 30 się głównie w naszym kraju. Z Zakładów WSK Mielec od 1960 roku „wyleciało” 11 tysięcy Redaktor prowadzący: egzemplarzy na 16 tysięcy wszystkich wyprodukowanych. Właśnie w ubiegłym roku ostatnie ppłk rez. dr ROMAN SZUSTEK maszyny wycofano z eksploatacji. tel.: CA MON 845 186 O tym, że baza lotnictwa taktycznego w poznańskich Krzesinach należy do e-mail: [email protected] najnowocześniejszych tego typu obiektów w Europie, wie dziś każdy miłośnik lotnictwa. Stacjonujące tu wielozadaniowe F-16 C/D Block 52+ stanowią o sile oraz nowoczesności Opracowanie redakcyjne: polskich skrzydeł i są wizytówką Wojska Polskiego. Jednak same maszyny nie byłyby dużo MARIA JANOWSKA warte, gdyby nie obsługujący je ludzie. Bez wysiłku personelu naziemnego nie oderwałyby tel.: CA MON 845 184 się od ziemi. Piloci natomiast muszą nieustannie doskonalić swoje umiejętności. Każdy dzień przerwy w lotach skutkuje spadkiem ich kondycji, dlatego też nie można sobie pozwolić Opracowanie graficzne: na nieuzasadnione przestoje. Pilot i technik zawsze działają razem. Mają do siebie ogromne Wydział Składu zaufanie. Sukces każdego lotu jest ich wspólnym osiągnięciem. Znają się doskonale, Komputerowego i Grafiki WIW nie muszą używać słów. Świetna maszyna i najlepsi żołnierze, którzy strzegą polskiego nieba. Kolportaż i reklamacje: Dalej pozostaje też aktualne pytanie, kiedy zostanie ogłoszony przetarg na kolejne samoloty, TOPLOGISTIC gdyż wiele z tych, które posiadamy, zbliża się do granicy wyczerpania resursów. tel.: 22 389 65 87 Z pewnością będzie to duży wysiłek nie tylko dla budżetu sił zbrojnych, ale dla naszego kom.: 500 259 909 kraju. Jednak to trudne wyzwanie trzeba będzie podjąć, by jak najszybciej przygotowywać faks: 22 301 86 61 kolejne zastępy pilotów i techników do ich eksploatacji. Dlatego też jesteśmy otwarci email: [email protected] na publikowanie artykułów, których treścią będą przemyślenia dotyczące wymagań www.toplogistic.pl na nasze przyszłe samoloty. Zdjęcie na okładce: Życzę przyjemnej lektury. JAKUB SAGAN Druk: ArtDruk ul. Napoleona 4, 05-230 Kobyłka www.artdruk.com

Nakład: 1500 egz.

PRENUMERATA zamówienia na roczną prenumeratę psp prosimy przesyłać na adres: [email protected] lub składać telefonicznie, dzwoniąc pod numer: 22 684 04 00. „Przegląd Sił Powietrznych” koszt rocznej prenumeraty wynosi 40 zł. ukazuje się od listopada 1928 roku.

przegląd sił powietrznych 3 NR 1/2013 SPIS TREŚCI

trendy

Tysiące bezpiecznych godzin gen. broni pil. lech majewski...... 6

Przyszłość dla systemów bezzałogowych? str. 11 gen. dyw. pil. dr Leszek cwojdziński...... 11

trendy Satelitarna pomoc mgr adam konarzewski...... 19 gen. dyw. pil. dr leszek cwojdziński Przyszłość dla systemów SZKOLENIE i bl bezzałogowych? Złudzenia w czasie lotu Platformy bezzałogowe płk w st. spocz. pil. dr Jerzy szczygieł...... 24 mogą wykonywać zadania załogowych Trauma operatorów statków powietrznych. płk dypl. rez. nawig. józef maciej brzezina...... 37 Zmniejsza to ryzyko, na które narażeni są piloci, Ostrzegać przed zagrożeniami oraz koszty wykorzystania statków załogowych. płk pil. krzysztof cur...... 42

System sterowania lotem SZKOLENIE i bl por. dr inż. wojciech misztal...... 47

str. 42

płk pil. krzysztof cur doświadczenia

Ostrzegać przed Skonfliktowana Eureka zagrożeniami ppłk dypl. stanisław czeszejko...... 53 Wyposażenie samolotu w nowoczesne systemy Bałkańska lekcja walki elektronicznej ma niebywałe mjr Sebastian maślanka...... 62 znaczenie dla osiągnięcia przewagi i zapewnienia bezpieczeństwa Od da Vinci do Baumgartnera załodze na współczesnym polu walki. ppłk w st. spocz. pil. mgr inż. maciej kamyk...... 73

4 przegląd sił powietrznych SPIS TREŚCI

doświadczenia

str. 62

mjr sebastian maślanka Bałkańska lekcja Bezpośrednio po interwencji zbrojnej przeciwko Irakowi w 1991 roku kraje NATO na czele z USA zaangażowały się w działania w Bośni i Hercegowinie. logistyka

Logistyczny system informatyczny inne armie mjr dariusz kupiec...... 86 ppłk w st. spocz. dr inż. jerzy garstka

Efektywne wsparcie Modernizacja ppłk paweł kwarto...... 94 lotnictwa po brazylijsku prawo i dy scyplina

Wina bez kary kpt. wojciech kozłowski...... 98

Dowódca w postępowaniu karnym mjr wojciech kubica...... 104 str. 110 Brazylia to szósta potęga gospodarcza na świecie. inne armie Dynamiczny rozwój nie ominął także jej sił zbrojnych. Modernizacja lotnictwa po brazylijsku Jest znaczącym importerem ppłk w st. spocz. dr inż. jerzy Garstka...... 110 i eksporterem uzbrojenia, dlatego też stanowi łakomy kąsek Z kabiny pilota i nawigatora dla zagranicznych koncernów płk dypl. rez. nawig. józef maciej brzezina...... 116 zbrojeniowych, w tym lotniczych.

przegląd sił powietrznych 5 NR 1/2013 trendy

gen. broni pil. Lech Majewski Dowódca Sił Powietrznych Tysiące bezpiecznych godzin

Utrzymanie wysokiego poziomu bezpieczeństwa lotów oraz doskonalenie dowództw i sztabów w planowaniu i kierowaniu podległymi zgrupowaniami w operacjach narodowych i sojuszniczych to najważniejsze przedsięwzięcia w nowym roku.

a nami udany rok. Piloci Sił Po- ku, i jakość, która była celem w roku 2012, wietrznych spędzili w powietrzu po- w efektywność operacyjną. nad 42 tysiące godzin, pełnili dyżu- Z ry bojowe na straży polskiego nie- Wachlarz zadań ba; uczestniczyli w licznych ćwiczeniach W rozpoczynającym się roku będziemy do- krajowych i zagranicznych oraz w składzie skonalić zdolności dowództw i sztabów do pla- PKW Orlik i Afganistan. Wraz z żołnierzami nowania, użycia i kierowania podporządkowa- wojsk radiotechnicznych i obrony przeciwlotni- nymi siłami w trakcie operacji narodowych i so- czej czuwali nad bezpiecznym przebiegiem pił- juszniczych. Jednocześnie zamierzamy zgrywać karskich mistrzostw Europy Euro 2012. systemy walki, rozwijać zdolności operacyjne Istotniejsze od rezultatu mierzonego godzina- jednostek wyznaczonych do działań poza grani- mi nalotu oraz tonami zużytego paliwa i środ- cami kraju, wdrażać nowy sprzęt i uzbrojenie, ków bojowych jest to, że usprawniliśmy system upowszechniać znajomość języka angielskiego. szkolenia w taki sposób, że kolejny rok latali- Wyznaczone jednostki będą pełnić dyżury śmy bezpiecznie. Nie odnotowaliśmy żadnego bojowe w sojuszniczym zintegrowanym syste- poważnego zdarzenia lotniczego. Jestem prze- mie obrony powietrznej (NATO Integrated Air konany, że wynik ten powtórzymy w 2013 roku, Defence System – NATINADS), pozostając a dzięki zdobytym doświadczeniom nasza służ- w gotowości do realizacji misji Air Policing ba będzie jeszcze bezpieczniejsza. w polskiej przestrzeni powietrznej. Zgodnie W nowy rok wchodzimy z ambitnym zamia- z postawionymi zadaniami utrzymamy w goto- rem wylatania 48 tysięcy godzin. Chcemy po- wości do działania siły i środki wyznaczone do kazać, że potrafimy zamienić intensywność Sił Odpowiedzi NATO oraz Grupy Bojowej szkolenia, na którą kładliśmy nacisk w 2011 ro- Unii Europejskiej.

6 przegląd sił powietrznych trendy

W szkoleniu lotniczym priorytetem pozosta- żołnierzy, pracowników wojska, służb tech- nie zapewnienie wysokiego poziomu bezpie- nicznych, ubezpieczenia lotów, hydrometeoro- czeństwa. Stawiamy na profilaktykę, trafną logii, ruchu lotniczego, radiotechników, łącz- identyfikację zagrożeń, szacowanie ryzyka. nościowców, strażaków oraz pracowników sze- Siłom Powietrznym przyznano środki umożli- roko pojętej logistyki i obsługi poligonów. wiające uzyskanie największego od kilkunastu Tylko z ich pomocą piloci mogą wykorzystać lat nalotu, dlatego też mamy możliwości, do maksimum dni lotne i zdobywać kolejne by ćwiczyć jeszcze bardziej intensywnie uprawnienia. i wszechstronnie. Piloci muszą nieustannie podnosić kwalifi- Ważne jest to, że w 2013 roku będziemy to kacje i trenować w symulatorach oraz trenaże- robić zgodnie z nowymi zasadami. W ostatnich rach. Na to ostatnie nie szczędzimy pieniędzy miesiącach minionego roku, we współdziała- i czasu. Wykorzystanie trenażerów w 2012 ro- niu z przedstawicielami wszystkich rodzajów ku wzrosło w jednostkach o 50 procent w po- sił zbrojnych, zaktualizowaliśmy dokumentację równaniu z rokiem poprzednim. Ten trend bę- lotniczą i przejęliśmy wiele rozwiązań z prze- dziemy kontynuować, bo praktyka potwierdza, pisów obowiązujących w lotnictwie cywilnym że gdy już dochodzi do sytuacji awaryjnych, to i wdrożyliśmy standardy wynikające z regula- ci, którzy dużo trenują, zarówno w powietrzu, cji Organizacji Międzynarodowego Lotnictwa jak i na ziemi, wiedzą jak reagować. Będziemy Cywilnego (International Civil Aviation Orga- też nadal organizować kursy zarządzania zaso- nization – ICAO), Unii Europejskiej, NATO bami załogi (Crew Resource Management – i Urzędu Lotnictwa Cywilnego. Wykorzystali- CRM), zarządzania ryzykiem operacyjnym śmy w tej pracy doświadczenia z ostatnich (Operational Risk Management – ORM), dwóch lat funkcjonowania Sił Powietrznych współpracy w załodze wieloosobowej (Multi oraz zalecenia Raportu końcowego komisji, Crew Coordination – MCC) oraz instruktor- badającej przyczyny katastrofy samolotu skie i metodyczne. Tu-154M. Rezultaty to opracowana nowa In- Na ten rok zaplanowaliśmy ćwiczenia tak- strukcja organizacji lotów w lotnictwie Sił tyczne „Orzeł ’13”, połączone ze strzelaniem Zbrojnych RP” (IOL-2012) i Instrukcja organi- rakietowym 3 Warszawskiej Brygady Rakieto- zacji lotów próbnych w lotnictwie SZRP wej OP, oraz ćwiczenia ”Eagle Talon” z uży- (IOLP-2012), a także nowy Regulamin lotów ciem samolotu dowodzenia i naprowadzania w lotnictwie SZ RP (RL-2012). Przygotowali- AWACS. Samoloty F-16, MiG-29 i transporto- śmy też nową edycję Instrukcji organizacji lo- we C-295 lub C-130 wezmą udział w kursach tów oznaczonych statusem HEAD w lotnictwie Tactical Leadership Programme oraz wymianie SZRP. Wdrożyliśmy nowe programy szkolenia eskadr Squadron Exchange. Nasi piloci będą i instrukcje operacyjne. widoczni na niebie Hiszpanii, Norwegii, Ho- landii i Izraela. Wspólny sukces Od wiosny zaczniemy gościć w naszych ba- Tworząc ważne dla lotnictwa wojskowego zach pierwsze zmiany amerykańskich sojuszni- dokumenty, zadbaliśmy, by w systemie szkole- ków na wspólnych ćwiczeniach. Oczekuję, że nia pilot nie był pozostawiony sam sobie. Dla- współpraca z nimi pozwoli naszym lotnikom tego w ich treści szczególny nacisk położyli- opanować nowe umiejętności. Wspólne treningi śmy na wskazanie, kto za co jest odpowiedzial- chcemy wykorzystać do szkolenia pilotów ny. W dobrze zorganizowanym lotnictwie musi i techników w działaniach koalicyjnych. Piloci obowiązywać zasada, że wszyscy odpowiada- będą wykonywać loty instruktorskie oraz misje my za bezpieczeństwo służby swojej i kolegów nocne i na małej wysokości. Załogi C-130 będą – od dowódców na każdym szczeblu do każde- doskonalić umiejętności desantowania żołnie- go szeregowego. Wspólny sukces to wysiłek rzy i ładunków.

przegląd sił powietrznych 7 NR 1/2013 TREndy

Na mocy Memorandum o porozumieniu mię- więcej ćwiczeń dwustronnych i wielonarodo- dzy Departamentem Obrony Stanów Zjednoczo- wych w kraju. Zamierzamy ponadto wykorzy- nych reprezentowanym przez Siły Powietrzne stywać wiedzę i doświadczenia naszych żołnie- Stanów Zjednoczonych i ministrem obrony naro- rzy wracających z kursów, szkoleń i operacji dowej RP w sprawie wymiany personelu wojsko- prowadzonych poza granicami kraju. To dobrze wego dojdzie w tym roku do pierwszej wymiany wróży pomyślności Sił Powietrznych oraz na- naszych oficerów, którzy obejmą stanowiska szemu bezpieczeństwu. w amerykańskich jednostkach lotniczych w lo- gistyce oraz obsłudze samolotów. Wykonywanie zaplanowana przyszłość obowiązków na naszym sprzęcie, wyproduko- W nowym roku zaczynamy realizację przed- wanym w Stanach Zjednoczonych, przez specja- sięwzięć wynikających z Planu rozwoju Sił Po- listów amerykańskich zapewni stałą wymianę wietrznych w latach 2013–2022 oraz Planu roz- doświadczeń i wpłynie na podniesienie poziomu woju systemu obrony powietrznej Sił Zbrojnych wiedzy i umiejętności naszego personelu. Służ- RP w latach 2013–2022. Są to przede wszystkim ba naszych oficerów w siłach powietrznych Sta- zamierzenia organizacyjne i modernizacji tech- nów Zjednoczonych pozwoli nam szkolić kolej- nicznej. Dzięki nim będziemy nowocześniejsi. ne zastępy specjalistów do działań w międzyna- W ostatnich tygodniach starego roku do 8 Ba- rodowym środowisku. zy Lotnictwa Transportowego trafiły trzy z no- W Stanach Zjednoczonych będziemy nadal wo zamówionych samolotów C-295. Dwie ostat- szkolić kandydatów na pilotów F-16 (choć nienie maszyny tego typu przylecą w 2013 roku. których wyszkolą nasi instruktorzy w kraju) W tym roku zakończymy odbiór transportowo- i C-130. Za oceanem specyficznego, bojowego -pasażerskich M-28 B/PT Bryza w wersji Glass latania będą się uczyć załogi 7 Eskadry Działań Cockpit. Producent przekazał nam już sześć Specjalnych, dosko- tych maszyn, teraz czekamy na dwie ostatnie. naląc umiejętność Planowo jest realizowana umowa na moderni- zadaniem sił powietrz- współpracy z Wojska- zację samolotów PZL-130 Orlik I do wersji nych jest utrzymanie mostu mi Specjalnymi. To PZL-130 Orlik TC-II Garmin. 42 Baza Lotnic- powietrznego, łączącego zadanie jest związane twa Szkolnego ostatnie cztery Orliki, dostoso- polskę z kontyngentem woj- z tworzeniem Zada- wane do wymogów szkoleniowych, otrzyma skowym w afganistanie. niowego Lotniczego w najbliższych miesiącach. Jednocześnie anali- zamierzamy uczestniczyć Zespołu Bojowego, zujemy możliwość doprowadzenia pozostałych w planowanym stopniowym mającego wspierać Orlików TC-1 do wersji Glass Cockpit. wycofywaniu jego uzbroje- działania tego rodzaju Rozpoczęła się modernizacja myśliwców nia i sprzętu do kraju. sił zbrojnych. MiG-29 z 23 Bazy Lotnictwa Taktycznego. Intensywna współ- Obejmie ona 16 samolotów. Ruszają dostawy do praca z amerykań- 1 Bazy Lotnictwa Transportowego śmigłowców skimi siłami powietrznymi nie oznacza, że za- W-3WA Sokół o podwyższonym komforcie do mknęliśmy się na kontakty z kolegami z innych przewozu pasażerów. Kontrakt, opiewający na państw. Przeciwnie, zamierzamy korzystać pięć maszyn, ma być zrealizowany w 2013 roku. z doświadczeń operacyjnych i szkoleniowych Rozpoczęliśmy przygotowanie personelu lata- różnych sojuszników i partnerów. Ciekawie ry- jącego i technicznego do przyjęcia samolotów sują się perspektywy współpracy z lotnikami szkolno-treningowych AJT. 12 Terenowy Od- z RFN, Czech, Izraela, Rumunii i Szwajcarii. dział Lotniskowy prowadzi już na lotnisku 41 Sądzę, że dzięki profesjonalizmowi naszych Bazy Lotnictwa Transportowego inwestycje, działań grono partnerów chcących z nami które umożliwią sprawne wdrożenie do eksplo- współpracować powiększy się w kolejnych la- atacji nowych maszyn. W 31 Bazie Lotnictwa tach. Chcemy przy tym organizować coraz Taktycznego oraz 33 Bazie Lotnictwa Transpor-

8 przegląd sił powietrznych TREndy

towego trwają też budowy nowych obiektów. Active Layered Theatre Ballistic Missile Defen- Planujemy unowocześnienie kolejnych baz. ce budowanym w NATO. Możliwe jednak mia- łoby być jego samodzielne użycie przez nasz obrona przeciwrakietowa kraj do obrony własnej. 3 Warszawska Brygada Rakietowa Obrony Po- Chcemy ponadto pozyskać dla 3 Wrocław- wietrznej ma otrzymać obiekty SDP-10N i SDP- skiej Brygady Radiotechnicznej nowe stacje ra- 20 systemu Przelot-SAMOC. Nasi specjaliści bę- diolokacyjne NUR-15M. Będziemy więc uczest- dą uczestniczyć w pracach zmierzających do po- niczyć w opracowaniu dokumentacji dla rada- zyskania dla wojsk obrony przeciwlotniczej rów kontroli lotniska, mobilnych radarów nowoczesnych zestawów rakietowych i dlatego dalekiego zasięgu i radarów pasywnych typu cieszą nas plany rządu, który 18 grudnia 2012 Passive Coherent Locator (PCL). roku poparł zgłoszony przez prezydenta RP pro- Jak widać, wyzwań Siłom Powietrznym nie jekt nowelizacji ustawy o przebudowie zabraknie. Życzę wszystkim lotnikom, by i modernizacji tech- kolejny rok służby na straży polskiego nicznej oraz finanso- i sojuszniczego nieba był satysfak- waniu sił zbrojnych. cjonujący Zdolność zwalczania rakiet krótkiego zasięgu to najpilniejsza potrzeba naszych sił zbrojnych, zgodnie wskazywana przez ekspertów i ujęta w priorytetach rozwoju sił zbrojnych, sformułowanych w 2011 roku przez prezydenta Bronisława Komorowskiego. Zwierzchnik sił zbrojnych nazwał uzyskanie tej zdolności „absolutnie konieczne”. W latach 2014–2023 planuje się prze- znaczać na budowę obrony przeciw- rakietowej środki co najmniej równe corocznemu przyrosto- wi budżetu MON, przy utrzymaniu sta- łego wskaźni- ka udziału budżetu f-16 obronnego w produkcie krajowym brutto na poziomie 1,95 procent. Program modernizacji arse- nału wojsk OPL ruszyłby w 2014 roku i obowią- zywał do roku 2023. W ciągu dziesięciu lat siły pod względem rozwoju zawodowego. Sympaty- zbrojne miałyby otrzymać mobilny system mo- kom biało-czerwonej szachownicy zaś dumy dułowy, zapewniający obronę przed atakiem ra- z naszych osiągnięć. Korzystając z okazji, za- kietowym wybranych obszarów, obiektów lub praszam do Radomia na Air Show 2013. n dużych zgrupowań wojsk, a w razie potrzeby także kontyngentów za granicą. Z lotniczym pozdrowieniem System ten ma umożliwiać zwalczanie rakiet krótkiego oraz średniego zasięgu w końcowej generał broni pilot Lech Majewski fazie lotu. Miałby być zintegrowany z systemem dowódca Sił Powietrznych

przegląd sił powietrznych 9

trendy

gen. dyw. pil. dr Leszek Cwojdziński Ministerstwo Obrony Narodowej Przyszłość dla systemów bezzałogowych?

Platformy bezzałogowe mogą wykonywać zadania załogowych statków powietrznych. Zmniejsza to ryzyko, na które narażeni są piloci, oraz koszty wykorzystania statków załogowych.

ezzałogowy statek powietrzny może gowe mogą wykonywać wiele zadań, chociaż być definiowany jako napędzany w analizie skupiono się głównie na zdolnościach obiekt powietrzny, który nie przenosi do rozpoznania i bezpośredniego wsparcia lotni- B człowieka operatora, używa sił aero- czego. Platformy bezzałogowe mogą wykony- dynamicznych, by zapewnić siłę nośną pojazdu, wać zadania załogowych statków powietrznych. może lecieć sam (autonomicznie) lub być zdalnie Zmniejsza to ryzyko, na które jest narażona za- pilotowany, może być jednorazowego użytku lub łoga, oraz koszty wykorzystania statków załogo- do odzyskania po zakończeniu lotu. Konstrukcja wych. Zadania bojowe wykonywane przez syste- ta jest zdolna do przenoszenia lotniczych środków my bezzałogowe kształtują wymagania związane bojowych oraz ładunków użytecznych. Precyzując z długotrwałością lotu, jego prędkością, wysoko- tę definicję, należy dodać, że balistyczne i semi- ścią i udźwigiem ładunku użytecznego, co wpły- balistyczne pociski, pociski samosterujące i poci- wa na koszty oraz zdolności bojowe. ski artylerii nie są rozważane jako bezzałogowe Platformy bezzałogowe w większości są piloto- statki powietrzne. Określenie bezzałogowy statek wane i potrzebują naziemnego składu osobowego powietrzny – bezzałogowa platforma powietrzna do montażu, obsługi platformy i jej systemów, na to oficjalna terminologia, która zastąpiła po- przykład sensorów, które przenoszą (fot. 1). przedni termin pojazd zdalnie sterowany. Długotrwałe zadania bojowe, w których bezza- W analizie tematu, przygotowanej na potrzeby łogowe statki powietrzne są poza bezpośrednim łą- programu platform bezzałogowych, używa się czem kontrolerów, wymagają pośrednich przekaź- terminu bezzałogowe systemy statków powietrz- ników łączności, zwykle satelitarnych. Niektóre nych, aby podkreślić fakt, że te złożone systemy platformy nie są w nie wyposażone, przez co ich zawierają, oprócz statku powietrznego, stacje działania są ograniczone. Ponadto opóźnienie cza- naziemne i inne komponenty. Systemy bezzało- su związane z transmisją danych prowadzi zwykle

przegląd sił powietrznych 11 NR 1/2013 trendy usaf fot. 1. Stanowisko kierowania i nadzorowania lotu platformy bezzałogowej

do zwłoki między danymi wprowadzanymi przez leci platforma oraz rozdzielczości i czułości sen- kontrolera i odpowiedzią – reakcją samolotu (pro- sorów, w które jest wyposażona. Platformy, które blem wzorca czasu i jego synchronizacji do tej po- lecą na dużych wysokościach, wymagają sensory nie jest rozwiązany w polskich siłach zbroj- rów z dużą rozdzielczością i czułością. Operujące nych). Nawet niewielkie opóźnienia czasowe mogą na niższych wysokościach mogą używać mniej być problematyczne dla zadań bojowych wykony- czułych sensorów i spełniać swoje zadania. wanych przez platformy bezzałogowe, gdyż wy- Platformy podsystemu rozpoznania i ochrony są magają natychmiastowej reakcji operatora. formą służby wartowniczej, w której wykorzystuje się systemy samolotu bezzałogowego. Zwykle za- Rodzaje zadań danie to wykonują systemy latające na małej wyso- Najczęściej systemy platform bezzałogowych kości, chociaż czasami mogą być stosowane inne. wykonują zadania rozpoznania, by demodulować Systemy platform bezzałogowych przenoszą- i obserwować obiekty na ziemi lub morzu, prze- cych uzbrojenie możemy nazwać wielozadanio- chwytywać i analizować elektroniczne emisje wymi (fot. 2). Można je skonfigurować tak, by z ziemi, morza lub źródeł w przestrzeni. Chociaż zależnie od zadania bojowego mogły przenosić statek powietrzny, jako część składowa bezzało- stosowne uzbrojenie. Waga ładunku użytecznego gowego systemu rozpoznania jest ważny, sensory uzbrojenia wpływa na długotrwałość i zasięg lo- i sprzęt łączności mogą mieć decydujący wpływ tu platformy. na architekturę systemu. Używane sensory muszą Bezzałogowy statek powietrzny przenosi uzbro- zrównoważyć potrzebę dużej rozdzielczości lub jenie na wypadek ataku na doraźnie wykryty waż- czułości z wymaganiami systemu, który będzie ny cel, ale jego głównym zadaniem jest rozpozna- dedykowany do statku powietrznego, nie zwięk- nie. Odwrotnie jest w zadaniu z przewidywanym szając przy tym jego ładunku użytecznego. użyciem uzbrojenia, które redukuje długotrwałość Osiągi systemu zależą od wysokości, na której lotu, ale umożliwia zniszczenie konkretnego celu.

12 przegląd sił powietrznych trendy

Samoloty bezzałogowe mogą być niezmiernie przydatne w walce elektronicznej, szczególnie jako lotnicze przekaźniki łączności oraz groma- Zależności dząc informacje radioelektroniczne. Mogą rów- nież działać jako powietrzne radiostacje zagłu- Przyjęty kierunek działania wymaga decyzji operatora szające i elektroniczne cele pozorne – wabiki. do użycia broni przenoszonej przez platformę bezzało- Wykorzystując pułap i długotrwałość lotu, syste- gową. Operatorzy naziemni są uzależnieni od systemów my bezzałogowe mogą być retranslatorami łącz- łączności i aby przesyłać polecenie sterujące do samo- ności i zwiększać tym samym zasięg taktycz- lotu, muszą otrzymać od niego dane o warunkach lotu nych systemów łączności. oraz informacje z sensorów. Połączenia łączności wyma- Gromadzenie informacji uzyskanych w wyni- gają zdolności do szybkiego przekazu znacznej ilości da- ku nasłuchu i monitorowania pracy stacji radio- nych (szerokość pasma), zarówno dla kanału wideo, jak lokacyjnych przeciwnika jest istotne w trakcie i zadań rozpoznania radioelektronicznego, w którym sys- prowadzenia działań przeciwpartyzanckich1. Partyzanci używają nie tylko komórek i telefo- tem monitoruje sygnały przeciwnika. nów satelitarnych do porozumiewania się, ale również radiostacji wojskowych. Dlatego prze- chwytywanie seansów łączności i analizowanie zawartości jest istotne do ich lokalizowania2. Wysokość i czas trwania lotu umożliwiają przechwycenie większości sygnałów z bardzo dużej odległości, jednak wadą jest to, że przechwycenie sygnałów słabszych wymaga obni- Do zadań bojowych, wymagających szybkie- żenia pułapu lotu. Ograniczenia techniczne go przemieszczania, powinno się wykorzysty- nie pozwalają na skonstruowanie urządzenia wać bezzałogowe statki powietrzne zdolne uniwersalnego, które mogłoby wykonywać ca- osiągać większe prędkości, które będą spędzać łe spektrum zadań rozpoznania radioelektro- mniej czasu w przelocie z bazy lotniczej do ob- nicznego. szaru działań lub z jednej strefy do kolejnej. Potencjał systemu platform bezzałogowych Celowe jest w tym wypadku, aby mieć zapew- pozwala na podejmowanie zadań, które wykony- niony szeroki wgląd w obszar zainteresowania, wano z wykorzystaniem samolotów załogowych. dlatego też wymóg ten mogą spełnić platformy Można do nich zaliczyć: poszukiwanie i ratow- bezzałogowe lecące na dużych wysokościach. nictwo; nadzorowanie terenu; wykrywanie im- Na przykład, maksymalny zasięg obserwacji prowizowanych urządzeń wybuchowych (IED) wizualnej z obiektu lecącego na wysokości i ich niszczenie; wsparcie ogniowe; rozpoznanie 20 tysięcy metrów do celu na poziomie morza BMR; wsparcie operacji specjalnych; egzekwo- wynosi prawie 500 kilometrów, to znaczy, że wanie zakazu poruszania się statków w określo- obiekty na ziemi z tej odległości były poten- nym akwenie (zapobieganie wchodzeniu statków cjalnie widoczne dla sensorów umieszczonych do rejonów zastrzeżonych, np. ćwiczeń); umiej- na platformie. Odpowiednio odległość obser- scawianie przeszkód, na przykład min. wacji wizualnej dla samolotu, który leci na wysokości 10 tysięcy metrów, wynosi około Wpływ zadań na system 35 kilometrów. Niektóre rodzaje platform powietrznych, aby znaleźć się w rejonie wykonywania zadania, mu- 1 Department of the Army. Counterinsurgency, Field Manu- szą pokonać duże odległości lub pozostawać al 3-24 (December 15, 2006), Appendix E. w nim przez dłuższy czas, dlatego ich cechą po- 2 U. Ansari: Pakistan Puts UAVs at Center of Technology winna być większa długotrwałość lotu. Effort. “Defense News”, November 10, 20.

przegląd sił powietrznych 13 NR 1/2013 TREndy

ne fizyczny- mi właściwościa- mi ludzkiego ciała. Na przykład, w walce powietrznej mQ-9 manewr z wysokim przeciążeniem, reaper podczas którego samolot i pilot są narażeni na przyspieszenia zwielokrotniające siłę grawitacji, mógłby być konieczny przy na- wiązaniu kontaktu bojowego z myśliwcem przeciwnika lub próbie uniknięcia ognia z ziemi. Zwrotność, która mogłaby zostać uwzględniona przy projektowaniu samolotu bezzałogowego, jest przydatna tylko w pewnych okolicznościach. W konsekwencji, ekstremalna zwrotność jest ce- chą, która może być włączona do przyszłych generacji bezzałogowych samolotów uderzeniowych lub myśliwców bezzałogowych. Większość systemów samolotów bezzałogo- wych i tych przewidzianych w przyszłości czer- fot. 2. reprezentantem wielozadaniowych pie korzyści z nieobecności załogi, aby wykony- platform bezzałogowych może być mQ-9 reaper usaf wać długotrwałe i bardziej niebezpieczne zadania bojowe. Mimo że tankowanie w powie- Działanie na większej wysokości i z więk- trzu może przedłużyć zasięg lotu samolotu zało- szym zasięgiem wymaga większego udźwigu do gowego, czas jego przebywania w powietrzu przeniesienia bardziej wyszukanych, ale i cięż- głównie jest ograniczony wytrzymałością zało- szych sensorów, ponieważ mniejsze mają ograni- gi. Szacuje się, że pilot jednomiejscowego my- czoną zdolność, by gromadzić szczegółową in- śliwca lub samolotu rozpoznawczego może formację z tak odległych zasięgów. Sensory przebywać w powietrzu około dwunastu godzin. o większych możliwościach muszą, na przykład, Dłuższy czas wykonywania zadania jest możli- pomieścić większe kamery o wyższej rozdziel- wy, jeżeli na pokładzie są zwielokrotnieni czości lub większy wybór anten do detekcji emi- członkowie załogi. sji elektronicznych. Sensory cięższe potrzebują Przykładowo, w latach dziewięćdziesiątych ponadto o wiele więcej energii. Połączenie wiel- ubiegłego wieku bombowce strategiczne B-2 le- kości, wagi i wymagań energetycznych odpo- ciały z bazy sił powietrznych Whiteman w Mis- wiednich sensorów wymaga większej i droższej souri i z powrotem w czasie dłuższym niż 30 go- platformy latającej. dzin, aby uderzyć na cele w Kosowie. Podobne loty bojowe wykonywano do Iraku w 2003 roku dlaczego systemy bezzałogowe? i do Libii w roku 2011. Aby wykonać zadania Operowanie samolotu bez pilota w odniesie- bojowe, dwóm zasadniczym członkom załogi to- niu do wielu zadań (szczególnie potrzeba stacji warzyszył trzeci pilot, aby ich odciążyć. naziemnej i transmisji dużych ilości danych Miejsce dla dodatkowych członków załogi przez satelitę) jest jednak warte wysiłku. Jednak- wymaga dużo większego i tym samym kosztow- że korzyściom – umożliwianiu wykonywania no- niejszego samolotu niż wynika to z istoty zada- wych zadań dzięki pokonywaniu fizycznych nia bojowego. Zakłada się, że nawet kiedy załogi ograniczeń, redukowaniu ryzyka dla pilotów są wymieniane, najdłuższy czas wykonywania i obniżaniu kosztu samolotu – towarzyszą rów- załogowego zadania bojowego wynosi 40 go- nież wady. Osiągi samolotu często są ograniczo- dzin. Tak długie loty zmniejszają dostępność pi-

14 przegląd sił powietrznych trendy

lotów do kolejnych zadań, którą liczy się w go- osiągnąć rejon starcia i wykonać uderzenie. Sa- dzinach na dzień i na miesiąc, a zatem podnoszą moloty myśliwskie mogą osiągnąć cele szybciej, koszty utrzymania stanu osobowego3. dlatego też będą działać w szerzej rozdzielonych Natura i długotrwałość zadań bojowych wyko- strefach niż powolniejsze bezzałogowe statki po- nywanych przez samoloty rozpoznawcze zmieni- wietrzne. Tym samym będzie zredukowana liczba ły się w czasie. W przeszłości w najbardziej po- stref. Ale samoloty myśliwskie mają również pularnych zadaniach bojowych ci, którzy byli za- krótszą długotrwałość lotu niż współczesny sa- angażowani w latanie do celu, fotografowanie molot bezzałogowy i wykonanie zadania mogło- i powrót do bazy, zwykle potrzebowali od 12 do by wymagać większej liczby myśliwców. 40 godzin czasu lotu z tankowaniem w powietrzu, Inne wady, związane z użyciem samolotu my- by osiągnąć dowolne miejsce na ziemi. Jednak od śliwskiego, dotyczą potrzeby stałego wsparcia 2011 roku siły zbrojne zwiększają nacisk na cią- tankowca powietrznego, szybkiego wydatku do- głe utrzymanie samolotu w strefach zaintereso- zwolonych godzin latania załóg samolotów wania. Często ma on swoje źródła w niedawnych i utraty zasobów resursowych myśliwca z dala operacjach przeciwpartyzanckich w Iraku i Afga- od innych zadań bojowych. nistanie, gdzie samoloty wykonujące zadania bojowe mogły udowodnić swoją efektywność w sto- Zmniejszenie ryzyka sunku do przemieszczających się celów, które po- Bezzałogowe statki powietrzne są przydatne jawiają się niespodziewanie i następnie szybko w sytuacjach, w których istnieje wysokie prawdo- wracają do ukrycia. Ta stałość wykonywania za- podobieństwo, że samolot załogowy mógłby być dań bojowych daje dowódcom, nie tylko w czasie utracony w wyniku oddziaływania ognia przeciw- prawie rzeczywistym, obraz obszaru zaintereso- nika lub w których dyplomatyczne konsekwencje wania, ale również możliwość natychmiastowej schwytania załogi samolotu byłyby dostatecznie obserwacji określonego miejsca lub ataku na poważne. W takich wypadkach powinno się konkretny, wykryty cel, ponieważ bezzałogowy wstrzymać użycie samolotu załogowego, nawet statek powietrzny jest zawsze w pobliżu. jeśli prawdopodobieństwo jego utraty byłoby ni- W wielu wypadkach nawet powolny bezzało- skie. Strata lub schwytanie pilota, i innych człon- gowy statek powietrzny, taki jak MQ-1 Predator, ków załogi, w tych okolicznościach może mieć jeśli krąży w pobliżu, może zapewnić szybszą głębokie implikacje dyplomatyczne, wychodzące reakcję niż samolot załogowy, który potrzebuje dalej niż skutki prowadzonego przez niego rozpo- wezwania z dalszej odległości. Oczywiście, sa- znania. Na przykład, strącenie samolotu U-2 molot załogowy może być (i był) używany dla w 1960 roku i zmuszenie do lądowania samolotu tego typu ciągłego rozpoznania lub wykonywa- nadzoru elektronicznego EP-3E w Chinach w ro- nia ataków. Duży samolot, taki jak E-3 system ku 2001 ilustrują polityczne koszty utraty samolo- lotniczego ostrzegania i kierowania (AWACS), tu załogowego w trakcie rozpoznania. i E-8, połączony radarowy system nadzoru i ata- W przeciwieństwie do kryzysów dyploma- ku celu (JSTARS), który ma potencjał, by dys- tycznych, związanych z tymi wydarzeniami, ponować dodatkowymi członkami załogi i tan- straty siedmiu samolotów bezzałogowych Fire- kować w locie, może pozostać w powietrzu bee i D-21 nad Chinami w 1970 roku i licznych przez dłuższy czas. Na przykład, misje JSTARS Predatorów w Iraku, Afganistanie i Pakistanie nad Irakiem trwały zwykle od 10 do 20 godzin. w ostatnich latach pozostały prawie niezauważo- Samoloty myśliwskie były wykorzystywane, ne poza lokalnymi środowiskami. Podobnie ze- kiedy konieczne było zapewnienie ciągłego po- strzelenie irańskiego samolotu bezzałogowego krycia, zarówno dla rozpoznania, jak i ataku, w strefach, gdzie zagrożenie ze strony obrony powietrznej zostało zminimalizowane i była pełna 3 Department of Defense. Unmanned Aircraft Systems Ro- informacja rozpoznawcza, by mogły one szybko admap, 2005–2030 (August 4, 2005), p. 2.

przegląd sił powietrznych 15 NR 1/2013 TREndy

Ababil 3 nad Bagdadem w lutym 2009 roku nie nywać zadania rażenia ogniowego bez odpo- było według Stanów Zjednoczonych znaczącym wiedniego wsparcia podsystemu rozpoznania wydarzeniem dyplomatycznym4. wojsk lądowych, chociaż problem ten również Odzwierciedleniem wagi problemu (pokona- odnosi się do ataków samolotów załogowych7. nia OPL) było umieszczenie tych zadań bojowych w działaniach powietrznych nad Bośnią obniżenie kosztów i Kosowem oraz operacje dozoru nad północnym Systemy samolotów bezzałogowych zwykle są i południowym Irakiem które uwidoczniły, że mniej kosztowne niż samolotów załogowych. prawie jedną czwartą zadań bojowych lotnictwa Początkowe koncepcje przewidywały bardzo ni- poświęcono przełamaniu obrony powietrznej5. ski koszt konstrukcji bezzałogowych, w gruncie Użytkownicy (rodzaje sił zbrojnych) prowadzą rzeczy jednorazowego użytku. Obecnie już wia- badania systemów samolotów bezzałogowych, domo, że koszty ich użycia nie będą tak niskie. które miałyby niezbędną prędkość, cechy niewy- Chociaż na pokładzie nie będzie pilota, zaawan- krywalności, systemy nawigacyjno-celownicze sowane sensory są bardzo drogie i nie mogą być i uzbrojenie, pozwalające atakować nowoczesne traktowane jako jednorazowego użytku. systemy obrony powietrznej. Zadania rozpozna- Projektowanie systemów samolotów bezzało- nia w obszarach, które mają skuteczną obronę gowych musi być bezpieczne i wystarczająco powietrzną, i są aktywne, mogą również należeć godne zaufania, aby nie wystawiać na nieakcepto- do najniebezpieczniejszych. W wielu wypad- walne niebezpieczeństwo sił zbrojnych działają- kach nieuzbrojone samoloty działają nad obszarem przeciwnika, aby zebrać informację fotogra- 4 ficzną o nim, zobrazować radiolokacyjnie lub r. nordland, a. rubin: U.S. Says It Shot Down an Iranian odebrać sygnały elektroniczne. W Wietnamie Drone Over Iraq. “new york times”, march 17, 2009, p. a10 (new york edition). i w wojnach arabsko-izraelskich samoloty i zało- 5 c. bolkcom: Military Suppression of Enemy Air Defenses gi samolotów wykonujące zadania rozpoznania (SEAD): Assessing Future Needs. crs report for congress 6 miały najwyższy współczynnik strat . rs21141 (congressional research service, may 11, 2005). Ryzyko związane z użyciem samolotów bez- 6 department of defense. Unmanned Aircraft…, op.cit. załogowych, które czasem towarzyszy atakom 7 j. perlez: Pakistan Rehearses Its Two-Step on Airstrikes. powietrznym, to niezamierzone ofiary wśród New York Times, april 16, 2009, p. a10 (new york edition). ludności cywilnej. Bezzałogowe ataki powietrzne, zgodnie z zasadami ich scentralizowanego kierowania, przejawiają tendencje do otrzymy- wania bardziej szczegółowej analizy w łańcuchu dowodzenia przed nawiązaniem kontaktu bojo- mQ-1 wego z celem niż w wypadku ataków wykonywanych przez samolot załogowy lub pociski. Ten predator wyższy poziom kontroli powinien zredukować niezamierzone ofiary, ale nie może wyelimino- wać problemu. Wielu analityków twierdzi, że używanie systemów samolotów bezzałogowych w operacjach przeciwpartyzanckich i zaatako- wanie celu bez wstępnego zweryfikowania jego tożsamości z krajem gospodarzem lub innymi źródłami informacji może doprowadzić do ofiar wśród ludności cywilnej. Niektórzy obserwatorzy twierdzą, że nie można oczekiwać, aby systemy samolotów bezzałogowych mogły wyko-

16 przegląd sił powietrznych TREndy

cych z nimi. Na przykład, samolot bezzałogowy, i zastępcze linki wymiany danych. Jednak zasto- aby działać z lotniskowca, musi być w stanie wy- sowane systemy zwiększają koszt samolotu. No- lądować na nim tak bezpiecznie i niezawodnie, we rozwiązania, takie jak automatyczne lądowa- jak jego odpowiednik załogowy. Uważa się, że nie, oferują możliwości, aby jeszcze bardziej nadmiernie wysokie koszty samolotów mogą ne- redukować straty z powodu wypadków. gować korzyści finansowe nabycia dużej liczby Systemy samolotów bezzałogowych, które samolotów bezzałogowych do uzupełnienia strat. operują w cywilnym obszarze powietrznym, po- Wczesne systemy samolotów bezzałogowych trzebują również wysokiego poziomu niezawod- były obarczone wysokim poziomem ich zużycia ności, aby zapewnić bezpieczeństwo ludziom na z powodu problemów ze sprawnością silników ziemi i innym samolotom w przestrzeni. Dlatego i trudnościami z pilotowanymi startami i lądowa- producenci dodają do platform bezzałogowych niem, na przykład w terenie przygodnym, w któ- drogie systemy, takie jak kamery, TCAS, trans- rych operatorzy nie mieli wyczucia dostępnego pondery oraz IFF, zwiększając ich zdolność do dla pilota w samolocie załogowym. MQ-1 Preda- lotu oraz niezawodność, stosownie do wymagań tor, który ma pojedynczy silnik i mało odporne certyfikacyjnych Organizacji Międzynarodowe- systemy awioniki, miał 28 niesprawności na sto go Lotnictwa Cywilnego (International Civil tysięcy godzin lotu na początku jego wykorzysty- Aviation Organization – ICAO). wania (na teatrze działań), to znaczy współczyn- Systemy wsparcia wymagane dla samolotów nik trzykrotnie większy od 8,2 na sto tysięcy go- bezzałogowych, takie jak stacje naziemne, zwięk- dzin lotu dla samolotów z pojedynczym silnikiem szają koszty, które nie były związane z samolota- tłokowym. Siły powietrzne były w stanie zredu- mi załogowymi. Na przykład, w 2010 roku zapo- kować przeciętną wypadkową MQ-1 do 7,6 wy- trzebowanie sił powietrznych USA w prelimina- padków na sto tysięcy godzin lotu dzięki zwięk- rzu wydatków dla finansowania stacji naziemnych szeniu treningu operatorów oraz poprawie łączy i systemów łączności dla BSP MQ-9 wynosiło danych i innych aspektów niezawodności8. około 10 procent finansowania samej platformy. Z chwilą wprowadzenia MQ-9 Reaper siły powietrzne przyjęły bardziej konwencjonalne po- 8 e. mathewson: MQ-1B Predator and MQ-9 Reaper (pro- dejście i uwzględniły takie systemy niezawodno- gram briefing for congressional budget office staff, june ści, jak potrójny układ sterowania lotem 2009). usaf

przegląd sił powietrznych 17 NR 1/2013 trendy

Oczywiście, stacje naziemne mają znacznie gotowości systemu do wykonywania zadań, większy resurs niż platformy latające. W kon- zmniejsza ryzyko strat niezamierzonych, moral- sekwencji przeciętne wydatki na stacje naziemnych i politycznych skutków przechwycenia zane, nabywane przy zakupie samolotu, prawdo- łogi statku powietrznego. Doświadczenia poka- podobnie zmniejszą się, gdy tylko system zują, iż wiele misji wykonywanych przez osiągnie swój pożądany stan nasycenia. Przy- samoloty może być z powodzeniem realizowa- szły samolot bezzałogowy również mógłby zo- nych przez systemy bezzałogowe. stać zaprojektowany, by działać z istniejącymi Jednak samolot załogowy jeszcze długo bę- (może nieznacznie zmodyfikowanym) stacjami dzie częścią naszego arsenału obronnego, gdyż naziemnymi. przynajmniej w najbliższej przyszłości bezzało- Część sporów przy porównywaniu kosztów gowe statki powietrzne nie będą jeszcze wystar- systemów samolotów bezzałogowych z ich zało- czająco wyposażone, by zwyciężać w walkach gowymi odpowiednikami dotyczy pilota. Brak powietrznych i wywalczyć panowanie w powie- miejsca dla pilota nie jest jedynym powodem, trzu. Tak więc to czy i kiedy będziemy w stanie dla którego koszty BSP klasy MQ-9 wynoszą pokonać samoloty pilotowane, takie jak myśliw- około jednej szóstej kosztów F-16. ce piątej generacji lub niewykrywalne bombow- Koszt bojowego samolotu załogowego w czę- ce, będzie zależeć od rozwoju zaawansowanych ści jest rezultatem kilku dekad jego wdrażania technologii oraz od struktur naszych sił zbroj- i eksploatacji. Intencją było, aby zredukować nych. Podejmując decyzję o przyszłym kształcie ogólną wymaganą liczbę samolotów i pilotów, struktur planowania użycia i dowodzenia syste- tym samym zwracając koszty nowej maszyny. mami bezzałogowymi, należy odpowiedzieć so- Chociaż logika ta mogła obowiązywać dla kon- bie na następujące pytania: fliktów między konwencjonalnymi siłami mili- – jakie zdolności obronne mogą realizować si- tarnymi (w których samolot mógłby w każdej ły zbrojne z użyciem systemów platform bezza- chwili zostać skonfrontowany z kompetentnym łogowych; przeciwnikiem), niektóre aspekty nowych opera- – w jaki sposób zamierza się wykorzystać cji przeciwpartyzanckich mogą skuteczniej być operacyjnie systemy bezzałogowe, na przykład, realizowane przez bardziej wyspecjalizowany sa- jak zostaną podzielone zadania dla platform lata- molot bezzałogowy. jących w skali sił zbrojnych; Jeśli dysponuje się wyspecjalizowanymi sys- – jak rozwiązać problemy pozyskania syste- temami samolotów bezzałogowych, można mów platform i szkolenia operatorów do ich bo- również zredukować koszty operacji, na przy- jowego użycia. kład bezzałogowe statki powietrzne mogą za- Przyszłe konflikty zbrojne oraz rozwiązywa- stąpić kosztowny samolot myśliwski w zadanie sytuacji kryzysowych w znacznie większym niach monitorowania (nadzoru), wymagających niż dotychczas stopniu będą uzależnione od niedużej szybkości lub zwrotności. W dodatku, działań prowadzonych przez systemy platform mając niższe koszty operacyjne na godzinę lo- bezzałogowych w przestrzeni powietrznej oraz tu, wyspecjalizowane systemy samolotów bez- kosmosie. Państwa, które nie mają takich środ- załogowych mogą zredukować godziny lotu sa- ków i systemów, będą zmuszone kupować swo- molotu myśliwskiego i tym samym obniżyć je bezpieczeństwo u tych, którzy takie zdolno- czasochłonną i kosztowną ich wymianę w rejo- ści posiedli. n nie działań.

Autor jest dyrektorem Departamentu Polityki Zbrojeniowej Cena bezpieczeństwa MON. Ukończył WOSL i Uniwersytet Lubelski na kierunku Użycie wyspecjalizowanych bezzałogowych psychologia lotnicza. Absolwent Akademii Sił Powietrznych platform latających przynosi znaczne korzyści im. Jurija Gagarina. Rozprawę doktorską obronił finansowe, obniża koszty szkolenia i utrzymania w Wojskowej Akademii Technicznej z dziedziny teledetekcji.

18 przegląd sił powietrznych trendy

mgr adam konarzewski Urząd Lotnictwa Cywilnego Satelitarna pomoc

Pierwszą na świecie akcję poszukiwawczo-ratowniczą z użyciem satelitarnego systemu Cospas-Sarsat przeprowadzono przeszło trzydzieści lat temu. Jej sukces sprawił, że wiele państw zainteresowało się przystąpieniem do programu.

ksperymentalny naziemny kompo- pierwsza na świecie akcja poszukiwawczo-ra- nent systemu Cospas-Sarsat1, zlo- townicza z użyciem systemu Cospas-Sarsat. kalizowany w Ottawie w Kanadzie, E odebrał, przez radzieckiego satelitę Regulacje prawne Cospas-1, wystrzelonego na orbitę 30 czerwca W 1971 roku Federalna Administracja Lot- 1982 roku, analogowy sygnał niebezpieczeń- nictwa (Federal Aviation Administration – stwa nadany przez nadajnik statku powietrzne- FAA), po uzyskaniu akceptacji Kongresu, go (Emergency Locator Transmitter – ELT). wprowadziła nowe regulacje prawne dotyczące Samolot Cessna 182, który uległ wypadkowi wyposażenia statków powietrznych General w górach kanadyjskiej prowincji Kolumbia Aviation w nadajniki sygnału niebezpieczeń- Brytyjska, 10 września 1982 roku nadał sygnał stwa o częstotliwości 121,5 MHz. Podyktowane niebezpieczeństwa, gdy poszukiwał zaginio- to zostało dramatycznym wydarzeniem, które nego dwa miesiące wcześniej innego statku miało miejsce w Kalifornii w 1967 roku. Szes- powietrznego. Aktywacja nadajnika ELT na częstotliwości 1 Nazwa Cospas-Sarsat to złożenie akronimów z języka ro- 121,5 MHz i odbiór sygnału niebezpieczeństwa syjskiego: Cospas – Cosmicheskaya Sistyema Poiska Ava- zainicjowały rozpoczęcie akcji poszukiwawczo- riynich Sudov – Space System for the Search of Vessels in -ratowniczej. Dzięki niej odnaleziono i uratowa- Distress oraz z języka angielskiego: Sarsat – Search and Re- no pilota wraz z dwójką pasażerów. Była to scue Satellite-Aided Tracking.

przegląd sił powietrznych 19 NR 1/2013 trendy

NADAJNIK SYGNAŁU NIEBEZPIECZEŃSTWA

SATELITA ODBIERAJĄCY SYGNAŁY ALARMOWE

CENTRUM NAZIEMNE CENTRUM KOORDYNACJI KOMPONENTY DOWODZENIA GRUPĄ SYSTEMU RATOWNICZĄ opracowanie własne opracowanie RYS. 1. System Cospas-Sarsat

nastoletnia kobieta przeżyła wypadek lotniczy, ELT 121,5 MHz wciąż rosła i wynosiła już po- jednak pomoc nadeszła zbyt późno. nad 250 tysięcy. Wraz ze zwiększającą się licz- Nadajniki ELT 121,5 MHz spełniały swoją bą użytkowników nadajników sygnału niebez- funkcję. Służby poszukiwawczo-ratownicze pieczeństwa Kanada i Stany Zjednoczone brały udział w zwiększającej się liczbie sku- rozpoczęły prace badawcze nad systemem ni- teczniejszych akcji poszukiwawczo-ratowni- skoorbitalnych satelitów, które miały być wyko- czych. Dzięki sygnałom wysyłanym przez nie rzystywane do odbioru i przesyłania sygnałów jednostki poszukiwawczo-ratownicze mogły niebezpieczeństwa wysyłanych na częstotliwo- prowadzić poszukiwania przyrządowe. Odnaj- ści 121,5 MHz. dywały coraz większą liczbę osób poszkodo- Sygnał niebezpieczeństwa lokalizowano wanych w wypadkach lotniczych i udzielały im dzięki wykorzystaniu zjawiska Dopplera2. Ni- pomocy. ska moc sygnału i zakłócenia częstotliwości Jednak nadajniki nie były pozbawione wad. sprawiały, że odbiór sygnału na częstotliwości Nie miały odpowiednio wytrzymałej konstruk- 121,5 MHz przez satelity niskoorbitalne powo- cji i niewłaściwie instalowane generowały fał- dował znaczne utrudnienia w lokalizacji nadaj- szywe sygnały niebezpieczeństwa. Obciążało to ników sygnału niebezpieczeństwa. Mimo tych służby poszukiwawczo-ratownicze prowadze- problemów projekt kanadyjsko-amerykański, niem niepotrzebnych akcji. Drugim ich minusem był ograniczony zasięg 2 oraz stabilność sygnału, a także krótki czas Zjawisko Dopplera polega na zmianie częstotliwości fali pracy. przy wzajemnej zmianie położenia źródła fali i jej odbiornika. Jeżeli odległość między źródłem fali a odbiornikiem zwięk- sza się, to częstotliwość fali jest niższa, a w wypadku gdy od- prace nad systemem ległość fali zmniejsza się względem odbiornika, częstotliwość W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku fali jest wyższa. Zjawisko odkrył w 1842 roku austriacki fizyk liczba nadajników sygnału niebezpieczeństwa Christian Anders Doppler (1803–1853).

20 przegląd sił powietrznych TREndy

jako pierwszy, przyczynił się do powstania satelitarnego systemu Sarsat. rada programu Również współpraca francusko-amerykańska, cospas-sarsat dotycząca satelitarnego systemu Argos3, wyko- rzystującego satelity okołobiegunowe, prowadzi- ła do rozwoju satelitarnego systemu Sarsat, a częstotliwość 406 MHz stała się alternatywną sekretariat i bardziej efektywną niż 121,5 MHz w sytu- cospas-sarsat acjach niebezpiecznych, ze względu na większą moc sygnału i globalny zasięg. Podobnie radziecki projekt Cospas, który wy- korzystywał konstelację satelitów i częstotliwość połączony komitet 406 MHz, zarezerwowaną przez Międzynarodo- cospas-sarsat wy Związek Telekomunikacyjny (International Telecommunication Union – ITU) dla morskich nadajników sygnału niebezpieczeństwa (Emer- gency Position-Indicating Radio Beacon – techniczna operacyjna EPIRB). Odbierał sygnał i lokalizował jednostki grupa robocza grupa robocza pływające, które znajdowały się w niebezpie- czeństwie. własne opracowanie rys. 2. struktura organizacyjna programu bezpieczeństwo łĄczy cospas-sarsat Po tym jak etap testów próbnych, prowadzonych w latach 1982–19844, potwierdził, przyję- gramu, oraz precyzowało strukturę organizacyj- te w fazie planowania możliwości systemu, za- ną programu Cospas-Sarsat (rys. 2). deklarowano jego gotowość operacyjną. 5 paź- dziernika 1984 roku Francja, Kanada, ZSRR polska w programie i Stany Zjednoczone podpisały drugie porozu- Do 2005 roku korzystaliśmy z systemu mienie o współpracy i tym samym, podczas Cospas-Sarsat, nie mając statusu państwa użyt- pierwszego spotkania komitetu Cospas-Sarsat kownika. Przystąpienie do programu umożliwiło w lipcu 1985 roku, potwierdzono gotowość ope- pełnoprawne korzystanie z systemu, efektywne racyjną systemu. i szybsze udzielenie pomocy osobom znajdują- W testach próbnych brała udział również Buł- cym się w niebezpieczeństwie, wywiązanie się garia, Norwegia, Wielka Brytania i Wenezuela. z przyjętych międzynarodowych zobowiązań do- Australia, Brazylia, Chile, Dania, Hiszpania, Ho- landia, Indie, Japonia, Szwajcaria, Szwecja i Włochy preferowały przystąpienie do systemu 3 system argos powstał w 1978 roku z inicjatywy francuskiej jako państwa użytkownicy lub umieszczenie na agencji kosmicznej (cnes), narodowej agencji aeronauty- własnym terytorium naziemnych komponentów ki i przestrzeni kosmicznej (nasa) oraz narodowej admini- systemu (Local User Terminal – LUT) – rys. 1. stracji ds. oceanów i atmosfery (noaa) i początkowo funk- W 1988 roku Francja, Kanada, ZSRR i Stany cjonował jako naukowe narzędzie gromadzenia danych Zjednoczone podpisały międzynarodowe poro- meteorologicznych i oceanograficznych z całego świata. zumienie o współpracy w programie Cospas- obecnie, przez nadajniki lokalizujące nadające sygnał na częstotliwości 401,650 mhz–30 khz, zbiera informacje ze -Sarsat. Zapewniało ono gwarancje finansowe świata fauny oraz monitoruje ruch jednostek pływających. i ciągłość operacyjną systemu oraz dostępność 4 do połowy 1984 roku, wykorzystując system cospas-sar- – na równych prawach i zasadach – dla wszyst- sat, w 90 akcjach poszukiwawczo-ratowniczych uratowano kich państw, nie tylko będących członkami pro- 255 osób.

przegląd sił powietrznych 21 NR 1/2013 trendy

RYS. 3. Państwa członkowskie programu Cospas-Sarsat opracowanie własne opracowanie

29 listopada 1979 roku w Leningradzie (obecnie Petersburg) Francja, Kanada, ZSRR i Stany Zjednoczone podpisały pierwsze porozumienie o współpracy, ratyfikowane w 1980 roku. Połączenie systemów narodowych w jeden, międzyna- rodowy system Cospas-Sarsat, pozwoliło na bardziej efektywne wykorzystywanie wszystkich aktywnych satelitów do odbioru sygnałów niebezpieczeństwa, wysyłanych na częstotliwości 121,5 i 406 MHz, w dowolnym miejscu na świecie.

tyczących poszukiwania i ratownictwa oraz ak- cych sygnał z satelitów umieszczonych na niskiej tywne uczestnictwo w podejmowaniu decyzji orbicie (Low Earth Orbit Search and Rescue Local związanych z jego działalnością i rozwojem. User Terminal – LEOLUT), 21 terminali odbiera- Nota o przystąpieniu Rzeczypospolitej Pol- jących sygnał z satelitów umieszczonych na orbi- skiej do programu międzynarodowego Cospas- cie geostacjonarnej (Geostationary Earth Orbit Se- -Sarsat jako państwo użytkownik, podpisana arch and Rescue Local User Terminal – GELOLUT) w Warszawie 31 maja 2005 roku5, weszła w ży- i 30 centrów kontroli misji (Mission Control Cen- cie 16 września 2005 roku6. Od tego czasu, po- tre – MCC). Segment satelitarny to sześć satelitów nieważ upoważnienie do jej podpisania otrzymał, umieszczonych na niskiej orbicie (Low Earth Orbit uchwałą Rady Ministrów, prezes Urzędu Lotnic- Search and Rescue – LEOSAR) i sześć satelitów – twa Cywilnego, jego przedstawiciele reprezentu- na orbicie geostacjonarnej (Geostationary Earth ją Polskę w obradach Rady Programu i biorą Orbit Search and Rescue – GEOSAR). udział w sesjach Połączonego Komitetu i Opera- Tylko w 2011 roku odbiór sygnałów niebez- cyjnej Grupy Roboczej, przyczyniając się do do- pieczeństwa na częstotliwości 406 MHz z nadaj- stosowywania polskiej służby poszukiwania i ratownictwa do zmian zachodzących w programie. 5 M.P. 2006 nr 13, poz. 171. 6 Oświadczenie rządowe z dnia 30 grudnia 2005 roku w spra- Teraźniejszość i przyszłość wie związania Rzeczypospolitej Polskiej Notą o przystąpie- Status systemu od chwili powstania ciągle się niu do Programu Międzynarodowego COSPAS-SARSAT jako zmieniał. Dziś zrzesza 43 państwa (rys. 3). Seg- Państwo Użytkownik, podpisaną w Warszawie dnia 31 ma- ment naziemny składa się z 58 terminali odbierają- ja 2005 roku (M.P. 2006 nr 13, poz. 172).

22 przegląd sił powietrznych trendy

ników sygnału niebezpieczeństwa ELT, EPIRB satelitarnych i naziemnych komponentów pod- i osobistych nadajników sygnału niebezpieczeń- czas planowania, koordynacji i nadzorowania stwa (Personal Locator Beacon – PLB) przez działań czy prowadzenia akcji poszukiwawczo- system Cospas-Sarsat umożliwił służbom poszu- -ratowniczych. kiwawczo-ratowniczym podjęcie 637 akcji po- Rok 2005 był wyjątkowy dla międzynarodo- szukiwawczo-ratowniczych na całym świecie. wego programu Cospas-Sarsat, który, na zapro- W ich wyniku uratowano 2208 osób. szenie Federalnego Rządu Kanady, przeniósł się Istotnym problemem dla systemu i służb poszu- z Londynu do prowincji Quebec. Od czerwca kiwawczo-ratowniczych wciąż są fałszywe sygnały 2005 roku jego nową siedzibą jest Montreal. We niebezpieczeństwa. W 2011 roku stanowiły one wrześniu 2005 roku do programu przystąpiła 96,3 procent wszystkich odebranych sygnałów. Po- Rzeczpospolita Polska i jako państwo użytkow- dobnie było w 2010 roku – 95,3 procent. nik dołączyła do gremium państw europejskich – Przyszłość należy do systemu satelitarnego użytkowników systemu. (Medium Earth Orbit Search and Rescue – Rok 2009 przyniósł kolejne zmiany. Decyzją MEOSAR) oraz nadajników drugiej generacji Rady Międzynarodowego Programu Cospas-Sar- z funkcją potwierdzenia odebrania sygnału niebez- sat od 1 lutego 2009 roku satelity systemu nie mo- pieczeństwa – Return Link Service. nitorują już sygnałów niebezpieczeństwa emitowa- System MEOSAR, znajdujący się w fazie te- nych przez nadajniki sygnału niebezpieczeństwa stów, charakteryzuje się większym i ciągłym po- na częstotliwości 121,5 MHz. Jednak, zgodnie kryciem kuli ziemskiej niż satelity LEOSAR. z międzynarodowymi normami i zalecanymi me- Wolniejsze przemieszczanie się satelitów syste- todami postępowania zawartymi w Załączniku 10 mu MEOSAR umożliwia odbiór większej liczby Łączność lotnicza7 do Konwencji o międzynarodo- sygnałów niebezpieczeństwa i bardziej precyzyj- wym lotnictwie cywilnym, podpisanej w Chicago ną ich lokalizację, zapewnia także pełne pokry- 7 grudnia 1944 roku8, wciąż jest ona częstotliwo- cie obszarów geograficznych bieguna północne- ścią alarmową. Wykorzystują ją także poszuki- go i południowego. wawczo-ratownicze statki powietrzne, gdy prowa- Pewne novum stanowi funkcja Return Link Se- dzą poszukiwania sposobem przyrządowym. rvice. Polega ona na przesłaniu przez naziemny Nowy, satelitarny system MEOSAR oraz na- komponent systemu informacji zwrotnej, jako po- dajniki sygnału niebezpieczeństwa drugiej gene- twierdzenia odebrania sygnału niebezpieczeństwa racji z funkcją Return Link Service sprawiają, że przez satelity systemu Cospas-Sarsat i przekazania perspektywa rozwoju systemu Cospas-Sarsat dla go do nadajnika sygnału niebezpieczeństwa, który obecnych i przyszłych państw użytkowników bę- wygenerował sygnał. Funkcja ta będzie dostępna dzie gwarancją efektywnego wspierania akcji wraz z nadajnikami sygnału niebezpieczeństwa poszukiwawczo-ratowniczych, z pewnością, drugiej generacji. Nadajniki pierwszej generacji przez następne trzydzieści lat. n umożliwiają tylko wysłanie sygnału niebezpie- czeństwa, bez możliwości otrzymania potwierdze- Autor jest absolwentem Akademii Obrony Narodowej nia, czy satelity go odebrały. Wydziału WLOP. Od stycznia 2009 roku jest specjalistą do spraw poszukiwania i ratownictwa lotniczego w Departamencie Żeglugi Powietrznej Najważniejsze bezpieczeństwo Urzędu Lotnictwa Cywilnego. W swojej ponadtrzydziestoletniej historii system Cospas-Sarsat wspierał prowadzenie prze- 7 Załącznik 10 Łączność lotnicza implementowano do pol- szło dziewięciu tysięcy akcji poszukiwawczo- skiego porządku prawnego Rozporządzeniem Ministra Infra- -ratowniczych, w których uratowano blisko struktury z dnia 26 marca 2009 roku w sprawie szczegóło- 33 tysiące osób. Sukces pierwszej generacji spo- wych zasad działania telekomunikacji lotniczej (DzU 2009 wodował, że wiele państw zainteresowało się nr 58, poz. 479 z późn. zm.). przystąpieniem do systemu i korzystaniem z jego 8 DzU 1959 nr 35, poz. 212 z późn. zm.

przegląd sił powietrznych 23 NR 1/2013 szkolenie i bl

płk w st. spocz. pil. dr Jerzy Szczygieł

Złudzenia w czasie lotu

Złudzeniom ulegamy wszyscy, szczególnie w sytuacjach, gdy któryś z naszych zmysłów jest poddawany mylącym bodźcom. usaf

24 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

ilot, lecąc w chmurach, ze wzrokiem – propriocepcja – zmysł ułożenia części ciała skierowanym poza kabinę, po ja- względem siebie oraz napięcia mięśniowego. kimś czasie przestaje wierzyć wska- Okazuje się, że kształt informacji docierających P zaniom przyrządów. Zaczyna mu się do świadomości za pośrednictwem zmysłów nie wydawać, że znajduje się w przechyleniu lub na- zawsze musi mieć swe źródło w rzeczywistości. wet w locie plecowym. Próbuje więc korygować Dzieje się tak, dlatego że dźwięki i obrazy, które lot według własnych, zmąconych zmysłów. widzimy i słyszymy, podlegają mniejszemu lub W efekcie wypada z chmury z głębokim prze- większemu zniekształceniu przez warstwy atmos- chyleniem i jeśli pod nim jest wystarczająco du- fery, co prowadzi do powstawania złudzeń. ża wysokość, może skorygować lot i bezpiecznie Aby powstały wrażenia, muszą zaistnieć sprzy- wrócić na lotnisko, jeśli jej nie ma, zdarza się jające warunki. Aby zaistniał dźwięk, konieczne wypadek, często ze skutkiem śmiertelnym. jest odpowiednie ciśnienie w środowisku, gdyż dźwięk jest drganiem, które porusza narządy w na- Interpretacja środowiska szym uchu. Aby mógł się rozchodzić, konieczna Człowiek1 funkcjonuje w środowisku i dzięki jest atmosfera gazowa. Aby zaistniał obraz, po- zmysłom korzysta ze wszystkich przejawów jego trzebne jest światło. Gdy go zabraknie, nie będzie oddziaływania. Zmysły2 to organy do przyjmowa- można odbierać doznań wzrokowych. nia bodźców z otoczenia oraz ich analizy i reago- Człowiek, jako operator skomplikowanego wania na nie. Na każdy składają się odpowiednie sprzętu, musi odebrać bardzo dużo informacji. narządy, w których najważniejszą rolę odgrywają Większość uznaje za prawdziwe na podstawie po- receptory wykształcone w reagowaniu na konkret- łączenia własnej wiedzy i doświadczenia z wraże- ny rodzaj bodźców oraz odpowiednie funkcje mó- niami, które w danym momencie odebrał. Umożli- zgu, rozszyfrowujące sygnały napływające do nich wia mu to zdolność percepcji3. Oznacza ona z receptorów. Do tych narządów należą: rejestrację przedmiotów i zdarzeń środowiska ze- – wzrok – pozwala rozpoznawać fale elektroma- wnętrznego: ich odbiór sensoryczny, zrozumienie, gnetyczne w widzialnym zakresie światła. Wcho- identyfikację i określenie werbalne oraz przygoto- dzi w to rozpoznawanie kształtu, koloru i jasności; wanie do reakcji na bodziec. – słuch – umożliwia rozpoznawanie dźwięków; Istnieją dwa rodzaje struktur poznawczych. – smak – jeden z dwóch zmysłów chemicz- Pierwsze są związane z wyobraźnią. To odbierane nych. Na języku istnieją co najmniej cztery ro- przez wyobraźnię wrażenia zmysłowe, zazwyczaj dzaje receptorów i każdy z nich przekazuje infor- deformowane przez nasze oczekiwania, potrzeby, macje do innej części mózgu; uczucia i mechanizmy obronne, uruchamiane – węch – drugi zmysł chemiczny. W przeci- przez podświadomość. Drugie dotyczą inteligen- wieństwie do smaku, zapach jest rozpoznawany cji, która koryguje doznania zarejestrowane w na- przez setki różnych receptorów, z których każdy szej wyobraźni. poznaje inne cząsteczki. Postrzeganie natomiast składa się z czterech eta- Oprócz zmysłów podstawowych istnieją jesz- pów: odbiór wrażeń, postrzeganie w wąskim zna- cze zmysły somatyczne, związane z receptorami czeniu, identyfikacja, rozpoznawanie. W każdym w skórze, które dawniej zaliczano do dotyku. Dzisiaj wiadomo, że składają się z wielu różnych receptorów, dlatego wyróżnia się osobne zmysły 1 J. Domański. http: Synestezja.pl. 2 somatyczne, takie jak: Zmysły – prawdziwy czy fałszywy obraz rzeczywistości? http://www.sciaga.pl. – dotyk – bodźce czuciowe, 3 W. Kopaliński: Elementy teorii poznania, logiki formalnej – zmysł temperatury – czucie zimna lub ciepła, i metodologii nauk. Wrocław-Warszawa-Kraków1961. Per- – zmysł równowagi – związany z uchem we- cepcja to postrzeganie; czyli uświadomiona reakcja narzą- wnętrznym, du zmysłowego na bodziec zewnętrzny; sposób reagowania, – nocycepcja – zmysł bólu, odbierania wrażeń.

przegląd sił powietrznych 25 NR 1/2013 szkolenie i bl

1 2 3 4 5 6 opracowanie własne opracowanie rys. 1. Iluzje geometryczne

z nich może zaistnieć wiele złudzeń, które będą nych mikrograwitacji. W eksperymencie użyto do- deformować odbierany obraz rzeczywistości. Myl- brze znane iluzje geometryczne (rys. 1). na interpretacja elementów otaczającego środowi- ska może prowadzić do utraty orientacji w przeznaczenie Mikrograwitacji strzeni. Zjawisko to niesie za sobą poważne skutki Do badania wybrano jedenastu ochotników w lotnictwie, gdyż może się kończyć wypadkiem. i poddano ich próbom podczas lotu. Test prowadzono w warunkach zmniejszonej grawitacji (0 g) Rozpoznawanie sytuacji oraz zaraz po locie, w normalnej grawitacji (1 g). przestrzennej Drugą grupę, liczniejszą, testowano na ziemi Do rozpoznania oraz określenia sytuacji prze- w grawitacji 1 g. Obserwacje wykazały znaczący strzennej służą człowiekowi oczy, układ przedsion- spadek występowania złudzeń optycznych podczas kowy ucha wewnętrznego oraz sensory, odbierają- zmniejszonej grawitacji w porównaniu do warun- ce bodźce z ustroju, według których określa swoją ków normalnych, zarówno w grupie eksperymen- pozycję. Do ustalenia orientacji wzrokowej mózg talnej, jak i między obiema grupami. wykorzystuje także inne czynniki, takie jak: kolor Oznaczało to, że w mikrograwitacji w mniej- obiektu, rozmiar i jego kształt, perspektywę, odszym stopniu występuje korekcja długości widzia- cień i paralaksę oraz ugrupowanie obiektów. nych linii, co dawało gorszą percepcję głębi i per- Problemy z prawidłową orientacją przestrzenną spektywy. Oceniono, że może to powodować wynikają z zakłóceń współdziałania oka z mó- problemy w widzeniu przestrzennym, a to pogor- zgiem. Percepcja czyni z oka najlepsze narzędzie szy wykonanie zadań przez załogi lotnicze pracu- do interpretacji prawdy o obserwowanym obiek- jące w warunkach mikrograwitacji. Przytoczone cie. Jednak oczy nie zawsze przekazują wystarcza- badania dowiodły, że działania prewencyjne prze- jącą informację do mózgu, by mógł poprawnie zin- ciw dezorientacji należy prowadzić w trzech dzie- terpretować rzeczywisty obraz. Skutkiem tego dzinach: oprzyrządowania kabiny, ergonomii oraz przekazywane do mózgu wyobrażenie obrazu ła- przez odpowiedni dobór i trening załóg. two powoduje mylne rozpoznanie danego obiektu. Oprzyrządowanie wiąże się z jakością i łatwo- Dlatego że powstawanie iluzji wiąże się zawsze ścią rozpoznawania wskazań wyświetlaczy, gdyż z percepcją głębi i perspektywy. Obserwowane ry- wskazania przyrządów powinny umożliwiać szyb- sunki są widziane jak przedmioty przestrzenne ki i jednoznaczny odczyt w dzień i w nocy. Od i następuje automatyczna korekcja długości wi- przyrządów oczekuje się, aby były adekwatne do dzianych linii. Pojawił się nawet pogląd, że w po- możliwych manewrów i oczekiwanych warunków, wstawaniu złudzeń wpływ ma oddziaływanie gra- a także dawały wiarygodne i jednoznaczne wska- witacji na obserwatora. W związku z tym podjęto badania4, których celem było stwierdzenie, czy występujące w warunkach zwykłej grawitacji złu- 4 Blue Ribbon Panel on Aviation Safety A One-Year Look dzenia optyczne pojawią się także u osób podda- Back Flying Safety Kirtland October 1996, s. 123–125.

26 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

zania oraz pozwalały łatwo wykrywać niespraw- dzenia na poziomie zewnętrznym są związane ności. Aby ułatwić pilotowi pracę, wprowadzono z oddaleniem źródła bodźca od narządu określają- do użytku wyświetlacz HUD (Head-Up Display). cego jego cechy. Pojawiają się na nim różne komendy i wskaźniki Na poziomie wewnętrznym w wypadku wrażeń pozwalające pilotowi realizować lot bez koniecz- dotykowych, smakowych oraz węchowych złudze- ności ruchów głową. nia nie występują, ponieważ źródło bodźca styka Pod względem ergonomicznym pozycja instru- się bezpośrednio z naszym ciałem. Złudzenia na mentów pomocniczych i kontrolnych, potrzebnych poziomie zmysłów powstają zanim dotrą do odpo- podczas sytuacji szczególnych w locie, nie może wiedniego miejsca w mózgu. W tej sytuacji już sa- wymuszać wielu ruchów głową. Usytuowanie de- me receptory (smaku, węchu, wzroku itd.) wysyła- ski przyrządów oraz siedzeń pilotów musi być ją mylące dla nas informacje. zgrane z poprzeczną osią samolotu, aby ułatwić im Złudzenia, które powstają na opisanych pozio- utrzymanie pozycji poziomej, przy łatwym wglą- mach, należą do dosyć prostych. Najbardziej zło- dzie na przyrządy podczas lotu bez widoczności żone są te pojawiające się w wyniku niewłaściwej ziemi. Członkowie załogi powinni mieć odpo- interpretacji bodźców, które dochodzą do naszego wiednie doświadczenie w lotach na danym typie umysłu. Mają one charakter bardziej indywidualny statku powietrznego. niż te opisane. Selekcja załóg powinna umożliwić, między in- Do złudzeń uniwer- nymi, wykrycie skłonności do dezorientacji w lo- salnych, powstających Człowiek odbiera infor- cie. Dolegliwości zdrowotne wpływające na syste- w wyniku niewłaści- macje za pomocą zmysłów, my przedsionkowe i wizualne powinny wykluczać wej interpretacji bodź- ale sposób postrzegania kandydata ze służby w powietrzu. Ponieważ przyj- ców, należy tak zwane rzeczywistości zależy mowanie narkotyków wzmaga podatność na dez- dudnienie, czyli sły- głównie od stanu jego wie- orientację (tabletki hipnotyczne i nasenne, barbitu- szalny wyraźnie trzeci dzy ogólnej i specjalistycz- rany itp. środki), osoby przyjmujące je powinny dźwięk, będący wy- nej, stanu psychicznego, być eliminowane z naboru. Alkohol może pozosta- padkową dwóch kondycji psychofizycznej wać w organizmie przeszło 24 godziny, dlatego też dźwięków o zbliżo- oraz zmęczenia. spożywanie go powinno pozostawać pod stałym nym brzmieniu i czę- nadzorem. stotliwości drgań. Ciekawym zjawiskiem powodującym złudzenie Jak powstają złudzenia? zaniku rzeczywistego istnienia bodźca jest jedno- Mogą powstawać na poziomie zewnętrznym, stajność jego powstawania. Ilość informacji, która wewnętrznym oraz interpretacyjnym5. Na pozio- dociera do naszej świadomości, nigdy nie odpo- mie zewnętrznym pojawiają się w wyniku nałoże- wiada ilości informacji wysyłanej przez narządy nia się różnych okoliczności. Dla wzroku głów- zmysłów. Przykładem tego mogą być receptory nym powodem ich powstawania jest załamanie się umieszczone pod skórą, które na skutek stałego dróg światła, czyli refrakcja, pod której wpływem drażnienia przestają wysyłać bodźce, nawet jeżeli widok oddalonych przedmiotów jest zniekształca- są one ciągle wysyłane, nie skupiają naszej uwagi. ny. Błędna interpretacja obrazu przez mózg pod Bardzo szybko przyzwyczajamy się do dotyku wpływem kontrastu, cieni, zmian kolorów może odzieży, którą nosimy i po jakimś czasie przestaje- automatycznie wprowadzać mózg w błędny tok my czuć jej obecność na naszym ciele. myślenia. Powstaje złudzenie optyczne. Podobnie jest ze słuchem. Ciągłe, jednostajne Zmysł słuchu z kolei jest narażony na różnego dźwięki powodują częściowy zanik informacji wy- rodzaju nieprawdziwe informacje. Kiedy słyszymy gwizd pociągu, który z dużą prędkością przejeżdża po torach, wydaje nam się, że w miarę jego odda- 5 E. Klich, J. Szczygieł: Bezpieczeństwo lotów w transporcie lania się częstotliwość drgań dźwięku maleje. Złu- lotniczym. Radom 2010. R.4.3.1., s.147–159.

przegląd sił powietrznych 27 NR 1/2013 szkolenie i bl

rys. 2. Widok pasa lądowania z różnych wysokości Punkt A – samolot wykonuje zbliżanie na normalnej wysokości. Punkt B – samolot podchodzi zbyt nisko, punkt C – zbyt wysoko. Po prawej stronie widać, jaka jest projekcja pasa. Projekcja pasa z kabiny może być podobna, jeśli płaszczyzna lotniska nie jest pozioma. Jeśli próg pasa będzie położony wyżej niż jego koniec, pilot będzie obserwował pas tak samo, jak w punkcie B. Gdy próg pasa będzie leżał na wysokości mniejszej niż jego koniec, pas będzie się projektował jak w punkcie C. opracowanie własne (2) opracowanie rys. 3. Złudzenie w locie przy górnej granicy chmury

28 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

syłanych do mózgu. Te, które są jeszcze wysyłane, wym Jorkiem w roku 1965, gdy dwa samoloty, pozostają zlekceważone na skutek znieczulenia B707 i L1049C, niebezpiecznie się zbliżyły do psychicznego na dany bodziec. Mała wrażliwość siebie. Pilot jednej maszyny wyprowadził ją do na wrażenia słuchowe, jaka występuje u współcze- poziomu według mylnie określonego horyzon- snego człowieka, najprawdopodobniej jest spowo- tu, przyjmując, że płaskie chmury go odwzoro- dowana dużym natężeniem hałasu w otoczeniu. wują. W efekcie wykonywał lot z lewym prze- Aby wywołać odruch bezwarunkowy, jest potrzeb- chyleniem, ciągle zmieniając kurs. W tym ny krótki, ostry dźwięk, o częstotliwości różnej od samym czasie drugi samolot, lecąc w locie po- dźwięków otaczających. ziomym, pojawił się przed pierwszym, zmusza- Zdecydowanie najłatwiej zwrócić uwagę za po- jąc go do wykonania gwałtownego manewru mocą zmysłu dotyku, ponieważ silne bodźce wy- wymijającego. wołują bezwarunkowe reakcje mięśni. Dotyk Gdy samolot wykonuje lot w chmurach, blisko wzmaga uwagę, podczas gdy inne zmysły wyma- ich górnej granicy (rys. 3), możliwe jest ustawianie gają ciągłego utrzymywania naszej aktywności. pozycji według słońca. Pilot interpretuje rozjaśnio- Operator nieco inaczej odbiera bodźce wzroko- ną warstwę chmury jako poziomą, co prowadzi do we. Nawet zróżnicowane, ale nieruchome tło, na lotu z przechyleniem. jakie patrzymy, po jakimś czasie usypia uwagę. Ponieważ w lotach nocnych wzrokowe rozpo- I tylko silny błysk jest w stanie wywołać bezwa- znanie przez pilota jest determinowane zwięk- runkowy skurcz mięśnia tęczówki, aby zmniejszyć szoną odległością widzenia oświetlonych ilość światła dochodzącego do receptorów. obiektów naziemnych, może to powodować wy- Podsumowując, nie zawsze to, co widzimy padki. Ciemność natomiast pogarsza lub elimi- i słyszymy, jest w rzeczywistości takie, jak to nuje z rozpoznania większość obiektów. Gdy widzimy i słyszymy. Ulegamy bowiem złudze- pilot podchodzi do lądowania nad terenem, niom. Ma to podstawowe znaczenie w zawodach gdzie nie ma świateł (pustynia lub woda), roz- szczególnych, gdzie od uwagi i sprawnego dzia- poznanie staje się trudne. Sytuacja taka zwana łania operatora zależy bezpieczeństwo innych jest efektem czarnej dziury (Black Hole Effect). ludzi. Pilot przy podejściu w czarnej dziurze często zwiększa opadanie po to, by zobaczyć obiekty Złudzenia a błędy lądowania naziemne. Złudzenia mogą mieć wpływ na poprawne lądo- Do czynników, które wprowadzają w błąd pi- wanie, gdyż podczas manewru podejścia pilot lota lecącego w nocy, należą: określa pozycję według obiektów wokół lotniska. – jasne oświetlenie pasa – może to czynić wra- Uwzględnia ich wielkość i kształt, prędkość, z jaką żenie, że odległość do pasa jest mniejsza niż fak- przepływają przed oczami, rzeźbę terenu, jego po- tycznie. Lot w czystym powietrzu w nocy może krycie (lasy, wody, pola itd.), barwę, kąt wizualiza- prowadzić do złej oceny odległości do obiektów, cji między horyzontem a punktem przyziemienia, które zdają się być bliżej; położenie i wymiary punktu przyziemienia. – możliwość błędnego rozpoznania świateł jako Pilot powinien wiedzieć, że jeśli samolot jest za gwiazdy przy podejściu przy niewidocznym hory- nisko, pas będzie wyglądał płasko i krócej niż nor- zoncie. Może to skłonić pilota do obniżenia nosa malnie; jeśli jest za wysoko, pas wygląda na dłuż- samolotu, by zmniejszyć kąt wznoszenia; szy i cieńszy niż normalnie (rys. 2). – jeśli horyzont jest niewidoczny, dalekie świa- Złudzenia optyczne mogą utrudniać prawi- tła miasta mogą stwarzać wrażenie, że horyzont dłowy lot. Na przykład nachylenie płaszczyzny jest niżej niż faktycznie; chmur. Podstawa chmury prawie nigdy nie jest – w locie nocnym, nad ciemnym morzem, równoległa do horyzontu. Piloci, którzy wie- gdy nie widać gwiazd, pilot może mylnie zin- rzyli, że podstawy chmur leżą poziomo, mieli terpretować światła statku rybackiego poniżej kłopoty. Dowodem na to jest wypadek nad No- samolotu jako gwiazdy. To błędne rozpoznanie

przegląd sił powietrznych 29 NR 1/2013 szkolenie i bl

z Przechylenie (obrót wg osi X) y Kanały półkoliste Przechylenie ucha środkowego (obrót wg osi Y)

Ślizg (obrót wg osi Z) opracowanie własne opracowanie rys. 4. Rozpoznawanie przez kanały półkoliste uszu położenia i ruchu samolotu

może go skłonić do myślenia, że jest w pozycji nia. Hałas ponad 85 dB może doprowadzić do odwróconej i prowadzić do sytuacji, w której okresowej utraty słuchu. Gdy ekspozycja na hałas będzie próbował odwrócić samolot, by mieć je 85 dB trwa osiem godzin dziennie przez dłuższy nad sobą. czas, można stracić słuch na stałe. Ekspozycja na hałas 120 dB przez kilkanaście godzin dziennie Słuch i system równowagi prowadzi do trwałej głuchoty. Ucho jest narządem słuchu i równowagi wystę- Inne problemy, które towarzyszą hałasowi, obej- pującym jedynie u kręgowców. Odbiera fale mują występowanie potu na ciele (przy częstotli- dźwiękowe i przekształca je w drgania mechanicz- wości około 100 Hz), mentalną i fizyczną dez- ne, a te w impulsy nerwowe. Składa się z trzech orientację, podnoszącą poziom stresu, co obniża części: ucha zewnętrznego, środkowego, odpowia- efektywność pracy. dającego wraz z uchem zewnętrznym za słuch, Podczas lotu często występują wibracje, które oraz ucha wewnętrznego z elementami odpowie- wprowadzają wizualne i psychomotoryczne dzialnymi za równowagę. zmiany. Przy częstotliwości drgań 1–20 Hz mo- Fale dźwiękowe lub fale ciśnienia zawierają dwa gą się pojawić takie symptomy fizyczne, jak: czynniki zmienne, które mogą oddziaływać szko- problemy z oddychaniem (1–4 Hz), bóle w klat- dliwie na słuch. Do nich należą: ce piersiowej i żołądka (4–10 Hz), ból w okolicy – intensywność dźwięku, zwana poziomem gło- lędźwi (8–12 Hz), ból głowy i nadwyrężenia śności. Zależy ona od amplitudy fal dźwiękowych wzroku (10–20 Hz). i mierzy się ją w decybelach. W życiu spotykamy System przedsionkowy ucha składa się z kana- się z intensywności od 0 do 150 dB (dźwięk silni- łów półkolistych, określających kątowe przyspie- ka odrzutowego). Młodzież w dyskotece słucha szenia, działające na ciało i jego organy, które muzyki o intensywności 125 dB; wykrywają dodatnie i ujemne przyspieszenia li- – częstotliwość, zwana wysokością tonu, jest niowe. W każdym uchu są trzy wypełnione flu- liczbą cykli na sekundę. Człowiek odbiera ją idem kanały, zorientowane w trzech planach, w przedziale od 20 do 20 tysięcy herców. Przekro- każdy naprzeciw pozostałych. Noszą nazwy ka- czenie określonej intensywności i częstotliwości nał boczny, przedni i tylny. Każdy z nich rozpo- drgań prowadzi do uszkodzeń słuchu. Jego stopień znaje ruch kątowy w innej płaszczyźnie. Dzięki zależy od intensywności hałasu i czasu jego trwa- temu u pilota kanały półkoliste biorą udział

30 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

w rozpoznawaniu położenia i ruchu samolotu Podczas długotrwałego zakrętu z widzialnością w powietrzu (rys. 4). ziemi pilot wie, że samolot zakręca, ponieważ horyzont się przesuwa, a instrumenty to potwierdza- Rodzaje złudzeń ją. Gdy widoczność uniemożliwia obserwację ho- Termin złudzenie przechyłu jest używany do ryzontu i ziemi, pilot cały czas będzie czuł zakręt, opisu wypadków fałszywego uczucia przechyle- gdyż trwa stymulacja płynów w kanałach półkoli- nia, gdy samolot znajduje się w locie poziomym. stych7. Gdy pilot będzie wykonywał stały zakręt, Złudzenie to pojawia się zarówno w lotach według płyn w kanałach półkolistych (rys. 10) osiągnie przyrządów, jak i w lotach z widocznością ziemi, równowagę i kopuła wróci do normalnej pozycji. gdy pilot fałszywie rozpoznaje ruchy kątowe. Wówczas straci całkowicie poczucie zakrętu (po- Przykład: samolot początkowo leci w locie pozycja 3) i będzie uważał, że samolot leci poziomo. ziomym (rys. 5). W pewnym momencie pilot bezwiednie opuszcza lewe skrzydło (rys. 6). Pro- wadzi to do zakłócenia opływu i stateczność po- przeczna powoduje ruch opuszczonego skrzydła w górę (rys. 7). Szybki obrót sprawia, że pilot sądzi, że ma przechylenie w prawo i przechyla samolot w lewo, de- stabilizując tym ruchem jego równowagę (rys. 8). Poczucie przechylenia może w pewnych sytu- rys. 5. Samolot w locie poziomym acjach nie ustępować przez ponad godzinę. Aby przezwyciężyć to uczucie w czasie lotu, pilot musi skupić uwagę na wskaźnikach w kabinie. Złudzenia przeciążeniowe (akceleracyjne) – rys. 9 – pojawiają się, gdy liniowe przyspieszenie stymu- lują kamyczki błędnikowe6. Gdy stoimy, odczuwa- my, że oś grawitacji przechodzi pionowo. W złu- dzeniu przeciążeniowym każde przyspieszenie tłumi to odczucie. Gdy liniowe przyspieszenie rys. 6. Samolot z opuszczonym skrzydłem działa na pilota krótko, łatwo może odróżnić je od grawitacji. Gdy przyspieszenie działa długo, jak przy rozpędzaniu samolotu, mózg nie jest w stanie rozróżnić przyspieszenia i wektor grawitacji wskazuje kierunek wypadkowy R.

6 Kamyczki błędnikowe – otolity, otokonia, statokonia, piasek rys. 7. Samolot stateczny unosi skrzydło uszny, drobne (u człowieka o średnicy 3–19 ľm) okrągławe kryształki soli wapiennych zatopione w galaretowatej sub- Działanie pilota stancji tworzącej błonę kamyczkową (otolitową) w plamkach statycznych (zwanych też narządem otolitowym), zlokalizowanych na dnie łagiewki i woreczka ssaków; ich ruchy pobu- dzają czuciowe komórki rzęsate narządu równowagi. Słow- nik terminów biologicznych. Red. J. Strzałka. Poznań. 7 Kanały półkoliste – błędnik błoniasty, wypełniony płynem i za- wierający ziarenko węglanu wapnia – otolit. Jest to narząd rów- nowagi. Jego funkcja to informowanie o położeniu ciała w przestrzeni. Kanały półkoliste. wikipedia – wolna encyklopedia. rys. 8. Pilot błędnie przechyla samolot opracowanie własne (4) opracowanie

przegląd sił powietrznych 31 NR 1/2013 szkolenie i bl

Jeśli pilot w locie po prostej bezwiednie wciśnie Złudzenia akceleracyjne mogą się zdarzać nogę, samolot zacznie wykonywać płaski zakręt ze w czasie startu lub przechodzenia na drugi krąg. ślizgiem zewnętrznym (rys. 11). Pojawią się siły, Mogą więc być szczególnym błędem w nocy dzięki którym będzie miał wrażenie, że wykonuje i przy złej widoczności. Naturalną reakcją każdego zakręt z przechyleniem. Jeśli to się zdarzy przy do- pilota na zadzieranie nosa jest oddanie drążka od brej pogodzie, dzięki horyzontowi szybko skory- siebie. To zwiększa przyspieszenie, ponieważ guje swój błąd. Jeśli jednak lot będzie się odbywał zwiększa działające siły, co wzmaga złudzenia. w chmurach, złudzenie zakrętu może być tak silne, Zwiększanie opadania zwiększa odczucie wzno- że pilot będzie chciał z niego wyprowadzić. Przy szenia, dlatego też nasila stan złudzenia. W skraj- locie w chmurach może to prowadzić do poważne- nym wypadku, gdy złudzenie to wystąpi podczas go skomplikowania sytuacji w powietrzu. lotu samolotu jednomiejscowego, może to prowa- dzić do niezamierzonego zderzenia z ziemią. Gdy zewnętrzne pole widzenia jest poprawnie zdefiniowane, złudzenia nie sprawiają problemu. Iluzja ruchu W nocy, gdy widać tylko kilka gwiazd lub pojedynczych świateł, lub zewnętrzne pole widzenia Złudzenia optyczne mogą się także pojawić przy zmia- jest ograniczone (nad wodą lub pustynią), opisane nie wielkości sił pionowych. Nazwano je „złudzenia win- złudzenia mogą doprowadzić do utraty orientacji dy”. Pierwszy raz stwierdzono je przy wznoszeniu na du- położenia przestrzennego. żej prędkości w Ameryce w 1920 roku. W kominie Pilot może zinterpretować ruch pozorny i krót- termicznym wektor grawitacji zwiększa się i powoduje ilu- kotrwałe przemieszczanie się źródeł światła w ze- zję ruchu w górę. Pozorny ruch pola widzenia potwierdza wnętrznym otoczeniu jako zmiany wysokości sa- to. Zdarzeniem odwrotnym jest ciąg w dół. molotu. Alternatywnie, pozorny ruch wyizolowanych świateł może być błędnie interpre- towany jako światła innego samolotu. W normal- nym locie światła pasa są widoczne poniżej samolotu. Jeśli jednak rozpędza się, wypadkowa siła spowoduje złudzenie, że światła się unoszą. Z tego pilot może wywnioskować, że maszyna się zniża, musi więc przejść na wznoszenie, by zachować bezpieczną wysokość. Percepcja wskazuje mu, że ruch jest przeciwny do złudzenia, lecz jest wykonany w kierunku wypadkowej siły. Jeśli nie ma wi- Złudzenia optyczne w akceleracji dotyczą wizu- dzialności, takie złudzenie będzie dominujące. alnych składników złudzeń odczuwanych przez cia- Kanały półkoliste wyczuwają kątowe przyspie- ło. Największą uwagę należy zwracać na zjawisko szenia (rys. 15). Podczas długotrwałych zakrętów złudzeń przeciążeniowych podczas zmian prędko- ze stałą prędkością kątową, długotrwałych obrotów ści. Gdy prędkość jest stała, bez przyspieszeń, pilot lub w korkociągu poprawna informacja jest prze- odbiera działające siły normalnie (rys. 12). kazywana przez pierwsze kilka sekund. Podczas stałego przyspieszenia pilot może od- Wstępne wrażenie prawego zakrętu zanika po czuwać, że samolot zadziera nos, ponieważ tak od- około 15–30 sekundach. Zależy ono od: szybkości biera działanie siły wypadkowej R. Krótkotrwałe obrotu i jego osi, innych organów czuciowych i od przyspieszenie może dawać wrażenie wznoszenia, tego, jak pilot jest zaznajomiony z ruchem. Kieru- jak przy uniesieniu nosa o 5 stopni (rys. 13). nek korkociągu może być określony na podstawie Podczas stałego zmniejszania prędkości, jak rozmazanego obrazu wirującego świata zewnętrz- przy użyciu hamulców powietrznych, pilot może nego lub przez sprawdzenie przyrządów w kabinie. odczuwać, że samolot opuszcza nos (rys. 14). Wizualne sygnały są także przydatne do podjęcia

32 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

f Domniemana siła

r g rys. 9. Złudzenie akceleracyjne

Lot po prostej Początek zakrętu Zakręt ustalony Zatrzymanie zakrętu

rys. 10. Funkcjonowanie kanału półkolistego

Domniemana siła

r g opracowanie własne (3) opracowanie rys. 11. Złudzenie zakrętu

przegląd sił powietrznych 33 NR 1/2013 SZKOLEnIE I bL

w górę

w dół

g g

rys. 12. sytuacja normalna

przyspieszenie w górę

f wznoszenie

f g r w dół

r g

rys. 13. złudzenie wznoszenia

hamowanie w górę

zniżanie f

g r w dół

r g opracowanie własne (3) opracowanie rys. 14. złudzenie zniżania

34 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

właściwej akcji wyprowadzenia. Procedura wypro- rane poprawnie. Każdy ruch głową po okresie wadzenia polega na stworzeniu kątowego przyspie- wprowadzania w zakręt może skutkować skrzyżo- szenia w odwrotną stronę do kierunku korkociągu. waniem odczuć i złudzenie się pojawi. Na przy- Podczas wyprowadzania z korkociągu może po- kład, zwrot głowy w celu zmiany częstotliwości wstać złudzenie obrotu w stronę odwrotną do jego transpondera może stać się przyczyną opisywane- kierunku. To zdarza się, gdy pilot stwierdza, że go złudzenia. prędkość obrotu korkociągu ustała i że już wypro- Wprowadzenie samolotu w zakręt może stworzyć wadził z niego maszynę. Jedynie przyrządy wła- wrażenie nadmiernie narastającej prędkości kąto- ściwie przekazują informacje, czy obroty zostały wej. Ruch głową w dół podczas zakrętu, by spojrzeć zatrzymane, co daje pilotowi kilka sekund na wy- na przyrządy, może wywołać złudzenie opadania. prowadzenie z niechcianej figury. Eksperymenty pokazały, że ruch głową w przód Obecność fałszywych odczuć i upośledzonego w czasie wyprowadzania z nurkowania wytwarza widzenia może spowodować problemy w rozpo- złudzenie opadania. Wynika ono ze skrzyżowanej znaniu korkociągu. Pilot może mieć wrażenie, że stymulacji kanałów półkolistych oraz krótkotrwałej został on zatrzymany przed rzeczywistym wypro- stymulacji kamyczków błędnikowych. wadzeniem. I jeśli w tej sytuacji spróbuje wypro- wadzić samolot z nurkowania, może on być po- Potrzeba informacji wtórnie przeciągnięty. W czasie lotu pilot odczuwa potrzebę informa- W pewnych wypadkach, po poprawnym wypro- cji. Przy każdej możliwej próbie zdobycia informa- wadzeniu maszyny z korkociągu, pilot może cji wizualnej lub audialnej mózg reaguje wrogo stwierdzić, że był on kręcony w odwrotnym kie- i czeka na zmiany. Oto przykłady. runku. Przy próbie wyprowadzenia samolot może Czy kontynuujemy oglądanie telewizji, jeżeli zmienić kierunek korkociągu. To najczęściej się dźwięk szwankuje i obraz staje się niezrozumiały? zdarza w korkociągu płaskim, w którym obroty Zastąpienie obrazu filmu przez wystawienie plan- powtarzają się w zmiennych cyklach kilka razy. szy „przepraszamy za zakłócenia” powoduje, że Gdy obroty powodują pogorszenie jakości wi- informacji wizualnej szukamy gdzie indziej. dzenia, kanały półkoliste mogą przekazywać złud- Chociaż wszyscy niecierpliwimy się, gdy czeka- ne sygnały, które dezorientują pilota. Te złudzenia my aż światła uliczne zmieniają się z czerwonych przyjmują formę pozornych ruchów i błędów okre- na zielone, nie jesteśmy zdolni patrzeć na nie przez ślania pozycji widzianych obiektów. Nie sprawia to dłuższy czas, bez szukania obrazu ulicy dla infor- problemów przy dobrze zdefiniowanej kondycji macji wizualnej. To jest informacja bezużyteczna, wzrokowej, lecz jeśli sygnały zewnętrzne będą sła- to prawda, lecz mimo to jest informacją. be, złudzenia mogą trwać przez kilka minut. Gdy Każdy, kto wchodzi do dźwiękoszczelnego po- ruch obrotowy ustanie, widoczne światła staną się koju, szybko zaczyna czuć się nieswojo. Oczy wyraźne i zaczną się ruszać wraz z obserwatorem. otrzymują za mało informacji, gdyż ściany pokryte Kompleksowy ruch stymuluje jednocześnie wię- miękkim, romboidalnym obiciem nie dają dla nich cej niż jeden kanał półkolisty. To może skutkować zaczepienia, w tym samym czasie uszy nie odbie- interaktywnym odczuciem dezorientacji prze- rają dźwięku i jeżeli nie ma jakiegoś zadania do strzennej. Interaktywne złudzenia, związane z ka- wykonania, atmosfera szybko może stać się nie myczkami błędnikowymi, mogą występować jako do zniesienia. złudzenia akceleracyjne. Główną ich przyczyną jest Programy komputerowe zazwyczaj pozostawia- ruch głową wykonany podczas manewru samolotu. ją ekran pusty lub zamrożony przez różnie długi Ruch głową przy wprowadzaniu w zakręt nie czas, gdy procesor przeprowadza swoje kalkulacje. powoduje powstania złudzeń, ponieważ kanały Większość operatorów nie lubi tych przerw, ner- półkoliste rejestrują go poprawnie. W tym czasie wowo klikają w klawisze, sądząc, że program się każdy kanał rejestruje prędkość kątową poprawnie. zawiesił. Te przykłady potwierdzają naszą potrze- Złożony obrót i prędkość kątowa głowy są odbie- bę informacji.

przegląd sił powietrznych 35 NR 1/2013 szkolenie i bl

Czas 0 2 3 15 w sekundach Prędkość Przechylenie Powrót kopuły kątowa – start kopuły do normalnej pozycji opracowanie własne opracowanie rys. 15. Powstawanie złudzenia ruchu kątowego

Gdy system jest wysoko zautomatyzowany, tyczna, parametry systemu są stałe i w konsekwen- wówczas często przez długi czas nic się nie dzieje. cji nie ma zmian informacji na wskaźnikach), ope- Parametry są trzymane w normie i w konsekwen- rator może wywnioskować, że nie ma zagrożenia cji informacja jest stała. W takiej sytuacji operator wypadkiem i sztucznie wytworzona informacja po- mentalnie zaczyna tworzyć swoje własne formacje zwala mu myśleć o czymś innym, zamiast kontrolo- myśląc o czymś innym, na przykład o wczoraj- wać zadanie. Staje się to groźne, jeśli jego myśli bę- szym filmie, swoim hobby lub o innych proble- dą błądzić po codziennych problemach, które mach. Jego umysł zaczyna marzyć. Jest to sytuacja progresywnie izolują go od procesu. na tyle groźna, gdyż od czuwania marzącego do realnego snu jest jeden krok. Rezultatem braku in- Wierzyć przyrządom formacji jest utrata czujności operatora. Pilot w samolocie w pewnych sytuacjach może być podatny na różne złudzenia. Jeśli będzie dobrze Potrzeba przewidywania wyszkolony i posiadał odpowiedni zasób wiedzy Ma ją każdy operator. Zdolność do przejścia z ak- i doświadczenia, trudniej będzie ulegał złudzeniom tualnej sytuacji do innej ma dwie implikacje. Pierw- i będzie wiedział, jak postąpić, gdy się pojawią. sza jest pozytywna: operator może poświęcić część W pierwszym odruchu zacznie kontrolować tablicę swojej uwagi na pilnowanie innych parametrów przyrządów, bo tylko tam znajdzie poprawną infor- wówczas, gdy widzi, że pierwsze są poprawne. mację o położeniu statku powietrznego. Wszyscy wiemy, jak nieprzyjemnie jest jechać za Gdy stawiałem pierwsze kroki jako pilot, na wielką przyczepą i problemem nie zawsze jest jej ścianach sali wykładowej wisiały plakaty z wize- prędkość. Tiry są wielkie i zasłaniają drogę, prze- runkiem sztucznego horyzontu i napisem: „AGI szkadzają więc kierowcy zbierać informacje po- nigdy się nie myli”. A w każdym przygotowaniu trzebne do przewidywania. Jest tylko możliwość ob- do lotów były pytania na temat utraty orientacji. serwacji jego świateł stopu, by rozpocząć hamowa- Chmury są zawsze piękne, gdy ogląda się je nie, gdy zwalnia. Jednak nie ma tu przewidywania: przez szyby kabiny. Wyglądają ładniej niż tablica czy i kiedy światła się zaświecą. W konsekwencji, przyrządów samolotu. Ale w chmurach informacji kierowca zmuszony do ciągłego wpatrywania się o położeniu samolotu nie znajdziemy, a tablica w przyczepę nie może przejść w opcję jazdy odru- przyrządów zawsze niesie prawdziwą informację, chowej. Taka sytuacja szybko staje się nie do znie- o czym każdy pilot powinien pamiętać. n sienia i czujemy się zobowiązani do wyprzedzenia, by przywrócić widoczność, co czyni przewidywa- nie łatwiejszym, a kierowanie mniej uciążliwym. Autor jest absolwentem Oficerskiej Szkoły Lotniczej. Służbę rozpoczął w 45 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego. Druga implikacja, niebezpieczna, wynika z za- Następnie służył w 11 plm OPK, kolejno jako pilot, starszy dufania operatora, który przyjmuje, że nic nie może pilot, szef strzelania powietrznego eskadry oraz dowódca się stać w ciągu nadchodzących kilku godzin. Jeśli eskadry. Był pracownikiem AON, WOSL oraz WSUPiZ równolegle nie ma informacji (gdy sytuacja jest sta- w Rykach. Od 1988 r. na emeryturze.

36 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

płk dypl. rez. nawig. Józef Maciej Brzezina

Trauma operatorów

Likwidowanie zagrożeń na odległość dla wielu jest niemoralne. Misje bezzałogowych statków powietrznych przypominają to, co robią na co dzień ludzie żyjący w świecie gier komputerowych. Jednak dzieje się to rzeczywistości. USAF



przegląd sił powietrznych 37 NR 1/2013 szkolenie i bl

rzez ostatnie kilkadziesiąt lat siły Korzystanie z bezzałogowych statków po- zbrojne wykorzystywały bezzało- wietrznych jest rozwiązaniem tańszym, gowe statki powietrzne (BSP) uwzględniając chociażby tylko koszty szkole- P głównie do wykonywania zadań nia pilotów załogowych statków powietrznych. rozpoznawczych i obserwacji terenu. W ame- Koszt szkolenia na samolotach wielozadanio- rykańskich siłach powietrznych ich liczba po- wych jest mierzony milionami, operatora BSP woli rośnie, jednocześnie spada – załogowych w setkach tysięcy. Bojowe bezzałogowe statki statków powietrznych. Obecnie przekroczyła powietrzne, które mogą swoje misje wykony- 6,5 tysiąca. Platformami tego typu dysponuje wać do wysokości 10 kilometrów, nie wyma- już ponad 40 państw. gają stosowania instalacji ciśnieniowych, stan- Eksperci są zdania, że za dwadzieścia lat ame- dardowych w wypadku załogowych platform rykańskie siły powietrzne do wykonywania misji powietrznych działających na wysokości po- bojowych będą wykorzystywać więcej bezzało- nad czterech kilometrów. gowych niż załogowych statków powietrznych. Wyposażenie sił zbrojnych w uzbrojone bez- Pierwszy atak z wykorzystaniem latającego ro- załogowe statki powietrzne wzbudziło wiele bota, w tym wypadku Predatora MQ-1 uzbrojo- kontrowersji. Wojskowi amerykańscy coraz nego w rakiety AGM 114 Hellfire, wykonano częściej są krytykowani za etyczne aspekty ich w Afganistanie. Było to miesiąc po ataku terro- użycia do wykonywania zdalnie sterowanych rystycznym na Stany Zjednoczone 11 września ataków. Operatorzy BSP, pełniący dyżur na zie- 2001 roku. mi podczas ataków z wykorzystaniem bezzało- gowych platform powietrznych, coraz częściej Sposoby wykorzystania korzystają z rakiet i bomb. Atakowani są przede Poprzednia dekada przeszła do historii lotnic- wszystkim ścigani przez Amerykanów najważ- twa jako okres dynamicznego rozwoju bojowych niejsi w hierarchii terroryści. bezzałogowych statków powietrznych (BBSP). W tym wypadku duże znaczenie ma czynnik W zakresie wykorzystania coraz bardziej psychologiczny – nieuchronność kary dla wszechstronnych sprawców najkrwawszych ataków na żołnierzy platform tego typu amerykańskich i Stany Zjednoczone. Takie za- Rozpoznawcze BSP by- dominowały Stany stosowanie robotów do tego zadania jest możli- ły cenione między innymi Zjednoczone. Teraz we dopiero od kilku lat. za nienarażanie życia pilo- są one już zdolne do tów samolotów rozpo- wykonywania zadań Pierwsze użycie znawczych. Latające robo- kompleksowych. Ko- Nowy środek walki jest w dyspozycji ame- ty zastępowały ich pod- rzysta się z nich na rykańskich wojskowych od 2002 roku. Od czas wykonywania tego trzy sposoby: 2004 roku wykorzystuje go też Centralna ryzykownego zadania. – są wzywane Agencja Wywiadowcza (Central Intelligence przez wojska lądowe Agency – CIA). Z użyciem Predatorów prze- wykonujące atak jako prowadziła ona 149 ataków na terytorium Pa- typowe wsparcie z po- kistanu. Poza Amerykanami tego typu możli- wietrza, podobnie jak od lat, gdy korzystano wościami dysponują już Wielka Brytania z pomocy załogowych statków powietrznych; i Włochy. – dyżurują w powietrzu przez całą dobę – Operatorzy sił lotniczych Wielkiej Brytanii obserwują teren i reagują na zmieniającą się (Royal Air Force – RAF) od 2007 roku coraz sytuację na lądzie; skuteczniej wykorzystują pięć swoich BBSP – są używane do wcześniej zaplanowanych za- MQ-9 Reaper w Afganistanie. Brytyjczycy od dań, w których są wykonywane precyzyjne ataki połowy 2007 roku do początku 2010 roku wy- na pojedynczych terrorystów oraz ich kryjówki. konali 97 ataków rakietowych. W pierwszych

38 przegląd sił powietrznych SZKOLEnIE I bL

latach wdrażania się do bojowego wykorzysta- W ciągu ostatnich kilku lat BBSP, uzbrojone nia uzbrojonych platform bardzo blisko współ- w niewielkie rakiety powietrze-ziemia i bom- pracowali z Amerykanami. Przez cały czas by o małym wagoniarze, przyczyniły się do brytyjska jednostka swoją główną siedzibę śmierci kilku tysięcy ludzi. Dlatego też kryty- miała na terytorium Stanów Zjednoczonych. cy tego sposobu ich wykorzystania, w których Włosi dopiero wdrażają się do bojowego oprócz poszukiwanych terrorystów giną nie- wykorzystania swoich MQ-9. Inne państwa winni ludzie, mają powody do niepokoju. Żą- starają się zbudować podobne do amerykań- dają jeszcze poważniejszego wzięcia pod uwa- skich własne BBSP, ale na razie kończy się to gę aspektów etycznych, moralnych i prawnych na niezbyt udanych próbach i testach. Kolejne tego typu ataków. lata mijają, a państw zdolnych do zbudowania Specjaliści zastanawiają się, na ile uzbrojo- własnych uzbrojonych bezzałogowych statków ne platformy bezzałogowe będą mogły auto- powietrznych nie przybywa. nomicznie wykonywać swoje misje bojowe. Dopóki ich operatorzy uzbrojenia będą decy- arsenał bojowy dowali o jego użyciu, to będzie to w dalszym Jest kilka państw, które zabiegają w Sta- ciągu bardzo podobne wykorzystanie uzbroje- nach Zjednoczonych o tego typu nowoczesne nia do tego, jakie ma miejsce w wypadku bar- i efektywne uzbrojenie. Najbardziej o amery- dziej tradycyjnych systemów uzbrojenia. kańskie Predatory i Reapery starała się Turcja. Do 2007 roku Stany Zjednoczone wykonały Pod koniec 2011 roku amerykańskie bojowe tylko osiem tego typu ataków. Wykorzystywano Predatory w końcu trafiły do tureckiej bazy do tego BSP uzbrojone w rakiety i niewielkie i wspierają żołnierzy w operacjach przeciwko bomby MQ-1 Predator i MQ-9 Reaper. W na- separatystom kurdyjskim na pograniczu turec- stępnym roku przeprowadzono ich znacznie ko-irackim. więcej – 33, rok później jeszcze więcej – 53.

operatorzy w trakcie monitorowania parametrów lotu bsp i kierowania ich uzbrojeniem usaf

przegląd sił powietrznych 39 NR 1/2013 szkolenie i bl

W 2010 roku było to już 118 ataków, w pierw- nie oddziaływania rakiet i bomb. Aby zmniej- szych dziesięciu miesiącach 2011 roku 70. szyć ryzyko trafienia w przypadkowe osoby, Na wzrost liczby ataków z wykorzystaniem w operacji nad Libią dużą część uderzeń pre- uzbrojonych BSP miał wpływ dynamiczny cyzyjnych na obiekty naziemne przeprowadza- rozwój nowych technologii, zwiększanie licznych przez załogowe i bezzałogowe platformy by tych platform, podniesienie ich jakości, powietrzne wykonywano nocą. a także okoliczności związane z operacjami W 2010 roku w atakach z użyciem uzbrojo- wojskowymi prowadzonymi przez Ameryka- nych bezzałogowych statków powietrznych nów. Operatorzy bezzałogowych statków po- zginęło 748 osób. Na podstawie danych zapre- wietrznych przeprowadzają ataki bardzo czę- zentowanych w „The Year of the Drone”, mi- sto z odległości wielu tysięcy kilometrów. Na mo wielu środków ostrożności, zginęło aż 46 przykład, platformy bezzałogowe operują przypadkowych cywili. Coraz większym problemem staje się trauma, jaka dotyka żołnierzy-operatorów kierują- cych uzbrojonymi BSP. To ich zdalnie sterowa- Za i przeciw ne platformy atakują obiekty, na których terenie przebywają istoty żywe. Z psycholo- Wśród wielu głosów potępiających ten rodzaj ataków gicznego punktu widzenia kierowanie przez czasami pojawiają się też wypowiedzi obrońców bojowe- żołnierza-operatora platformą bojową uzbrojo- go wykorzystania uzbrojonych BSP do atakowania trud- ną w rakiety i bomby w tych warunkach nie nych do wykrycia terrorystów. Uważają oni, że BSP są jest łatwe. Bardzo często tego samego dnia taką bronią, która precyzyjniej od innych środków walki operator podczas trwającego przeciętnie sześć trafia bezpośrednio w wyselekcjonowany z trudnością godzin dyżuru bojowego (z joystickiem w ręku cel. Do bezpośredniego ataku dochodzi po znacznie dłuż- przed ekranami z zobrazowaniem sytuacji) szej (niż podczas tradycyjnych ataków wykonywanych w kabinie stacji kierowania wykonuje krwawy przez załogowe statki powietrzne) analizie sytuacji w re- atak na obóz rebeliantów w Afganistanie. Po jonie atakowanego obiektu. Warunki działań bojowych, zdaniu dyżuru zasiada z rodziną do wspólnego jakie spotyka się podczas prowadzenia konfliktu o cha- obiadu we własnym mieszkaniu położonym rakterze asymetrycznym, są główną przyczyną tego ty- w pobliżu bazy. Żołnierz-operator BBSP musi sobie radzić pu niepowodzeń. z bardzo trudnymi przeżyciami, jakie są zwią- zane ze służbą w takich warunkach. W tym wypadku służba pilota załogowego samolotu bojowego F-16 jest o wiele łatwiejsza. Pilot w rejonie granicy afgańsko-pakistańskiej, F-16 ma zupełnie inne warunki wykonywania a operatorzy zdalnie kierujący latającymi ro- misji bojowej. Przed dokonaniem ataku nie ma botami pełnią swój dyżur bojowy w kabinie możliwości bezpośrednio obserwować przez naziemnej stacji kierowania BSP (Ground wiele godzin obiektu ataku. W tych warun- Control Station – GCS) w bazie na terytorium kach nie może „poznać bliżej” swoich przy- Stanów Zjednoczonych (fot.). szłych ofiar. Krytyka takich ataków z wykorzystaniem Z kolei pilot-operator BBSP uczestniczy platform bezzałogowych ma związek z częsty- czasami przez kilka godzin w poszukiwaniach, mi wypadkami niezamierzonego atakowania obserwacji, identyfikacji i śledzeniu obiektu przypadkowych ofiar, które giną w wyniku ataku. Przez ten długi okres ma możliwość błędów podczas skomplikowanego procesu kontaktowania się z służbami specjalnymi, rozpoznania obiektu ataku lub przypadkowego przełożonymi w sieci dowodzenia i prowadzić przebywania cywili w momencie ataku w rejo- rozmowy na żywo (chat) z żołnierzami znają-

40 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

cymi specyficzne warunki w rejonie, w któ- kich warunkach nie ma też bezpośredniego za- rym operuje w tym czasie BSP, kierowany grożenia życia swojej osoby. Jest anonimo- przez operatora. Po ataku operator uczestniczy wym wykonawcą poleceń rozległego i zinte- we wnikliwej ocenie skutków ataku wykona- growanego systemu zbierania danych, nego przez kierowanego przez niego Predatora analizowania wielu informacji, identyfikacji lub Reapera. obiektu ataku, śledzenia go i podejmowania Amerykanie do tej pory swoje ataki z wyko- decyzji o jego likwidacji. rzystaniem uzbrojonych platform bezzałogo- Amerykanie mają duży problem z przepro- wych na terrorystów wykonywali głównie na wadzaniem ataków z wykorzystaniem BBSP terytorium Iraku, Somalii, Pakistanu, Libii, Je- na terytorium Pakistanu. Nie można ich po- menu i Afganistanu. Na przełomie 2008–2009 równać z tymi wykonywanymi na terytorium roku, dokładnie od 27 grudnia 2008 roku do 18 ogarniętego działaniami wojennymi Afgani- stycznia 2009 roku, Izrael do ataków na terenie stanu. Ataki w tej sytuacji na wybrane cele Strefy Gazy korzystał z BBSP. W ten sposób mają o wiele słabsze podstawy moralne, praw- wykonano sześć ataków. W ich wyniku zginęło ne i etyczne. 29 cywili, w tym ośmioro dzieci. Eksperci ze Stanów Zjednoczonych zapew- kontynuacja niają, że właśnie wykorzystanie BSP do ata- Istnieją obawy, że ten nowy środek walki, ków na poszukiwanych przez wojsko niebez- jakim od niedawna są bojowe bezzałogowe piecznych terrorystów jest bardziej etyczne, ze statki powietrzne, może być przechwycony względu na skuteczność tego narzędzia walki. przez terrorystów czy zwykłych hakerów To skuteczność i dokładność w precyzyjnym i użyty wbrew intencjom głównego użytkow- atakowaniu tylko wybranych po wnikliwej nika takiego systemu. Do tej pory media kilka analizie obiektów ma być główną zaletą nowe- razy już alarmowały opinię publiczną o wyko- go uzbrojenia. rzystaniu przez rebeliantów rozpoznawczych Autor książki The Violence of Peace – pro- BSP do własnych celów. Te nieliczne wypadki fesor Yale Law School – Stephen Carter twier- tylko potwierdzają możliwość wykonania ata- dzi, że takie precyzyjne ataki są o wiele trud- ku przez terrorystów na żołnierzy i niczemu niejsze do wykonania. Podczas typowego dla winnych cywili lub na ważne obiekty państw MQ-9 Reaper ataku precyzyjnie doprowadza koalicji1. się do wyeliminowania konkretnych osób. Car- Wraz z wdrażaniem do służby kolejnych ter jest przekonany, że anonimowy atak z po- platform bezzałogowych tematyka związana mocą tradycyjnych środków bojowych typu z etyką ich wykorzystania nie będzie ci- stand-off jest łatwiejszy niż dokonanie „chi- chła, wręcz odwrotnie, stanie się tematem wie- rurgicznego cięcia” z wykorzystaniem uzbro- lu sporów, dyskusji i konferencji naukowych. jonego BSP. Jednak nikt nie jest już w stanie zatrzymać bu- Wykorzystanie uzbrojonych BSP do likwi- dowy kolejnych maszyn tego typu. n dowania zagrożenia na odległość jest dla wielu specjalistów niemoralne. Wykonywanie te- Autor jest absolwentem WOSL, AON, Netherlands Defence go typu zadań przypomina to, co robią na co College w Rijswijk oraz NATO Defence College w Rzymie. dzień młodzi ludzie żyjący w świecie gier Od 1993 r. służył w SGWP, a od 2009 r. był szefem komputerowych. Jednak w tym wypadku dzie- Oddziału Programowania i Koordynacji w Departamencie je się to rzeczywistości. Typowy operator Polityki Zbrojeniowej oraz sekretarzem Rady Uzbrojenia. BBSP pracuje podobnie jak wielu cywili W 2010 r. przeszedł do rezerwy. w systemie zmianowym w jednej z baz lotniczych na terenie Stanów Zjednoczonych. 1 A. Schwappach: The ethics of unmanned vehicle warfare. Operator nie czuje „zapachu” wojny. W ta- Medill News Service Washington, 8.12.2011.

przegląd sił powietrznych 41 NR 1/2013 szkolenie i bl

płk pil. Krzysztof Cur Dowództwo Sił Powietrznych

Ostrzegać przed zagrożeniami

Wyposażenie samolotu w nowoczesne systemy walki elektronicznej ma niebywałe znaczenie dla osiągnięcia przewagi i zapewnienia bezpieczeństwa załodze na współczesnym polu walki. www.e-publising.af.mil.

42 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

ystemy walki elektronicznej dzielą kowo, w celu ochrony przed ostrzałem z broni się na te, które wykrywają źródła za- maszynowej, maszynę wyposażono w kevlaro- grożenia, przeciwdziałają im oraz wy system opancerzenia kabiny pilotów. S zakłócają pracę urządzeń przeciwni- Samolot C-295M przed ostrzałem chroni sys- ka. W systemy ochrony lepiej są wyposażone sa- tem ostrzegający o opromieniowaniu ALR moloty wielozadaniowe, które wykonują misje 300(V2)R. Jego producentem jest hiszpańska fir- w realnych warunkach zagrożenia, zwłaszcza te ma Indra. Częstotliwość pracy tego sytemu obej- przeznaczone do prowadzenia walki elektronicz- muje zakres, w którym jest emitowana większość nej. Lotnictwo transportowe, z racji swoich ogra- sygnałów opromieniowujących. Samolot wypo- niczonych zdolności manewrowych, mniejszych sażono w pięć anten, które zapewniają dookólny prędkości lotu i braku uzbrojenia, powinno wla- odbiór nadchodzących sygnałów (fot.). Te, po tywać w strefę działań bojowych dopiero po wzmocnieniu, są odbierane przez blok procesora, oczyszczeniu przestrzeni powietrznej i zneutrali- zowaniu naziemnych systemów rakietowych1. Dlatego też dysponuje głównie systemami, które mają zapewnić ochronę samolotu w razie nie- Liczyć na siebie przewidzianego ataku z ziemi lub powietrza. Samo wyposażenie statków powietrznych Pozyskanie obszernej bazy danych jest czasochłonne, w systemy walki elektronicznej nie gwarantuje wymaga uzyskania dostępu do informacji niejawnych, jeszcze sukcesu. Decydujące znaczenie mają którymi nawet państwa sprzymierzone niechętnie się informacje wczytane do ich pamięci, w szcze- dzielą. Programy zawierające algorytmy działania urzą- gólności baza danych emiterów fali radioloka- dzeń do osłony statków powietrznych są tworzone indy- cyjnej. Niezbędna bowiem jest identyfikacja widualnie przez każde z państw sojuszu i podobnie jak źródła emisji, aby określić czy jest to wrogi, so- narodowa baza danych emiterów stanowią tajemnicę juszniczy, czy też własny radar. Aktualizacja państwową. bazy danych może odbywać się przy wykorzystaniu danych pomiarowych pozyskanych przez stacje klasy ESM/SIGINT, samoloty klasy [H. Kowalczyk, M. Masiewicz: Opracowanie technologii programowania baz danych urządzeń ostrzegających ESM/ELINT/SIGINT, jak też z bezpośrednich o opromieniowaniu oraz wykorzystania urządzeń osło- pomiarów poligonowych. ny pasywnej statku powietrznego na bazie Laboratorium Systemów Obrony Indywidualnej Statków Powietrznych System ostrzegający (LSOISP). Warszawa 2008.] o opromieniowaniu Samoloty eksploatowane w Siłach Powietrz- nych wyposażono w trzy rodzaje systemów wal- poddawane obróbce i dostarczane na wskaźnik ki elektronicznej: ostrzegający o opromieniowa- umieszczony w kabinie załogi. niu przez zestaw radarowy (Radar Warning Zadaniem systemu RWR jest wykrycie źródła Receiver – RWR), ostrzegający o odpaleniu ra- emisji, pomiar jego parametrów i porównanie kiety (Missile Launch Detection System – ich z informacjami zapisanymi w bazie danych MILDS) oraz odpalania środków przeciwdziała- emiterów radiolokacyjnych. W wypadku, gdy nia (Countermeasures Dispensing System – dane te są zgodne, w kokpicie wyświetla się in- CMDS). Razem tworzą zintegrowany pakiet formacja o wykrytym zagrożeniu, symultanicz- ochronny samolotu (Defensive Aids System – DAS), który dzięki automatycznemu wykrywa- niu, klasyfikacji i przeciwdziałaniu zagroże- 1 Joint Doctrine and Joint Tactics, Techniques, and Proce- niom zapewnia szybką i efektywną odpowiedź dures for Air Mobility Operation, Joint publication 3-17, Wa- na potencjalne niebezpieczeństwo (rys). Dodat- shington D.C. 2009.

przegląd sił powietrznych 43 NR 1/2013 SZKOLEnIE I bL

sensory wykrywające promieniowanie wytwarzane wyrzutnik przez silnik rakiety flar system przeciwlotniczej sterowania i kontroli

programator

rozmieszczenie panelu sterowania oraz systemu odpalania środków przeciwdziałania flar i dipoli na c-295m

Operations Manual CASA C-295M PO 01/02-1. Volume I Systems Description and Operation. chapter 99, page 21. eads casa, military transport aircraft, sevilla, 2007.

44 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

nie jest generowany również komunikat głoso- jest wysyłany sygnał inicjacji zaprogramowanej wy. W razie gdy system nie jest w stanie ziden- sekwencji odpalenia flar do systemu CMDS. tyfikować sygnału opromieniowującego Wyrzutnia flar i dipoli AN/ALE-47 brytyjskiej samolot, załoga otrzymuje ostrzeżenie o wykry- firmy BAE Systems to trzeci element systemu ciu nieznanego źródła emisji – na wskaźniku walki. Podstawową jej rolą jest zmylenie rakiety wyświetla się znacznik „U” (Unknown) ozna- kierującej się na silnik samolotu lub rakiety stero- czający sygnał nieznany. wanej wiązką radarową, lub zestawu radarowego Informacja o wykrytym niebezpieczeństwie śledzącego samolot. Wybór trybu pracy i zobra- trafia również do systemu wyrzutu flar i dipoli. zowanie pozostałości ładunków w magazynkach W razie kiedy obydwa systemy współpracują jest realizowany przez pulpit sterowania zabudo- w trybie automatycznym, reakcja maszyny jest wany na panelu środkowym w kabinie pilotów. szybka, ale może okazać się mało skuteczna, Wyrzutnia flar i dipoli współpracuje z syste- gdyż ładunki nie są odpalane natychmiast po wy- mem ostrzegającym o opromieniowaniu i sys- kryciu zagrożenia, lecz po osiągnięciu przez sta- temem ostrzegającym o odpaleniu rakiety, wy tek powietrzny odpowiedniej pozycji w stosunku korzystując ich dane o wykrytym niebezpieczeń- do źródła emisji. W wypadku opromieniowania stwie. CMDS, zgodnie z wczytaną biblioteką za- samolotu przez zestaw radarowy pracujący w try- grożeń oraz programem określającym funkcjono- bie śledzenia konieczne jest wykonanie odpo- wanie systemu podczas misji (Mission Data File wiedniego manewru z równoczesnym wystrzele- – MDF), wyrzuca środki przeciwdziałania (flary, niem flar i dipoli, co znacząco zwiększa skutecz- dipole) niezbędne do eliminacji zagrożenia. Flary ność odpalonej sekwencji. i dipole są ładowane do ośmiu magazynków i umieszczane w dyspenserach zabudowanych Ostrzegać o odpaleniu rakiety w środkowej oraz tyl- Kolejny element wyposażenia walki elektro- nej części samolotu. nicznej C-295M to system AN/AAR-60 firmy Do każdego maga- W wypadku opromienio- EADS Deutschland, który ostrzega o odpaleniu zynka można załado- wania samolotu przez radar rakiety. Jest to zasadniczy element ochrony wać do 30 flar lub di- pracujący w trybie śledzenia samolotu podczas lotów w strefie działań wojen- poli o rozmiarze 1¨x 1¨ konieczne jest wykonanie nych, gdzie największe zagrożenie stanowią prze- lub do 15 flar o roz- odpowiedniego manewru nośne przeciwlotnicze zestawy rakietowe (PPZR). miarze 1¨x 2¨ . z równoczesnym wystrzele- System jest w pełni pasywny, jego praca nie System odpalania niem flar i dipoli, co znaczą- jest więc widoczna dla urządzeń rozpoznaw- środków przeciwdzia- co zwiększa skuteczność czych przeciwnika. Składa się z pięciu sensorów, łania może pracować odpalonej sekwencji. których zadaniem jest wykrycie promieniowania w jednym z kilku do- ultrafioletowego generowanego przez gazy wy- stępnych trybów pra- lotowe silnika napędzającego rakietę. Sensory cy. W trybie ręcznym odpala się je naciskając rozlokowano na płatowcu w taki sposób, aby za- przycisk na wolancie pierwszego lub drugiego pewnić odbiór fal w zakresie 360° w azymucie pilota. Jednak uniknięcie rażenia ogniem prze- i + 45° w elewacji. ciwnika w tym wypadku jest uzależnione od Sensory po odebraniu sygnału komputerowo zwłoki czasowej w odpowiedzi pilota, który po- go przetwarzają, eliminują też sygnały fałszywe. chłonięty pilotażem może zareagować w czasie Na podstawie parametrów sygnału wyliczany jest niewystarczającym, aby zapewnić skuteczność kierunek nadlatującej rakiety w odniesieniu do wyrzuconych ładunków. Zdecydowanie lepszy osi wzdłużnej samolotu. Wypracowane dane są jest tryb automatyczny, w którym flary i dipole przesyłane do procesora systemu RWR i zobrazo- są wyrzucane bez udziału pilota, na podstawie wane na wspólnym wskaźniku, załoga otrzymuje wcześniej zaprogramowanych algorytmów dzia- również ostrzeżenie dźwiękowe. Równocześnie łania. W tym wypadku CMDS, oprócz informa-

przegląd sił powietrznych 45 NR 1/2013 szkolenie i bl krzysztof cur krzysztof Rozmieszczenie anten systemu RWR na C-295M

cji o zagrożeniach wykrytych przez system wobec innych zagrożeń. Dlatego niezbędne są ostrzegający o opromieniowaniu i system ostrze- częste treningi załóg na poligonach i udział gający o odpaleniu rakiety, otrzymuje dodatkowo w ćwiczeniach, podczas których można zwery- dane o położeniu przestrzennym samolotu, co fikować prawidłowość reakcji systemów samo- zapewnia optymalizację sekwencji wyrzucanych lotu na różnego rodzaju zagrożenia. ładunków. Najważniejszy element Programowanie wyrzutu flar Problematyka czynnika ludzkiego w aspekcie i dipoli ochrony samolotu przed atakiem przeciwnika Ochrona samolotu wymaga również właści- ma również znaczący wpływ na bezpieczeństwo wych sekwencji wyrzutu flar i dipoli. Liczba od- wykonywania misji w strefie działań wojennych. palanych ładunków, odstępy czasowe między wy- Moment odpalenia ładunków, rodzaj manewru strzałami i kolejnymi salwami oraz zwłoka i kierunek lotu najwłaściwszy do uniknięcia ze- czasowa po ostatnim wystrzale decydują o sku- strzelenia jest przecież rolą pilota. Od czasu je- teczności całego systemu. Sekwencje odpalania go reakcji zależy czy wyjdzie obronną ręką flar i dipoli przygotowuje się na specjalnym kom- z opresji. puterze (Memory Loader Verifier – MLV) przy Niewątpliwie najważniejszym elementem sys- użyciu oprogramowania dostarczonego przez pro- temu ochrony samolotu jest jego załoga. Nieod- ducenta systemu odpalania przeciwśrodków. Da- powiednio przygotowana może stać się jego naj- ne do pamięci systemów walki elektronicznej słabszym ogniwem. n wprowadza się specjalnym przewodem podłączo-

nym do panelu danych zabudowanego na pokła- Autor jest absolwentem WOSL i Uniwersytetu dzie samolotu. Sił Powietrznych w Maxwell. Obecnie szef Oddziału Sekwencja skuteczna przeciwko jednemu źró- Użytkowania i Prób w Locie Statków Powietrznych w DSP. dłu zagrożenia nie musi być równie efektywna Pilot klasy mistrzowskiej z nalotem ponad 3,5 tys. godzin.

46 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

por. dr inż. Wojciech Misztal 31 Baza Lotnictwa Taktycznego System sterowania lotem

Zastosowany w F-16 system sterowania lotem Fly-by-wire pozwolił zoptymalizować jego układ aerodynamiczny. Zwiększyła się manewrowość maszyny, a pilot może poświęcić więcej uwagi wykonywaniu zadania bojowego.

ielozadaniowy F-16 to jeden z naj- poprzecznej (pitch), wzdłużnej (roll) oraz pio- bardziej rozpowszechnionych sa- nowej (yaw) – rys. 1. molotów bojowych na świecie. W Produkowany w różnych wersjach Elementy systemu od połowy lat siedemdziesiątych ubiegłego System sterowania lotem (Flight Control) jest wieku, łącznie ponad cztery tysiące egzempla- złożony z wielu urządzeń połączonych ze sobą. rzy, znalazł się w wyposażeniu przeszło dwu- Ma to na celu wypracowanie sygnałów wejścio- dziestu państw. W porównaniu z konkurencyj- wych i wyjściowych służących pilotowi do nymi statkami powietrznymi, oprócz innych sprawnego i bezpiecznego poruszania się zalet, mógł się poszczycić niespotykaną jak na w przestrzeni. Główne jego elementy to: owe czasy innowacją – aktywnym systemem – cyfrowy komputer sterowania lotem (Digital sterowania Fly-by-wire. Ten typ sterowania, Flight Control Computer – DFLCC), wykorzystujący sygnały elektryczne do stero- – drążek sterowy (Side Stick Controller), wania siłownikami poruszającymi płaszczy- – zintegrowane siłowniki hydrauliczne (Inte- znami sterowymi, z pewnymi modyfikacjami grated Servo Actuators – ISA), z powodzeniem stosuje się także w F-16 pro- – żyroskopy (Rate Gyro Assemblies), dukowanych obecnie. – przyspieszeniomierz wzdłużny i boczny System sterowania lotem wielozadaniowego (Accelerometer Assembly), F-16 w wersji Block 52+, będącej w wyposa- – płaszczyzny o zmiennej geometrii znajdują- żeniu polskich sił zbrojnych, zwany cyfrowym ce się na krawędziach natarcia skrzydeł (Le- systemem sterowania lotem (Digital Flight ading Edge Flaps – LEF), Control System – DFLCS), odpowiada za ste- – nadajnik kątów natarcia (Angle of Attack rowanie samolotem w trzech płaszczyznach: Transmiter – AOA),

przegląd sił powietrznych 47 NR 1/2013 szkolenie i bl

– urządzenie do przetwarzania danych aerometrycznych (Pneumatic Sensor Assembly – Pitch PSA), – centralny komputer danych aerometrycznych (Upgraded Central Air Data Computer – UCADC), – rejestrator parametrów lotu umieszczony w fotelu (Seat Data Recorder). System sterowania lotem operuje w dwóch podsystemach – podstawowym (primary) i dodatkowym (secondary). Podsystem podstawowy Roll Yaw odpowiada za przemieszczanie statku powietrznego względem trzech osi obrotu dzięki wychy- RYS. 1. Osie obrotu samolotu F-16 względem laniu odpowiednich płaszczyzn sterowych. środka ciężkości Podsystem primary obejmuje (rys. 2): – prawy i lewy stabilizator poziomy (horizon- ster tal stabilizer), czyli płaszczyzny odpowiedzial- kierunku ne za wychylenie względem osi poprzecznej sa- stabilizatory poziome molotu (pitch); – prawą i lewą lotkę (flaperon1), czyli płasz- czyzny odpowiadające za wychylenie wzglę- dem osi podłużnej samolotu (roll); – ster kierunku (rudder) – płaszczyznę odpo- wiedzialną za wychylenie względem osi pionowej (yaw). Dodatkowy podsystem sterowania (secondary) składa się z: płaszczyzn o zmiennej geome- lotki trii znajdujących się na krawędziach natarcia skrzydeł; lewej i prawej lotki, wykorzystywa- RYS. 2. Rozmieszczenie elementów podsystemu nych jako klapy, oraz hamulców aerodynamicz- primary nych (speedbreak) – rys. 3. Krawędziami LEF oraz lotkami steruje się automatycznie za po- hamulce mocą komputera lotu w celu wypracowania aerodynamiczne optymalnej siły nośnej dla statku powietrznego.

klapy Hamulcami aerodynamicznymi, służącymi do zmniejszenia prędkości podczas podejścia do lądowania, steruje pilot.

Funkcjonowanie elementów systemu Najistotniejszym elementem w systemie Fli- ght Control jest cyfrowy komputer sterowania lotem – rys. 4. Wszystkie sygnały, komendy ruchome krawędzie natarcia skrzydeł

RYS. 3. Rozmieszczenie elementów podsystemu 1 Płaszczyzny te są wykorzystywane również jako klapy pod- secondary czas wykonywania procedur startu oraz lądowania. opracowanie własne (3) opracowanie

48 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

oraz dane areometryczne uzyskane z przetwor- ników są przesyłane do niego w celu dalszej analizy oraz wypracowania odpowiednich komend do elementów wykonawczych całego sytemu. Sygnały z niektórych urządzeń, aby zwiększyć niezawodność systemu, przesyła się czterema różnymi kanałami (gałęziami). Komputer sterowania lotem ma własny system diagnozowania. Pamięć nieulotna (nonvo- latile memory – NVM) jest zdolna do zapisy- RYS. 4. Najistotniejszy element systemu wania wszystkich niesprawności występujących – cyfrowy komputer sterowania lotem w diagnozowanych systemach. Zapis rozpoczyna się z chwilą oderwania się statku powietrznego od ziemi i trwa do jego wylądowania. Kiedy czas lotu przekracza pojemność pa- mięci, dane są nadpisywane na najstarszych z nich. W wypadku pamięci ulotnej (volatile memory – VM) dane są dostępne jedynie w czasie lotu i mogą być odczytywane przez pilota bezpośrednio z paneli wielofunkcyjnych (Multifunctional Display – MFD) znajdujących się w centralnej części pulpitu. Dane z systemu diagnostycznego, z pamięci NVM, mogą zostać RYS. 5. Zintegrowany siłownik hydrauliczny – ISA zgrane przez personel techniczny i poddane szczegółowej analizie w celu wykrycia nie- sprawności systemu. Aby zwiększyć niezawodność systemu sterowania lotem, projektanci wyposażyli go w niezwykle funkcjonalny system samotestowania (Built-In-Test – BIT). Jego oprogramowanie Yaw jest wykorzystywane, aby zapewnić sprawność systemu przed lotem, w czasie jego trwania Pitch oraz wykonywania czynności obsługowych Roll przez personel techniczny. Podstawowym zatem jego celem jest wykrycie i wyeliminowanie RYS. 6. Zespół żyroskopów do każdej osi obrotu statku powietrznego potencjalnych uszkodzeń systemu. Cyfrowy komputer sterowania lotem, jako najważniejszy element systemu Flight Control, wykorzystuje różne wartości parametrów zasilania. Mimo że do swojej prawidłowej pracy potrzebuje jedynie napięcia 28 VAC (prądu prze- miennego) o częstotliwości 800 Hz, do zasilania innych agregatów oraz przetworników wykorzystuje również napięcie 26 VDC (prądu stałego) oraz 115 VAC. Podstawowym źródłem zasilania DFLCC są cztery generatory z ma- gnesami trwałymi (Permanent Magnet Genera- RYS. 7. Przyspieszeniomierz wzdłużny i boczny opracowanie własne (4) opracowanie

przegląd sił powietrznych 49 NR 1/2013 szkolenie i bl

tor – PMG) zamontowane na zapasowym gene- ratorze zasilania (StandBy Generator). Każdy z nich zasila osobną „gałąź” cyfrowego komputera sterowania lotem, przez co ryzyko braku zasilania jest minimalne. Kolejny niezwykle istotny element układu sterowania lotem samolotu F-16 to drążek sterowy. Jest on zamocowany z prawej strony kokpitu, zarówno w przedniej, jak i w tylnej kabinie (w wypadku samolotu w wersji D). Odgrywa on podobną rolę co w klasycznych układach mechaniczno-dźwigniowych, jednak- że nie zastosowano tu linek ani przekładni słu- żących wychylaniu płaszczyzn sterowych. Drą- żek sterowy jest zbudowany z rękojeści, RYS. 8. Zespół napędu ruchomych krawędzi z licznie zamontowanymi tam przełącznikami natarcia skrzydeł do sterowania innymi systemami samolotu, oraz przetwornika siły nacisku, który dzięki umieszczonym tam sensorom powoduje prze- słanie sygnałów do cyfrowego komputera sterowania lotem (dane o pochyleniu oraz przechyleniu – pitch i roll). Aby podnieść niezawodność, każdy z sygna- łów jest przesyłany osobną „gałęzią” systemu (A, B, C i D). Odczucie wychyleń drążka jest realizowane przez system sprężyn i przekładni znajdujących się wewnątrz przetwornika. Siła nacisku przyłożona do sticka jest proporcjonal- na do wychyleń płaszczyzn sterowych. Przyłożenie siły do drążka sterowego powo- RYS. 9. Urządzenie do przetwarzania danych duje przesłanie sygnałów elektrycznych do cy- aerometrycznych frowego komputera sterowania lotem, który po ich odpowiednim przeanalizowaniu wypraco- wuje sygnał elektryczny i przesyła go do odpowiednich elementów wykonawczych systemu Flight Control. Elementami tymi są zintegrowane siłowniki hydrauliczne (rys. 5). Pięć takich urządzeń zainstalowano w bezpośrednim są- siedztwie płaszczyzn sterowych: dwa przy sta- bilizatorach poziomych, dwa przy lotkach i jeden przy sterze kierunku. Zintegrowane siłowniki hydrauliczne są zasi- lane z dwóch różnych systemów hydraulicz- nych (A i B) znajdujących się w statku po - wietrznym. Siłowniki wyposażono w wiele RYS. 10. Centralny komputer danych urządzeń diagnostycznych, zarówno na linii sy- aerometrycznych gnałów otrzymywanych z cyfrowego kompute- opracowanie własne (3) opracowanie

50 przegląd sił powietrznych szkolenie i bl

ra sterowania lotem (w poszczególnych zdublo- metry break) do blokowania krawędzi w razie wanych układach), jak i z zasilania systemu hy- ich wychylania o różne wartości względem draulicznego. Wszystkie te elementy służą siebie. LEF działa w zakresie wychylenia od podniesieniu poziomu bezpieczeństwa w wy- 2° do góry do 25° w dół. padku wystąpienia awarii układu sterowania Sterowanie krawędziami natarcia odbywa się lub hydraulicznego. Zintegrowany siłownik hy- w sposób automatyczny za pomocą komend drauliczny w razie wystąpienia nieprawidłowo- wypracowanych i otrzymywanych z cyfrowego ści potrafi pracować w różnych trybach i uzu- komputera sterowania lotem. Jedynie w sytuacji pełniać uszkodzone elementy siłownika dzięki nieprawidłowego działania (tzn. prawa i lewa układom serwomechanizmów oraz skompliko- krawędź odchylają się nieproporcjonalnie wanym układom logicznym. względem siebie) pilot ma możliwość ingeren- cji w układ LEF. Ze względu na możliwość Zwiększyć manewrowość Bardzo istotnymi urządzeniami systemu są żyroskopy (rys. 6). Trzy zespoły żyroskopów (każdy dla jednej osi obrotu: pitch, roll i yaw) Samotestowanie wbudowano w środkowej części samolotu, jak najbliżej jego środka ciężkości. Są identycz- Aby zwiększyć niezawodność systemu sterowania lone, jednak ze względu na swoje wzajemne potem, projektanci wyposażyli go w niezwykle funkcjonalny łożenie każdy z nich wysyła sygnały o ruchu system samotestowania (Built-In-Test – BIT). Jego opro- względem swojej osi obrotu. Każdy z zespo- gramowanie jest wykorzystywane, aby zapewnić spraw- łów żyroskopów, w celu maksymalizacji nie- ność systemu przed lotem, w czasie jego trwania oraz wy- zawodnego działania, składa się z czterech konywania czynności obsługowych przez personel niezależnych żyroskopów. Komputer sterowa- techniczny. Podstawowym zatem jego celem jest wykry- nia wykorzystuje otrzymane sygnały do bez- cie i wyeliminowanie potencjalnych uszkodzeń systemu. piecznej i sprawnej zmiany położenia statku powietrznego. Przyspieszeniomierz wzdłużny i boczny (rys. 7), podobnie jak żyroskopy, dostarcza dane do systemu sterowania lotem w celu monitorowania przyspieszeń na jakie jest narażony statek powietrzny. Składa się z ośmiu zabudowanych na jednej podstawie czujników przeka- zujących dane do czterech niezależnych „gałę- zi” systemu. Cztery z nich przekazują informa- utraty sterowności może on zablokować układ cję o przyspieszeniach bocznych (latteral), z kokpitu przełącznikiem LEF Lock, który za- kolejne cztery o przyspieszeniach wzdłużnych trzymuje wychylanie krawędzi i odcina możli- statku powietrznego. wość sterowania ich z komputera lotu. Następnym układem służącym poprawie Elementami, które bezpośrednio współpracu- właściwości manewrowych F-16 jest system ją z układem LEF, są nadajniki kątów natarcia. płaszczyzn o zmiennej geometrii, który znaj- Kąt natarcia, czyli kąt między napływającymi duje się na krawędziach natarcia skrzydeł. strugami powietrza a osią podłużną samolotu, Składa się on z: ruchomych krawędzi znajdu- jest mierzony za pośrednictwem dwóch nadaj- jących się w przednich częściach skrzydeł; ników znajdujących się w przedniej części ka- systemu ich napędu (jednostką odpowiedzial- dłuba, po obu jego stronach. ną za ich wychylanie jest power driver unit – Obrotowy stożek, ogrzewany elektrycznie PDU – rys. 8) oraz zestawu hamulców (assy- w celu eliminacji oblodzenia, jest połączony

przegląd sił powietrznych 51 NR 1/2013 szkolenie i bl

bezpośrednio z przetwornikiem elektrycznym, nia lotem i silnikiem, systemów awionicznych który za pomocą sygnałów elektrycznych wy- i innych. syła dane do cyfrowego komputera sterowania Ostatnim, równie ważnym elementem syste- lotem. Na podstawie danych o aktualnym kącie mu sterowania lotem samolotu F-16, jest reje- natarcia (wypracowanych przez prawy i lewy strator parametrów lotu umieszczony w fotelu. nadajnik kąta natarcia oraz danych z centrali Urządzenie to, zamontowane z lewej strony fo- areometrycznych) system sterowania lotem tela (podczas katapultowania pozostaje z fote- przekazuje komendy do jednostki wykonaw- lem), zawiera zestawy kości pamięci, na któ- czej o konieczności przemieszczenia krawędzi rych są zapisywane te same informacje co natarcia skrzydeł o odpowiedni kąt. w pamięci nieulotnej oraz: czas, jaki upłynął Na każdym ze współczesnych samolotów, od startu samolotu; dane uszkodzeń systemu zarówno cywilnych, jak i bojowych, są zainsta- sterowania lotem; dane dotyczące wychyleń lowane odbiorniki aerometryczne do odczytów płaszczyzn sterowych oraz prędkości, wysoko- różnych parametrów (ciśnienia, temperatury ści i kursu statku powietrznego. itd.). W F-16 system ten (na podstawie danych Informacje są zapisywane od chwili oderwa- otrzymanych z pitot-static probe, air data probe nia się od ziemi i w czasie lotu aż do lądowa- i total temperature nia. W wypadku lotu przekraczającego możli- probe) pozwala uzy- wości zapisu rejestratora jego parametrów są Sterowanie krawędziami skać wiele informa- one nadpisywane na najstarszych danych znaj- natarcia odbywa się w spo- cji do wyznaczania: dujących się w pamięci. sób automatyczny za po- prędkości, liczby mocą komend wypracowa- Macha, prędkości Na rzecz manewrowości nych i otrzymywanych pionowej, wysokości Zastosowanie systemu sterowania lotem z cyfrowego komputera ciśnieniowej, kąta Fly-by-wire pozwoliło zoptymalizować układ sterowania lotem. natarcia, uślizgu aerodynamiczny samolotu oraz jego funkcjo- bocznego oraz ci- nowanie podczas lotu, co istotnie zwiększyło śnień statycznych, jego manewrowość. Skomplikowane algoryt- dynamicznych i cał- my oraz pewnego rodzaju ograniczenia wpro- kowitych. Dane te za wadzone do systemu sterowania samolotem pośrednictwem przewodów pneumatycznych są zmniejszyły jego podatność na ewentualne dostarczane do urządzenia do przetwarzania błędy pilotażowe. Dzięki nim pilot może wię- danych aerometrycznych (rys. 9). Zawiera ono cej uwagi poświęcić wykonywaniu zadania osiem przetworników, które zamieniają ciśnie- bojowego. nia otrzymane z odbiorników ciśnień w sygna- System sterowania lotem samolotu F-16 jest ły elektryczne. Po przetransformowaniu są bardzo złożony i skomplikowany. W artykule przesyłane do cyfrowego komputera sterowa- przedstawiono jedynie jego podstawowe ele- nia lotów do dalszej analizy. menty. Bardzo ogólnie ukazano także zasadę Urządzenie, które łączy ze sobą system da- działania poszczególnych układów. n nych areometrycznych (Air Data) oraz pozo- stałe systemy F-16, to centralny komputer danych aerometrycznych (rys. 10). Blok ten, Autor jest doktorem nauk technicznych, absolwentem przetwarzając wiele danych wejściowych, na Politechniki Poznańskiej, SPR WSO im. T. Kościuszki przykład ciśnień statycznych i dynamicznych, i Akademii Ekonomicznej. Służył w 31 Bazie Lotnictwa Taktycznego jako specjalista w sekcji urządzeń analogowych i cyfrowych sygnałów dyskret- treningowych samolotu F-16, był młodszym inżynierem nych z innych systemów, po analizie i prze- w kluczu eksploatacji osprzętu. Obecnie jest kierownikiem tworzeniu przesyła sygnały wyjściowe do in- warsztatu obsługi i naprawy osprzętu strumentów nawigacyjnych, systemu sterowa- w eskadrze technicznej.

52 przegląd sił powietrznych doświadczenia

ppłk dypl. Stanisław Czeszejko Dowództwo Sił Powietrznych

Skonfliktowana Eureka

Kolejne cykliczne ćwiczenia dowódczo-sztabowe na mapach „Powietrzna tarcza 2013” odbędą się w maju tego roku w Akademii Obrony Narodowej. Przed ich rozpoczęciem warto przypomnieć doświadczenia płynące z poprzednich edycji. arodowej brony N A kademia O brony

przegląd sił powietrznych 53 NR 1/2013 doświadczenia

orocznie, od 1996 roku, w Akade- oficerów) oraz Narodowej Akademii Obrony mii Obrony Narodowej (AON) są w Liptovskim Mikulas – Słowacja (dwóch ofi- prowadzone ćwiczenia „Powietrzna cerów). Gości podzielono na dwie grupy: ob- C tarcza”. Najpierw organizował je serwatorów oraz ćwiczących. Wydział Lotnictwa i Obrony Powietrznej Aka- Międzynarodową część ćwiczeń prowadzono demii Obrony Narodowej oraz Wydział Lotnic- na poziomie Dowództwa Komponentu Po- twa Akademii Dowodzenia Bundeswehry. Po wietrznych Sił Połączonych, które przygotowy- zmianach strukturalnych organizuje je Instytut wało dokumenty dla Wielonarodowego Cen- Lotnictwa i Obrony Powietrznej Wydziału Za- trum Połączonych Operacji Powietrznych. rządzania i Dowodzenia AON z udziałem in- Ćwiczącymi w pierwszym etapie byli, oprócz nych partnerskich uczelni zagranicznych. Z ko- ośmiu studentów z Akademii Obrony Narodo- lei oficerowie Sił Powietrznych studiujący wej, zaproszeni oficerowie Dowództwa Sił Po- w AON biorą udział w ćwiczeniach „AirEx” wietrznych oraz Centrum Operacji Powietrz- i „Common Trail” w Hamburgu oraz „JaEx” nych, a także wymienieni wcześniej oficerowie w bazie lotniczej Maxwell w USA1. z innych państw NATO. Zespół JFACC podzielono na dwie komórki: Uczestnicy rozpoznania (A-2) oraz planowania (A-3/5). W ćwiczeniach „Powietrzna tarcza 2011” Komórka A-2 składała się z dwunastu ofice- udział wzięli oficerowie Sił Powietrznych oraz rów; siedmiu polskich oraz pięciu zagranicz- sojuszniczych państw NATO. Przeprowadzono nych, kierował nią ppłk dypl. Dariusz Dobroń je w dwóch etapach: (PSOS). Komórka A-3/5 liczyła piętnastu ofi- – pierwszy obejmował część międzynarodo- cerów, ośmiu polskich oraz siedmiu zagranicz- wą na poziomie Dowództwa Komponentu Po- nych, dowodził nią ppłk dypl. Robert Łukawski wietrznych Sił Połączonych (Joint Forces Air z Departamentu Transformacji NATO. Na sta- Component Command – JFACC); nowisko szefa Sztabu (Battle Staff Director – – drugi to część narodowa ćwiczeń na pozio- BSD) Wielonarodowego Dowództwa Kompo- mie Wielonarodowego Centrum Połączonych nentu Powietrznego Połączonych Sił wyzna- Operacji Powietrznych (Combined Air Opera- czono ppłk. dypl. Stanisława Czeszejko tions Centre – CAOC). (PSOS). Wcześniejszy udział oficerów pol- Celem ćwiczeń było doskonalenie umiejęt- skich w ćwiczeniach „Common Trail” w Aka- ności oficerów w planowaniu operacyjnego demii Dowodzenia Bundeswehry również miał użycia wielonarodowego zgrupowania kompo- służyć ich przygotowaniu do udziału w ćwicze- nentu powietrznego sił połączonych w operacji niach organizowanych przez Akademię Obrony reagowania kryzysowego o charakterze bojo- Narodowej2. wym. Ważne jest także zdobywanie praktycz- W etapie drugim Sztab Wielonarodowego nych doświadczeń w pracy sztabowej w Wielo- Centrum Połączonych Operacji Powietrznych narodowym Centrum Połączonych Operacji tworzyli oficerowie polscy, którzy zostali po- Powietrznych. dzieleni na dwa piony funkcjonalne: rozpo- W pierwszym etapie ćwiczeń uczestniczyli: znawczy (A-2) i operacyjny (A-3). Trzeba za- oficer z Departamentu Transformacji NATO uważyć, że studia drugiego stopnia są studiami (oficer SP), studenci i wykładowcy Wydziału magisterskimi i nie dają przygotowania stricte Sztabowego i Dowodzenia Siłami Powietrzny- dowódczo-sztabowego, gdyż po nich nie zdoby- mi (Air Command and Staff College) Uniwer- sytetu Sił Powietrznych w Maxwell – USA 1 http://aon.edu.pl/component/content/article/187-wydarze- (sześciu oficerów), Wydziału Lotnictwa Akade- nia/1465-powietrzna-tarcza-2011 (24.05.2011). mii Dowodzenia Bundeswehry (sześciu ofice- 2 A. Kuptel: Ćwiczenia w Hamburgu. „Zeszyty Naukowe” AON rów), Uniwersytetu Obrony w Brnie (dwóch 2008 nr 1, s. 339.

54 przegląd sił powietrznych doświadczenia

wa się wykształcenia równoważnego otrzymy- cyjną sił powietrznych (Air Operations Directive wanemu w AON w latach 2002–2007. – AOD) oraz priorytetową listę celów (Prioriti- sed Target List – PTL), potrzebne dowódcy pro- Założenia i przebieg ćwiczeń wadzącemu operację połączoną (Joint Force Scenariusz zakładał przeprowadzenie ich Commander – JFC) oraz dowódcom jemu podle- w zachodniej Polsce. Na fikcyjnie nazwanym głym, w tym dowódcy Wielonarodowego Cen- kontynencie – Eureka – umiejscowiono pań- trum Połączonych Operacji Powietrznych. stwa (rys. 1): Slawię (obiekt agresji), Dragoland W etapie drugim, w Wielonarodowym Cen- i Bizonię (agresorzy), Lancet i Kanton (człon- trum Połączonych Operacji Powietrznych prze- kowie sojuszu niebieskich). prowadzono szczegółowe planowanie działań Na terenie Slawii (Pomorze Zachodnie), lotnictwa uderzeniowego i wsparcia naziemnych w pobliżu granicy z Dragolandem, odkryto sił obrony powietrznej, naziemnego systemu ob- ogromne złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, co przyczyniło się do przyspieszenia rozwoju ekonomicznego tego państwa oraz wzrostu eksportu produktów przemysłu petrochemicz- Przyczynek do planowania nego. Na obszarze tym zamieszkiwała liczna społeczność pochodzenia dragolandzkiego – Organizacja Narodów Zjednoczonych podjęła kroki, by około 35 procent populacji. Później zwiększyła zażegnać konflikt, lecz po bezskutecznych rozstrzygnię- się do około 45 procent o Dragolandczyków ciach arbitralnych (jedno z założeń ćwiczeń) udzieliła przybywających do tego regionu w celach za- mandatu siłom międzynarodowym na działania zbrojne. robkowych. Umiejscowienie działań na terenie Pomorza Zachodnie- Ekonomiczne zależności od slawiańskiego go (sporna część terytorium) umożliwiło prowadzenie sektora petrochemicznego spowodowały, że re- działań połączonych z użyciem komponentu lądowego, żim Dragolandu wyjścia ze swojej trudnej sytu- powietrznego, morskiego i wojsk specjalnych. acji ekonomicznej i politycznej upatrywał w za- jęciu Prowincji Zachodniopomorskiej. Niekorzystny rozwój sytuacji polityczno-militarnej w Eurece Środkowej doprowadził do wy- buchu lokalnego konfliktu zbrojnego między Dragolandem i Slawią. W pierwszej jego fazie siły zbrojne Dragolandu, pod pretekstem po- wstrzymania i zapobieżenia aktom gwałtu i ter- roru przeciwko obywatelom tego państwa zamieszkałym w Slawii, zajęły Pomorze Za- serwacji i nadzoru przestrzeni powietrznej oraz chodnie. Gdy osiągnęły zakładane cele militar- walki elektronicznej, które zaowocowało opraco- ne, władze polityczne Dragolandu wzmocniły waniem rozkazów taktycznych (Coverage Mis- działania na arenie międzynarodowej, mające sion Order – CMO, SAM3 Shorad Tactical Order na celu doprowadzenie do uznania ich racji, po- – SSTO), zapotrzebowaniami na wykorzystanie zyskania zwolenników przeprowadzenia refe- przestrzeni powietrznej (Airspace Control Me- rendum na Pomorzu Zachodnim oraz ograni- ans Request – ACMREQ), opracowaniem ogól- czania skali interwencji sił międzynarodowych. nego planu działań powietrznych (Master Air Ćwiczenia „Powietrzna tarcza 2011” podzie- Operations Plan – MAOP) oraz rozkazem bojo- lono na dwa etapy nieprzypadkowo. W pierw- wym sił powietrznych (Air Task Order – ATO). szym, w Dowództwie Komponentu Powietrz- nych Sił Połączonych, opracowano wszystkie 3 Surface to Air Missile (SAM) – pociski rakietowe typu zie- niezbędne dokumenty, w tym dyrektywę opera- mia–powietrze.

przegląd sił powietrznych 55 NR 1/2013 doświadczenia

Ten ostatni powstał z wykorzystaniem systemu tywnie na prowadzoną symulację. Utworzony symulacyjnego działań połączonych (Joint The- wcześniej scenariusz symulacji służy przeprowa- ater Level Simulation – JTLS)4. dzeniu symulacji interaktywnej, która umożliwia analizę uzyskanych wyników. Twórcy systemu Po angielsku i po polsku wyposażyli go również w wiele funkcji pozwala- W etapie pierwszym na poziomie Dowództwa jących wymieniać dane z innymi aplikacjami ze- Komponentu Powietrznych Sił Połączonych po- wnętrznymi, co jest realizowane przez aplikację sługiwano się językiem angielskim ze względu o nazwie operacyjny interfejs transmisji symula- na potrzebę jego doskonalenia i zachowania ko- cyjnego systemu działań połączonych (JTLS munikatywności w środowisku wielonarodo- Transaction Operational Interface – JTOI). wym. Dotyczyło to przede wszystkim narad, od- Systemy walki będące w wyposażeniu sił praw (Initial Planning Meeting – IPM, Comman- zbrojnych dzięki systemowi JTLS pozwalają na ders Decision Meeting – CDM) i omówień. prowadzenie wirtualnego ognia bezpośredniego W etapie drugim, część narodowa ćwiczeń, i pośredniego, a także modelowanie działania posługiwano się językiem polskim. Tylko w od- broni masowego rażenia (zapewnia możliwość niesieniu do słownictwa specjalistycznego (pro- prowadzenia ćwiczeń na obszarze o wymiarach cedur) wykorzystywano natowską frazeologię 2000x2000 NM6). Wykorzystywana w Centrum opisaną w języku angielskim. Symulacji i Komputerowych Gier Wojennych Etap pierwszy to praca na mapach z wykorzy- wersja systemu umożliwia zastosowanie map ra- staniem programu Power Point z pakietu firmy strowych; te mogą być nakładane, jako warstwa, Microsoft Office. Na mapy nanoszono sytuację na mapę heksagonalną (rys. 2). operacyjną oraz planowane działania, natomiast Użytkownik systemu symulacyjnego korzysta na tablicach pomocniczych prowadzono nie- ze specjalistycznie oprogramowanego interfejsu zbędne kalkulacje potwierdzające przyjęte wa- (Web Hosted Interface Program – WHIP), który rianty działań. Ćwiczący na wszystkich odpra- współpracuje z systemem przez serwer pracujący wach prezentowali wyniki pracy wykorzystując program Power Point. W etapie narodowym, oprócz wymienionych 4 http://www.csikgw.aon.edu.pl/index.php/pl/narzdzia/88-na- sposobów działania i stosowania tych samych rzdzia.html (28.12.2011). narzędzi, rolę pomocniczą odgrywało specjali- 5 Centrum Symulacji i Komputerowych Gier Wojennych styczne oprogramowanie komputerowe – sys- (CSiKGW) powstało w wyniku realizacji zobowiązań sojusz- tem symulacyjny dostępny w Centrum Sy- niczych w ramach działań integrujących (w dziedzinie szkolenia operacyjnego z wykorzystaniem systemów symulacyj- mulacji i Komputerowych Gier Wojennych5. nych) Siły Zbrojne RP z armiami państw NATO. Centrum jest Wykorzystywano go w ostatniej fazie do zapre- instytucją zajmującą się organizacją ćwiczeń wspomaganych zentowania wyników zawartych w opracowa- komputerowo (Computer Assisted Exercise – CAX) oraz wdra- nych dokumentach, głównie w rozkazie bojo- żaniem i wykorzystaniem systemów symulacyjnych w wielu wym sił powietrznych. dziedzinach działalności militarnej. Umiejętne wykorzystanie militarnych systemów symulacyjnych to skomplikowany pro- Niezbędne narzędzie ces, w którym uczestniczy wiele podmiotów. Wiążą się z nim System symulacyjny, stosowany w drugim eta- także pewne modyfikacje dotyczące procedur, doktryn, pro- gramów szkolenia, organizacji ćwiczeń itd. Centrum pie ćwiczeń, modeluje działania wojsk lądowych, współpracuje w dziedzinie zastosowań systemów symulacyj- sił powietrznych, marynarki wojennej, a także nych działań bojowych w procesie szkolenia sił zbrojnych wojsk specjalnych. Uwzględnia również udział z podobnymi placówkami państw NATO. http://www.aon.edu. w konflikcie zbrojnym ogniw pozamilitarnych. pl/pl/akademia/wydzialy-i-centra-szkolenia/centrum-symula- Ćwiczący oficerowie, gdy wysyłają rozkazy cji-i-komputerowych-gier-wojennych (29.12.2011). do podległych jednostek, definiowanych na eta- 6 1 NM (M, NM, nmi – nautical mile) – mila morska, ma 1852 pie tworzenia bazy danych, oddziałują interak- metry.

56 przegląd sił powietrznych dOŚwIadCZEnIa

kowalewo pola naftowe

białogard karlina

kadryl obszar sporny

berlinas warszawa

dragoland slawia

promes tatra

bizonia lancet tabor alpia kobol morawia kanton dokumentacja aon dokumentacja rys. 1. mapa polityczna kontynentu eureka z uwypukleniem spornego terytorium na zasadzie „WWW”. Zaletą takiej architektury dzięki wprowadzaniu kolejnych, różnorodnych jest możliwość stosowania jako końcowych stacji mechanizmów modelujących oraz zapewnieniu roboczych komputerów z różnymi systemami wymiany informacji z innymi systemami symula- operacyjnymi. Jest to szczególnie ważne w cza- cyjnymi, ze szczególnym uwzględnieniem inte- sie ćwiczeń rozproszonych (na odległość) lub raktywnego systemu symulacji pola walki (Joint gdy korzysta się z różnych generacji komputerów Conflict And Tactical Simulation – JCATS)8. i oprogramowania systemowego. W omawianych ćwiczeniach, w końcowej ich Opracowany rozkaz bojowy sił powietrznych fazie wykorzystano specjalistyczne oprogramo- jest przesyłany do symulacyjnego systemu wal- wanie komputerowe, z którego pomocą zaprezen- ki. Jest to równoznaczne z przesłaniem rozkazu towano wyniki pracy zawarte w rozkazie bojo- do „wykonawców”. System w pierwszej kolejno- wym sił powietrznych oraz innych dokumentach ści weryfikuje rozkaz – na tym etapie wprowa- opracowanych przez ćwiczących. dza się do niego ewentualne poprawki. Po wery- fikacji system symulacyjny wykonuje rozkaz, 7 http://www.rolands.com (30.12.2011). a operatorzy i kontrolerzy obserwują zachodzące 8 trwają procedury związane z zakupem dwóch zestawów procesy. Pozwala im to na modyfikację rozkazu jcats dla szrp, miały być kupione do końca roku 2011. je- lub wstrzymanie jego wykonania. den z ma być ulokowany w kieleckim centrum szkolenia na Producent systemu, amerykańska firma Ro- potrzeby sił pokojowych. http://kielce.gazeta.pl/kielce lands&Associates Corporation7, jego dalszy roz- /1,35255,9268392,minister_klich_na_bukowce__polski_ wój ukierunkował na zwiększenie funkcjonalności jcats_w_nowym_centrum.html (30.12.2011).

przegląd sił powietrznych 57 NR 1/2013 doświadczenia

a B

C A. Sytuacja bojowa na mapie heksagonalnej JTLS

B. Sytuacja bojowa na mapie rastrowej JTLS

C. Interfejs systemu JTLS

rys. 2. Możliwości systemu symulacyjnego wykorzystywanego w Centrum Symulacji i Komputerowych Gier Wojennych

Źródło: http://www.csikgw.aon.edu.pl

Wsparcie specjalistyczne, odnoszące się do wy- w celu implementacji systemu wspomagającego korzystania oprogramowania systemu symulacyj- dowodzenie i kierowanie operacjami powietrzny- nego, zapewniła kadra Centrum Symulacji i Kom- mi NATO (NATO Wide Integrated Command puterowych Gier Wojennych. Po wprowadzeniu and Control Software for Air Operations – ICC) wszystkich niezbędnych danych w drugim etapie i zintegrowanej zdolności szkoleniowej (Integra- ćwiczeń przeprowadzono eksperyment symulacyj- ted Training Capability – ICT) oraz uruchomie- ny, w którego trakcie wydano dla wojsk trzy rozka- nia ich współdziałania z symulacyjnym syste- zy („Electronic Combat” – dwa rozkazy związane mem działań połączonych9. z walką elektroniczną, „Create Air Mission Packa- ge” – jeden – odnoszący się do tworzenia lotniczej Oficer konsultant grupy uderzeniowej). Zgodnie z decyzją ćwiczą- Nowoczesne narzędzia pracy (systemy i sieci cych przeprowadzono symulację jednego wylotu – komputerowe, specjalistyczne oprogramowanie) zaprogramowane siły i środki wykonały zadania na podstawie założeń zawartych w rozkazach. 9 P. Boryn, G. Mazurek: Współpraca zautomatyzowanych Obecnie w Centrum Symulacji i Komputero- systemów dowodzenia z systemem symulacyjnym JTLS. wych Gier Wojennych prowadzi się działania „Journal of KONBiN” 2011 nr 3, s. 267.

58 przegląd sił powietrznych doświadczenia

nie wystarczają, by zapewnić studentom efektyw- złożonego, długofalowego wysiłku i nakładu ne korzystanie z ćwiczeń. Ważnym elementem energii ludzkiej. W celu podnoszenia jego efek- jest także przekazywanie doświadczeń zebranych tywności należy stosować możliwie najszerszą przez innych oficerów w czasie różnych przedsię- paletę metod, sposobów i narzędzi wspomagają- wzięć. W omawianych ćwiczeniach wykorzysta- cych. Jednym z nich są symulacyjne systemy wal- no praktykowaną już w NATO funkcję oficera ki. Przedstawicielem tego rodzaju narzędzia jest konsultanta (Senior Mentor). Polega ona na obec- opisywany symulacyjny system działań połączo- ności wśród ćwiczących oficera mającego bogate nych. Inna metoda wspierania szkolenia do- doświadczenia z przebiegu służby na różnych sta- wództw i sztabów to wykorzystanie do szkolenia nowiskach służbowych, zdobytych w strukturach zautomatyzowanych systemów dowodzenia, któ- NATO lub działaniach bojowych. re mają zaimplementowane specjalistyczne opro- W „Powietrznej tarczy 2011” ten typ wspoma- gramowanie ułatwiające i przyspieszające pracę. gania ograniczono, niestety, do jednej osoby. Oprogramowaniem tego typu jest wspomniany Wprowadzono funkcję Senior Mentor A-2, który system wspomagający dowodzenie i kierowanie wspierał swoim doświadczeniem piony rozpozna- operacjami powietrznymi NATO (NATO Wide nia ćwiczących sztabów. Oficerem, który dzielił Integrated Command and Control Software for się zdobytym doświadczeniem, był ppłk Karol Air Operations – ICC). Dymanowski – starszy specjalista z Zarządu Roz- W ćwiczeniach wykorzystano dwa rodzaje sys- poznania i WE Dowództwa Sił Powietrznych. Jest temów wspomagania komputerowego, każdy nie- on także stałym przedstawicielem Sił Powietrz- zależnie od siebie. A przecież istnieje techniczna nych w grupach roboczych NATO, zajmujących możliwość ich sprzężenia w celu podniesienia się tematyką rozpoznania i walką elektroniczną. efektywności szkolenia z ich wykorzystaniem, nad czym, jak już wspominano, trwają prace. Skoro Kontakty z mediami jest taka możliwość, to Większość współczesnych konfliktów rozgry- w planowaniu ćwiczeń wa się na oczach nas wszystkich. Dlatego też dowództw i sztabów Centrum Symulacji i Kom- środki masowego przekazu są ich nieodłącznym ze wspomaganiem puterowych Gier Wojen- elementem. Z tego wynika konieczność przygo- komputerowym nale- nych jest elementem towania oficerów Sił Powietrznych do kontaktów żałoby ją uwzględniać. struktury organizacyjnej z mediami. Taki epizod zaplanowano również ICC dysponuje ba- Akademii Obrony Narodo- w tych ćwiczeniach. zami danych, których wej. Współpracę ze środkami masowego przekazu wspieranie obejmuje zaplanowano jako fazę trzecią etapu drugiego. również import obiek- Kontakty z przedstawicielami prasy w czasie tów z innych syste- konferencji odbywały się w języku polskim. mów, w tym z symula- W spotkaniach tego typu, w miarę możliwości, cyjnego systemu dzia- biorą udział dziennikarze związani z czasopi- łań połączonych. Obiekty użyteczne dla sił smami wojskowymi, na przykład „Polską Zbroj- powietrznych mogą być importowane bezpośred- ną”. Gdy brakuje zaprzyjaźnionych profesjonali- nio do bazy danych ICC, odbywa się to automa- stów z prasy wojskowej, ich rolę przejmuje kadra tycznie, bez udziału operatora. W system symula- Akademii Obrony Narodowej, która mając już cyjny wbudowano aplikację o nazwie operacyjny duże doświadczenie z powodzeniem wykonuje interfejs transmisji symulacyjnego systemu działań to jakże dziś ważne przedsięwzięcie. połączonych (JTLS Transaction Operational Inter- face – JTOI), która realizuje tę funkcję na bieżąco. Kompatybilność systemów Zachodzi zgodność baz danych obu systemów. Szkolenie dowództw i sztabów, by było właści- Obiekty z systemu JTLS są umiejscawiane w sys- wie przygotowane i przeprowadzone, wymaga temie ICC w odpowiadającej im kategorii w bazie

przegląd sił powietrznych 59 NR 1/2013 doświadczenia

danych. Obiekty te w systemie ICC są odwzoro- arming Point – FARP), rakietach balistycznych, wywane za pomocą znaków taktycznych zgodnych jednostkach wojsk lądowych, jednostkach logi- z przyjętym standardem (tu z APP-6a10), mają ta- stycznych, konwojach, grupach zadaniowych. kie same oznaczenie – numer taktyczny (nazwę), Informacje te w formie różnych depesz generu- jak w systemie JTLS. Przykładem jest jednostka je aplikacja JOI, są one przesyłane dalej z po- wojskowa, której ukompletowanie w obu syste- mocą protokołu LINK 16. Tym samym aplika- mach będzie takie same. Nad zgodnością obiektów cja JOI pozwala na obserwację w systemie ICC przekazywanych do ICC czuwa kontroler systemu dynamicznego rozwoju sytuacji powietrznej, JTLS, który ma pełną władzę nad tym procesem. która jest generowana w systemie JTLS (auto- Gdy wystąpią problemy techniczne lub operacyj- matycznie lub przez operatorów). ne, podejmuje interwencję mającą doprowadzić do W wypadku współdziałania systemu wspo- wymaganej zgodności. magającego dowodzenie i kierowanie operacjami powietrznymi NATO oraz systemu symulacyjnego z wykorzystaniem interfejsu operacyjnego identyfikacja obiektów jest realizowana od- Symulacja pola walki miennie. W ramach współdziałania klasycznej (automatycznej) wymiany danych w bazach Z pomocą systemu symulacyjnego można analizować identyfikacja obiektów w obu systemach jest ta- istniejące plany działania i projektować je, można oce- ka sama, natomiast przy wykorzystaniu aplika- niać alternatywne rozwiązania (wariantowanie działań cji JOI system symulacyjny JTLS identyfikuje bojowych), dokonywać analizy struktur jednostek bojo- obiekty według własnego algorytmu. W syste- wych z uwzględnieniem ich systemów walki. System naj- mie wspomagania dowodzenia i kierowania częściej służy do prowadzenia ćwiczeń wspomaganych operacjami powietrznymi NATO obiekty są komputerowo (Computer Assisted Exercises – CAX), identyfikowane według standardu obowiązują- umożliwia wykorzystanie istniejących (zaprogramowa- cego w siłach powietrznych. nych wcześniej) modeli działań bojowych do tworzenia Kolejną opcją współpracy obu systemów jest w środowisku wirtualnym (symulowanym komputerowo) opracowywanie i wykorzystanie rozkazu bojo- potrzebnego środowiska operacyjnego, służącego ele- wego sił powietrznych. W tym wypadku proces jest wydatnie usprawniany dzięki zaletom obu mentom decyzyjnym do ćwiczenia w warunkach zbliżo- systemów. ICC znacznie upraszcza opracowy- nych do istniejących na polu walki. wanie rozkazu bojowego sił powietrznych dzię- ki automatyzacji całego procesu oraz wykorzystaniu jego graficznego interfejsu, natomiast wszystkie potrzebne dane w tym wypadku po- Automatyczna wymiana danych w bazach chodzą z symulacyjnego systemu działań połą- obu systemów to jedna z możliwości współpra- czonych. cy między ICC oraz JTLS. Inna aplikacja syste- System wspomagania dowodzenia i kierowa- mu symulacyjnego – operacyjny interfejs sy- nia operacjami powietrznymi NATO zapewnia mulacyjnego systemu działań połączonych również możliwość graficznego zobrazowania (JTLS Operational Interface – JOI) – umożli- tworzonego rozkazu bojowego dla lotnictwa, ist- wia publikowanie danych w ICC (położenia, nieje też możliwość jego próbnego wykonania – drogi marszu, trasy przelotu) o różnych obiek- symulacji (funkcja preview). Po opracowaniu tach, między innymi: bazach lotniczych, mi- rozkazu bojowego sił powietrznych w systemie sjach lotniczych, eskadrach lotniczych, jednost- ICC możliwe jest jego bezpośrednie przesłanie kach odpowiedzialnych za tankowanie do symulacyjnego systemu działań połączo- w wysuniętym obszarze i uzbrajanie na punk- tach wysuniętych (Forward Area Refueling/Re- 10 Ibidem.

60 przegląd sił powietrznych ddośośwwiiadadczeczenniiaa

nych, co jest równoznaczne w trakcie ćwiczeń Niedociągnięcia wynikają z: z wysłaniem rozkazu do wykonawców. – zbyt dużej roli programu Power Point; Współdziałanie jest możliwe dzięki wbudowa- – braku użycia elementów komponentu po- nej w system JTLS aplikacji o nazwie tłumacz wietrznego – oprogramowania ICC (i jego funkcji rozkazu bojowego sił powietrznych (Air Tasking ITC), wykorzystywanego w realnym planowaniu Order Translator – ATO-T), która umożliwia tłu- i prowadzeniu działań bojowych na szczeblu Wie- maczenie rozkazów bojowych dla lotnictwa na lonarodowego Centrum Połączonych Operacji Po- zrozumiałe dla systemu symulacyjnego. W sys- wietrznych w strukturach NATO, a tym samym temie JTLS wiąże się to również z wykorzysta- braku wykorzystania do wsparcia ćwiczących po- niem części tak zwanego modułu kontroli po tencjału etatowej kadry z Wielonarodowego Cen- przeprowadzeniu działań (After Action Review – trum Połączonych Operacji Powietrznych oraz AAR)11 w zakresie funkcji o nazwie wpis rozka- Agencji NATO ds. Konsultacji, Dowodzenia i Kie- zu wydanego przez osobę ćwiczącą (Order Entry rowania (NATO Consultation, Command and Client – OEC). Obserwacja wykonywanego roz- Control Agency – NC3A); kazu jest udostępniona operatorom w formie – słabo rozbudowanej funkcji wspierania słucha- map w oknach obu systemów, natomiast kontro- czy doświadczeniem innych oficerów, służących la nad jego realizacją pozostaje jedynie w gestii w strukturach NATO lub mających bogate do- operatorów i kontrolera symulacyjnego systemu świadczenie bojowe, to znaczy funkcji Senior działań połączonych. Mentor; – zbyt niskiej rangi ćwiczeń tego typu w syste- realizm ćwiczeń mie szkolenia SZRP. Wyraźną tendencją w organizowaniu ćwiczeń Sposoby prowadzenia ćwiczeń dowódczo- dowódczo-sztabowych wspieranych komputero- -sztabowych stale ewoluują w kierunku coraz wo (Computer Asssisted Exercise – CAX) jest większego wspomagania ich systemami kompu- sprzęganie systemów symulacji walki (np. terowymi różnego rodzaju, w tym symulacyjny- JTLS) z zautomatyzowanymi systemami dowo- mi systemami walki. Kolejny krok, który podno- dzenia pozostającymi w wyposażeniu sił zbroj- si efektywność szkolenia dowództw i sztabów nych państw NATO. Pozwala to na prowadzenie z wykorzystaniem wspomagania komputerowe- wieloszczeblowych i wielostronnych ćwiczeń, go, to zautomatyzowanie współpracy między które umożliwiają zachowanie realizmu działań systemami, na przykład wymiana danych, prze- oraz gwarantują obiektywizm oceny rozwiązań kazywanie rozkazów. Sprzężenie zautomatyzo- przyjętych przez ćwiczących, pracujących na wanych systemów dowodzenia pozostających swoich stanowiskach bojowych. Za tego typu w wyposażeniu SZRP z systemami symulacji rozwiązaniem przemawia również możliwość walki pozwoli na maksymalne wykorzystanie znaczącego obniżenia kosztów szkolenia do- potencjału szkoleniowego oferowanego przez te- wództw i sztabów, które zapewniają systemy go typu systemy. n komputerowe. Mocną stroną ćwiczeń jest: Autor jest absolwentem WOSR, Uniwersytetu – stosowanie w szkoleniu systemu komputero- Bundeswehry w Monachium i AON. W wojskach wego z oprogramowaniem, które ocenia nie tyl- radiotechnicznych dowodził kolejno plutonem, ko planowanie, ale również prowadzenie działań posterunkiem i kompanią. Następnie pełnił funkcję bojowych w NATO (w tym sił powietrznych) – zastępcy dowódcy 8 brt, dowódcy 23 brt oraz oficera symulacyjnego systemu walki; Grupy Analizy Danych w 1 prrel. Od 2006 r. jest starszym – przygotowywanie ich i prowadzenie przez specjalistą w Szefostwie Wojsk OPL i Radiotechnicznych w Dowództwie Sił Powietrznych. doświadczoną kadrę Akademii Obrony Narodo- wej oraz Centrum Symulacji i Komputerowych Gier Wojennych. 11 Ibidem, s. 269.

przegląd sił powietrznych 61 NR 1/2013 doświadczenia

mjr sebastian maślanka Akademia Obrony Narodowej

Bałkańska lekcja

Bezpośrednio po interwencji zbrojnej przeciwko Irakowi w 1991 roku kraje NATO na czele z USA zaangażowały się w działania w Bośni i Hercegowinie. us navy

62 przegląd sił powietrznych doświadczenia

iekawych doświadczeń w kontekście Serbowie w operacji „Deny Flight” wykorzysty- wykorzystania lotnictwa do zwalcza- wali własne środki przeciwlotnicze do wywierania nia naziemnych środków obrony po- nacisku na siły NATO w wypadku, gdy jego lot- C wietrznej przeciwnika (Suppression nictwo uderzało na siły bośniackich Serbów. Duże of Enemy Air Defenses – SEAD) dostarczają ich zagrożenie ze strony naziemnych środków obrony sztandarowe przykłady – operacje reagowania kry- powietrznej bośniackich Serbów sprawiło, że lot- zysowego „Deny Flight” oraz „Deliberate Force”, nictwo sojuszu zostało zmuszone do wydzielenia prowadzone pod auspicjami ONZ przez lotnictwo wysiłku w postaci wyspecjalizowanych samolotów NATO w latach 1992–1995 nad Bośnią i Hercego- SEAD. Ich zadaniem było zapewnienie bezpie- winą. Wtedy jedynym zagrożeniem dla lotnictwa czeństwa własnemu lotnictwu, wykonującemu za- NATO były naziemne środki obrony powietrznej dania w operacji „Deny Flight”3. bośniackich Serbów. Wstępnie opracowane założenia, dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa własnym statkom Rozwój wydarzeń powietrznym, okazały się niewspółmierne do za- W odróżnieniu od działań w Zatoce Perskiej grożenia, jakie stanowiły serbskie środki prze- w 1991 roku, gdzie przeciwnik oraz obiekty od- ciwlotnicze. Punktem zwrotnym okazało się działywania z nim związane były łatwe do zdefi- zestrzelenie 2 lipca 1995 roku samolotu F-16 sił niowania, działalność lotnictwa w Bośni i Herce- powietrznych USA, pilotowanego przez kapitana gowinie skupiała się w głównej mierze na Scotta O’Grady’ego, przez zestaw SA-64. Po tym zapewnieniu bezpieczeństwa siłom ONZ (United incydencie podjęto Nations Protection Forces – UNPROFOR), które decyzję, iż wszelkie miały stabilizować sytuację wewnętrzną w kraju. przeloty lotnictwa Początkowo w operacji Funkcjonowanie sił ONZ stawało się bardzo NATO w przestrzeni „Deny Flight” działania trudne, ponieważ strony konfliktu, w tym głównie powietrznej Bośni SEAD prowadzono w ogra- Serbowie, wykorzystywały lotnictwo. W odpowie- i Hercegowiny będą niczonym stopniu, z wyko- dzi na niekorzystny rozwój sytuacji w październi- wykonywane wyłącz- rzystaniem środków niede- ku 1992 roku Rezolucją nr 781 Rady Bezpieczeń- nie w asyście samolo- strukcyjnych, których celem stwa ONZ ustanowiono strefę zakazu wykonywa- tów SEAD. Niestety, było jedynie dezorganizo- nia lotów nad Bośnią i Hercegowiną przez spełnienie tego wa- wanie pracy obrony po- 1 wojskowe statki powietrzne . runku wymagało od- wietrznej. Pierwsze działania lotnictwa NATO, związane powiedniej liczby z monitorowaniem przestrzegania wyznaczonych środków SEAD o cha- stref zakazu lotów, rozpoczęto w 1992 roku w ra- rakterze destrukcyjnym i dezorganizacyjnym. mach operacji „Sky Watch”. Zaangażowano do W szybkim czasie w rejon operacji skierowano nich samoloty wczesnego wykrywania i naprowa- wyspecjalizowane samoloty SEAD i walki elek- dzania E-3 (Airborne Warning and Control System tronicznej5 (fot. 1). – AWACS). Częste wypadki naruszania strefy zakazu lotów sprawiły, że na mocy Rezolucji nr 816 sposób na przeciwlotników Rady Bezpieczeństwa ONZ zwiększono zakres Jedynym potencjalnym zagrożeniem były na- działań lotnictwa NATO. Tym samym 12 kwietnia ziemne środki obrony powietrznej bośniackich 1993 roku rozpoczęło ono operację „Deny Flight”. Serbów, które jednak z racji narzuconych restryk- Jej celem było wymuszenie przestrzegania wyzna- cyjnych zasad użycia siły (Rules of Engagement czonej nad Bośnią i Hercegowiną strefy zakazu – ROE) nie mogły być zwalczane przy użyciu wykonywania lotów oraz zapewnienie bezpośred- środków destrukcyjnych prawie przez całą opera- niego wsparcia lotniczego (Close Air Support – cję „Deny Flight”. Filozofia taka była sprzeczna CAS) jednostkom lądowym sił pokojowych z zapisami doktrynalnymi NATO6, traktującymi UNPROFOR2. o użyciu lotnictwa w walce o zdominowanie

przegląd sił powietrznych 63 NR 1/2013 dOŚwIadCZEnIa

przestrzeni powietrznej. Przewidywano w nich żyły amerykańskie koncepcje prowadzenia takiego wykorzystanie lotnictwa jedynie w tradycyjnym rodzaju działań wyniesione z operacji wymuszania konflikcie zbrojnym, a nie w operacji reagowania stref zakazu lotów „Provide Comfort”10 oraz „So- kryzysowego7. uthern Watch”11 w Iraku. W związku z kolejnymi incydentami narusza- W operacjach „Deny Flight” i „Deliberate For- nia strefy zakazu lotów, atakowania celów ce” szczególnie istotne determinanty ich powodze- w ustanowionych strefach bezpieczeństwa8 oraz nia odnosiły się do zapewnienia bezpieczeństwa sił wrogimi aktami ostrzeliwania lotnictwa sojuszu własnych oraz utrzymania poziomu strat niezamie- przez serbskie środki przeciwlotnicze, NATO, rzonych (unintended/collateral damage) na możli- przy akceptacji ONZ, zdecydowało się na prze- wie niskim poziomie. Utratę nawet jednego samo- prowadzenie oddzielnej operacji, której celem lotu opinia publiczna mogła odebrać w kategoriach było osłabienie potencjału militarnego sił lądo- słabości sił interwencyjnych. Podobna sytuacja wych oraz zwalczanie naziemnych środków OP mogłaby mieć miejsce w razie wystąpienia strat bośniackich Serbów. 30 sierpnia 1995 roku w ra- wśród ludności cywilnej zamieszkującej obszar mach „Deny Flight” zainicjowano operację „De- objęty działaniami bojowymi12. liberate Force”, która trwała do 14 września Konieczność uniknięcia strat wśród ludności cy- 1995 roku. Dowodem nadania wysokiej rangi wilnej spowodowała, iż reaktywne zwalczanie na- działaniom zwalczania naziemnych środków sys- ziemnych środków obrony powietrznej (reactive temu obrony powietrznej bośniackich Serbów SEAD) bośniackich Serbów w operacji „Delibera- było opatrzenie przedmiotowej działalności lot- te Force” odbywało się w warunkach ograniczone- nictwa kryptonimem „Deadeye”. go stosowania środków bojowych oraz było podda- Działania o tym kryptonimie miały zapewnić ne kontroli. Zgodnie z zasadami użycia siły lotnictwu NATO dogodne warunki do wykony- stosowanie rakiet przeciwradiolokacyjnych wania zadań wynikających z celów operacji AGM-88 HARM w reżimie pracy preemptive „Deliberate Force”. W związku z tym należało (w wypadku braku promieniowania EM) było pozbawić Serbów bośniackich zdolności rozpo- możliwe jedynie za zgodą dowódcy Centrum Do- znania przestrzeni powietrznej oraz prowadze- wodzenia Operacjami Powietrznymi (Combined nia skutecznego ognia przeciwlotniczego. Air Operations Center – CAOC) w Vicenzie. Obiektami oddziaływania zaplanowanymi za- Możliwość użycia rakiet przeciwradiolokacyj- wczasu (preplanned SEAD) w ramach „De- nych bez akceptacji nadrzędnego szczebla dowo- adeye” były stacje radiolokacyjne podsystemu dzenia precyzowała zasada podwójnej korelacji rozpoznania przestrzeni powietrznej, stanowiska (dual correlation). Dopuszczała ona użycie rakiet ogniowe przeciwlotniczych zestawów rakieto- HARM w razie ostrzelania samolotu NATO przez wych (PZR), stanowiska dowodzenia obroną po- środki przeciwlotnicze lub stwierdzenia takiego wietrzną oraz środki łączności9. zamiaru potwierdzonego przez opromieniowanie W związku z brakiem sojuszniczych założeń samolotu wiązką EM. W innej sytuacji tylko do- doktrynalnych, dotyczących walki o zdominowa- wódca CAOC był władny wydać nie przestrzeni powietrznej w operacji reagowania decyzję co do użycia kryzysowego, za punkt wyjścia do opracowania środ- planu użycia lotnictwa na Bałkanach posłu-

fot. 1.

eaprowler-6b

64 przegląd sił powietrznych dOŚwIadCZEnIa

ków destrukcyjnych przeciwko naziemnym środ- powietrznej oraz 37 procent ogólnego wysiłku kom obrony powietrznej. Bardziej liberalne zasady lotnictwa sojuszu w tej operacji. użycia siły obowiązywały w wypadku zwalczania wcześniej zaplanowanych (pre-planned SEAD) bośniackie możliwości naziemnych środków OP bośniackich Serbów Po rozpadzie Jugosławii bośniaccy Serbowie w ramach działań „Deadeye”13. przejęli w swoje podporządkowanie część poten- Zwalczanie naziemnych środków obrony po- cjału naziemnych środków zintegrowanego syste- wietrznej w operacji „Deliberate Force” stanowiło mu obrony powietrznej byłej Jugosławii, które zor- 73 procent ogólnego wysiłku w walce o zdomino- ganizowano w jeden mniejszy system. Część wanie przestrzeni powietrznej. Lotnictwo NATO środków przeciwlotniczych podporządkowano si- w jego ramach wykonało 785 misji, około 22 pro- łom lądowym bośniackich Serbów14. cent wszystkich misji bojowych w czasie operacji Doraźnie zorganizowany system obrony po- (3535 s/l). Przeprowadzono 294 bojowe patrole wietrznej bośniackich Serbów polegał wyłącznie powietrzne – 8 procent wszystkich działań bojo- na środkach naziemnych, które składały się z prze- wych lotnictwa NATO (tab. 1). Również dane statystyczne o liczbie wykona- nych samolotolotów w operacji „Deny Flight” potwierdzają duże znaczenie zwalczania naziemnych środków obrony powietrznej atak z zaskoczenia w zabezpieczaniu działań lotnictwa specjaliści nato odpowiedzialni za planowanie dzia- NATO. Działania przeciwko naziem- łań lotnictwa w bośni i hercegowinie utrzymywali, iż do- nym środkom obrony powietrznej nym środkom obrony powietrznej raźnie zorganizowany system obrony powietrznej bośniac- bośniackich Serbów stanowi- kich serbów był informowany o sytuacji powietrznej ły 56 procent ogólnego przez federalną republikę jugosławii. na korzyść wysiłku lotnictwa zo- rientowanego na wal- serbskich naziemnych środków obrony powietrz- kę o zdominowanie nej przemawiała łatwość ukrycia sprzętu w tere- przestrzeni nie lesisto-górzystym, jak również możliwość wykorzystania podziemnych schronów wyku- tych w górach. us navy

przegląd sił powietrznych 65 NR 1/2013 doświadczenia

Tabela 1. SEAD w ogólnym wysiłku lotnictwa NATO w operacjach „Deny Flight” i „Deliberate Force” Zwalczanie Pozostałe Rodzaj działań Bojowy patrol naziemnych działania powietrzny środków OP o charakterze Wysiłek CAP (SEAD) bojowym „Deny Flight” Według rodzaju działań (s/l) 29 159 23 021 27 077 Razem za CA (s/l) 52 180 – Udział w CA (%) 56 44 – Udział we wszystkich 37% z 79 257 s/l 29% 34% działaniach bojowych „Deliberate Force” Według rodzaju działań (s/) 785 294 2456 Razem za CA 1079 – Udział w CA (%) 73 27 – Udział we wszystkich 22% z 3535 s/l 8% 70% działaniach bojowych

Opracowanie na podstawie: R.L. Sargent: Deliberate Force Combat Air Assessment. W: R.C. Owen: Deliberate Force. Ca- se Study in Effective Air Campaigning. Final Report of the Air University Balkans Air Campaign Study. Air University Press, Maxwell Air Force Base, Alabama, January 2000, s. 334; M. Marszałek: Użycie lotnictwa NATO w konflikcie bałkańskim 1992–1995. Warszawa 2006, s. 142. Tabela 2. Środki przeciwlotnicze bośniackich Serbów w operacjach „Deny Flight” i „Deliberate Force” Typ środka Liczba Charakterystyka Przeciwlotnicze zestawy rakietowe stacjonarny SA-2 Guideline 7 (dywizjon) dowódcza metoda naprowadzania 6 (bateria SNR+4 mobilny SA-6 Gainful wyrzutnie) półaktywna metoda naprowadzania samobieżny (SA-9 podwozie kołowe, SA-9 Gaskin/SA-13 12 baterii (w baterii SA-13 podwozie gąsiennicowe) Gopher 4 zestawy) naprowadzanie IR SA-7 Grail/SA-14 przenośny brak danych Gremlin naprowadzanie IR Środki artylerii przeciwlotniczej ZSU-57-2 54 samobieżny M53/59 Praga 350 samobieżny Inne środki art. plot około 700 od 20 do 76 mm Źródło: K. Werrell: Archie to SAM. A Short Operational History of Ground-Based Air Defense. Air University Press, Maxwell Air Force Base, Alabama 2005, s. 304; R.L. Sargent: Deliberate Force Tactics. W: R.C. Owen: Deliberate Force. Case Stu- dy in Effective Air Campaigning. Final Report of the Air University Balkans Air Campaign Study. Air University Press, Ma- xwell Air Force Base, Alabama, January 2000, s. 299–302.

66 przegląd sił powietrznych doświadczenia

starzałych stacji radiolokacyjnych i środków przestrzeni powietrznej Bośni i Hercegowiny. Musiało ciwlotniczych produkcji radzieckiej. Wyjątkiem ono wykonywać loty na wysokości powyżej ognia były mobilne środki przeciwlotnicze SA-6. Ocenia skutecznego przenośnych przeciwlotniczych zesta- się, iż w prowadzonych operacjach bośniaccy Ser- wów rakietowych w osłonie lotnictwa SEAD. bowie posiadali siedem dywizjonów rakietowych Największy atut serbskich naziemnych środków SA-2, sześć baterii startowych SA-6, 12 baterii obrony powietrznej to mobilne zestawy SA-6. Bo- SA-9/SA-13, nieoszacowaną liczbę PPZR SA-7/ śniaccy Serbowie w wyposażeniu tego zestawu SA-14 oraz prawie 1100 środków artylerii prze- posiadali najnowsze rakiety przeciwlotnicze ciwlotniczej kalibru od 20 do 76 mm15 (tab. 2). 3M9M318, które umożliwiały rozpoczęcie prowa- Bośniaccy Serbowie dysponowali stosunkowo dzenia ognia bez konieczności opromieniowania słabym systemem obrony powietrznej, głównie celu powietrznego. Włączenie stacji naprowadza- z powodu braku lotnictwa myśliwskiego. Jedy- nia rakiet (SNR) następowało dopiero po kilku se- nym zagrożeniem dla lotnictwa sojuszu były kundach po odpaleniu rakiety. Taka sytuacja po- środki naziemne, które jednak ze względu na wodowała, że pilot ostrzelanej maszyny miał mało ograniczone możliwości podsystemu rozpozna- czasu na wykonanie ewentualnego manewru prze- nia przestrzeni powietrznej w produkcji i dystry- ciwrakietowego i użycie środków ECM. bucji zobrazowania sytuacji powietrznej (Reco- W operacji „Deliberate Force” serbskie obsługi gnise Air Picture – RAP) musiały polegać na środków przeciwlotniczych, zdając sobie sprawę własnych środkach radiolokacyjnych. Tym sa- z przewagi jakościowej i technologicznej lotnictwa mym stawały się podatne na atak ze strony lot- NATO, były zmuszone do zmiany taktyki działa- nictwa NATO16. nia. Zwiększyły częstotliwość wykonywania ma- Analizując potencjał bojowy naziemnych środ- newrów rutynowych oraz przestrzegania procedur ków OP bośniackich Serbów, należy zwrócić uwa- dotyczących kontroli promieniowania elektroma- gę na znaczną liczbę przenośnych przeciwlotni- gnetycznego (emission control – EMCON). czych zestawów rakietowych (PPZR) oraz trudną W latach 1992–1995 od ognia naziemnych środ- do określenia liczbę środków artylerii przeciwlot- ków przeciwlotniczych bośniackich Serbów lotniczej. Do naprowadzania rakiety na cel PPZR nie nictwo NATO straciło trzy samoloty. W operacji potrzebuje środków radiolokacyjnych, ponieważ „Deny Flight” zestrzelono dwa: brytyjskiego Sea rakieta przeciwlotnicza naprowadza się samoczyn- Harriera trafiono z PPZR19, a amerykański F-1620 nie na źródło promieniowania cieplnego. W związ- dostał się pod ogień zestawu SA-6. W „Deliberate ku z tym zakłócenie PPZR przed odpaleniem ra- Force” jedyną stratą lotnictwa NATO był francuski kiety jest niemożliwe. Dopiero po jej odpaleniu Mirage, zestrzelony rakietą przeciwlotniczą prze- samolot wyposażony w odpowiednie środki samo- nośnego zestawu SA-721. obrony elektronicznej (Electronic Counter Measu- res – ECM) jest w stanie zakłócić jej lot17. eliminowanie zagrożenia Ze względu na duże nasycenie środkami artyle- Samoloty walki elektronicznej EA-6B, operu- rii przeciwlotniczej i przenośnymi przeciwlotni- jąc w zasięgu środków przeciwlotniczych ze stref czymi zestawami rakietowymi w rejonie operacji rozmieszczonych nad Bośnią i Hercegowiną załogi lotnictwa NATO miały wykonywać loty (stand-in jamming), zakłócały serbskie środki ra- wyłącznie powyżej 10 tysięcy stóp. Decyzja ta diolokacyjne w ramach wsparcia działań lotnic- w pewnym stopniu pozwoliła obniżyć zagrożenie twa NATO, wykonującego zadania w rejonie ope- ze strony środków przeciwlotniczych, które nie racji. EC-130H zakłócały relacje łączności mogły oddziaływać na lotnictwo powyżej nakaza- radiowej KF naziemnych środków obrony po- nej minimalnej wysokości wykonywania lotów. wietrznej, dyżurując poza zasięgiem oddziaływa- Naziemne środki OP bośniackich Serbów, nia serbskich środków przeciwlotniczych (stand- w większości przestarzałe, stanowiły istotną prze- -off jamming)22 ze stref rozmieszczonych nad szkodę dla lotnictwa NATO, operującego w prze- Morzem Adriatyckim23.

przegląd sił powietrznych 67 NR 1/2013 doświadczenia

Wzrost intensywności działań lotnictwa Aby zwiększyć możliwości bojowe lotnictwa NATO od drugiej połowy 1994 roku spowodował, zwalczającego naziemne środki obrony powietrz- że wydzielona liczba samolotów SEAD oraz ko- nej, stopniowo zaczęto wprowadzać więcej samo- nieczność przestrzegania restrykcyjnych zasad lotów mogących wykonywać tego rodzaju działa- użycia siły okazały się niewspółmierne do zagro- nia. Jeszcze w lipcu 1995 roku do działań na żenia, jakie stanowiły środki przeciwlotnicze bo- Bałkanach zaangażowano wyspecjalizowane sa- śniackich Serbów. Wzrost zagrożenia spowodował moloty SEAD F-16C, wyposażone w system kie- usankcjonowanie przez Radę Północnoatlantycką rowania rakietą przeciwradiolokacyjną AGM-88 możliwości zwalczania wcześniej rozpoznanych HARM (HARM Targeting System – HTS), który zagrożeń, określonych jako SEAD retrospektyw- pozwalał na samodzielne wykonywanie misji ny24 (retrospective SEAD)25. z użyciem rakiet przeciwradiolokacyjnych. Było W wyniku zwiększającej się aktywności serb- to pierwsze bojowe wykorzystanie tej wersji sa- skich środków przeciwlotniczych EA-6B rozpoczę- molotu w konfliktach zbrojnych27. ły misje zwalczania naziemnych środków OP prze- Potencjał lotnictwa dedykowany do zwalczania naziemnych środków obrony powietrznej przeciwnika zwiększano do chwili rozpoczęcia operacji „Deliberate Force” (tab. 3). Jej podstawowym Nie tylko lotnictwo zamierzeniem było obezwładnienie oraz zniszczenie potencjału naziemnych środków obrony po- Zwalczanie naziemnych środków obrony powietrznej wietrznej bośniackich Serbów. W tym celu prze- bośniackich Serbów w operacji „Deliberate Force” przy- prowadzono działania o kryptonimie „Deadeye”, jęło formę działań połączonych z racji użycia środków w których zwalczano wcześniej wyselekcjonowa- spoza zasobów komponentu powietrznego. Do zwalczane środki w dwóch strefach działania: „Deadeye nia środków naziemnych wykorzystano pociski rakieto- Southeast” i „Deadeye Northwest”28. Oprócz tego we Tomahawk oraz AGM-84E SLAM (Standoff Land-At- naziemne środki obrony powietrznej, w tym głów- tack Missile). Stosowano je do niszczenia stacjonarnych nie przeciwlotnicze zestawy rakietowe, zwalczano naziemnych środków OP, takich jak posterunki radiolo- wydzielonymi środkami SEAD w ramach wspar- kacyjne w czasie niekorzystnych warunków atmosferycz- cia działań lotnictwa wykonującego inne zadania nych. Z 13 odpalonych Tomahawków aż 11 trafiło w wy- w operacji „Deliberate Force”. znaczone cele. Podobny wskaźnik efektywności Początkowo samoloty zwalczające naziemne wykazały pociski SLAM. środki obrony powietrznej przeciwnika przy- dzielano do wszystkich grup lotnictwa uderzeniowego operującego nad Bośnią i Hercegowi- ną. Jednak w dalszym ciągu ich liczba była niewystarczająca do spełnienia tego kryterium prowadzenia działań. Z racji tego, iż obszar ciwnika z użyciem rakiet przeciwradiolokacyjnych działań był stosunkowo nieduży, opracowano HARM w ramach eskorty grup lotnictwa NATO, taktykę tak zwanego okna zwalczania naziem- wykonując tak zwany SEAD adaptacyjny/doraźny nych środków obrony powietrznej przeciwnika (reactive). Użycie środka destrukcyjnego – rakiety (SEAD window)29. Polegała ona na tym, że sa- HARM – mogło się odbyć wyłącznie po uprzed- moloty SEAD dyżurowały w wyznaczonych nim odpaleniu rakiety przeciwlotniczej z jednocze- strefach (kill box), będąc cały czas w gotowości snym zachowaniem ostrożności w aspekcie unika- do wsparcia w czasie jednego dyżuru do kilku nia strat niepożądanych. Dodatkowo załoga EA-6B grup uderzeniowych30. na odpalenie rakiety musiała uzyskać zgodę repre- Wymóg unikania strat determinował również zentatywnych organów podwójnego klucza dowo- dobór środków bojowych przeznaczonych do dzenia (dual key arrangement)26. zwalczania ogniowego naziemnych środków obro-

68 przegląd sił powietrznych doświadczenia

Tabela. 3. Lotnictwo NATO wydzielone do zwalczania naziemnych środków OP bośniackich Serbów w operacjach „Deny Flight” i „Deliberate Force” Charakter działań Typ samolotu Liczba Wysiłek (s/l) Państwo SEAD „Deny Flight” EC-130H 2 dezorganizacyjny 29 159 USA dezorganizacyjny/ EA-6B 10 deserukcyjny „Deliberate Force” EC-130H 4 35 dezorganizacyjny F-16C (HTS) 10 176 destrukcyjny EF-111 6 68 dezorganizacyjny USA dezorganizacyjny/ EA-6B 10 183 destrukcyjny F/A-18 12 276 destrukcyjny Tornado ECR 8 28 Niemcy destrukcyjny EF-18A 8 52 Hiszpania destrukcyjny

Opracowanie na podstawie: R.L. Sargent: Aircraft Used in Deliberate Force. W: R.C. Owen: Deliberate Force. Case Study in Effective Air Campaigning. Final Report of the Air University Balkans Air Campaign Study. Air University Press, Maxwell Air Force Base, Alabama, January 2000, s. 205, 210–213, 232–233. ny powietrznej przez lotnictwo NATO. Do zadań wać ją w kategoriach precyzyjnego środka rażenia związanych z ogniowym oddziaływaniem na wyłącznie w sytuacji ciągłego emitowania pro- obiekty systemu obrony powietrznej lotnictwo wy- mieniowania EM przez stację radiolokacyjną. korzystywało wyłącznie precyzyjne środki rażenia, W razie wyłączenia radaru precyzja rażenia mala- najczęściej rakiety przeciwradiolokacyjne ła. Dlatego też użycie rakiet HARM było obarczo- AGM-88 HARM, stosowane przez samoloty F-16 ne restrykcyjnymi zasadami użycia siły i dopusz- HTS, F-18C, F-18D, EF-18 oraz EA-6B. W czasie czalne w razie ostrzelania samolotu rakietą działań użyto 65 rakiet AGM-88 (63 lotnictwo przeciwlotniczą lub w sytuacjach określonych USA i dwie – samoloty hiszpańskie)31. Inne po- przez zasadę podwójnej korelacji33. wszechnie wykorzystywane to bomby kierowane Odpowiedni poziom bezpieczeństwa samolo- laserowo GBU-10 i GBU-12 oraz kierowane tele- tom NATO w przestrzeni powietrznej Bośni i Her- wizyjnie GBU-15. Istotną ich zaletą, zwłaszcza cegowiny zapewniały samoloty SEAD o charakte- GBU-15, była możliwość rażenia nominowanych rze dezorganizacyjnym. W operacji „Deliberate do zwalczania naziemnych środków obrony po- Force” wykorzystywano do tego dziesięć maszyn wietrznej spoza stref (stand-off) rażenia środków EA-6B oraz sześć EF-111 (fot. 2). Mimo wielu po- przeciwlotniczych realizujących osłonę poszcze- dobieństw34, różniły się one od siebie zarówno gólnym obiektom oddziaływania32. pod względem technicznym, jak i stosowanej tak- Zwalczanie naziemnych środków obrony po- tyki działania. EA-6B dzięki możliwości przeno- wietrznej przy użyciu rakiet AGM-88 prowadzono szenia rakiet AGM-88 mogły wykonywać lot prewencyjnie (preemptive SEAD), bez aktywno- w zasięgu rażenia przeciwlotniczych zestawów ra- ści EM środków przeciwlotniczych oraz adapta- kietowych, zapewniając bezpośrednią osłonę lot- cyjnie (reactive SEAD) w wypadku uaktywnienia nictwu uderzeniowemu. EF-111, pozbawione tego się środków radiolokacyjnych bośniackich Ser- atutu, zakłócały pracę przeciwlotniczych zesta- bów. Charakterystyka rakiety pozwalała rozpatry- wów rakietowych spoza ich stref rażenia35.

przegląd sił powietrznych 69 NR 1/2013 doświadczenia

FOT. 2. W operacji „Deliberate Force” po raz ostatni wykorzystano samoloty EF-111 Raven usaf

Tabela 4. Efekty zwalczania naziemnych środków OP bośniackich Serbów przez lotnictwo NATO w operacji „Deliberate Force” w 1995 roku Liczba naziemnych środków Efekt zwalczania OP zaplanowanych do brak znikomy obezwładniono zniszczono zwalczania 70 1 10 7 52 Źródło: R.L. Sargent: Deliberate Force Combat Air Assessment. W: R.C. Owen: Deliberate Force. Case Study in Effective Air Campaigning. Final Report of the Air University Balkans Air Campaign Study. Air University Press, Maxwell Air Force Ba- se, Alabama, January 2000, s. 342.

Innym środkiem wykorzystywanym do zwal- może sugerować, że obsługi serbskie miały dobre czania naziemnych środków obrony powietrznej rozeznanie co do taktyki lotnictwa amerykańskie- nieprzyjaciela były taktyczne pułapki radioloka- go stosowanej do zwalczania naziemnych środków cyjne (Tactical Air Launched Decoy – TALD). obrony powietrznej przeciwnika. Podstawowym celem ich użycia było uaktywnie- Zdaniem ekspertów sojuszu północnoatlantyc- nie pracy środków radiolokacyjnych bośniackich kiego, zwalczanie naziemnych środków obrony Serbów oraz otworzenie ognia przez serbskie ob- powietrznej bośniackich Serbów przez lotnictwo sługi przeciwlotniczych zestawów rakietowych. NATO w działaniach pod kryptonimem „De- Pułapki TALD były przenoszone i odpalane wy- adeye” zakończyło się sukcesem. Z listy 20 łącznie przez amerykańskie samoloty F-14, F-18 obiektów o charakterze stacjonarnym, które były oraz EA-6B. Lotnictwo NATO stosowało je głów- przedmiotem oddziaływania lotnictwa, aż 19 nie w czasie działań o kryptonimie „Deadeye”. obezwładniono lub zniszczono, obniżając poten- Wykorzystano 47 środków TALD. Ocenia się, iż cjał systemu obrony powietrznej bośniackich efekt ich użycia nie był tak imponujący, jak to mia- Serbów z założonym skutkiem. W operacji „De- ło miejsce w czasie operacji „Pustynna burza”, co liberate Force” lotnictwo NATO zwalczało łącz-

70 przegląd sił powietrznych doświadczenia

nie 70 obiektów z grupy naziemnych środków rygodności sił interwencyjnych, a nawet zaprze- OP o charakterze stacjonarnym. Uważa się, że staniem interwencji lub jej ograniczeniem. Dlate- 81 procent obiektów rażono ogniowo z pożąda- go w prowadzonych działaniach w przestrzeni po- nym efektem działania (tab. 4). wietrznej Bośni i Hercegowiny priorytetowego O ile nie było większych problemów ze zwal- znaczenia nabrały działania SEAD. czaniem stacjonarnych naziemnych środków OP Zaimplementowane zasady użycia siły, których wcześniej zlokalizowanych, o tyle skuteczność intencją było utrzymanie strat wśród ludności cy- działań SEAD przeciwko doraźnie wykrytym wilnej na możliwie niskim poziomie, narzuciły środkom OP pozostawiała dużo do życzenia. Po- lotnictwu konieczność unikania stosowania środ- wodem były rygorystyczne ograniczenia nałożo- ków destrukcyjnych w ramach zwalczania nane na działania SEAD, w których ramach obiek- ziemnych środków OP na rzecz ich dezorganizo- tem oddziaływania były doraźnie pojawiające się wania przy użyciu środków niekinetycznych. naziemne środki OP (pop-up threats). Z kolei zwalczanie serbskich przeciwlotniczych zestawów rakietowych przy wykorzystaniu rakiet Ograniczenia w zdobyciu przeciwradiolokacyjnych odbywało się zazwyczaj przewagi w sytuacjach ekstremalnego zagrożenia (dual cor- Zwalczanie naziemnych środków OP przez lot- relation). W razie gdy nie stwierdzano aktywności nictwo NATO w operacjach „Deny Flight” i „De- elektromagnetycznej, samodzielne podjęcie decy- liberate Force” odbywało się zgodnie z założenia- zji o odpaleniu rakiet HARM było kategorycznie mi operacji reagowania kryzysowego. Obowiązu- zabronione, co znacznie ograniczało skuteczność jące restrykcyjne zasady stosowania siły, działań SEAD. Dopiero zaimplementowanie bar- niejednokrotnie pozostające w sprzeczności dziej liberalnych zasad użycia siły w operacjach z podstawowymi zasadami użycia sił powietrz- „Deliberate Force” i „Deadeye” przeciwko wcze- nych, spowodowały, że rozmach angażowanych śniej wyselekcjonowanym serbskim naziemnym środków do zwalczania naziemnych środków środkom OP pozwoliło na ich zwalczanie przy obrony powietrznej przeciwnika był proporcjonal- wykorzystaniu precyzyjnych środków rażenia ny do zagrożenia (proportional to the threat). oraz rakiet przeciwradiolokacyjnych HARM. n Lotnictwo zaangażowane w działania inne niż wojna może stanowić idealny obiekt wywierania nacisku na siły interwencyjne przez poszczególne Autor jest absolwentem WAT i AON. Służbę wojskową rozpoczął jako dowódca plutonu plot. Następnie służył jako strony konfliktu. Zadanie nawet relatywnie niedu- dowódca baterii w dywizjonie rakietowym OP, później jako żych strat w potencjale lotniczym, przy wykorzy- specjalista Pionu Planowania Operacji w COP. Obecnie staniu niekoniecznie nowoczesnych naziemnych jest asystentem w Zakładzie Działań Sił Powietrznych środków OP, może skutkować podważeniem wia- na Wydziale Zarządzania i Dowodzenia AON.

przypisy

1 M. O. Beale: Bombs over Bosnia. The Role of Airpower 5 Ibidem, s. 7. in Bosnia-Herzegovina. School of Advanced Airpower 6 AFM 1-1 Basic Aerospace Doctrine of the United States Studies, Maxwell Air Force Base, Alabama 1997, s. 19. Air Force. United States Air Force, 1 March 1992, s. 10–11; 2 M. Marszałek: Strefy zakazu lotów jako sposób wymusza- ATP–33(B) NATO Tactical Air Doctrine, Military Agency for nia pokoju z powietrza w działaniach sojuszniczych i koali- Standardization. Brussels November 1986, s. 9–4. cyjnych. „Zeszyty Naukowe” AON 2004 nr 4, s. 133–134. 7 W literaturze termin operacje reagowania kryzysowego 3 L.E. Torrens: The Future of NATO’s Tactical Air Doctrine. jest stosowany zamiennie z takimi pojęciami, jak: opera- School of Advanced Airpower Studies, Maxwell Air Force cje poniżej progu wojny, operacje pozawojenne, operacje Base, Alabama 1996, s. 38. inne niż wojna (military operations other than war – MOOTW), 4 D.L. Dittmer, S.P. Dawkins: Deliberate Force: NATO’s operacje spoza artykułu V Traktatu Północnoatlantyckie- First Extended Air Operation. The View from AFSOUTH. go. B. Zdrodowski, M. Marszałek: Operacje pozawojenne Center for Naval Analyses, Virginia June 1998, s. 6. sił powietrznych. Warszawa 2002, s. 7.

przegląd sił powietrznych 71 NR 1/2013 doświadczenia

8 Przełomem okazało się wydarzenie z 28 sierpnia 1995 ze stref dyżurowania rozmieszczonych nad własnym te- roku, kiedy siły lądowe bośniackich Serbów ostrzelały rytorium (Stand-Off Jamming – SOJ), zakłócanie ze stref pociskami artyleryjskimi zatłoczony plac targowy w Sa- rozmieszczonych w styczności z przeciwnikiem (Close- rajewie zabijając 37 osób. R.C. Owen: Summary. W: R.C. -In/Stand-In Jamming – CIJ/SIJ) oraz zakłócanie w za- Owen: Deliberate Force. Case Study in Effective Air Cam - sięgu środków przeciwlotniczych w ramach bezpośred- paigning. Final Report of the Air University Balkans Air niej osłony lotnictwa uderzeniowego w korytarzach Campaign Study. Air University Press, Maxwell Air Force przelotu nad obszarem przeciwnika (En Route Jamming). Base, Alabama, January 2000, s. 483. J. Karpowicz, E. Cieślak: Lotnictwo wsparcia w sojusz- 9 M.O. Beale: Bombs over Bosnia. The Role of Airpower niczych działaniach powietrznych. Warszawa 2003, in Bosnia…, op.cyt., s. 35–36. s. 111. 10 Operacja „Provide Comfort” była prowadzona nad pół- 23 K. Dymanowski: Walka elektroniczna sił powietrznych nocnym Irakiem od marca 1991 do 31 grudnia 1996 przez Rzeczypospolitej Polskiej w operacjach reagowania kry - lotnictwo USA, Wielkiej Brytanii oraz Francji, aby po- zysowego. Rozprawa doktorska. AON, Warszawa 2011, wstrzymać siły irackie przed represjami wobec ludności s. 130. kurdyjskiej. W tym celu ustanowiono strefę zakazu lotów 24 Innym odpowiednikiem tego terminu stosowanym w li- powyżej 36 równoleżnika. M. Marszałek: Strefy zakazu teraturze przedmiotu jest preplanned SEAD, odnoszący lotów jako…, op.cyt., s. 125–127. się do zwalczania wcześniej rozpoznanych naziemnych 11 Operację „Southern Watch” rozpoczęto w sierpniu środków OP przeciwnika. J. Karpowicz: Problematyka 1992 roku nad południowym Irakiem, jako środek umoż- obezwładniania systemu obrony powietrznej w sojusz- liwiający monitorowanie przestrzegania przez Irak usta- niczych i amerykańskich dokumentach doktrynalnych. leń zawartych w Rezolucji Rady Bezpieczeństwa nr 688. Zeszyty Naukowe 2009 nr 1, WSOSP Dęblin 2009, Jej celem było powstrzymanie reżimu przed kontynuowa - s. 44–45. niem represji wobec szyitów. Lotnictwo USA, Wielkiej 25 M.A. Bucknam: Responsibility of Command, How UN Brytanii, Francji oraz Arabii Saudyjskiej zapobiegało and NATO Commanders Influenced Airpower over Bos- wszelkim wojskowym lotom irackich samolotów i śmigłow- nia. Air University Press, Maxwell Air Force Base, Ala- ców poniżej 32 równoleżnika, a od 1996 roku poniżej bama 2003, s. 180–181. 33 równoleżnika. M. Marszałek: Strefy zakazu lotów ja- 26 Ibidem, s. 181–182. ko…, op. cyt., s. 129. 27 R.L. Sargent: Aircraft Used in Deliberate Force. W: 12 B.S. Lambeth: Reflections on the Balkans Air Wars. R.C. Owen: Deliberate Force. Case Study…, op.cyt., Air Power History, Spring 2010, s. 35. s. 199. 13 R.M. Reed: Chariots of Fire: Rules of Engagement in 28 Ch. M. Campbell: The Deliberate Force Air Campaign Operation Deliberate Force. W: R.C. Owen: Deliberate Plan. W: R.C. Owen: Deliberate Force. Case Study…, Force. Case Study…, op.cyt., s. 412–413. op.cyt., s. 101. 14 M. Marszałek: Użycie lotnictwa NATO…, op.cyt., s. 21. 29 M. Marszałek: Użycie lotnictwa NATO w konflikcie bał- 15 M.J. Conversino: Executing Deliberate Force, 30 Au- kańskim…, op.cyt., s. 156. gust-14 September 1995. W: R.C. Owen: Deliberate 30 R.L. Sargent: Deliberate Force Tactics. W: R.C. Ow- Force. Case Study…, op.cyt., s. 135. en: Deliberate Force. Case Study…, op.cyt., s. 312. 16 M. Fiszer: Lotnictwo w osiąganiu celów strategicz- 31 R.L. Sargent, Deliberate Force Combat Air Assess- nych operacji militarnej. Rozprawa doktorska. AON, ment. W: R.C. Owen: Deliberate Force. Case Study…, Warszawa 2008, s. 279. op.cyt., s. 346. 17 M. Marszałek: Użycie lotnictwa NATO…, op.cyt., s. 25–26. 32 R. L. Sargent: Weapons used in Deliberate Force. W: 18 C. Kopp: 2K12 Kub/Kvadrat Self Propelled Air De- R.C. Owen: Deliberate Force. Case Study…,op.cyt., fence System/SA-6 Gainful. “Technical Report APA- s. 262–263. TR-2009-0701” July 2009. http://www.ausairpower.net/ 33 W czasie zwalczania naziemnych środków OP w ope- APA-2K12-Kvadrat.html racji „Deliberate Force” lotnictwo NATO odpaliło 33 ra- 19 R.L. Sargent: Deliberate Force Tactics. W: R.C.Owen: kiety AGM-88 w reżimie pracy preemptive oraz 27 w spo - Deliberate Force. Case Study…, op.cyt., s. 302. sób adaptacyjny (reactive employment). R.L. Sargent: 20 Ibidem, s. 299. Deliberate Force Tactics. W: R.C. Owen: Deliberate 21 D.L. Dittmer, S.P. Dawkins: Deliberate Force: NATO’s Force. Case Study…, op.cyt., s. 315. First Extended…., op.cyt., s. 22. 34 Oba samoloty wyposażono w te same zasobniki za- 22 W działaniach SEAD o charakterze dezorganizacyj- kłóceń elektronicznych AN/ALQ-99E. nym platformy powietrzne prowadzą zakłócanie naziem- 35 M. Marszałek: Użycie lotnictwa NATO w konflikcie bał- nych środków OP następującymi sposobami: zakłócanie kańskim…, op.cyt., s. 168–169.

72 przegląd sił powietrznych doświadczenia

ppłk w st. spocz. pil. mgr inż. Maciej Kamyk

Od da Vinci do Baumgartnera

Boże, nie opuść mnie. Tak pomyślał Felix Baumgartner, Austriak, tuż przed skokiem spadochronowym z wysokości 39 kilometrów, który wykonał pod koniec 2012 roku. Wydarzenie to śledził cały świat. US D o

przegląd sił powietrznych 73 NR 1/2013 doświadczenia

padochrony, zanim umożliwiły nam który przedstawia człowieka próbującego doznawanie przyjemności szybowa- zmniejszyć siłę upadku za pomocą dwóch dłu- nia i latania, były tylko urządzenia- gich płóciennych wstęg przymocowanych do S mi ratowniczymi. Nad ich rozwo- dwóch drążków, za które trzyma się rękami. jem pracowało wielu wynalazców i entuzjastów Chociaż powierzchnia spadochronu jest zbyt lotnictwa. Są to urządzenia, które spowalniają mała, aby wytworzyć efektywny opór tarcia ruch obiektu w atmosferze dzięki wytworzeniu powietrza, a drewniana rama zbyteczna, gdyż oporu lub, jak w wypadku spadochronów szybu- może stwarzać potencjalne zagrożenie, to re- jących, aerodynamicznej siły nośnej. Spado- wolucyjny charakter nowej koncepcji jest chrony zwykle są wykonywane z lekkiej, moc- oczywisty. nej tkaniny; początkowo był to jedwab, teraz Nieco później bardziej wyrafinowany spado- najczęściej to tkaniny sztuczne. chron został naszkicowany przez wszechstron- Aby urządzenie zostało zaklasyfikowane jako nego Leonarda da Vinci w jego Codex Atlanti- spadochron, musi spowolnić końcową, pionową cus datowanym na 1485 rok (fot. 1). Tutaj po- szybkość opadania obiektu minimum o 75 pro- wierzchnia spadochronu jest w lepszej proporcji cent. Dzielimy je ze względu na: do wagi skoczka. Czasza Leonarda była ciągle – przeznaczenie – na ratownicze, desantowe, otwarta dzięki naciągnięciu jej na drewnianą, treningowe, wyczynowe, zapasowe, towarowe kwadratową ramę, która zmienia kształt spado- oraz specjalne (np. spadochrony hamujące); chronu ze stożkowego na piramidalny. Nie wia- – system otwarcia – na urządzenia z samo- domo, czy na wynalazcę włoskiego miały czynnym systemem otwarcia, z wolnym syste- wpływ wcześniejsze projekty, ale mógł się on mem i systemem kombinowanym; dowiedzieć o tym pomyśle dzięki intensywnej – rozmieszczenie na skoczku – na plecowe, komunikacji ustnej między artystami – inżynie- piersiowe, siedzeniowe, plecowo-plecowe, ple- rami tamtych czasów. cowo-piersiowe; Możliwość wykonania piramidalnej konstruk- – właściwości aerodynamiczne – na spadochro- cji Leonarda z sukcesem przetestował w 2000 ny o małej sterowności, sterowane i szybujące. roku Brytyjczyk, Adrian Nicholas, i ponownie Zależnie od potrzeb są używane z rozmaitymi w 2008 roku inny skoczek. Według historyka ładunkami, ludźmi, żywnością, sprzętem, kap- technologii Lynna Biela, te stożkowe i pirami- sułami kosmicznymi lub bombami. dalne konstrukcje, o wiele lepiej pomyślane niż Spadochrony hamujące są używane, aby wcześniejsze pokazowe skoki ze sztywnymi pa- wspomóc zmniejszanie poziomej prędkości po- rasolami w Azji, stanowią początek spadochro- jazdów (samolotów, maszyn wyścigowych) albo nu, jaki znamy. do stabilizacji (przy skokach w tandemie lub Wenecki wynalazca Fausto Veranzio (1551– przez wahadłowiec przy lądowaniu). –1617) zapoznał się ze szkicem spadochronu da Vinci i postanowił skonstruować swój wła- Wczesny renesans sny. Utrzymał kwadratową ramę, ale zastąpił Najstarsze konstrukcje spadochronów poja- czaszę wypukłym, podobnym do żagla, kawał- wiają się w anonimowym rękopisie włoskiego kiem tkaniny, która, jak przypuszczał, zmniej- renesansu z 1470 roku, który znajduje się w Bri- sza skuteczniej prędkość opadania. Nowy opis tish Museum. Pokazano w nim wiszącego czło- spadochronu, który nazwał Homo Volans wieka, który trzyma się drążka krzyżaka przy- („Latający człowiek”), ukazał się w jego mocowanego do stożkowej czaszy. Jako zabez- książce o mechanice pt. Machinae Novae pieczenie służą cztery rzemienie biegnące od (1615 lub 1616 rok). końców drążków do pasa biodrowego. Powszechnie uważano, że w 1617 roku Ta konstrukcja to już znaczne usprawnienie Veranzio wprowadził w życie swój projekt urządzenia pokazanego na innym rysunku, i przetestował spadochron skacząc z St. Mark’s

74 przegląd sił powietrznych doświadczenia

Campanile w Wenecji. To wydarzenie udoku- mentował około trzydzieści lat później John Wilkins, założyciel i sekretarz londyńskiego Royal Society w swojej książce Mathematical Magick or, the Wonders that may be Performed by Mechanical Geometry, opublikowanej w Londynie w 1648 roku. Jednak pisał w niej o lataniu, a nie o spadochronach. Nie wspomina też o Fausto Veranzio ani o jakimś skoku ze spadochronem, nawet o żadnym takim wydarzeniu w 1617 roku. Ponadto, historia nie wyjaśnia, jak Veranzio zdołał wyjść z drewnianą ramą z wie- ży i ustawić ją do pozycji poziomej i znaleźć się pod nią bez odpowiedniego urządzenia. Nie ma żadnego dowodu, że ktoś kiedykolwiek przete- stował spadochron Veranzio.

XVIII i XIX wiek Nowoczesny spadochron wynalazł we Francji w późnych latach osiemnastego wieku Louis- -Sébastien Lenormand, który wykonał pierwszy zarejestrowany, publiczny skok w 1783 roku. Sporządził także szkic swojego urządzenia. Dwa lata później Lenormand wykonał kolejny tlanticus skok (fot. 2). Stworzył także nazwę parachute, łącząc przedimek para i chute. Angielskie okre- ode x A ślenie parachute (spadochron) pochodzi z francuskiego, a pierwotnie z greckiego, przedrostka słowa paracete, które znaczy chronić przed oraz francuskiego chute, czyli spadanie i jest hybry- z C I lustracja dowym słowem, które dosłownie znaczy chro- FOT. 1. Projekt spadochronu Leonarda da Vinci nić przed spadaniem. W 1785 roku Jean-Pierre Blanchard zademon- dochron odpowietrzany, który miał lepszą sta- strował spadochron jako sposób bezpiecznego bilność opadania. opuszczania balonu napełnionego gorącym powietrzem. W pierwszej demonstracji spadochro- Przed pierwszą wojną światową nu Blancharda wykorzystano psa. W 1793 roku W 1911 roku wykonano pomyślną próbę wynalazca miał okazję osobiście wypróbować z manekinem zrzuconym z wieży Eiffla. Jego urządzenie. Kiedy jego balon pękł w powietrzu, waga wynosiła 75 kilogramów, a ciężar spado- aby się uratować, użył spadochronu. chronu to 21 kilogramów. Linki między maneki- Dalszy rozwój spadochronu polegał na uczy- nem a spadochronem miały długość dziewięciu nieniu go bardziej kompaktowym. Pierwsze metrów. W następnym roku podczas demonstra- urządzenia wykonywano z tkanin naciągniętych cyjnego skoku z wieży zabił się Franz Reichelt. na drewnianą ramę. Później Blanchard zaczął Grant Morton, także w 1911 roku, wykonał składać wytrzymały i lekki jedwab. W 1797 ro- pierwszy skok ze spadochronem z samolotu Wri- ku André Garnerin (fot. 3) wykonał pierwszy ght Model B – w Venice Beach, stan Kalifornia. skok z takim spadochronem. Wymyślił też spa- Samolot pilotował Phil Parmalee. Spadochron

przegląd sił powietrznych 75 NR 1/2013 doświadczenia

Mortona był „wyrzucanego” typu, skoczek po opuszczeniu maszyny trzymał go w rękach. W tym samym roku rosyjski wynalazca, Gleb Kotielnikow, skonstruował pierwszy spadochron tornistrowy, chociaż Hermann Lattemann i jego żona Käthe Paulus skakali ze spadochronami za- pakowanymi do pokrowców w ostatnim dziesię- cioleciu XIX wieku. W 1912 roku na drodze w pobliżu Carskiego Sioła, zanim stało się częścią St. Petersburga, G. Kotelnikow z powodzeniem zademonstrował efekt hamujący spadochronu na samochodzie Russo-Balt, wynajdując tym samym spadochron hamujący. 1 marca 1912 roku kapitan US Army, Albert Leo Stevens, wykonał skok ze spadochronem z samolotu z pchającym śmigłem (Benoist, lecą- cym nad Jefferson Barrack, St. Louis). W tym skoku użył spadochronu „zapakowanego”, w którym jego czasza była umieszczona w po- krowcu na ciele skoczka. Fot. 2. Louis-Sébastien Lenormand skacze z wieży obserwatorium w Montpellier – 1785 rok Pierwsza wojna światowa W czasie pierwszej wojny światowej po raz pierwszy spadochronu użyli obserwatorzy kieru- jący ogniem artylerii z balonów obserwacyjnych na uwięzi. Były to kuszące cele dla myśliwców przeciwnika, chociaż trudne do zniszczenia z powodu silnej obrony przeciwlotniczej. Ponieważ były bardzo niebezpieczne ze względu na groźbę zapłonu wodoru wypełniającego ich powłoki, to znajdujący się w nich obserwatorzy mogli je opuszczać za pomocą spadochronów, gdy tylko zobaczyli samolot przeciwnika. Wtedy personel naziemny próbował odzyskiwać balony i wy- puszczał z nich wodór. Główna część spadochronu była w torbie za- wieszonej pod balonem, a obserwator miał tylko biodrową uprzęż, przymocowaną do głównego spadochronu. Kiedy załoga balonu wyskakiwa- ła, główna część spadochronu była wyciągana z pokrowca przez biodrową uprząż, najpierw linki, a potem czasza główna. Ten typ spadochronu był wykorzystywany na

w. autor nieznany (2) nieznany autor Xi x w. z końca ilustracja dużą skalę przez niemieckie załogi balonów ob- Fot. 3. Pierwsze użycie spadochronu serwacyjnych, a później przez Brytyjczyków bezramowego przez André Garnerina i Francuzów. Mimo że dobrze się sprawdzał

76 przegląd sił powietrznych doświadczenia

w balonach, to z różnym rezultatem był używa- ką, ale to rozwiązanie zawodziło, kiedy samolot ny przez Niemców w samolotach, gdzie pokro- wpadł w korkociąg. W 1919 roku Leslie Irvin wy- wiec czaszy znajdował się za plecami pilota. myślił i z powodzeniem przetestował spadochron, W wielu sytuacjach to rozwiązanie nie działa- który pilot mógł otworzyć po opuszczeniu maszy- ło dobrze, ponieważ linki spadochronu spląty- ny. Stał się pierwszym człowiekiem, który wyko- wały się z samolotem. Chociaż pewni sławni nał zaplanowany skok ze spadochronem z samolo- piloci niemieccy uratowali się dzięki temu tytu na tak zwane wolne otwarcie. powi spadochronu, włącznie z Hermannem Firma Air Chute Company w swojej broszu- Göringiem, to nie były one używane masowo rze opisuje Williama O’Connora jako pierwsze- przez załogi Sprzymierzonych w maszynach go człowieka, któremu 24 sierpnia 1920 roku „cięższych niż powietrze”. Uważano wówczas, w Mc Cook Field, w pobliżu miasta Dayton, że jeśli pilot będzie miał spadochron, to wysko- uratował życie spadochron Irvina. Inny skok ra- czy z samolotu, kiedy zostanie trafiony, a nie bę- tujący życie wykonał w Mc Cook Field oblaty- dzie usiłował go ratować. wacz por. Harold H. Harris 20 października W Wielkiej Brytanii Everard Calthrop, inżynier 1922 roku. Wkrótce po tym skoku dwaj reporte- kolejowy i hodowca koni arabskich, zbudował rzy gazety z Dayton zaproponowali utworzenie i sprzedawał przez swoją firmę Aerial Patents Caterpillar Club dla tych, którzy wykonali z po- Company spadochron brytyjski. Thomas Orde- wodzeniem skok ze spadochronem z niespraw- -Lees, znany jako Mad Major, pokazał, że spado- nego samolotu. chrony mogą być z powodzeniem używane na ma- W 1924 roku Gleb Kotielnikow stał się pierw- łej wysokości. Wyskoczył z londyńskiego Tower szym spadochronia- Bridge, co przyczyniło się do korzystania ze spa- rzem, który zastoso- dochronów przez brytyjskie Royal Flying Corps. wał miękki pokrowiec Pierwszy szeroko używa- W 1911 roku Solomon Lee Van Meter Jr., spadochronu zamiast ny spadochron wynalazł z Lexington Kentucky, przedstawił spadochron sztywnego pojemnika. Štefan Banič ze Słowacji. plecakowy i w 1916 roku otrzymał na niego pa- Od 1927 roku kilka Opatentował go w 1913 ro- tent. Jego niezależne urządzenie zaprezentowało krajów eksperymento- ku. Georgia Broadwick to rewolucyjny mechanizm otwierania spadochronu wało ze spadochrona- pierwsza kobieta, która wy- – linkę wyzwalającą – która pozwalała pilotowi mi do zrzucania żoł- konała skok ze spadochro- otworzyć go dostatecznie daleko od niesprawnej nierzy. Już w 1931 ro- nem z samolotu nad Los maszyny. ku utworzono, po Angeles. W 1918 roku niemieckie siły powietrzne stały pewnej liczbie ekspe- się pierwszymi na świecie, które wprowadziły rymentalnych skoków, spadochron standardowy. Mimo iż wyposażyły radzieckie wojska powietrznodesantowe. W 1930 swoich pilotów w spadochrony, to ich niezawod- roku pierwsze radzieckie masowe skoki zapocząt- ność była stosunkowo niska. W wyniku tego wie- kowały rozwój sportu spadochronowego w Związ- lu pilotów zginęło po ich użyciu, między innymi ku Radzieckim. takie asy, jak oberleutnant Erich Lowenhardt, Do drugiej wojny światowej w niektórych kra- który wyskoczył na wysokości 3700 metrów, po jach stworzono duże oddziały spadochronowe, przypadkowym zderzeniu z innym samolotem których użyto w bitwach o Hagę, Kretę (1941 r.) niemieckim, oraz Fritz Rumey testujący spado- oraz w 1944 roku w Holandii podczas operacji chron w 1918 roku, który zawiódł na wysokości „Market Garden”, która była kompletnym niepo- 910 metrów. wodzeniem, ale jednocześnie największą opera- cją desantową, jaką kiedykolwiek wykonano. Po wojnie Z kolei załogi samolotów rutynowo wyposażano Początkowo próbowano używać spadochrony w spadochrony, aby mogły ich użyć w sytu- z otwierającą je i przymocowaną do samolotu lin- acjach awaryjnych.

przegląd sił powietrznych 77 NR 1/2013 doświadczenia

Spadochrony hamujące po raz pierwszy uży- dynczych warstw trójkątnych klinów z tkanin. ły radzieckie samoloty na Arktyce w 1937 ro- Niektórzy spadochroniarze nazywają je czasza- ku. Wspierały one słynne wyprawy polarne, mi meduzowymi, gdyż są podobne do tych na przykład pierwszą dryfującą stację North zwierząt. Pole-1. Spadochron tego typu umożliwiał bez- Pierwsze okrągłe czasze spadochronów mia- piecznie lądowanie na krach mniejszej wielko- ły płaski, okrągły kształt i były niestabilne ści. Obecnie wiele samolotów, głównie bojo- z powodu oscylacji. Dlatego zastosowano wych, wykorzystuje je do skrócenia dobiegu otwór w wierzchołku czaszy (kominek), który (fot. 4). pomaga w wyjściu części powietrza, co zmniejsza oscylacje. Wiele konstrukcji wojskowych Typy spadochronów zaadoptowało stożkową albo paraboliczną cza- Dzisiejsze spadochrony podzielono na dwie szę z powiększonymi brzegami – taki jest spa- grupy – z opadającymi i wznoszącymi czasza- dochron używany w US Army T-10. Okrągły mi. Inne spadochrony, wśród nich nieeliptyczne, spadochron bez żadnych otworów jest bardziej skłonny do oscylacji i zatem nie jest uważany za sterowalny. Dużą prędkość postępową (5–10 km/godz.) Inne modele i sterowanie można osiągnąć dzięki zastosowaniu szczelin w pewnych tylnych częściach cza- Taśmowe i pierścieniowe czasze spadochronów są po- szy (klinach) i skracaniu czterech linek. Tym dobne do konstrukcji okrągłych i przeznaczone do uży- samym uzyskujemy niewielką zmianę kształtu cia przy szybkościach naddźwiękowych. Spadochron czaszy tak, aby powietrze mogło uciekać z tyl- konwencjonalny pękłby natychmiast przy otwarciu przy nej części czaszy, co zmniejsza prędkość postę- takich szybkościach. Spadochrony taśmowe mają okrą- pową. Zakręty są wykonywane przez zmianę głe czasze, ale aby zmniejszyć ciśnienie powietrza, czę- kształtu brzegów czaszy – nadają spadochrono- sto są z dużym otworem w centrum. Czasami pierścień wi większą prędkość z jednej strony czaszy niż jest podzielony na taśmy z przymocowanymi do nich lin- drugiej. To daje skoczkom możliwość sterowa- kami, aby odprowadzić jeszcze więcej powietrza. Te du- nia spadochronem, pozwala unikać przeszkód że otwory obniżają nacisk powietrza na spadochron, więc i ustawiać się przodem pod wiatr, aby zmini- nie pęka albo nie rozrywa się w czasie otwarcia. Spado- malizować prędkość postępową w locie i pod- chrony taśmowe wykonane z kevlaru są używane do zrzu- czas przyziemienia. tu bomb atomowych, takich jak B61 i B83. Krzyżowe (kwadratowe) typy Charakterystyczne cechy konstrukcyjne spa- dochronów zmniejszają ich oscylację (huśta- nie) i występowanie gwałtownych skrętów szybujące producenci zaliczyli do opadających. w czasie opadania. Tę technologię użyła Niektóre nowoczesne spadochrony, zaklasyfiko- US Army w następcy spadochronów T-10 wane jako skrzydła półsztywne, mogą wykony- – w programie Advanced Tactical Parachute wać manewry i kontrolowane opadanie, ale ła- System (ATPS). Czasza ATPS jest bardzo mią się po uderzeniu w ziemię. zmodyfikowaną wersją krzyżową i ma kwadra- Spadochrony okrągłe są urządzeniami czysto towy kształt. Spadochron ATPS (T-11) zmniej- hamującymi. W przeciwieństwie do spado- sza szybkość opadania o 30 procent, z 6,4 do chronów szybujących nie wytwarzają żadnej 4,8 m/sek. Jest tak zaprojektowany, aby miał siły nośnej i są używane przez wojsko w sytu- średnią szybkość opadania o 14 procent mniej- acjach awaryjnych oraz do zrzutów ładunków. szą niż T-10D. Dzięki temu mniej skoczków Mają duże kopulaste czasze wykonane z poje- odnosi kontuzje. Redukcja szybkości przy ze-

78 przegląd sił powietrznych DOśWIADCZENIA maciej wolański maciej fot. 4. mig-29 skraca drogę lądowania przez otwarcie spadochronu hamującego tknięciu się z ziemią zmniejsza energię uderze- nier NASA opatentował wiele elementów stero- nia prawie 25 procent. wania różnymi rodzajami statków powietrznych. W 1948 roku wymyślił skrzydło miękkie. Jego typy pierścieniowe z obniżanym marzeniem było skonstruowanie statku powietrz- wierzchołkiem czaszy nego, który pozwoliłby wielu ludziom, bez du- Mają okrągłą czaszę z linką przymocowaną żych nakładów finansowych, odbywać loty. do jej szczytu. Typ ten został skonstruowany NASA testowała skrzydło Rogallo, nazywane przez Francuza – Pierre’a Marcela Lemoigne’a, teraz paraskrzydłem, na wysokości ponad niekiedy nosi nazwę Para-Commander – od na- 200 tysięcy stóp, przy prędkości ponad 3 ma- zwy pierwszego modelu. Linka, połączona chów i próbowała rozwiązać problem wyhamo- z wierzchołkiem czaszy, po pociągnięciu zmie- wania prędkości kapsuły kosmicznej podczas nia okrągły kształt, co czyni go bardziej pła- powrotu z orbity na ziemię. W 1960 roku rozpo- skim, w kształcie soczewki. częła testy paraskrzydła wyposażonego w ramę Niektóre konstrukcje mają usuniętą z wierz- i napęd, ale w 1967 roku zaprzestała ich na chołka tkaninę, tworząc otwór, przez który po- rzecz spadochronów o okrągłej czaszy. Dzięki wietrze może wyjść, nadając czaszy specyficzną temu z pomysłu skrzydła Rogallo mogli skorzy- geometrię. Zmniejsza to też poziomy opór po- stać niezależni projektanci na całym świecie. wietrza z powodu ich płaskiego kształtu, a kiedy Płaty Rogallo były wykorzystywane przez jest stosowany wraz z tylnymi szczelinami, mo- pionierów lotniarstwa do odrywania się od zie- że znacznie zwiększyć poziomą szybkość. mi za pomocą holu lub siły własnych nóg. Bu- dowali oni swoje lotnie z bambusa, polietylenu skrzydło rogallo i inne typy i taśmy samoprzylepnej. Pod takim skrzydłem Francis Rogallo, wynalazca skrzydeł mięk- wisiało się na rękach – dlatego też angielska na- kich, jest uznany za ojca lotniarstwa. Ten inży- zwa lotniarstwa hang-gliding.

przegląd sił powietrznych 79 NR 1/2013 doświadczenia

Spadochroniarstwo sportowe eksperymento- się w poziomie. Istnieje możliwość sterowania za wało, między innymi, ze skrzydłem Rogallo. pomocą linek i uchwytów sterowniczych. Obec- Były to prawie zawsze próby zwiększenia szyb- nie występuje bardzo dużo różnych typów czasz kości postępowej i zmniejszenia szybkości lądo- spadochronów szybujących. Różnice konstruk- wania oferowanych wtedy przez inne opcje. cyjne wynikają z przeznaczenia danej czaszy, Rozwój spadochronu szybującego i następnie natomiast różne rozmiary dają możliwość dopa- wprowadzenie slajdera spowalniającego jego sowania spadochronu do wagi skoczka (fot. 5). otwarcie ograniczyły liczbę eksperymentów Do budowy czasz używa się niskoprzewiew- w sporcie spadochronowym. A budowa twar- nych lub całkowicie nieprzewiewnych tkanin, lub dych spadochronów też jest trudna. stosuje się jedne i drugie. Są to materiały wyko- Taśmowe i pierścieniowe czasze spadochronów nane z włókien sztucznych, co pozwala zmniej- są podobne do konstrukcji okrągłych i przezna- szyć ich masę i objętość, a zwiększyć wytrzyma- czone do użycia na szybkościach naddźwięko- łość i trwałość spadochronu. Czasza ma dwie po- wych. Spadochron konwencjonalny pękłby wierzchnie (warstwy) górną i dolną, zbudowane natychmiast przy otwarciu na takich szybko- z pasów tkaniny. Górna powierzchnia jest zszyta ściach. Spadochrony taśmowe mają okrągłe z dolną w tylnej części czaszy, co tworzy tak czasze, ale aby zwaną krawędź spływu skrzydła. W przedniej zmniejszyć ciśnienie części czaszy (krawędź natarcia) znajdują się Spadochrony główne po- powietrza, często są wloty powietrza, dzięki którym w czasie lotu czątkujących spadochro- z dużym otworem czasza jest napełniana powietrzem, usztywniając niarzy zwykle są otwierane w centrum. Czasami w ten sposób konstrukcję aerodynamicznie. We- za pomocą liny desantowej pierścień jest podzie- wnątrz znajdują się przegrody (profile aerodyna- przymocowanej do samolo- lony na taśmy z przy- miczne, żebra). Łączą one górną i dolną war- tu. W tej konfiguracji nastę- mocowanymi do nich stwę, tworząc komory spadochronu, i mają puje szybkie, stabilne i pew- linkami, aby odpro- kształt aerodynamicznego profilu umożliwiają- ne otwarcie urządzenia. wadzić jeszcze więcej cego wytwarzanie siły nośnej. Jeśli są wykonane powietrza. Te duże z takiej samej tkaniny, mają otwory, które po- otwory obniżają na- zwalają wyrównywać ciśnienie wewnątrz czaszy, cisk powietrza na spa- jeśli nie, to użyty materiał charakteryzuje się dochron, więc nie pęka on albo nie rozrywa się bardzo dużą przewiewnością. w czasie otwarcia. Spadochrony taśmowe wyko- Linki nośne utrzymują skoczka pod czaszą oraz nane z kevlaru są używane do zrzutu bomb ato- ustawiają skrzydło pod odpowiednim kątem (za- mowych, takich jak B61 i B83. klinowania) do opływających je strug powietrza. Wykonywane jest to dzięki różnym długościom li- Typy szybujące nek nośnych, które są podczepione równomiernie Najnowocześniejsze spadochrony są płatami do dolnej powierzchni skrzydła w miejscach łą- samonapełniającymi się powietrzem (ram-air), czeń płatów i przegród nośnych. Rozpoczynając które umożliwiają sterowanie szybkością i kie- od krawędzi natarcia, linki są coraz dłuższe, co runkiem lotu, podobnie jak lotnie. powoduje, że krawędź spływu jest wyżej. Spadochron szybujący, zwany także latającym Najczęściej na jednej przegrodzie nośnej mo- skrzydłem, spadochronem tunelowym lub po cuje się cztery linki, które tworzą tak zwane gru- prostu skrzydłem, potrafi dzięki swojej budowie py, zaczynając od krawędzi natarcia i najbliżej wytwarzać siłę nośną, która unosi go w powie- krawędzi spływu. Idąc w dół linki z dwóch grup trzu, w odróżnieniu od spadochronu okrągłego, łączą się w jedną główną, tworząc tak zwaną ka- który wytwarza głównie opór. Czasza służy do skadę, która jest podłączana do przedniej taśmy spowolnienia prędkości pionowej skoczka, a tak- nośnej, kaskadę następnych dwóch linek pod- że daje możliwość znacznego przemieszczania czepia się do taśmy tylnej.

80 przegląd sił powietrznych doświadczenia

Pierwszy skok próbny z latającym skrzydłem Czasami pilocik nie generuje wystarczającej wykonał skoczek US Navy, Joe Cromwell. siły, aby wyciągnąć zatyczkę lub osłonę spadochronu. Przyczyną może być to, że znajdzie się urządzenia otwierające w strefie zawirowań powietrza wytwarzanych Spadochrony zapasowe mają urządzenie przez skoczka, zatyczka jest zbyt ciasno zamo- otwierające spadochron (ripcord), skonstru- cowana, co może powodować nieotwarcie się owane przez Theodore Mościcki. Nowoczesne spadochronu głównego i konieczne jest użycie spadochrony główne, używane przez spado- zapasowego. chroniarzy sportowych, mają ręczne uwalnia- nie – pilocika spadochronu wyciągającego. Je- Spadochrony szybujące go głównym zadaniem jest wyciągnięcie Spadochrony latające skrzydła można podzie- osłonki ze złożoną w niej czaszą, wyplecenie lić w zależności od kształtu czasz na dwa rodza- linek i ściągnięcie osłonki z czaszy. Pilocik je: prostokątne albo stożkowe. Te pierwsze po- jest zbudowany z części górnej, uszytej z ni- tocznie są nazwane kwadratowymi, drugie skoprzewiewnej lub nieprzewiewnej tkaniny eliptycznymi. Obecnie występuje bardzo dużo oraz z części dolnej, wykonanej z siatki o du- różnych typów czasz spadochronów szybują- żej przepuszczalności powietrza. Są dwa ro- cych. Różnice konstrukcyjne wynikają z prze- dzaje pilocików. znaczenia danej czaszy, różne rozmiary nato- Pilocik sprężynowy ma sprężynę, której ce- miast dają możliwość dopasowania spadochronu lem jest jak najdalsze odrzucenie go od po- do wagi skoczka. krowca i wydostanie się z zawirowań znajdują- Przykładowe typy czasz: cych się za spadającym skoczkiem. Używa się – szkolne – bardzo bezpieczne, duże (po- go w spadochronach otwieranych ręcznie wierzchnia 25–30 metrów kwadratowych), dzie- uchwytem lub liną desantową. W spadochronie więcio- i siedmiokomorowe. Charakteryzują się złożonym do skoku znajduje się pilocik miękki. bardzo małą prędkością opadania, małą zwrot- Jest on w kieszonce na zewnątrz pokrowca i zo- nością i praktycznie są niemożliwe do przecią- staje wyrzucany ręcznie przez skoczka. Jego gnięcia; dodatkowym zadaniem jest otwarcie pokrowca – do celności lądowania – duże, powolne cza- spadochronu głównego. sze (powierzchnia 23–27 metrów kwadrato- Urządzenie otwierające spadochron składa się wych), siedmiokomorowe. Pozwalają na precy- z uchwytu przymocowanego do uprzęży spado- zyjne lądowania, mają możliwość stabilnego chronu, z którym jest połączona stalowa linka opadania w pionie; zakończona zawleczką (czasami kilkoma). Po – ogólnego zastosowania – najliczniejsza gru- pociągnięciu za uchwyt linka wyciąga zatyczki pa czasz dla skoczków preferujących spokojne pokrowca mieszczącego pilocik i wtedy stru- szybowanie. Świetnie nadają się na pokazy i do mień powietrza albo sprężyna otwiera go i wy- skoków w ograniczony teren. Są średniej wiel- rzuca tę małą czaszę, przymocowaną do osłony kości (powierzchnia 13–21 metrów kwadrato- zawierającej czaszę główną i ściąga ją, dzięki wych), najczęściej siedmiokomorowe; czemu zostaje ona uwolniona. – kanapowe, tak zwane CRW – małe i średnie Są różne wersje urządzeń otwierających spa- czasze (powierzchnia 12–24 metrów kwadrato- dochron, ale opisany system jest najpowszech- wych), siedmiokomorowe. Charakteryzują się niej stosowany. Niekiedy pilocik może się za- wzmocnioną budową potrzebną w wypadku plątać z główną czaszą spadochronu. Dlatego skoków na CRW. Często przeznaczone tylko do w spadochronie zapasowym pilocik po wycią- małych opóźnień; gnięciu czaszy głównej oddziela się od niej – tandemowe – bardzo duże (powierzchnia i często jest gubiony podczas otwarcia spado- 39–50 metrów kwadratowych) do skoków z pa- chronu zapasowego. sażerem, dziewięciokomorowe;

przegląd sił powietrznych 81 NR 1/2013 doświadczenia

– szybkie – małe i bardzo małe czasze (po- akcjach. W ostatnich latach opracowano nowy wierzchnia 9–18 metrów kwadratowych) o ob- sposób wyliczania wskaźnika obciążenia czaszy, rysie prostokątnym lub eliptycznym. Zwrotne, uzależniony dodatkowo od użytej tkaniny i stopnia najczęściej dziewięciokomorowe, wykonane eliptyczności Planform Factor (Pf.), stosowany z tkaniny nieprzewiewnej. Wymagają dużej w instrukcjach czasz AERODYNE Int. umiejętności sterowania. Dają możliwość dłu- Dana powierzchnia w tabeli danych jest pro- gich i efektownych lądowań; ponowana przez producenta, uwzględnia ona – ekstremalne – bardzo małe (powierzchnia nie tylko wagę, ale i stopień doświadczenia. Me- 5–11 metrów kwadratowych), siedmio- i dzie- toda ta stała się podstawą do uporządkowania więciokomorowe, niesamowicie szybkie i zwrot- pewnych pojęć i innego spojrzenia na klasyfika- ne. Wymagają bardzo uważnego latania, dla cję czasz i tego, kto może ją używać. skoczków o bardzo dużych umiejętnościach; Typowe obciążenie powierzchni nośnej czasz – średniej klasy czasze (zapasowe, BASE i do dla szkolonych adeptów spadochroniarstwa na celności lądowania) – zwykle prostokątne. Nato- dokładność lądowania i skoczków z budynków miast wysokiej klasy latające skrzydła mają nie- mostów, wież itp.(BASE) wynosi kilogram na znacznie zwężony kształt na krawędziach natar- metr kwadratowy albo mniej. Najwięcej skocz- cia i spływu i są nazywane eliptycznymi. ków sportowych skacze (lata) z obciążeniami Czasami zwężenie występuje na krawędzi natar- czasz 1,35 kilograma na metr kwadratowy, ale cia (przód), niekiedy na krawędź spływu (tył); wielu z nich, którzy są zainteresowani dokładnym – eliptyczne – zwykle są używane przez spa- lądowaniem, ma czasze z większym obciąże- dochroniarzy sportowych. Często mają mniej- niem. Profesjonalni skoczkowie skaczą z czasza- sze, ale liczniejsze komórki z tkaniny i bardziej mi o obciążeniu od 3,9 do ponad 4,5 kilograma spłaszczony profil. Ich czasze mogą być od lek- na metr kwadratowy. Profesjonalni skoczkowie ko eliptycznych do wysoce eliptycznych – w za- testowi lądują z czaszami o obciążeniu większym leżności od wielkości zwężenia czaszy, co jest od pięciu kilogramów na metr kwadratowy. często wskazówką, która mówi o reakcji czaszy Spadochrony szybkie, takie jak Velocity, VX, na sterownicze czynności dla danego obciążenia XAOS i Sensei, przyczyniły się do narodzin no- skrzydła i poziomu doświadczenia wymagane- wej gałęzi sportu spadochronowego – pilotowa- go, aby sterować nią bezpiecznie. nia czaszami (Canopy Piloting), czyli swoopin- Prostokątne konstrukcje spadochronu wygląda- gu. W swoopingu (lot nurkowy, pikowanie, na- ją jak kwadratowe, nadmuchiwane powietrzem lot), czyli efektownym lądowaniu, jest materace z otwartymi przednimi skrajami. Są wykorzystywana duża prędkość postępowa spa- bezpieczniejsze w eksploatacji, ponieważ są dochronu (czaszy). Nowoczesne spadochrony mniej skłonne do gwałtownego opadania po sto- typu latające skrzydło (nieduże, okrągłe, jak w sunkowo niewielkich ruchach sterowniczych, filmach wojennych) umożliwiają przyspieszenie zwykle latają z niższymi obciążeniami skrzydła tuż przed lądowaniem. Skoczek na odpowied- na metr kwadratowy powierzchni i szybują wol- niej wysokości rozpoczyna manewr pikowania z niej. Typowo mają mniejszą doskonałość. obrotami i osiąga dużą prędkość opadania i tuż nad ziemią wyrównuje lot (wyprowadza spado- Dobór spadochronu chron). Umożliwia mu to osiągnięcie dużej Obciążenie powierzchni nośnej spadochronów prędkości poziomej oraz pokonanie dużej odle- jest mierzone podobnie jak w wypadku samolotu. głości. Jest to widowiskowe, dynamiczne lądo- Waga skoczka + ekwipunek/powierzchnia czaszy wanie – niestety dość trudne i niebezpieczne. = wskaźnik obciążenia. Im wskaźnik jest mniejszy, Pilotowanie czaszy jest rozgrywane w trzech tym czasza jest spokojniejsza i wolniejsza w ma- konkurencjach: Distance: (najdłuższy dy- newrach. Jeśli wskaźnik jest większy, to czasza stans), Speed (największa prędkość), Accuracy staje się bardziej nerwowa i gwałtowniejsza w re- (dokładność).

82 przegląd sił powietrznych doświadczenia

Innym sposobem oceny spadochronu jest wy- dłużenie płata; mierzy się go w taki sam sposób jak skrzydła samolotu, zatem wydłużenie skrzydła samolotu lub szybowca to stosunek jego rozpiętości do średniej cięciwy geometrycz- nej. Spadochrony o niskim wydłużeniu (np. 1,8) są stosowane w konkurencji lądowania precyzyjnego. Popularne spadochrony tego typu to na przykład Jalbert (teraz NAA) Para-Foils i se- ria Johna Eiffa Challenger Classics. Natomiast spadochrony o małym wydłużeniu płata są niezmiernie stabilne, lecz ich wadą jest stromy tor szybowania. Spadochrony o średnim wydłużeniu płata (np. 2,1) szeroko są używane jako zapasowe, BASE i charakteryzują się dużą pewnością otwarcia. Większość spadochronów o średnim wydłużeniu ma siedem komór. Spadochrony o dużym wydłużeniu płata mają płaskie tory szybowania, ale najmniej przewidy- walne otwarcia. Ich wydłużenie płata wynosi nie więcej niż 2,7. Typowo mają dziewięć albo więcej komór.

Latające skrzydła fot. 5. Spadochrony szybujące są pomocne To główne typy spadochronów używane w lądowaniu skoczka w określonym miejscu przez skoczków (skydivers). Są tak skonstru- szopa maciej owane, aby otwierały się łagodnie. Początkowe nadmiernie szybkie ich otwarcie spowalnia slajder, wykonany z tkaniny spadochronowej, który Zależności ma kształt prostokąta z okutymi na rogach me- talowymi oczkami (pierścienie). Przechodzą Mniejsze spadochrony latają szybciej z tym samym ob- przez nie wszystkie linki spadochronu. Taka bu- ciążeniem czaszy niż duże, a eliptyczne reagują szybciej dowa slajdera gromadzi linki w cztery grupy. na działania sterownicze. Dlatego małe konstrukcje elip- Przednią lewą i prawą oraz tylną lewą i prawą. tyczne często są wybierane przez doświadczonych skocz- Linki sterownicze przechodzą przez tylne pier- ków dla emocjonującego latania. Szybkie eliptyczne ścienie slajdera. czasze wymagają dużo większych umiejętności i do- Tak zbudowany i zamontowany slajder pod- świadczenia. Są też znacznie niebezpieczniejsze do lą- czas otwierania znajduje się pod czaszą i stawia- dowania. Błędy lub nawet niewielkie niesprawności tych jąc opór aerodynamiczny utrzymuje ją ściśniętą. spadochronów mogą mieć dużo poważniejsze skutki niż W miarę otwierania prędkość spadania i opór na w wypadku czasz kwadratowych. Latanie na bardzo ob- slajderze maleją, co powoduje ześlizgiwanie się ciążonych eliptycznych czaszach jest główną przyczyną go w dół po linkach, pozwalając czaszy swo- wypadków, chociaż programy zaawansowanego szkole- bodnie się napełnić. nia pomagają zmniejszyć to niebezpieczeństwo. Konstrukcja spadochronu nadal ma znaczący wpływ na szybkość jego otwarcia. Szybkości otwarcia nowoczesnych spadochronów sporto-

przegląd sił powietrznych 83 NR 1/2013 doświadczenia

wych znacznie się różnią. Większość otwiera jeszcze mniejsze prawdopodobieństwo awarii się gładko, ale niektórzy zawodnicy wolą zapasowego spadochronu. To stwarza jeszcze otwarcie gwałtowniejsze. Otwieranie z reguły mniejsze prawdopodobieństwo podwójnej awa- jest chaotyczne. Szybkie otwarcie może się rii, chociaż możliwość awarii spadochronu zdarzyć nawet z dobrze zachowującymi się głównego, który nie może zostać odrzucony, czaszami. Otwarcie może nawet być tak szyb- powodując zaplątanie z zapasowym, to bardzo kie, że skoczek dozna obrażeń albo nawet zgi- realne ryzyko. nie. Zmniejszenie powierzchni czaszy redukuje W USA liczba wypadków śmiertelnych jest opór powietrza. na poziomie około 1 na 80 tysięcy skoków. Najwięcej kontuzji i przypadków śmiertelnych Bezpieczeństwo w sporcie spadochronowym zdarza się podczas Spadochron zawsze starannie jest składany al- użycia w pełni funkcjonalnego spadochronu bo „spakowany” – ma to gwarantować, iż za- głównego, ponieważ skoczek popełnił błąd wsze się otworzy. Skok z niezłożonym prawidło- w czasie lotu. Kończy się to szybkim uderze- wo spadochronem może się skończyć nawet niem w ziemię lub w przeszkodę, czego można śmiercią jego użytkownika. W USA i wielu roz- było uniknąć, albo kolizją z innym skoczkiem winiętych krajach awaryjne i zapasowe spado- w powietrzu. chrony są układane przez sztukmistrzów, którzy muszą być wyszkoleni i certyfikowani według Awarie ustalonych norm. Skoczkowie sportowi szkolą Spadochrony są w zasadzie bardzo bezpiecz- się w układaniu własnych spadochronów i zane, ale jak wszystkie mechanizmy mogą ulegać zwyczaj sami wykonują tę czynność. awariom. Specyficzne awarie spadochronów to: Spadochrony mogą nie zadziałać w kilku – twardy uchwyt – nie można wyciągnąć pilo- przypadkach. Błędy mogą być od mniejszych, cika-uchwytu; takich które można poprawić w czasie lotu i wy- – zgubiony uchwyt – podczas otwierania gu- lądować, do katastrofalnych, wymagających bisz uchwyt wyzwalający, uchwyt pilocika i nie odłączenia spadochronu głównego za pomocą możesz go znaleźć na swoim miejscu lub znaj- systemu trzypierścieniowego, co pozwoli uru- duje się on w kieszeni pilocika albo podczas chomić spadochron zapasowy. Skoczkowie za- skoku wypadł z kieszonki; opatrują się też w małe barometryczne kompute- – przyssanie – nie jest to awaria, lecz nieod- ry (AAD albo automatyczne aktywowane powiednie postępowanie może do niej dopro- urządzenie, takie jak Cypres, FXC albo Vigil), wadzić; które samoczynnie otwierają spadochron zapa- – holowanie pilocika – za skoczkiem ciągnie sowy, jeśli skoczek nie otworzył go na wstępnie się wypełniony lub niewypełniony pilocik. Pro- zaprogramowanej wysokości. ces otwarcia jest zablokowany; Dokładne dane są trudne do oszacowania, – podkowa – pilocik lub taśma łącząca zacze- ale w przybliżeniu jedno na tysiąc otwarć spa- piły o ciebie lub twoje wyposażenie. Ciągniesz dochronów głównych nie jest prawidłowe za sobą wypełniony lub niewypełniony pilocik. i urządzenie takie musi być odrzucone. Spado- Otwarcie jest zablokowane; chrony zapasowe są układane i otwierane ina- – zamknięta osłonka – kicha (czasza) pozo- czej. Są też skonstruowane w bardziej konser- staje w osłonie; watywny sposób i budowane oraz testowane – zawiązanie czaszy – „grucha” – czasza wy- według bardziej wymagających standardów. szła z osłony, nie widzisz rozłożonego slidera, Czyni je to bardziej godnymi zaufania niż spa- czasza jest zawiązana na poziomie stabilizatorów; dochrony główne. Jednak najważniejszą zaletą – zerwanie – wyczepienie taśmy nośnej, bezpieczeństwa jest małe prawdopodobieństwo w czasie otwarcia urwała się lub wyczepiła jed- wystąpienia ważnej awarii pomnożone przez na z taśm nośnych;

84 przegląd sił powietrznych doświadczenia

– przedłużające się otwarcie czaszy – długie od kapsuły. Trzydzieści sekund po skoku prze- otwarcia mogą być właściwością niektórych kroczył prędkość dźwięku i leciał z tą szybkością czasz spadochronów; przez pół minuty. Spadał swobodnie przez 4 mi- – slajder w połowie linek – podczas otwiera- nuty i 22 sekundy, pokonując prędkość dźwięku. nia spadochronu slajder zatrzymał się w poło- Wylądował bezpiecznie ze spadochronem po wie linek; 9 minutach i 3 sekundach na pustyni w Nowym – przejście linek nad czaszą – „kalafior” – po Meksyku w pobliżu Roswell. otwarciu spadochronu jedna lub kilka linek Austriakowi nieoficjalnie udało się pobić przechodzi przez czaszę i powoduje jej deforma- cztery rekordy – najwyższy lot załogowy balo- cję (najczęściej są to linki sterownicze); nem i najwyższy skok spadochronowy wyno- – rozdarcie czaszy lub pęknięcie linek – w trak- szący 39 045 metrów (dotychczasowy 34 668 cie otwarcia nastąpiło rozdarcie czaszy lub pęk- metrów z 1961 roku Victora Prathera i Malco- nięcie linek nośnych; ma Rossa), najdłuższy dystans w spadaniu – zerwanie lub odhamowanie linki sterowni- swobodnym (36 529 metrów) oraz największa czej – podczas otwarcia urwała się lub odwiąza- prędkość swobodnego lotu – 1342,8 km/h ła linka sterownicza przy czaszach o małych (1,24 macha). rozmiarach. Urwanie lub odhamowanie linki Wcześniej, 16 sierpnia 1960 roku, Joseph sterowniczej może powodować szybkie obroty; Kittinger w próbnym skoku na spadochronie – spadochron nie daje się odhamować – po Excelsior III ustanowił aktualny rekord świato- otwarciu linki lub jedna z linek sterowniczych wy skoku z największej wysokości. Wyskoczył nie dają się odblokować; z balonu na wysokości 31 333 metrów (wówczas – supły na linkach – na jednej lub kilku lin- ustanowił rekord wysokości balonu). Mały sta- kach powstały supły, które deformują czaszę bilizujący spadochron pomyślnie się otworzył spadochronu; i Kittinger spadał przez 4 minuty i 36 sekund, – pilocik w linkach – w czasie otwarcia lub ustanawiając rekord najdłuższego wolnego spa- manewrowania pilocik zaczepił o linki spado- dania skoczka (jeśli spadanie wykonuje się ze chronu, najczęściej dzieje się tuż po otwarciu stabilizującym spadochronem, jest uważane za spadochronu; spadanie swobodne). Na wysokości 5300 me- – skręcenie linek – po otwarciu skręcone linki trów otworzył spadochron główny i wylądował nośne, czasza napełniona prawidłowo. bezpiecznie na pustyni w Nowym Meksyku. Zaznajomienie z sytuacjami awaryjnymi, ich Opadanie trwało 13 minut i 45 sekund. Tempe- powstawaniem, postępowaniem w razie zaistnie- ratura na dużej wysokości wynosiła -70°C. Pod- nia oraz profilaktyka to podstawowy obowiązek czas swobodnego opadania jego szybkość wy- każdego skoczka. Niektóre czynności trzeba nosiła 988 km/h albo 274 m/s. wyćwiczyć i wytrenować, aby skakanie i latanie Według księgi rekordów Guinnessa, Eugene było bezpieczne. Andriejew (ZSRR) ma oficjalny rekord FAI najdłuższego wolnego spadania w skoku ze Rekordy spadochronem (bez stabilizującego spadochro- Ostatnim rekordem skoku ze spadochronem nu) po spadaniu przez 24 500 metrów. Dokonał był niesamowity wyczyn pilota austriackiego tego w pobliżu miasta Saratow w Rosji 1 listo- i skoczka spadochronowego. 14 października pada 1962 roku. n 2012 roku o 17.29 naszego czasu z bazy w Ros- well w amerykańskim stanie Nowy Meksyk wy- Autor służbę wojskową zakończył w 1991 r. jako zastępca startował balon z kapsułą. Znajdował się w niej dowódcy pułku ds. szkolenia. Wcześniej był dowódcą 43-letni, niesamowicie odważny Austriak. Dwie eskadry w Tomaszowie Mazowieckim. Jego nalot wynosi i pół godziny później Felix Baumgartner prze- 3,5 tys. godzin. Był także oblatywaczem. Obecnie jest kroczył wysokość 39 kilometrów i oddzielił się radnym gminy Lubochnia.

przegląd sił powietrznych 85 NR 1/2013 logistyka

mjr Dariusz Kupiec Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych Logistyczny system informatyczny

Przystosowanie systemu wymiany informacji, w tym meldunków logistycznych, do standardów obowiązujących w NATO, to niezbędne przedsięwzięcie w osiąganiu interoperacyjności przez polskie siły zbrojne.

86 przegląd sił powietrznych logistyka

ntegracja logistyki wykonawczej Podstawowe wymagania stawiane systemowi (konsumenta), według koncepcji zabezpieczenia logistycznego enumeratywnie NATO, wymaga, aby procesy za- wskazano w dokumencie doktrynalnym NATO I bezpieczenia logistycznego objąć Allied Joint Logistic Doctrine AJP-4(A)4. Na- jednolitym systemem kierowania. Chodzi leży zaliczyć do nich: o: planowanie, realizowanie i kontrolowanie – prymat operacji – wsparcie logistyczne przepływu towarów, usług i odpowiednich in- musi być ukierunkowane na zapewnienie po- formacji od miejsca wytworzenia do miejsca wodzenia operacji. Logistyka zintegrowana ze ich wykorzystania1. W Siłach Zbrojnych RP in- strukturą operacyjną powinna funkcjonować tegracji logistyki wykonawczej służy utworze- jako skuteczny mnożnik żywotności sił; nie Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych. Dal- – odpowiedzialność – NATO we współpracy sze porządkowanie systemu funkcjonalnego lo- logistycznej wprowadza zasadę odpowiedzialno- gistyki wynika z zaakceptowania przez ści zbiorowej za wsparcie logistyczne operacji; ministra obrony narodowej 19 października – uprawnienia – dowódcy muszą mieć wy- 2012 roku Koncepcji ustanowienia organizato- starczającą władzę nad zasobami logistyczny- rów systemów funkcjonalnych2. mi, aby utrzymać siły w najbardziej efektywny Zabezpieczenie logistyczne różnorodnych sił sposób. Uprawnienia muszą być dostosowane i środków w działaniach wielonarodowych po- do odpowiedzialności; woduje, że procesy dowodzenia i kierowania – współpraca – podstawowa zasada wsparcia stają się ogromnym wyzwaniem. Ilość środków logistycznego; zaopatrzenia (w szczególności w I, III i V kla- – koordynacja – współpraca na wszystkich sie zaopatrzenia), które należy dostarczyć szczeblach zapewnia oszczędność wysiłku, ale w odpowiednim czasie i w określone miejsce aby była skuteczna, działania muszą być skoor- rozmieszczenia sił, prowadzi do wniosku o ko- dynowane, a priorytety zharmonizowane; nieczności ujednolicania metod planowania – zgodność z przepisami prawa i wystarczal- w ramach logistyki NATO. Optymalizacja ność – zapewnienie odpowiedniego wsparcia funkcjonowania systemu zabezpieczenia, uczy- logistycznego sił przeznaczonych do działania nienie go bardziej wydajnym i możliwym do w czasie pokoju, kryzysu i wojny; wykorzystania w rozszerzonym spektrum naro- – elastyczność – plany operacyjne należy usta- dowych i sojuszniczych zadań obronnych, to lić ze świadomością, że nieoczekiwane wydarze- najistotniejsze wyzwania, które stoją przed lo- nia będą dyktować zmiany planu i koncepcji wy- gistyką Sił Zbrojnych RP3. konania. W rezultacie elastyczność jest szczególnie ważna przy opracowywaniu planów Rozwiązania specjalizowane logistycznych, które muszą reagować szybko W odpowiedzi na te wyzwania odchodzi się i skutecznie nawet na drobne zmiany w scenariu- od rozbudowanych, narodowych systemów lo- szu operacyjnym. Koncepcje wsparcia nie będą gistycznych na rzecz takich, które sprawdzają odpowiadać każdej sytuacji, muszą pozwalać na się w poszczególnych obszarach funkcjonal- scenariusze nieoczekiwane lub nieszablonowe; nych logistyki. W koncepcji NATO oznacza to rozwijanie rozwiązań specjalizowanych (Logi- stic Functional Area Services – LogFas), wska- 1 Council of Logistics Management. http://cscmp.org/digital/ zując system informatyczny o takiej samej na- glossary/glossary.asp, s.114, luty 2010. 2 Koncepcja ustanowienia organizatorów systemów funkcjo- zwie jako pierwszy i zasadniczy logistyczny nalnych. Sztab Generalny WP. Warszawa 2012, s. 23. system informatyczny (Allied Joint Logistic 3 K. Szymański: Wyzwania logistyki w 2011 roku. „Przegląd Doctrine AJP-4(A), STANAG 2182, NATO Logistyczny” 2011 nr 1, s. 4. Standardization Agency, s. 1–19 0121 Logistic 4 Allied Joint Logistic Doctrine AJP-4(A). STANAG 2182, Information Systems and Tools). NATO Standardization Agency, s. 1-2–1-5, 2003.

przegląd sił powietrznych 87 NR 1/2013 logistyka

ADatP - 3 Dyrektywy meldowania NATO MESSAGE TEXT Bi-SC tom V FORMATTING SYSTEM meldunki logistyczne (FORMETS) CONCEPT OF FORMETS

LogRep Logistics Reporting

Dyrektywa określa zasady, zakresy Dokument określa zasady formatowania odpowiedzialności i procedury dokumentów w postaci tekstowej celem meldowania celem przygotowania tworzenia, przesłania, automatycznego i przesłania meldunków logistycznych przetwarzania i zobrazowania informacji w czasie pokoju, kryzysu, wojny oraz (danych) z meldunków operacji wojskowych opracowanie własne opracowanie RYS. 1. Zasady formatowania dokumentów w postaci tekstowej w celu tworzenia, przesyłania, automatycznego przetwarzania i zobrazowania meldunków za pomocą systemu LogRep

– prostota – proste plany i rozkazy oraz nie- o gotowości, rozmieszczeniu i możliwościach skomplikowane logistyczne struktury organiza- jednostek. Opracowany jasny i dokładny obraz cyjne, ukierunkowane na zadania, minimalizu- dostępnej infrastruktury logistycznej i jej moż- ją nieporozumienia i przyczyniają się do liwości wymaga pełnych i łatwo interpretowa- zapewnienia wymagań operacyjnych dowódcy. nych logistycznych mechanizmów meldunko- Ponadto proste mechanizmy meldowania za- wych, wykorzystujących możliwości oferowane pewniają dokładne i skuteczne dostarczanie in- przez automatyczne przetwarzanie danych (Au- formacji wszystkim, którzy tego wymagają; tomated Data Processing – ADP). Aby mieć – terminowość – opracowanie i wdrażanie sku- pełną wiedzę na temat zasobów krytycznych, tecznych ram logistycznych wymaga zrealizowa- dowódca ma prawo wymagać sprawozdań, któ- nia rozważnego planowania i koordynowania re dotyczą określonych zasobów i zawierają działań, ponieważ najbardziej krytycznym ele- ocenę ich gotowości operacyjnej; mentem jest wykonanie instalacji logistycznych; – synergia – korzyści osiągnięte dzięki jed- – ekonomia – zasoby logistyczne często są dro- noczesnemu zastosowaniu zasad logistyki są gie i trudno dostępne. W związku z tym zasady większe niż suma oddzielnych wkładów. ich stosowania muszą zapewnić, że będą używa- ne w najbardziej skuteczny i efektywny sposób, Informatyzacja logistyki zgodnie z imperatywem operacyjnym. Daje to W Wyzwaniach logistyki w 2011 roku5 gen. gwarancję, że zapasy są utrzymywane na mini- bryg. Krzysztof Szymański wskazał na ko- malnym poziomie, współmiernym z oczekiwa- nieczność kontynuowania prac związanych nym tempem operacji, zdolnością transportową z informatyzacją logistyki, odnoszącą się do i przewidywanym czasem działania; – przejrzystość i widoczność – przed opera- cją dowódca musi mieć dostęp do informacji 5 K. Szymański: Wyzwania logistyki…, op.cit., s. 7.

88 przegląd sił powietrznych logistyka

systemów wspomagających procesy kierowania logistyką w działaniach operacyjnych kom- patybilnych z NATO. System informatyczny Zapewnić sukces LogFas, jako podstawowe logistyczne narzę- dzie informatyczne, na poziomie doktrynalnym Zastosowanie narzędzia informatycznego LogFas ukie- jest zintegrowany z systemem planowania ope- runkowuje zabezpieczenie logistyczne na zapewnienie racyjnego NATO (The Operational Planning powodzenia operacji. Logistyka zintegrowana ze struk- and Force Activation System – TOPFAS) i sys- turą operacyjną staje się skutecznym mnożnikiem żywot- temami Agencji NATO ds. Zaopatrzenia i Ek- ności sił. W konsekwencji LogFas zapewnia przestrze- sploatacji (NATO Maintenance and Supply ganie podstawowych zasad doktrynalnych NATO. Agency – NAMSA), w tym Stock Hold- ing&Asset Requirements Exchange (SHARE), The NATO Ammunition Database (NADB), The NATO Master-Cross Reference List (N-MCRL), Common Item Material Manage- ment (COMMIT)6 oraz z systemem monitorowania przesyłek i śledzenia zasobów (STANAG 21837, STANAG 2185)8. Sprawozdawczość logistyczną, według koncepcji NATO, zdefiniowano w Bi-SC Repor- ting Directive Volume V9. Zakłada ona przekazywanie informacji, umożliwiającej dowódcom wszystkich szczebli ocenę możliwości logi- środkami i metodami automatycznego prze- stycznych, wspieranie planów operacyjnych twarzania danych (ADP). oraz właściwą ocenę żywotności (ciągłości Na rysunku 1 przedstawiono ideę zasad dok- w wykonywaniu zadań) sił w czasie kryzysu, trynalnych (zakresów odpowiedzialności i proce- wojny i innych operacji. dur meldowania w celu przygotowania i przesła- nia meldunków logistycznych w czasie pokoju, Informatyzacja kryzysu, wojny oraz operacji prowadzonych poza System meldunkowy, aby mógł wspierać granicami kraju) z ich techniczną postacią, opi- procesy kierowania, musi: saną w specyfikacji ADatP-3 (zasady formato- – umożliwić dowódcom ocenę wspierania wania dokumentów w postaci tekstowej w celu planów operacyjnych oraz żywotności sił w cza- tworzenia, przesyłania, automatycznego prze- sie kryzysu, wojny i operacji innych niż wojna; twarzania i zobrazowania meldunków). – dostarczać dokładne i niezbędne dane na LogRep to realizacja wytycznych doktrynal- czas, unikając generowania tak zwanego szu- nych Bi-SC z zastosowaniem postaci technicz- mu informacyjnego; nej, zgodnej ze specyfikacją ADatP-3. – być elastyczny, adaptowalny do różnych wymagań narodowych i organizacyjnych oraz różnych typów operacji (w tym ćwiczeń, 6 Allied Joint Logistic Doctrine AJP-4(A). STANAG 2182, wspierania pokoju, zwalczania terroryzmu oraz NATO Standardization Agency, s. 1–20, 2003. 7 działań połączonych z uczestnictwem krajów STANAG 2183 AST (Ed. 1). NATO Consignment Tracking niebędących członkami NATO). Communication and Security Requirements. 8 STANAG 2185 AST (Ed. 3). NATO Asset Tracking Infor- Spełnienie tych wymagań, według dyrektywy, mation Exchange Requirements and System Architecture będzie możliwe dzięki meldunkom LogRep za General. pomocą tradycyjnych procedur obsługi komu- 9 Bi-SC Reporting Directive Volume V Logistics Reports (BI- nikatów i wymiany informacji, wspomaganej SCD 80-3 Volt V), s. X, SHAPE Mons, 2000.

przegląd sił powietrznych 89 NR 1/2013 logistyka

BAZA DANYCH Siły i środki Zadanie

LogRep Logistics Reporting opracowanie własne (2) opracowanie RYS. 2. Źródłem meldunków LogRep jest skonfrontowanie zadania z dysponowanymi siłami i środkami

Logistyczny system meldunkowy, wspoma- czenia logistycznego. Dowódcy przez LogUpda- gany systemem informatycznym LogFas, powi- te aktualizują centralną bazę danych, nien zapewnić przygotowywanie i przesyłanie wykorzystując informacje o zasobach, dyspono- meldunków logistycznych gwarantujących: wanych siłach i wyposażeniu lub zmianach – poprawę precyzyjności, redukcję czasu w podporządkowaniu w uzgodnionym zakresie, oraz wysiłku niezbędnego do przygotowania, pod względem szczegółowości danych i z zacho- przetwarzania i odczytania wiadomości; waniem norm czasowych. Logistykę wspiera au- – zredukowanie ryzyka błędnego zrozumie- tomatyczne przetwarzanie danych dzięki odpo- nia wiadomości; wiedniemu pakietowi oprogramowania. – zapewnienie, że wiadomości zawierają najistotniejsze dane niezbędne w procesach Struktura meldunków decyzyjnych10. Sojuszniczy system informatyczny LogFas Logistyczny system meldunkowy zakłada umożliwia wprowadzenie informacji o dyspo- opracowywanie meldunków w wyniku skon- nowanych siłach i środkach (Force Profiles frontowania sił i środków z wykonywanym za- & Holdings) z odzwierciedleniem ich struktury daniem (rys. 2). organizacyjnej i urzutowania (rys. 3), następnie skonfrontowanie ich z zadaniem, wyrażonym Meldunki logistyczne planem operacji, obejmującym, na przykład, Meldunki LogRep są skuteczne dzięki utwo- przemieszczenie sił lub wykonanie innych za- rzeniu, utrzymaniu i przesyłaniu informacji z ba- dań (rys. 4 – na s. 86). zy danych. Odpowiedzialność za ustanowienie i utrzymanie centralnej bazy danych (CDB), na- zywanej LogBase, spoczywa na dowództwach 10 Poradnik Logistyczny System Meldunkowy. Sztab Gener- poszczególnych szczebli dowodzenia i zabezpie- alny WP. Warszawa 2003, s. 5.

90 przegląd sił powietrznych logistyka

LogFas

Zadanie Siły UiSW Zadania Siły i środki

Cele Środki transportu

Łańcuchy dostaw JIM

Plan operacji Plan Factors Options Dane geograficzne Sys. rem. Zaopatrzenie

Infrastruktura STiRW Rozkazy, decyzje Współczynniki

Meldunki LogRep

RYS. 3. Idea systemu meldunkowego LogRep z wykorzystaniem systemu informatycznego LogFas

Źródłem meldunków LogRep jest baza da- Właściwie opracowany raport logistyczny, nych, zawierająca siły i środki skonfrontowane który niesie wiedzę przydatną w procesach decy- z zadaniem (rys. 5 – na s. 87). zyjnych, powinien spełniać wymogi określone W zależności od celu dostarczanej informacji w dokumentach doktrynalnych NATO. Jego za- w dyrektywie wyróżniono wiele meldunków. wartość powinna się opierać na danych pocho- W systemie LogRep podstawowe ich typy dzących z prawidłowo i starannie zbudowanej odnoszą się do: oceny sytuacji logistycznej bazy. Sojuszniczy system informatyczny LogFas, (LogAssessRep) i medycznej (MedAssessRep opracowany przy współpracy Agencji Systemów i MedSitRep), prośby o pomoc logistyczną Informatycznych NATO (NATO Communica- (LogAsReq) i reakcji na nią (LogAsResp), logi- tion and Information Systems Agency – NCSA) stycznego meldunku aktualizacyjnego (Log- i Organizacji NATO ds. Konsultacji, Dowodze- Update), meldunku/informacji Logistycznego nia i Kierowania (NATO Consultation, Com- Centrum Koordynacyjnego (LCC), meldunku mand and Control Organisation – NC3A), udo- o wymaganiach i zdolnościach do zapewnienia stępniany przez połączone dowództwa NATO: obsługi wzajemnej samolotów (AIRCRAFT Bi-SC – ACT/ACO, oferuje wsparcie logistyki CROSS-SERVICING REQUIREMENTS AND w podstawowych obszarach funkcjonalnych, CAPABILITIES REPORT – SH-OPS-60), mel- umożliwiając narodowym siłom zbrojnym osią- dunku o wsparciu logistycznym (LogSupRep), gnięcie interoperacyjności dzięki wymianie in- a także o przemieszczaniu i ruchu wojsk formacji, zgodnie z logistycznym systemem mel- (MovSitRep) oraz rozmieszczeniu sił i środków dunkowym LogRep. n logistycznych (DeployRep).

Podstawowy meldunek oceniający zasadniczą Autor jest absolwentem WAT oraz studiów podyplomowych sytuację logistyczną sił i środków to LogAsses- na Politechnice Gdańskiej i AON. Obecnie jest specjalistą sRep. Jest on podstawową oceną żywotności sił Oddziału Logistycznych Systemów Informatycznych i środków raportowanych w LogUpdate. i Indeksacji w Inspektoracie Wsparcia Sił Zbrojnych.

przegląd sił powietrznych 91 NR 1/2013

logistyka opracowanie własne opracowanie LOGUPDATE . MIL PL /48523786 OF AIM -9 LS STOCKS IN THE AMMO DEPOT AN E X PLOSION : DUE TO pdate z zasadniczymi częściami: tekst wstępny, główny tekst wiadomości i tekst zamykający zamykający wiadomości i tekst tekst główny wstępny, z zasadniczymi częściami: tekst pdate :102000 Z / : Q SWH comairsouth : ANF / NAJ : 5 POGG 1 O RENATICO comcaoc / MK 11 JC AAM AIM -9 L /80/30/50/-// / MK 52 AD BMB 13-18 LD /90/75/15/-// / MC 22 AB BMB - MK 82 RET /150/125/25/-// 11/150/50/100/-// / MC 32 BA CBU ROCKEYE / MC 32 AA CBUBL 755 NO 1/80/65/15/-// /100/80/20/-// 1000 ARCOLE / MC 65 EZ LGBGP

061800 ZFEB // OPORD DATED

wstępny

ekst T

/ AMENDOLA /001/ FEB // MSGID / LOGUPDATE truktura i przykład L og U meldunku

wiadomości zamykający

łówny tekst tekst łówny G ekst T : from amendola AB to info 7 LARISSA caoc UNCLASSIFIED nato 8 TORREJON coaoc ref / E X sic uk H Q STC 1512// mapnogd / EUROPE MI X 2010// prior 1 TY E X ER / DYNAMIC 5/ F / LIBA // / AMENDOLA BASE IT /-/-/-/-/ COMCAOC orgidrpt / REAL POINT N 4940 W 1230// location 21 BA / F 34/1900/1538/362/-// rpitem / PA . HNS ANTICIAPATED RWAY DAMAGE REPAIR TO / RRR 1 INSUFF RESOURCES gente X T / LIMITING FACTORS currentlydayughtopsonly /54 SON / S Q N UK FBA /-/-/-/ WING F UKF 1450// orgid GR 1 A /12/12/-/-// rpitem / HA 12 EA JAGUAR / AMMO gente X T / UMITING FACTORS AN FIRE : DUE TO WILLARRIVE 070500 Z / EOUIP . NEW STOCKS DESTROYED COMPLETED and CBU ROCKEYE WILLARRIVE 070800 Z // . NEW STOCKS DESTROYED EMERSION SUITS OF AIRCREW stocks /081200 Z / FEB // efdt @ IWSPSZ / D . KUPIEC _ KUPIEC / DARIUSZ / MAJOR pocdata . 4. S RYS

92 przegląd sił powietrznych

logistyka opracowanie własne opracowanie

ORIGIDDFT – NETF / CONTINUED SUPPORT – grupa, data, czas, DGT TO - każde części zasadnicze pokazano D odatkowo / LIMITED BY - FIVE DAYS REF – odniesienie; INADEOUATE ARE nacznik końca zdania Z nacznik końca ASSESTS – informacja tekstowa. tekstowa. informacja – GENTE X T OILER . MIL PL /48523786711// LOGASSESSREP // - FIVE DAYS MSGID – identyfikator komunikatu; ole P / AFLOAT SUSTAINABILITY OPER – hasło operacji; ./201/ MAR / PER /199// ep i jego przykład LOGISTIC – dane mapy bez danych geodezyjnych; geodezyjnych; danych bez mapy dane – MAPNOGD aco – nazwa ćwiczenia; E X ER – ćwiczenia; nazwa : 2010// /250300 ZOCT // 2010/ AIR 051/ NOTAL / SHAPE /230250 ZOCT REF / A LTR DTG / J FC H Q/-/-/-/-/-/-/ SHAPE /-// ORGIDDFT / MAPNOGD /1501 EUROPE IS KEEPING AND DISTRIBUTION GOOD / RESUPPLY ASSESSMENT / CONSIDERED SITUATION GENTE X T / LOGISTIC Q/-/ GE /-/-/-/-/ JFCH Q/ F // / CCAIRH ORGID AMMO OF ART STOCKS FOR / GOOD , WITH SOME CONCERN SUSTAINABILITY LOGISTIC GENTE X T / SUBORDINATE / FU EL /-/-/2 BDE A // Y / P L MAT /3/ CO ORGID NU SIC NAJ 2010// OPER / FALL / JFCHO MSGID / LOGASSESSREP / GOOD // SUSTAINABILITY LOGISTIC GENTE X T / SUBORDINATE / TWENTY / LAND FORCES , WITH LIMITATIONS DAYS / FORTY / OVERALL GENTE X T / SEVLOGS 155 MM HE / WITHIN NE X T ROUNDS ONE HUNDRED THOUSAND IN ACGUIRING Q / A SHAPE ASSISTANCE ASSISTR @ IWSPSZ / D . KUPIEC _ KUPIEC / MAJOR DARIUSZ POCDATA GENTE X T / SUBORDINATE

truktura L og A ssess R meldunku

dentyfikator formatu zdania formatu I dentyfikator

SEGMENT ZDANIE // PROBLEMS up WITH E X PENDITURES / NO MAJOR MEDICAL and JET FUEL / / LIMITED BY DAYS THIRTY / AIR FORCES DAYS FORTY / OTHERWISE AMMO AND TOW OF ARTY shortages / THIRTY FORCES / NAVAL IN ALL ROLES SI X TY DAYS / OTHERWISE OF JET FUEL IN COMNORTH shortage FORTY / OTHERWISE OILER ASSETS / LIMITED BY days TO : INFO act : from jfc H Q mod PL // RENDER NE INFLE X IBLE AND DIMINISH SUSTAINABILITY MAY SHORTFALL WITH E X ISTING deployment / CJTFH Q/ DIV / PL /-/-/-/-/ JFCH N // orgid // / OUR SIC NAG twenty DAYS nazwa organizacji: sporządził/zatwierdził; organizacji: nazwa segment zdań. przykładowy przedstawia stronie po lewej zdania. K lamra pola i końca zdania, pole, znaczniki końca formatu identyfikator go zdania w meldunku: . 5. S RYS pól: ważniejszych Z naczenie

przegląd sił powietrznych 93 NR 1/2013 logistyka

ppłk Paweł Kwarto Sztab Generalny Wojska Polskiego Efektywne wsparcie

Jednym z elementów wpływających na zdolność NATO do wykonywania zadań jest wsparcie udzielane sojuszniczym siłom przez państwo gospodarza.

deklaracji dotyczącej zdolności w okresie pokoju, kryzysu i wojny dla sojuszni- obronnych szczyt NATO w Chicago czych sił zbrojnych i ich organizacji, które są roz- potwierdził konieczność stworzenia mieszczone na jego terytorium lub przemieszcza- W możliwości wspólnej obrony. ją się przez nie. Należy je rozpatrywać w trzech W przyjętej strategii uznano, że choć odpowiada- różnych aspektach1, to znaczy jako: doktrynalne, ją za te zdolności poszczególne państwa, to wobec strukturalne i administracyjne. zwiększających się kosztów produkcji zbrojenio- HNS doktrynalny jest osadzony w dokumen- wej i malejących budżetów wiele z nich sojuszni- tach NATO2, z których kluczowy jest Allied cy mogą rozwinąć tylko w ramach kooperacji. Joint Host Nation Support Doctrine & Procedu- Jednym z elementów pozwalających na zacho- res – AJP 4.53. Jego najważniejszą cechą jest wy- wanie zdolności NATO do realizacji zadań, konywanie zadań (operacji, ćwiczeń) przez do- w tym wynikających z artykułu 5 traktatu wa- wództwa strategiczne sojuszu lub dowództwa im szyngtońskiego, jest wsparcie udzielane siłom podległe na terytorium państwa gospodarza. sojuszniczym przez państwo gospodarza (HNS). O HNS doktrynalnym można mówić jednak tyl- Stanowi o tym artykuł 3 zobowiązujący kraje członkowskie do rozwijania zdolności umożli- wiających przyjęcie i wsparcie sił sojuszu na 1 Jest to propozycja autora bez odzwierciedlenia w dokumen- własnym terytorium. tach normatywnych. 2 W przypadku realizacji zadań przez Unię Europejską doku- mentem takim jest HNS Concept for EU-led Military Opera- Aspekty HNS tions. Wsparcie przez państwo gospodarza rozumiane 3 Obecnie obowiązuje wersja AJP-4.5(A), wersja (B) jest jest jako cywilna i wojskowa pomoc świadczona w trakcie ratyfikacji i implementacji.

94 przegląd sił powietrznych logistyka

ko wtedy, gdy w procesie jego planowania i reali- cy sił NATO czy UE. Obejmuje on również zacji uczestniczy dowódca NATO. Ma ono na ce- wsparcie na rzecz przemieszczających się wojsk lu zapewnienie skutecznego wsparcia działań sojuszniczych po terytorium państwa gospoda- wojskowych sojuszu przez jak najlepsze wyko- rza. Tak rozumiane HNS nie musi się odnosić rzystanie dostępnych zasobów państwa gospoda- do wojsk NATO czy Unii Europejskiej, lecz rza. Opracowana koncepcja HNS musi być za- może być świadczone dowolnemu państwu, wsze konsekwencją koncepcji strategicznej które o nie wystąpi. Bardzo często ten rodzaj NATO. Dokumenty doktrynalne zapewniają wsparcia jest mylony z doktrynalnym – próbuje prawne i finansowe ramy umożliwiające wielona- się wówczas bezkrytycznie zastosować proce- rodowym siłom sojuszniczym otrzymywanie ter- dury wynikające z AJP-4.5. minowego i efektywnego wsparcia. Optymalne wykorzystanie dostępnych zasobów państwa go- Międzynarodowe forum spodarza zależy od właściwej współpracy między HNS doktrynalny i strukturalny mają swoje NATO, władzami narodowymi i przedstawiciela- umocowanie w doktrynach i innych dokumen- mi państw wysyłających oraz od uwzględnienia tach normatywnych oraz są dość mocno zakresu HNS w planowaniu operacyjnym. sformalizowane. Natomiast HNS administra- HNS strukturalny odnosi się do wsparcia reali- cyjny opiera się na prawie narodowym po- zowanego na rzecz instalacji (struktur) szczególnych państw lub doraźnie zawieranych NATO rozmieszczonych na terytorium państwa porozumieniach międzynarodowych. Jest reali- gospodarza. Podstawą prawną umożliwiającą zowany w miarę po- ich utworzenie jest Protokół dotyczący statusu trzeb. międzynarodowych dowództw wojskowych, usta- W związku z bra- NTCC to obecnie organ nowionych na podstawie traktatu północnoatlan- kiem rozwiązań syste- służący wymianie infor- tyckiego, sporządzony w Paryżu dnia 28 sierpnia mowych odnoszących macji dotyczących zabez- 1952 roku (tzw. protokół paryski). W celu ujedno- się do tego rodzaju pieczenia pobytu wojsk licenia zasad ich funkcjonowania na terytorium wsparcia przedstawi- sojuszniczych na obcym państw gospodarzy Rada Północnoatlantycka ciele wojsk amerykań- terytorium oraz wypraco- opracowała nowe i zatwierdziła je 14 lutego 2011 skich w Europie po- wywaniu jednolitych za- roku4. Następnie 19 listopada tegoż roku Komitet wołali w 1986 roku sad realizacji zadań HNS. Wojskowy NATO przyjął Koncepcję wsparcia Komitet Narodowych baz5, która uszczegóławia związane z tym działa- Dowódców Teryto- nia, zwłaszcza w ujęciu odpowiedzialności perso- rialnych (National nelu państwa gospodarza oraz instytucji między- Territorial Commanders Committee – NTCC). narodowej. Dokument ten definiuje usługi, które Jest to międzynarodowe forum zrzeszające ofice- zapewniają skuteczne funkcjonowanie instalacji rów flagowych reprezentujących dowództwa lub NATO w odpowiedniej lokalizacji w czasie poko- instytucje państw członkowskich odpowiedzialne ju na terytorium państw członkowskich sojuszu. za organizację zadań związanych ze wsparciem Wsparcie baz jest pogrupowane w dziewięć przez państwo gospodarza. Organem wykonaw- obszarów funkcjonalnych: zarządzania wspar- czym NTCC jest Komitet Koordynacyjny (Natio- ciem bazy, bezpieczeństwa (ochrony), ochrony nal Territorial Commanders Steering Committee przeciwpożarowej, infrastruktury, transportu, – NTCSC), składający się ze specjalistów HNS spraw socjalnych, zabezpieczenia medyczne- reprezentujących poszczególne państwa. go, wsparcia rodzin i zaopatrzenia (w tym ma- gazynowania). HNS administracyjny to działania realizowa- 4 PO (2011) 0020, NATO Command Structure – Host Nation ne na podstawie dwu- lub wielostronnych poro- Support – Policy and Standards. zumień, w których jedną ze stron nie są dowód- 5 MCM-0128-2011, Base Support Concept.

przegląd sił powietrznych 95 NR 1/2013 logistyka aweł K warto aweł P Przedstawiciele państw NATO po zakończeniu haskiego posiedzenia NTCC w maju 2012 roku

Zadania NTCC ewoluowały wraz ze zmiana- – nawiązaniu współpracy z potencjalnymi mi sytuacji na świecie (koniec zimnej wojny, państwami tranzytowymi. wojna w Iraku i Afganistanie). Obecnie służy on W skład NTCC wchodzą obecnie przedstawi- przede wszystkim wymianie informacji na temat ciele 18 państw członkowskich (kolejne trzy ma- zabezpieczenia pobytu sojuszniczych wojsk na ją status zaproszonego) oraz instytucji i organi- obcym terytorium podczas przemieszczania, zacji stowarzyszonych o statusie obserwatora, ćwiczeń i operacji oraz wypracowywaniu ujed- tj.: Komitet Wojskowy NATO i Unii Europej- noliconych zasad realizacji HNS dla wszystkich skiej, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy państw członkowskich. w Europie oraz Szkoła NATO w Oberammer- Cele Komitetu są osiągane dzięki: gau. Polska jest aktywnym członkiem Komitetu – wymianie informacji oraz doświadczeń do- od 2004 roku. tyczących wykonywania zadań HNS; – optymalizacji procesu przemieszczania sił Polski akcent przez terytorium państwa gospodarza; W maju 2012 roku odbyło się w Hadze – uproszczeniu tranzytowych procedur wyko- coroczne posiedzenie Komitetu Narodowych nawczych; Dowódców Terytorialnych, w którym polskiej – stosowaniu jednolitych wzorów dokumen- delegacji przewodniczył szef Zarządu Plano- tów tranzytowych; wania Logistyki – P4 SGWP gen. bryg. Jan – zapewnieniu i zacieśnieniu bezpośredniej Dziedzic. Haska sesja miała szczególne zna- współpracy centralnych punktów kontaktowych czenie, ponieważ wiązała się z przejęciem HNS państw członkowskich; przez Polskę na rok przewodnictwa nad praca- – zaangażowaniu się w prace nad dokumenta- mi Komitetu (fot.). mi doktrynalnymi NATO i UE w dziedzinie Powoduje to między innymi konieczność wsparcia przez państwo gospodarza; przygotowania, koordynowania i prowadzenia

96 przegląd sił powietrznych logistyka

wszystkich prac oraz konferencji. W ramach przyjętych zobowiązań Polska zorganizuje i poprowadzi posiedzenie Komitetu Koordyna- Doskonalić procedury cyjnego NTC w marcu 2013 roku oraz konfe- rencję NTCC w maju tegoż roku. Głównym celem międzynarodowego forum, jakim jest Należy podkreślić, że Komitet Narodowych NTCC, jest wymiana informacji dotyczących zabezpie- Dowódców Terytorialnych to ciało kolegialne. czenia pobytu sojuszniczych wojsk na obcym terytorium Kraj sprawujący prezydencję nie ma możliwo- podczas przemieszczania, ćwiczeń i operacji oraz wy- ści forsowania kierunków prac czy realizowa- pracowywanie ujednoliconych zasad realizacji HNS obo- nia narodowych interesów. Może natomiast wiązujących wszystkie państwa członkowskie. nadawać priorytety sprawom, które z jego punktu widzenia są ważne. I tak Polska podczas rocznego przewodnictwa zamierza sku- pić się na: – doskonaleniu i wdrażaniu dobrych praktyk (Best Practices) z dziedziny wsparcia przez państwo gospodarza; przedstawi ich propozycję z uwzględnieniem specyfiki po- szczególnych rodzajów wojsk oraz zapropo- nuje prezentowanie swoich dobrych praktyk przez poszczególne kraje członkowskie na kolejnych konferencjach NTCC czy NTCSC jako zasadę; oraz zaakcentowanie, że nie zawsze wynika – uaktywnieniu Komitetu w dziedzinie wy- ona z doktryn NATO czy UE. miany informacji z partnerami realizującymi Całokształt przedsięwzięć realizowanych zadania HNS, niebędącymi reprezentantami przez militarne i pozamilitarne elementy sys- sił zbrojnych; polska propozycja polega temu obronnego państwa na rzecz wojsk so- na włączeniu do działalności NTCC przedsta- juszniczych, które są rozmieszczone lub prze- wicieli pozamilitarnego systemu obronnego mieszczają się przez terytorium państwa poszczególnych państw jako tych, którzy gospodarza, jest określany mianem wsparcia. wykonują różnorodne zadania wsparcia sił To, w ramach którego aspektu HNS będą wy- sojuszniczych; konywane zadania, zależy od konkretnej sytu- – dzieleniu się doświadczeniami zdobytymi acji. Nasz kraj jako graniczne państwo NATO podczas ćwiczeń i operacji, przede wszystkim musi zwracać szczególną uwagę na przygoto- z realizowanych przez państwa bałtyckie mię- wanie odpowiednich warunków do wsparcia dzynarodowych ćwiczeń „Baltic Host”, w któ- sił sojuszniczych, a uczestnictwo w NTCC da- rych od 2010 roku uczestniczy nasz kraj; je ogromne możliwości wymiany doświadczeń – włączeniu do Komitetu kolejnych człon - i w konsekwencji przyczynia się do doskonale- ków; w przypadku zainteresowania państw nia systemu HNS. n bałtyckich przynależnością do niego Polska będzie odgrywała rolę państwa wprowadza- jącego. Autor jest absolwentem WSOSK i AON. zbieranie doświadczeń Zajmował różne stanowiska w pododdziałach logistycznych w jednostkach Sił Powietrznych. Celem przedstawionych rozważań było Od 2012 r. jest starszym specjalistą w Oddziale zwrócenie uwagi na różne aspekty wypełniania Interoperacyjności Logistycznej i HNS Zarządu funkcji wsparcia przez państwo gospodarza Planowania Logistyki – P4.

przegląd sił powietrznych 97 NR 1/2013 PrAwo i dy scyplina

kpt. Wojciech Kozłowski Wydział Żandarmerii Wojskowej w Poznaniu

Wina bez kary

Nie wszyscy sprawcy czynów zabronionych, popełnionych na terenie obiektów wojskowych, poniosą odpowiedzialność karną.

naszym systemie prawnym niejedno- popełnienie przez niego czynu zabronionego pod krotnie występują niejasne lub wielo- groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie znaczne normy prawne. Odnoszą się jego popełnienia. Czyn ten musi być zawiniony, W one również do prawa karnego i mo- a jego szkodliwość społeczna musi być wyższa gą wpływać na obniżenie bezpieczeństwa komu- niż znikoma. nikacyjnego na terenach objętych zarządem Czyn jest zabroniony przez ustawę, jeżeli dys- wojskowych jednostek organizacyjnych. Uregulo- pozycja normy prawnokarnej zawiera opis takie- wania prawnokarne powodują, że określona grupa go czynu, za który grozi ustalona w sankcji kara. sprawców czynów popełnionych na terenie obiek- Dyspozycja określa wzór powinnego zachowania tów wojskowych nie poniesie odpowiedzialności się, formułuje nakazy, zakazy lub dozwolenia3. karnej. Wynika to z tak, a nie inaczej skonstru- Wskazanie zabronionego zachowania podmiotu owanego zespołu znamion czynu zabronionego, następuje przez określenie w ustawie jego cech. określonego przez ustawodawcę w artykule 178a W nomenklaturze prawnokarnej nazywa się to § 2 Kodeksu karnego1. zespołem ustawowych znamion przestępstwa. W myśl artykułu 17 § 1 pkt 2 Kodeksu postępo- Zawiłości wania karnego, nie wszczyna się postępowania, Prawo karne to gałąź prawa, która obejmuje nor- a wszczęte umarza, gdy czyn nie zawiera znamy wyznaczające zachowania zakazane i nakaza- mion czynu zabronionego…4. ne oraz skutki naruszenia zachowań w postaci Jednym z przepisów ustawy kodeks karny, który sankcji. Rolą ustawodawcy w tworzeniu material- może budzić wątpliwości z punktu widzenia kon- nego prawa karnego powinno być możliwie mak- strukcji ustawowych znamion przestępstwa, a co symalne określenie zabronionych zachowań czło- wieka, a więc takie kształtowanie ustawowych 1 DzU 1997 nr 88, poz. 553 z późn. zm. znamion przestępstwa, by zakaz karny i jego grani- 2 Kodeks karny. Praktyczny komentarz 2 . Red. M. Mozgwy. ce były czytelne i przejrzyste dla adresata . Warszawa 2007, s. 19. Warunkiem pociągnięcia adresata normy 3 L. Morawski: Wstęp do prawoznawstwa. Toruń 1996, s. 59. prawnokarnej do odpowiedzialności karnej jest 4 DzU 1997 nr 89, poz. 555 z późn. zm.

98 przegląd sił powietrznych Praw o i dy scyplina

za tym idzie egzekwowania powinnego zachowa- przepisie. Jednak nie jest on zagrożeniem dla in- nia, jest artykuł 178a § 2 k.k. (jazda rowerem po nych użytkowników dróg wewnętrznych. spożyciu alkoholu). Wątpliwości wiążą się z okre- Do wypełnienia znamion czynu określonego śleniem w przepisie miejsca popełnienia przestęp- w § 2 wystarcza, aby sprawca prowadził inny po- stwa, jako elementu zespołu znamion czynu zabro- jazd niż pojazd mechaniczny w stanie nietrzeź- nionego. Z pozoru jest to czyn zabroniony wości lub pod wpływem środka odurzającego na o błahym znaczeniu gatunkowym, jednak z jego drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub popełnieniem może się wiązać stan bezpieczeń- w strefie ruchu. W odniesieniu do prowadzenia stwa komunikacyjnego użytkowników dróg. Ma to pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości znaczenie szczególne w odniesieniu do obiektów wystarczy, by fakt ten zaistniał, na przykład w ru- wojskowych, w których nie występują drogi pu- chu lądowym. Do wyczerpania znamion czynu bliczne w rozumieniu Ustawy o drogach publicznych z dnia 21 marca 1985 r.5 lub też zarządca drogi wewnątrzwojskowej nie oznaczył jej dostęp- Meandry prawa nymi znakami drogowymi, to znaczy strefa zamieszkania (D-40) albo ruchu (D-52). Zgodnie z artykułem 178a § 2 k.k., Kto, znajdując się Typ przestępstwa określonego w artykule 178a w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurza- wprowadzono do Kodeksu karnego w brzmieniu jącego, prowadzi na drodze publicznej, w strefie zamiesz- Ustawy z 14 kwietnia 2000 roku o zmianie ustawy kania lub w strefie ruchu inny pojazd niż określony 6 Kodeks karny . Obecne brzmienie artykułu 178a w § 1 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności al- wprowadzono 4 września 2010 roku Ustawą bo pozbawienia wolności do roku. Przywołany § 1 tego z dnia 22 lipca 2010 r. o zmianie ustaw – Prawo artykułu, stanowiący jednocześnie punkt odniesienia do o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw7. § 2, brzmi: Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub Istotą wprowadzenia artykułu 178a do Kodeksu pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd karnego było egzekwowanie odpowiedzialności karnej w stosunku do sprawców prowadzących mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrz- w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka nym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności al- odurzającego pojazdy mechaniczne i inne pojazdy. bo pozbawienia wolności do lat 2. Przedmiotem tego przestępstwa jest bezpieczeń- stwo w komunikacji. W obowiązującym stanie prawnym sprawca czynu określonego w artykule 178a § 2 k.k. podlega odpowiedzialności karnej tylko w wypadku prowadzenia takiego pojazdu na drodze publicz- określonego w § 2 konieczne jest, aby fakt ten za- nej, w strefie zamieszkania lub ruchu. Pojawia się istniał w miejscu wskazanym przez ustawodawcę, jednak pytanie: czy sprawca czynu, który polega to znaczy na drodze publicznej, w strefie zana prowadzeniu innego pojazdu niż pojazd me- mieszkania lub ruchu. chaniczny, znajdując się w stanie nietrzeźwości Zgodnie z definicją drogi publicznej, przedsta- lub pod wpływem środka odurzającego na drodze wioną w ustawie o drogach publicznych, jest ona wewnętrznej, nie stanowi zagrożenia dla bezpie- zaliczona do jednej z kategorii dróg, z której może czeństwa w komunikacji dla jej użytkowników? korzystać każdy, zgodnie z jej przeznaczeniem, Nietrudno bowiem wyobrazić sobie, jak istotne z ograniczeniami i wyjątkami określonymi w tej zagrożenie dla siebie i osób postronnych może stwarzać nietrzeźwy kierujący na drodze we- wnętrznej (fot.). Niewątpliwie działaniu sprawcy 5 DzU 1985 nr 14, poz. 60 z późn. zm. takiego czynu nie można przypisać wszystkich 6 DzU 2000 nr 48, poz. 548. znamion czynu określonego w przywoływanym 7 DzU 2010 nr 152, poz. 1018.

przegląd sił powietrznych 99 NR 1/2013 PrAwo i dy scyplina

ustawie lub innych przepisach szczególnych. Dro- obronności i bezpieczeństwa państwa10 wymienio- gi publiczne ze względu na funkcje w sieci drogo- no nieruchomości uznawane za niezbędne na cele wej dzielą się na krajowe, wojewódzkie, powiato- obronności i bezpieczeństwa państwa z uwzględ- we i gminne. nieniem ich przeznaczenia, wyposażenia i lokali- Ustawodawca określił również, że ulice, które zacji. Wskazany akt prawny wymienia nierucho- leżą w ciągu wymienionych rodzajów dróg, należą mości wykorzystywane przez siły zbrojne. do tej samej kategorii, co drogi. Drogi publiczne ze Innym aktem prawnym, w którym widnieje po- względów funkcjonalno-technicznych dzielą się na jęcie obiektu zajmowanego przez organy wojsko- klasy określone w warunkach technicznych, o któ- we, jest Rozporządzenie Ministra Obrony Naro- rych mowa w artykule 7 ust. 1 pkt 1Ustawy z 7 lip- dowej z dnia 17 lipca 2003 roku w sprawie ca 1994 r. – Prawo budowlane8, jakim powinny postępowania w razie wnoszenia napojów alko- odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie. holowych na teren obiektów wojskowych oraz W przywołanej ustawie w artykule 8 ust. 1 wysokość opłaty za przechowywanie napojów al- przedstawiono również definicję drogi wewnętrz- koholowych w depozycie11. W tym wypadku pra- nej. Do tej kategorii zaliczają się drogi, parkingi wodawca ograniczył się do stwierdzenia: obiekty oraz place przezna- zajmowane przez organy wojskowe, jak również czone do ruchu pojaz- obiekty koszarowe i zakwaterowania przejściowe- Pojęcie ruchu lądowego dów, niezaliczone do go jednostek wojskowych, zwane dalej jednostka- obejmuje nie tylko drogi żadnej z kategorii dróg mi wojskowymi12, ograniczając w ten sposób za- publiczne i strefy zamiesz- publicznych i niezlo- kres obiektu wojskowego. kania, ale wszelkie miejsca kalizowane w ich pa- Warto także przywołać Ustawę z dnia 21 listo- ogólnie dostępne, na któ- sie drogowym. Szero- pada 1967 roku o powszechnym obowiązku obro- rych odbywa się rzeczywi- ko rozumiana obsługa ny Rzeczypospolitej Polskiej13, która w artykule 3 sty ruch pojazdów, a więc dróg wewnętrznych ust. 5 mówi: Przez jednostkę wojskową rozumie również drogi wewnętrzne. ciąży na zarządcy lub się jednostkę organizacyjną Sił Zbrojnych, funk- właścicielu drogi. cjonującą na podstawie nadanego przez Ministra W myśl artykułu 8 Obrony Narodowej etatu określającego jej struk- ust. 2 budowa, przebu- turę wewnętrzną, liczbę, rodzaje i rangę wszyst- dowa, remont, utrzymanie, ochrona i oznakowanie kich stanowisk służbowych występujących w tej dróg wewnętrznych oraz zarządzanie nimi należy jednostce, jak również liczbę i rodzaje uzbrojenia, do zarządcy terenu, na którym jest zlokalizowana środków transportu i innego wyposażenia należ- droga, a w przypadku jego braku – do właściciela nego jednostce, oraz posługującą się pieczęcią tego terenu. urzędową z godłem Rzeczypospolitej Polskiej Warto także poruszyć definicję obiektu wojsko- i nazwą (numerem) jednostki. wego, gdyż to w jego obrębie możemy spotkać się z ewentualną bezkarnością sprawcy czynu okre- Rozważania ślonego w art. 178 § 2 k.k. Brak spójnej definicji Z punktu widzenia prawa własności teren użyt- obiektu wojskowego może mieć znaczenie przy kowany przez jednostki wojskowe, na którym są określaniu miejsca popełnienia przestępstwa, jako usytuowane drogi, z nielicznymi wyjątkami stano- znamienia czynu zabronionego, dlatego też traf- nie, moim zdaniem, uznał płk dr Wojciech 8 Marcinkiewicz, że: Pojęcie obiektu wojskowego DzU 1994 nr 89, poz. 414 z późn. zm. 9 można określić na podstawie analizy systemu W. Marcinkowski : Zasady odpowiedzialności karnej żołnie- 9 rzy. Warszawa 2009, s. 29. obowiązującego prawa wojskowego . 10 DzU 2004 nr 207, poz. 2107. W Rozporządzeniu Rady Ministrów z 24 sierp- 11 DzU 2003 nr 135, poz. 1271. nia 2004 roku w sprawie określenia rodzajów nie- 12 Ibidem. ruchomości uznawanych za niezbędne na cele 13 DzU 1967 nr 44, poz. 220 z późn. zm.

100 przegląd sił powietrznych Praw o i dy scyplina piotr bernabiuk piotr Czy celowe jest stosowanie tego typu środków w wypadku osób popełniających czyn zabroniony na terenie jednostki? wi własność Skarbu Państwa. Zgodnie z treścią ar- przywołanym artykułem 8 ust. 2 ustawy o drogach tykułu 43 ust. 5 Ustawy z 21 sierpnia 1997 roku publicznych? W mojej ocenie, podmiotu, który o gospodarce nieruchomościami14, nieruchomości przejął teren w zarząd. stanowiące przedmiot własności lub przedmiot W tym miejscu należy się odnieść do definicji użytkowania wieczystego Skarbu Państwa oddaje i znaków drogowych, o których mowa w Ustawie się w trwały zarząd państwowej jednostce organi- z dnia 20 czerwca 1997 roku Prawo o ruchu dro- zacyjnej, a nieruchomości stanowiące przedmiot gowym, to znaczy D-40 i D-52. Zgodnie z defini- własności lub przedmiot użytkowania wieczystego cją ustawową, strefa zamieszkania to obszar obej- jednostki samorządu terytorialnego – odpowied- mujący drogi publiczne lub inne drogi, na którym niej samorządowej jednostce organizacyjnej. obowiązują szczególne zasady ruchu drogowego, Zgodnie z artykułem 45 przywołanej ustawy obję- a wjazdy i wyjazdy oznaczone są odpowiednimi cie nieruchomości w trwały zarząd następuje na znakami drogowymi15. Znak D-40 oznacza więc podstawie protokołu zdawczo-odbiorczego. wjazd do strefy zamieszkania. Informuje, że Szef właściwego miejscowo zarządu infrastruk- umieszczone w strefie urządzenia i rozwiązania tury może przekazać taki teren innemu podmioto- wymuszające powolną jazdę mogą nie być ozna- wi w użytkowanie, na przykład dowódcy jednostki kowane znakami ostrzegawczymi (znak A-11a). wojskowej, który z niego korzysta. Przekazanie ta- W strefie zamieszkania pieszy korzysta z całej sze- kie powinno nastąpić protokołem przekazania. Na rokości drogi i ma pierwszeństwo przed pojazdem. podstawie tego dokumentu użytkownikiem z peł- Prędkość dopuszczalna pojazdu lub zespołu pojaz- nymi konsekwencjami staje się kierownik jednostki organizacyjnej, który objął zarząd. Rodzi się jednak pytanie, kogo w takiej sytuacji będzie ob- 14 DzU 1997 nr 115, poz. 741 z późn. zm. ciążać obowiązek oznakowania drogi, określony 15 DzU 1997 nr 98, poz. 602 z późn. zm.

przegląd sił powietrznych 101 NR 1/2013 PRawO I dySCyPLIna

dów w strefie zamieszkania wynosi 20 km/h. Za- zagadnień funkcjonujących w kilku aktach praw- brania się w niej postoju w innym miejscu niż wy- nych. Jednak przyjęty przez ustawodawcę w Ko- znaczone w tym celu. Wjeżdżając na drogę ze deksie karnym i w Kodeksie wykroczeń sposób strefy zamieszkania, włączamy się do ruchu. określenia miejsca popełnienia przestępstwa oraz Zgodnie z kolejną definicją ustawową, strefa ru- jego oznaczenia, ustalony w ustawie o drogach chu to obszar obejmujący co najmniej jedną drogę publicznych, spowodował możliwość uniknięcia wewnętrzną, na który wjazdy i wyjazdy oznaczone odpowiedzialności karnej przez podmiot, który są odpowiednimi znakami drogowymi. Rozporzą- wyczerpał pozostałe znamiona określone chociaż- dzeniem ministrów infrastruktury oraz spraw we- by w artykule 178a § 2 k.k. Znamieniem przestęp- wnętrznych i administracji z 12 kwietnia 2011 ro- stwa zgodnie z nim jest bowiem prowadzenie po- ku zmieniającym rozporządzenie w sprawie jazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości, znaków i sygnałów drogowych16 wprowadzono między innymi w ruchu lądowym. § 60c w brzmieniu: Znak D-52 „strefa ruchu” Ustawodawca nie określił żadnych innych wy- oznacza wjazd na drogę wewnętrzną położoną magań co do miejsca popełnienia czynu, jako zna- w strefie ruchu. W uzasadnieniu do projektu przy- mienia ustawowego. Nie ma też żadnych szczegól- wołanego rozporządzenia czytamy: Celem projek- nych wymagań co do sposobu oznaczania ruchu towanych zmian jest wprowadzenie nowych zna- lądowego. Ograniczenie miejsca przestępstwa do ków pionowych D-52 „strefa ruchu” i D-53 drogi publicznej (lub strefy zamieszkania i strefy „koniec strefy ruchu” niezbędnych do ustanowie- ruchu) zastosowano natomiast w § 2 tego artykułu. nia strefy ruchu na drogach wewnętrznych. Sposób określenia przez ustawodawcę w arty- Ustanowienie tej strefy rozszerza zastosowanie kule 178a § 2 k.k. miejsca popełnienia czynu ma przepisów Ustawy z dnia 20 czerwca 1997 roku. niewątpliwie wpływ na egzekucję odpowiedzial- Prawo o ruchu drogowym17 na obszar wyznaczo- ności karnej jego sprawcy, w szczególności na te- nej tymi znakami strefy ruchu. Organy zarządzają- renie obiektu wojskowego. Można wysunąć twier- ce ruchem w tej strefie, ustalając organizację ruchu dzenie, iż cywil jadący rowerem drogą na drogach wewnętrznych, są zobowiązane do jej wewnętrzną w obiekcie wojsko- oznakowania znakami D-52 i D-53 oraz in- wym, znajdując się w stanie nie- nymi znakami zgodnie z wymaganiami trzeźwości, nie poniesie żad- przepisów Ustawy z 20 czerwca 1997 roku. nej odpowiedzialności, Prawo o ruchu drogowym i jej przepisów mimo że stwarza zagroże- wykonawczych. Wejście w życie rozporzą- nie w komunikacji. Ta- dzenia przyczyni się do dalszej poprawy ka sytuacja będzie bezpieczeństwa ruchu drogowego. Uniknie możliwa, kiedy się tym samym znacznych kosztów społecz- wspomniany cy- nych i materialnych wynikających ze skut- wil, prowadzący ków ewentualnych wypadków. rower w stanie Z pewnością celem prawodawcy nietrzeźwości, było maksymalne okre- jako pracow- ślenie miejsca popeł- nik podmio- nienia przestęp- stwa określonego w artykule 178a § 2 k.k., a tak- że dosto- sowanie © junial enterprises / fotolia.com

102 przegląd sił powietrznych PRawO I dySCyPLIna

tu zewnętrznego, świadczącego usługi na terenie Każdego żołnierza Sił Zbrojnych RP obowiązu- jednostki wojskowej, nie będzie z dowódcą jed- je ponadto dokument regulujący wewnętrzną nostki związany stosunkiem pracy, a na teren działalność Sił Zbrojnych RP, to znaczy Regula- obiektu wojskowego wjechał po okazaniu ważnej min ogólny Sił Zbrojnych RP, który w pkt. 35 przepustki osobowej i nie wniósł ze sobą alkoho- ust. 1 ppkt. 3 przewiduje, że żołnierz przebywają- lu, ani nie spożył go na terenie obiektu wojskowe- cy na terenie obiektów zajmowanych przez organy go. Dodatkowo warunkiem będzie sytuacja, że na wojskowe, jak i również obiektów koszarowych terenie obiektu wojskowego nie było znaków dro- i zakwaterowania przejściowego jednostki wojsko- gowych D-40 lub D-52. wej nie może pozostawać w stanie po użyciu alko- Również w Ustawie z dnia 20 maja 1971roku holu albo nietrzeźwości lub odurzenia20. Kodeks wykroczeń18 ustawodawca w artykule 87 Przepisy te nie mają wpływu na egzekucję § 2 dokładnie określił miejsce popełnienia wy- ewentualnej odpowiedzialności karnej od osoby kroczenia, to znaczy: Kto, znajdując się w stanie cywilnej, która nie jest pracownikiem wojska. po użyciu alkoholu lub podobnie działającego W stosunku do żołnierza lub pracownika woj- środka, prowadzi na drodze publicznej, w strefie ska istnieje możliwość zastosowania dyscypli- zamieszkania lub strefie ruchu inny pojazd niż narnych środków zapobiegawczych. Przywoła- określony w § 1, podlega karze aresztu do 14 dni ne przepisy nie dotyczą jednak osób cywilnych, albo karze grzywny19. Jest to kolejny przykład, które na terenie obiektu wojskowego znajdowa- który uzasadnia twierdzenie o bezkarności takie- ły się pod wpływem alkoholu. go sprawcy, przy założeniu spełnienia wszyst- Niech więc będzie to zwrot w stronę ustawo- kich przywołanych okoliczności. dawcy, aby treść artykułu 178a § 2 k.k. i arty- kułu 87 § 2 k.w. opracować w taki sposób, by w stronę ustawodawcy opis miejsca popełnienia czynu, stanowiący Czyn jest zabroniony przez ustawę, jeżeli dyspo- element zespołu znamion czynu zabronionego, zycja normy prawnokarnej zawiera jego opis. pozwalał na egzekucję odpowiedzialności W opisie, zarówno czynu z artykułu 178a § 2 k.k., sprawcy w obrębie tych obiektów wojskowych, jak i artykułu 87 § 2 k.w. ustawodawca określił które nie zostały oznaczone jako strefa ruchu stronę przedmiotową w ten sposób, że czyn ten lub strefa zamieszkania. n można popełnić na drodze publicznej, w strefie zamieszkania lub w strefie ruchu. Warunki nie- Artykuł ten nie jest oficjalnym stanowiskiem zbędne do uznania drogi, w którejś z tych kate- Komendy Głównej Żandarmerii Wojskowej, gorii opisano wyżej. Tak więc przy założeniu, że a jedynie interpretacją autora. droga na terenie obiektu wojskowego nie jest drogą publiczną, przy jednoczesnym braku jej autor jest absolwentem wydziału prawa i administracji oznaczenia znakami D-40 i D-52 powoduje, że oraz podyplomowego studium socjologii bezpieczeństwa nie ma wszystkich znamion czynu zabronionego. wewnętrznego uniwersytetu im. mikołaja kopernika Brak znamion oznacza, iż nie ma przestępstwa w toruniu, a także szkoły podchorążych rezerwy. służył lub wykroczenia. w oddziale Żandarmerii wojskowej w poznaniu i elblągu, Rozważania o bezkarności przywołanego cy- oddziale specjalnym Żw w gliwicach i komendzie wila pozwalają na wysnucie jeszcze jednego głównej Żw. obecnie jest szefem sekcji dochodzeniowo- wniosku. Żołnierza służby czynnej, gdy podej- -śledczej w wydziale Żw w poznaniu. muje czynności służbowe (co najmniej) po uży- ciu alkoholu, można pociągnąć do odpowiedzial- 16 dzu 2011 nr 89, poz. 509. ności karnej za popełnienie wykroczenia 17 dzu 1997 nr 98, poz. 602 z późn. zm. określonego w artykule 70 § 2 Kodeksu wykro- 18 dzu 2010 nr 46, poz. 275. czeń. Jest on bowiem podmiotem, który ma obo- 19 ibidem. wiązek zachowania trzeźwości. 20 szt.gen. 1613/2009.

przegląd sił powietrznych 103 NR 1/2013 prawo i dy scyplina

mjr Wojciech Kubica Komenda Główna Żandarmerii Wojskowej Dowódca w postępowaniu karnym Uzawodowienie sił zbrojnych wymagało wprowadzenia regulacji prawnych umożliwiających zachowanie dyscypliny wojskowej.

ejście ustawy o dyscyplinie wojsko- i dobrej (przynajmniej teoretycznie) znajomości wej z 9 października 2009 roku za- żołnierzy przez tych dowódców. Zmiany te kończyło proces kompleksowych w zamyśle ustawodawcy mają umocnić prestiż W zmian zmierzających do stworzenia dowódców. warunków prawnych do kształtowania dyscypliny Nowa ustawa o dyscyplinie wojskowej wymu- wojskowej, odpowiednich do uzawodowionych siła również wiele zmian w przepisach dotyczą- sił zbrojnych1. Celem regulacji było przede cych postępowania karnego, przede wszystkim wszystkim usprawnienie reagowania dyscyplinar- w Kodeksie postępowania karnego (k.p.k), Ko- nego. Ze względu na porównywalną surowość deksie karnym (k.k.) i Kodeksie postępowania wojskowych przepisów dyscyplinarnych i prawa w sprawach o wykroczenia (k.p.w.). Zwiększyły karnego konieczne jest zachowanie konstytucyj- one uprawnienia dowódców, zarówno w aspekcie nych uprawnień żołnierza jako człowieka i oby- prowadzonych postępowań karnych, jak i czynno- watela, wynikających z treści art. 31 ust. 3 Kon- ści wyjaśniających w sprawach o wykroczenia. stytucji RP. Reagowanie dyscyplinarne ma być bardziej Rola dowódcy skuteczne dzięki poszerzeniu odpowiedzialno- W toku postępowania przygotowawczego ści dyscyplinarnej oraz dostosowaniu kar do za- w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wodowego charakteru sił zbrojnych, jak również wojskowych dowódcy jednostek wojskowych, zwiększeniu władzy dyscyplinarnej dowódców. w których pełnili lub pełnią służbę sprawcy prze- Duże znaczenie ma nadanie im statusu przeło- stępstw lub wykroczeń, mają liczne uprawnienia, żonych dyscyplinarnych. Wynika to zarówno ale także obowiązki procesowe. z konieczności niezwłocznego reagowania na naruszenia dyscypliny wojskowej (przez pierw- 1 Ustawa z dnia 9 października 2009 r. o dyscyplinie wojsko- szego w hierarchii służbowej przełożonego), jak wej. DzU 2009 nr 9, poz. 1474.

104 przegląd sił powietrznych PRawO I dySCyPLIna

zgodnie z „kodeksem karnym” * na podstawie wniosku dowódcy jednostki wojskowej są ścigane następujące przestępstwa:

 co najmniej dwukrotne samowolne  znieważenie przełożonego lub oddalenie w wymiarze nieprzekraczającym żołnierza niebędącego przełożonym każdorazowo 48 godzin w okresie nie w związku z pełnieniem przez niego dłuższym niż trzy miesiące (art. 338 § 1 k.k.); obowiązków służbowych  samowolne oddalenie powyżej 48 (art. 347 § 1 i art. 348 k.k.); godzin, nie dłużej jednak niż przez  poniżenie lub znieważenie siedem dni (art. 338 § 2 k.k.); podwładnego (art. 350 § 1 k.k.);  odmowa pełnienia służby wojskowej  naruszenie obowiązku wynikającego albo obowiązku wynikającego z tej z przepisu lub zarządzenia służby przez żołnierza (art. 341 § 2 k.k.); regulującego tok służby przez żołnierza  niewykonanie lub odmowa wykonania do niej wyznaczonego (art. 356 § 1 k.k.); rozkazu albo wykonanie rozkazu  wprowadzenie się w stan niezgodnie z jego treścią (art. 343 § 1 k.k.); nietrzeźwości lub odurzenia innym  wejście w porozumienie z innymi środkiem przez żołnierza, który został żołnierzami w celu niewykonania lub wyznaczony do służby (357 § 1 k.k.); odmowy wykonania rozkazu albo  samowolne rozporządzenie wykonania rozkazu niezgodnie przedmiotem wyposażenia z jego treścią (art. 343 § 3 k.k.); (art. 363 § 1 k.k.).

ściganie sprawców przestępstw określonych w art. 350 §1 i art. 347 § 1 k.k. może nastąpić również na wniosek pokrzywdzonego.

* Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. dzu 1997 nr 88, poz. 553 z póź. zm.

W razie otrzymania informacji o popełnieniu du Najwyższego z 16 maja 1972 roku dowódca, przez podwładnego żołnierza któregoś z wymie- który ukarał dyscyplinarnie sprawcę czynu o zna- nionych przestępstw dowódca jednostki wojsko- mionach przestępstwa ściganego na wniosek, powej podejmuje decyzję o sposobie postępowania zbawia się prawa do złożenia wniosku o wszczę- w związku z zaistnieniem danego czynu. Musi zacie postępowania karnego w sprawie tego czynu. decydować, czy wystąpi z wnioskiem o ściganie Dowódca jednostki wojskowej, gdy podejmuje karne, czy biorąc pod uwagę okoliczności i cha- decyzję o złożeniu wniosku, jest zobowiązany rakter zdarzenia, odstąpi od ścigania karnego uwzględnić okoliczności towarzyszące popełnie- sprawcy, lecz wniosek rozpatrzy (lub poleci roz- niu czynu, dotychczasowe zachowanie się spraw- patrzyć) dyscyplinarnie (rys). Podejmując decy- cy, możliwość wpłynięcia za pomocą środków zję, należy uwzględnić, że zgodnie z uchwałą Są- wychowawczych na dalsze jego postępowanie,

przegląd sił powietrznych 105 NR 1/2013 prawo i dy scyplina

potrzebę zapobiegania naruszeniom dyscypliny zek zawiadomić o tym prokuratora wojskowego w jednostce oraz zasady dotyczące kształtowania i czynności wyjaśniające w sprawie o wykrocze- dyscypliny i karności wśród żołnierzy. nie są wdrażane z urzędu. Po złożeniu wniosku postępowanie toczy się Drugim przypadkiem jest sytuacja, gdy żołnierz z urzędu i dowódca nie może go wycofać. popełnił wykroczenie w trakcie pełnienia służby Dowódcy jednostki przysługuje prawo złożenia wojskowej po ogłoszeniu mobilizacji, w stanach zażalenia do sądu właściwego do rozpoznania nadzwyczajnych, w czasie wojny, a także podczas sprawy na postanowienie o wszczęciu postępo- wykonywania zadań służbowych w strefie działań wania z urzędu (art. 660 § 2 k.p.k.). Może je tak- wojennych oraz w przypadku użycia Sił Zbrojnych że złożyć pokrzywdzony, ale tylko w odniesieniu Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa, do przestępstwa określonego w art. 347 § 1 k.k. udziału w akcjach humanitarnych, poszukiwaw- W wypadku spraw o przestępstwa ścigane na czych lub ratowniczych, a także podczas użycia lub wniosek dowódcy jednostki wojskowej, zgodnie pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej po- z artykułem 659 Kodeksu postępowania karne- za granicami państwa w rozumieniu ustawy z dnia go2, mogą być mu przyznane uprawnienia strony 17 grudnia 1998 roku o zasadach użycia lub poby- procesowej, to znaczy może występować w cha- tu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza rakterze pokrzywdzonego. W takiej sytuacji bę- granicami państwa4. W tego typu sytuacji żołnierz dzie miał prawo: za popełnione wykroczenie odpowiada wyłącznie – składać zażalenia na postanowienie o odmo- na drodze dyscyplinarnej. wie wszczęcia postępowania przygotowawczego po złożeniu przez niego wniosku o ściganie karne; Ściganie przestępstw z urzędu – składać zażalenie na postanowienie o umo- Prawny obowiązek zawiadomienia prokuratora rzeniu postępowania (wszczętego na podstawie lub policji przez instytucje państwowe czy spo- jego wniosku o ściganie karne); łeczne o przestępstwie, o którego popełnieniu do- – przejrzenia akt postępowania; wiedziały się w związku ze swoją działalnością, – złożyć zażalenie na niepowiadomienie go wynika wprost z treści artykułu 304 Kodeksu po- w ciągu sześciu tygodni od złożenia wniosku stępowania karnego. W sprawach wojskowych o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowa- obowiązek ten spoczywa na dowódcy jednostki. nia przygotowawczego; W razie otrzymania wiadomości o popełnieniu – wnieść akt oskarżenia do sądu w wypadku przestępstwa ściganego z urzędu dowódca jed- powtórnego wydania przez prokuratora postano- nostki jest zobowiązany niezwłocznie powiado- wienia o odmowie wszczęcia lub postanowienia mić o tym prokuratora wojskowego lub Żandar- o umorzeniu postępowania. merię Wojskową5. Przepis ten nakłada także Zmiana przepisów dyscyplinarnych spowodo- prawny obowiązek zabezpieczenia śladów i do- wała wprowadzenie do polskiego systemu praw- wodów przestępstwa na instytucje państwowe nego kategorii wykroczeń wnioskowych. Zgodnie i społeczne, a tym samym i na dowódców jedno- bowiem z treścią artykułu 86a § 1 Kodeksu postę- stek wojskowych. Trwa on od chwili otrzymania powania w sprawach o wykroczenia, ściganie wykroczenia podlegającego orzecznictwu sądów wojskowych następuje na żądanie dowódcy jed- 2 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania nostki wojskowej lub kierownika instytucji cywil- karnego. DzU 1997 nr 88, poz. 555 z póź. zm. nej, w której żołnierz pełni służbę wojskową. Wy- 3 Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania jątek stanowi przypadek popełnienia przez w sprawach o wykroczenia. DzU 2001 nr 106, poz. 1148 z póź. zm. żołnierza wykroczenia, za które można orzec albo 4 Ibidem. orzeka się środki karne zakazu prowadzenia po- 5 Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojsko- 3 jazdów, przepadku przedmiotów lub nawiązki . wej i wojskowych organach porządkowych. DzU 2001 nr 123, W tym wypadku dowódca jednostki ma obowią- poz. 1353 z póź. zm.

106 przegląd sił powietrznych praw o i dy scyplina

informacji lub zorientowania się, że popełniono Środki zapobiegawcze w postaci przymusu przestępstwo do czasu przybycia na miejsce orga- można stosować tylko wobec oskarżonego, po- nów powołanych do ścigania przestępstw. dejrzanego, któremu przedstawiono zarzuty. Dowódca jednostki w razie popełnienia prze- Środki przymusu stosowane na gruncie postępo- stępstwa ściganego z urzędu może występować ja- wania karnego to: ko reprezentant jednostki wojskowej. W sprawach – zatrzymanie – zgodnie z treścią artykułu 665 o przestępstwa, na których skutek wyrządzono § 1 k.p.k. istnieje obowiązek niezwłocznego za- szkodę w mieniu jednostki wojskowej, jej dowód- wiadomienia dowódcy o zatrzymaniu żołnierza ca, jako organ pokrzywdzonej instytucji państwo- lub pracownika wojska. W razie gdy zatrzymany wej, może wykonywać prawa pokrzywdzonego będzie podejrzewany o przestępstwo ścigane na w charakterze strony procesowej (art. 49 k.p.k.). wniosek dowódcy jednostki, będzie musiał być Jako stronie przysługują mu w stadium postępowa- zwolniony na polecenie uprawnionego dowódcy, nia przygotowawczego uprawnienia określone w rozdziale 35 Kodeksu postępowania karnego6. Z ich tytułu może on: – składać wnioski o dokonanie określonych Wyjątki czynności procesowych (art. 315 § 1 k.p.k.); – żądać dopuszczenia do udziału w czynno- Jeżeli dowódca podjął niesłuszną decyzję, to w celu jej ściach śledczych lub dochodzeniowych, których skorygowania lub zapobieżenia bezczynności (w razie nie będzie można powtórzyć na rozprawie (art. braku reakcji) w określonej sprawie możliwe jest wszczę- 316 §1 k.p.k.); cie przez prokuratora wojskowego postępowania karne- – żądać dopuszczenia do udziału w innych go z urzędu w wypadku przestępstwa ściganego na wnio- czynnościach śledczych lub dochodzeniowych sek dowódcy jednostki wojskowej nawet bez takiego niż wymienione w poprzednim punkcie (art. 317 wniosku, jeżeli wymagają tego ważne względy dyscypli- §1 k.p.k.); ny wojskowej. Uprawnienie to przysługuje prokuratorowi – zgłosić powództwo cywilne i żądać jego za- wojskowemu zgodnie z treścią art. 660 § 1 k.p.k. bezpieczenia (art. 69 §1 k.p.k.). Dowódca może także występować jako powód cywilny, reprezentujący przed sądem pokrzyw- dzoną przestępstwem jednostkę wojskową. Przy- sługuje mu wtedy prawo wytoczenia powództwa cywilnego bezpośrednio w postępowaniu karnym (proces adhezyjny). Prokurator, przesyłając do sądu akt oskarżenia, jest obowiązany pouczyć dowódcę o przysługującym mu prawie wytocze- chyba że wyższy dowódca lub prokurator wojsko- nia powództwa cywilnego w danej sprawie wy temu się sprzeciwią (art. 665 § 2 k.p.k.); (art. 334 § 2 k.k.). – tymczasowe aresztowanie – o jego zastosowaniu w stosunku do żołnierza i pracownika woj- Postępowanie z podejrzewanym ska sąd jest obowiązany niezwłocznie zawiado- o przestępstwo mić właściwego dowódcę (art. 261 § 3 k.p.k.); Zatrzymanie podwładnego odbywa się z zasto- – zawieszenie w czynnościach służbowych – sowaniem środków przymusu. Są to czynności or- jest to instytucja procesowa, która może być sto- ganów procesowych zmierzające do: wymuszenia sowana w sprawach podlegających orzecznictwu spełnienia obowiązków procesowych, zapewnienia prawidłowego toku procesu, zapobieżenia popeł- nieniu nowego ciężkiego przestępstwa (przy zasto- 6 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania sowaniu tymczasowego aresztowania). karnego. DzU 1997 nr 88, poz. 555 z póź. zm.

przegląd sił powietrznych 107 NR 1/2013 PRawO I dySCyPLIna

sądów wojskowych (art. 276 k.p.k.). Jeżeli organ, twem właściwego dowódcy. Zakłada się w nim, że który zastosował ten środek zapobiegawczy, nie podejrzany stawi się na każde wezwanie oraz nie postanowił inaczej, dowódca jednostki ma obo- będzie utrudniał postępowania (art. 271 k.p.k.). wiązek: odsunąć podejrzanego od wykonywania Można je przyjąć także od dowódcy jednostki jako zadań na zajmowanym stanowisku, doręczyć mu osoby godnej zaufania (art. 272 k.p.k.). postanowienie o zastosowaniu środka zapobie- Do obowiązków poręczyciela należy: gawczego, określić nowe obowiązki na czas za- – utrzymanie osobistego kontaktu z żołnie- wieszenia w czynnościach służbowych, przywró- rzem, za którego poręczył, wpływanie na niego cić podejrzanego do wykonywania jego obowiąz- wychowawczo, dbając o to, by przestrzegał po- ków niezwłocznie po uchyleniu tego środka; rządku prawnego i zasad dyscypliny oraz wyko- – oddanie pod dozór przełożonego wojskowe- nywał nałożone obowiązki; go. W wypadku zastosowania wobec podejrzane- – interesowanie się sprawami służbowymi go tego typu środka zapobiegawczego (art. 275 i osobistymi żołnierza oraz pomaganie mu w roz- k.p.k.) dowódca jednostki ma obowiązek: wiązywaniu problemów z nimi związanych; • powierzyć rozkazem sprawowanie dozoru wy- – rozwijanie pozytywnych zainteresowań znaczonemu przełożonemu żołnierza oddanego i stworzenie warunków sprzyjających temu; pod dozór i szczegółowo określić jego obowiązki, – angażowanie go do pracy społecznej przez sta- • przekazywać na żądanie prokuratora informa- wianie zadań i konsekwentne ich egzekwowanie; cje o zachowaniu się żołnierza oddanego pod do- – reagowanie na niepoprawne zachowanie się; zór oraz o każdym istotnym naruszeniu przez nie- – stworzenie atmosfery wymagalności przy go obowiązków wynikających z dozoru, jednoczesnej życzliwości i unikaniu ciągłego wy- • zawiadamiać organ stosujący dozór o zwol- pominania dokonanego czynu. nieniu z czynnej służby wojskowej żołnierza od- W razie bezpodstawnego uchylania się porę- danego pod dozór lub przeniesieniu go do innej czającego od wypełniania ciążących na nim obo- jednostki wojskowej. wiązków może on być pociągnięty do odpowie- Jeżeli w postanowieniu o zastosowaniu środka dzialności dyscyplinarnej (art. 288 § 1 k.p.k.) zapobiegawczego nie ma bliższego określenia oraz obciążony wynikającymi z tego kosztami sposobu wykonywania nałożonego na żołnierza postępowania (art. 289 § 1 k.p.k.). obowiązku meldowania się u wyznaczonego przełożonego, dowódca jednostki ustala częstotli- inne powinności dowódcy wość, czas i miejsce meldowania się, uwzględ- Dowódca dodatkowo ma prawo i obowiązek niając przy tym, że: w aspekcie podejrzewanego o przestępstwo do: – nie może być częstsze niż raz na dobę i nie – przeszukania, które można przeprowadzić rzadsze niż raz w tygodniu, jedynie w obecności dowódcy jednostki wojsko- – nie można go zarządzić w porze nocnej wej albo osoby przez niego wyznaczonej i w czasie przeznaczonym na zajęcia służbowe, (art. 222 § 2 k.p.k.); – żołnierz oddany pod dozór powinien się mel- – doręczania pism procesowych – pisma adre- dować u wyznaczonego przełożonego bez broni sowane do żołnierzy można im doręczać za po- i osobistego oporządzenia. średnictwem przełożonych, przy czym wezwa- Środkiem przymusu stosowanym na gruncie po- nia dla żołnierzy przesyła się do dowódcy stępowania karnego może być także poręczenie, przyjęte od zespołu żołnierskiego za pośrednic-

dowódca sprawuje wobec podwładnych także władzę dyscyplinarną

108 przegląd sił powietrznych PRawO I dySCyPLIna

jednostki wojskowej w celu doręczenia i zarzą- Jako przesłanie niech posłużą słowa przedwo- dzenia stawiennictwa zgodnie z wezwaniem jennego komendanta głównego Policji Państwowej (art. 134 § 1 k.p.k.). gen. bryg. Józefa Kordiana-Zamorskiego, wypo- W odniesieniu do pism kierowanych przez wiedziane na odprawie komendantów wojewódz- żołnierzy do sądów lub prokuratur wojskowych, kich Policji Państwowej 22 czerwca 1936 roku na obowiązujące przepisy nie zawierają poleceń na- temat polityki dyscyplinarnej, które do dzisiaj po- kazujących wykonywanie tego przez dowódcę zostają aktualne: Panom powierzony jest miecz ka- jednostki wojskowej. Jedynie przepisy dotyczące rania, ale proszę, by panowie tym mieczem ma- zachowania terminu do złożenia środka odwo- chali logicznie. Proszę nie identyfikować karności ławczego dopuszczają złożenie odwołania w do- z ilością kar. Proszę tych rzeczy nie nadużywać, wództwie jednostki wojskowej. Złożenie przez ale musi być logiczny porządek i dyscyplina7. n żołnierza pisma procesowego w dowództwie jednostki wojskowej (kapitanowi okrętu wojennego) autor jest absolwentem wydziału prawa i administracji przed upływem terminu do jego złożenia powo- uniwersytetu wrocławskiego oraz szkoły podchorążych duje ważność czynności prawnej, bez względu rezerwy w poznaniu. służbę wojskową rozpoczął na to, kiedy pismo wpłynęło do adresata w wydziale Żandarmerii wojskowej w opolu na stanowisku (art. 124 k.p.k.). W tym wypadku, mimo że prze- oficera dochodzeniowo-śledczego. następnie był pisy wyraźnie tego nie precyzują, na dowódcy wykładowcą cyklu prawa, kryminalistyki i służby prewencji. jednostki wojskowej (kapitanie okrętu wojenne- służył kolejno w: oŻw we wrocławiu, mazowieckim oddziale Żw i ponownie w oŻw we wrocławiu. brał udział go) ciąży obowiązek przekazania adresatowi zło- w iX zmianie pkw w iraku. obecnie jest specjalistą żonego mu pisma procesowego żołnierza. oddziału dochodzeniowo-śledczego kgŻw. sprawiedliwe jutro Omówione uregulowania znacznie rozszerzyły 7 r. litwiński: Korpus Policji w II Rzeczypospolitej. Służba uprawnienia dyscyplinarne dowódców. Z jednej i życie prywatne. lublin 2010, s. 187. strony przyspieszy to czas reakcji dyscyplinarnej i wpłynie pozytywnie na stan dyscypliny, z drugiej jednak należy pamiętać, że skuteczność reagowania dyscyplinarnego, ze względu na możliwość surowych skutków orzeczeń dyscyplinarnych, nie może naruszać gwarancji procesowych żołnierza jako człowieka i obywatela, a orzeczenia powinny być bezstronne, obiektyw- ne i adekwatne do popełnionych przewinień dyscyplinarnych. Trzeba mieć na uwadze, że uprawnienia niosą za sobą także obowiązki, a przede wszystkim olbrzymią odpowiedzialność za wyda-

wane orzeczenia. block jakub

przegląd sił powietrznych 109 NR 1/2013 inne armie

ppłk w st. spocz. dr inż Jerzy Garstka

Modernizacja lotnictwa po brazylijsku Brazylia to szósta potęga gospodarcza na świecie. Dynamiczny rozwój nie ominął także jej sił zbrojnych. Jest znaczącym importerem i eksporterem uzbrojenia, dlatego też stanowi łakomy kąsek dla zagranicznych koncernów zbrojeniowych, w tym lotniczych.

dy Wenezuela zakupiła rosyjskie koncernów zbrojeniowych zmusza Brazylię myśliwce odrzutowe Su-30MK5, do współpracy z Rosjanami nad samolotem Brazylia zareagowała bardzo szyb- T-50(PAK FA). Dla Rosji osiągnięcie takiego po- G ko. Ogłosiła przetarg na 36 myśliw- rozumienia byłoby jednoznaczne ze zdobyciem ców wielozadaniowych generacji 4+, które mają kolejnego partnera (poza Indiami) w budowie my- zastąpić przestarzałe F-5, A-1 (AMX) i Mira- śliwców piątej generacji, nie mówiąc już o wejściu ge-2000. Miało to być rozwiązanie doraźne, jedna rynek państw południowoamerykańskich (fot). nak decyzję o jego rozstrzygnięciu, z powodu Obecnie największym importerem rosyjskich sa- kryzysu finansowego, przesunięto na 2012 rok. molotów i śmigłowców jest Wenezuela. Docelowo Brazylia ma się też zaangażować Potrzeby brazylijskie na T-50 opiewają na w projekt myśliwskiego samolotu wielozadanio- 24–36 maszyny z terminem rozpoczęcia dostaw wego piątej generacji dla swoich sił powietrz- od 2030 roku. Brazylia dąży także do rozpoczę- nych. Dlatego też zrezygnowała z oferty produk- cia produkcji licencyjnej nowych zaawansowa- cji licencyjnej Su-35, który jest samolotem tej nych technologicznie samolotów dla swoich sił samej generacji co oferowane w brazylijskim powietrznych. W ten sposób chce pozyskać oko- przetargu amerykański F/A-18 Super Hornet, ło 150 maszyn do 2040 roku. Decyzja o wybo- szwedzki JAS-39 Gripen oraz francuski Das- rze ma zapaść w 2018 roku1. sault Rafale.

1 S. Wilson: Wojownicy Amazonii. „Lotnictwo” 2011 nr 9, s. 34–39; Lotniczy potencjał P. Cieślik: PAK FA i jego perspektywy rozwojowe. „Przegląd Możliwość pozyskania od Rosjan najnowszej Sił Powietrznych” 2011 nr 9, s. 9; J. Garstka: Podniebni ry- technologii i włączenie do produkcji rodzimych wale. „Przegląd Sił Powietrznych” 2010 nr 11, s. 51–52.

110 przegląd sił powietrznych inne armie

Najnowocześniejszymi samolotami wojsk lot- Nowe samoloty miały przede wszystkim za- niczych Brazylii (Forca Aèrea Brasileira – FBA) stąpić 46 zmodernizowanych F-5EM/FM Tiger. są francuskie F-2000 B/C (inaczej Mirage Jednak po wielu przygotowaniach ze strony bra- 2000C/B) – dziesięć F-2000C i dwa F-2000B. zylijskiej i producentów samolotów w lutym Pozyskano je z nadwyżek francuskiej Armée de przetarg na F-X został anulowany, a do realizacji I’Air. Stacjonują one w bazie Annapolis i ich przyjęto wariant na okres przejściowy, to znaczy podstawowe zadanie to obrona powietrzna sto- zakup dwunastu Mirage 2000C/B. licy kraju oraz wywalczenie i zapewnienie przewagi powietrznej w razie konfliktu zbroj- Co dalej z programem? nego. Poprzednio piloci tej jednostki2 latali na W styczniu 2008 roku wznowiono procedurę samolotach Mirage III BR/DBR dostarczonych przetargową na zakup 36 (docelowo 120) wielo- w 1972 roku. Ich wyposażenie nie spełniało zadaniowców, w ramach programu oznaczonego wymagań stawianych współczesnym samolo- F-X2, które byłyby dostarczane od 2014 roku tom odnoszących się do zadań obrony przeciw- i eksploatowane przez trzydzieści lat. Miały one lotniczej, dlatego też w grudniu 2005 roku wy- zastąpić Mirage 2000C/B, F-5EM/FM i Embra- cofano je. ery A-1 (inaczej AMX). Koszt zakupu oszacowa- Uzbrojenie F-2000, takie jak kierowane poci- no wstępnie na 2,2 miliarda USD, co przy obec- ski rakietowe powietrze–powietrze Magic C nych cenach (Gripen JAS-39C – 58 mln USD, i Super 530D, nie jest modernizowane, mimo że F/A-18E – 78–98 mln USD, Rafale C – 62,1 mln maszyny te pozostaną w służbie jeszcze do oko- USD i Eurofighter – 103–119 mln USD) jest ło 2017–2018 roku. Kupno pocisków dalekiego kwotą niewystarczającą. zasięgu „Mica” jest zbyt kosztowne (niezbędne 1 października 2008 roku brazylijskie siły lotni- są nowe belki uzbrojeniowe i nowy komputer cze zakwalifikowały ostatecznie trzy maszyny – misji), podobnie jak integracja rodzimych kiero- Gripena, Rafale i Su- wanych pocisków rakietowych MAA-1. Promień per Horneta. Typho- działania F-2000C, uzbrojonego po dwa pociski ona odrzucono ze Obecny kryzys, którego Magic-2 i Super 530D oraz podwieszane zbior- względu na wysoką skutki odczuwa także Bra- niki z paliwem (o łącznej pojemności 5300 li- cenę i brak możliwo- zylia, wymusił na siłach trów), wynosi 1450 kilometrów. Może to się ści wykonywania mi- zbrojnych inne działania zmienić, gdy Brazylia uzyska nowsze wersje sji uderzeniowych. doraźne. Do liczących się F-2000 od Zjednoczonych Emiratów Arabskich. O Su-35 zaś zadecy- należy modernizacja sa- Te wymieniają prawie całkiem nowe maszyny dował fakt posiadania molotów F-5 i A-1(AMX) F-2000-9 na nowsze modele Rafale. przez Wenezuelę sa- oraz śmigłowców Panther. Przetarg F-X na zakup dla FAB nowych od- molotów Su-35Mk5. rzutowych wielozadaniowych samolotów my- Po zakupie odpowied- śliwskich ma już swoją wieloletnią historię. niej liczby F-X2 (oko- W 1996 roku, po opracowaniu wymagań tak- ło 150 egz.) zostaną wycofane myśliwsko-sztur- tyczno-technicznych, Brazylia ogłosiła przetarg mowe A-1 (AMX). Obecnie A-1/A-1B/A-1M/RA-1 na dwanaście samolotów wielozadaniowych F-X są modernizowane. 44 sztuki A-1, z zakupionych za 700–800 milionów USD (pierwotnie zakłada- 55 egzemplarzy, to jednomiejscowe samoloty bojo- no zakup 24 sztuk). Zgłoszono do niego samolo- we (myśliwsko-szturmowe A-1A – 38 sztuk irozpo - ty Gripen, F-16C/D, Mirage 2000-5 MK2, znawcze RA-1A – 6 sztuk), pozostałe todwumiejsco - MiG-29 i Su-35. Miały one operować nad rozle- we szkolno-bojowe (8 egz. A-1B i 3 egz. RA-1B). głymi obszarami Amazonii i wspomagać agendy rządowe w uszczelnianiu granic z Boliwią, Ko- 2 B. Głowacki: Brazylia – pierwszy sukces Rafale? „Raport lumbią, Peru i Wenezuelą, zapobiegając przemy- WTO” 2009 nr 12, s. 30–31; B. Głowacki: W oczekiwaniu na towi drewna, narkotyków i broni. F-X. „Raport WTO” 2007 nr 2, s. 18.

przegląd sił powietrznych 111 NR 1/2013 InnE aRmIE

Według najnowszych danych, 43 sztuki A-1 mi nie są jeszcze znane. Połowa z 60 myśliwców mają być modernizowane, w tym 33 jednomiej- Mirage 2000-9 Zjednoczonych Emiratów Arab- scowe samoloty bojowe i 10 szkolno-bojowych. skich to prawie nowe samoloty otrzymane z Fran- Zakończenie modernizacji zaplanowano na 2017 cji w ubiegłej dekadzie. Pozostałe maszyny mają rok. W jej ramach spółka Elbit-Aeroelektronica za sobą ponad 25 lat służby, ale przeszły na po- S.A. dostarczy główny komputer zarządzający czątku wieku modernizację do standardu 2000-9 systemami bojowymi samolotu, Elisra natomiast i remonty wydłużające resursy. Przeciwnicy zaku- systemy walki elektronicznej. pu myśliwców od ZEA stawiają na modernizację Program modernizacji lotnictwa uderzeniowe- posiadanych samolotów. Za cenę niewielkiej licz- go i rozpoznawczego obejmuje też ujednolicenie by fabrycznie nowych (wielozadaniowych) samo- kabin zmodernizowanych samolotów myśliw- lotów myśliwskich można pozyskać około stu sko-bombowych F-5 Tiger II, myśliwsko-sztur- w miarę nowoczesnych samolotów F-5 i A-1 mowych A-1 i szturmowych (turbośmigłowych) o mniejszych możliwościach bojowych, ale po A-29 (inaczej EMB-314 Super Tucano)3. modernizacji mających możliwości zwalczania Zawężenie wyboru nowych samolotów do celów powietrznych bez ich widzialności wzroko- trzech typów i rozesłanie powiadomień o wstęp- wej oraz atakowanie obiektów naziemnych bronią nym wyborze do przyszłych producentów ma- kierowaną. Modernizacja myśliwsko-szturmo- szyn o niczym jeszcze nie świadczy. Na prze- wych F-5 (rys.) zmierza ku końcowi, kolejnej zaś szkodzie w realizacji przetargu (kolejny raz będą poddawane samolo- termin przesunięto na 2013 rok) stają dwa czyn- ty myśliwsko- niki: pierwszy – nowy plan budżetu brazylijskie- -szturmowe go, który obejmuje cięcia na wydatki zbrojenio- A-14. we, związane z decyzją zaoszczędzenia w ciągu najbliższych lat około 24 miliardów USD. Tymcza- sem wartość najtańszej oferty w przetargu F-X2, przy wyborze szwedzkiego Gripena, jest Zmodernizowane myśliwsko-bombowe szacowana na 6 miliardów USD. F-5EM/FM Tiger II (pierwsze oznaczenie Drugim czynnikiem, skłaniającym Brazylię do F-5BR) stanowią znaczącą siłę uderzeniową odkupienia od Zjednoczonych Emiratów Arab- FAB. O te maszyny Brazylia starała się od 1964 skich części całkiem nowych samolotów Mirage roku, ale ostatecznie otrzymała je dopiero w ro- 2000-9 (te planują zakup bardziej zaawansowa- ku 1974 w liczbie 42 egzemplarzy (36 egz. F-5E nych technologicznie Dassault Rafale), jest fakt, i sześć egz. F-5B). Dzięki temu zakupowi Bra- że jej siły lotnicze eksploatują już od paru lat zylijczycy pozyskali cenne uzupełnienie wcze- dwanaście starszych wersji Mirage 2000C/B, co śniej kupionych Mirage III przeznaczonych do znacznie zmniejszyłoby koszty wprowadzenia zadań obrony powietrznej. myśliwców do służby. Przyjęcie tego ostatniego Pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wariantu praktycznie zamraża realizację progra- wieku w ramach programu Peace Amazon II mu F-X2, chociaż za kontynuowaniem obecnego brazylijskie siły lotnicze otrzymały 22 egzem- przetargu przemawiają względy ekonomiczno- plarze F-5E i cztery F-5F. Wszystkie eksamery- -gospodarcze – oferenci zobowiązali się bowiem kańskie Tigery nie miały możliwości tankowania do przekazania technologii i uruchomienia mon- tażu samolotów w Brazylii. 3 s. wilson: Wojownicy…, op.cit,, s. 39; b. głowacki: Brazy- lia – ..., op.cit, s. 32. zakup czy modernizacja? 4 info: Rozstrzygnięcie F-X2 (znów) opóźnione. „nowa technika Wyniki rozmów delegacji brazylijskich wojsk wojskowa” 2010 nr 5, s. 10; Brazylia a Mirage 2000-9. „raport lotniczych ze Zjednoczonymi Emiratami Arabski- wto” 2011 nr 6, s. 66; s. wilson:Wojownicy …, op.cit., s. 39.

112 przegląd sił powietrznych I n n E a R m I E

w powietrzu. Z powodu różnic w wyposażeniu F-5 z pierwszej dostawy zgrupowano w bazie Santa Cruz, a F-5B spisano ze stanu i przezna- długie oczekiwanie czono na sprzedaż z końcem 1996 roku. W trakcie eksploatacji brazylijskie Tigery przeszły kil- brazylijskie siły lotnicze zakupiły 79 myśliw- ka modyfikacji, w większości z nich zabudowa- sko-bombowych f-5, w tym 66 jednomiejscowych f-5e no sondę pozwalającą na pobieranie paliwa i 13 dwumiejscowych szkolno-bojowych (sześć egz. f-5b w locie przy użyciu przewodu elastycznego i siedem egz. f-5f). w 1996 roku podpisały umowę z bra- z tankowców KC-135 i KC-130. zylijskim koncernem embraer na modernizację 43 egz. f-5e i trzy egz. f-5f, dzięki której czas ich eksploatacji zo- f-5 tiger ii do poprawki stał wydłużony o kolejne piętnaście lat. ich nowe oznacze- Prace modernizacyjne F-55 przeprowadza- marek olszewski nie to f-5em i f-5fm. na skutek licznych perturbacji finan- ła firma lotnicza Embraer z Säo Jose dos sowych fab pierwszy zmodernizowany f-5 otrzymały Campos. W ich ramach zmie- niono wyposażenie kabiny za- 21 września 2005 roku, ostatni miał być dostarczony do łogi. Izraelska awionika końca 2011 roku. wiadomo już, że ostatnie 11 sztuk zostanie dostarczone do końca 2013 roku. „glass cockpit” nowe pozwala na wy- oznaczenie konywanie f-5e to f-5em i f-5fm Samoloty wyposażono w nowe fotele katapultowe Martin Baker Mk BR 10LF, pokładową wytwornicę tlenu (On Board Oxygen Generating System – lotów OBOGS) i urządzenie ostrzegające przed opro- niezależnie od mieniowaniem radiolokacyjnym firmy Elisra/El- pory doby, w niesprzyjających warunkach at- bit System. Maszyny mogą też pobierać paliwo mosferycznych. Załoga ma do dyspozycji w czasie lotu (przewodem elastycznym). wskaźniki nahełmowe, sterownice HOTAS, Po modernizacji F-5EM/F-5FM dysponują dwa komputery pokładowe oraz zintegrowany wyrzutnikami flar i dipoli zamontowanymi zaraz układ nawigacji bezwładnościowej, sprzężony za komorami podwozia głównego. Dzięki celow- z odbiornikami GPS. Wszystkie dane w zespo- nikom nahełmowym Elbit System DASH III, do- le napędowym, systemach celowniczych starczanym od końca 2010 roku, piloci F-5 mogą i uzbrojenia są wyświetlane na dwóch koloro- atakować cele powietrzne znajdujące się poza wych wielofunkcyjnych wyświetlaczach ciekło- kierunkiem lotu samolotu przez zwykłe skiero- krystalicznych MFD. Zewnętrzne oświetlenie wanie wzroku w ich kierunku. kabiny jest przystosowane do lotów przy użyciu Modernizowane F-5 pierwotnie miały otrzy- okularowych wzmacniaczy obrazu (NVG). mać izraelski radar EL/M2032, taki jak w kore- W samolocie zamontowano również komputer ańskich F-50, ale jego zabudowa wymagałaby misji, system zarządzania uzbrojeniem i system wymiany informacji. Kabinę skonfigurowano 5 j. garstka: Szkolne samoloty wojskowe państw Ameryki w myśl koncepcji HOTAS, zamontowano w niej Płd. „przegląd sił powietrznych” 2010 nr 3, s. 56; b. głowac- także dodatkowy wyświetlacz sytuacji pozio- ki: W oczekiwaniu na F-X. „raport wto” 2007 nr 2, s. 16; in- mej (mapa terenu) oraz wyświetlacz głównych fo: Le Super Tucano, defense & securite internationales tech- parametrów pracy silników. nologies, maj – czerwiec 2009, s. 38–39.

przegląd sił powietrznych 113 NR 1/2013 inne armie

dużych zmian płatowca. W efekcie na brazylij- brazylijczycy są zainteresowani zakupem skich Tigerach zamontowano nową włoską sta- i produkcją samolotów piątej generacji T-50 cję radiolokacyjną Galileo Avionica Fiar Grifo (obecnie SELEX Galileo), pozwalającą na zwalczanie celów powietrznych, naziemnych i morskich. F-5 wyposażono także w łącze danych (Sistema de Communicacoes por Enlaces Digi- tais da Aeronautica – SISCENDA), umożliwia- jące wymianę informacji taktycznych między jednostkami wszystkich rodzajów sił zbrojnych Brazylii. Wszystkie podzespoły wyposażenia awionicz- nego, nawigacyjnego i uzbrojenia zunifikowano z wyposażeniem turbośmigłowych A-29 Super Tucano (inaczej EMB-314 Super Tucano), produkowanych przez Embraera. Dzięki temu piloci szkoleni wcześniej na EMB-314 łatwo przesiadają się na samoloty odrzutowe. Kierowany pocisk rakietowy Derby jest naprowadzany aktywną głowicą radiolokacyjną i charakteryzuje się zdolnością zwalczania celów znajdu-

jących się poniżej pułapu lotu samolotu rosji powietrzne siły (look-down/shoot-down). Może być użyty niezależnie od pory doby i wa- (masa 227 kg), Mk81 (masa 113,5 kg) lub runków atmosferycznych w dwóch trybach pracy: Mk83 (masa 454 kg). namierzanie celu po odpaleniu (Lock On After Z reguły samoloty F-5EM/F-5FM pod wzglę- Launch), jako pocisk zwalczający cele poza zasię- dem uzbrojenia są skonfigurowane jednozadanio- giem wzroku (wykorzystujący w pierwszej fazie wo. Nie mogą przenosić samonaprowadzających lotu układ nawigacji bezwładnościowej, którego się pocisków przeciwradiolokacyjnych MAR-1, rolę po wykryciu celu przejmuje głowica samona- tylko bomby kierowane laserowo firmy Elbit Sys- prowadzająca), albo namierzanie celu przed odpa- tems Lizard 3, które powstały przez modyfikację leniem (Lock On Before Launch), jako pocisk na- zwykłych bomb za pomocą specjalnego zestawu. prowadzany za pomocą stacji radiolokacyjnej W ramach modernizacji F-5 zintegrowano z no- samolotu lub nahełmowego systemu wskazywania wymi typami uzbrojenia. celu DASH (Display and Sight Helmet System). W drugim trybie pracy głowica pocisku jest uru- Spełnić oczekiwania chamiana przed jego odpaleniem i prowadzi go do Decyzja o uruchomieniu programu moderni- celu w czasie lotu. zacji 43 myśliwsko-szturmowych AMX A-1 za- Do walki z samolotami przeciwnika Tiger na- padła. Jego realizacja ma się zamknąć w latach dal zabiera kierowane na podczerwień pociski 2013–2017. Obecnie maszyny te są wykorzysty- powietrze–powietrze na końcach skrzydeł i pod- wane do atakowania obiektów naziemnych i na- kadłubowy zbiornik z paliwem o masie 816 kilo- wodnych i do bezpośredniego wsparcia lotnicze- gramów (wewnętrzny zapas paliwa to 2041 kg), go i rozpoznania. W rozpoznaniu są stosowane co pozwala na przelot do 1450 kilometrów. Na dwa typy zasobników rozpoznawczych: fotogra- pozostałych zaczepach podskrzydłowych najczę- ficzny GESPI i optoelektroniczny Rafael Lite- ściej są podwieszane klasyczne bomby Mk82 ning. Ten drugi służy także do wskazywania ce-

114 przegląd sił powietrznych i n n e a r m ie

lów dla uzbrojenia kierowanego laserowo. A-1 wojennej, w tym przede wszystkim samoloty bo- należy do samolotów bezpiecznych (małouster- jowe6. I tak 14 kwietnia 2009 roku, podczas od- kowych), który na podwieszeniach zewnętrz- bywających się w Rio de Janeiro targów Latin nych może przenosić uzbrojenie do czterech ton. America Aero firma Embraer zawarła z brazylij- W zależności od ilości zabranego paliwa może ską marynarką wojenną (Marinha do Brasil) wykonywać loty o długotrwałości do 3,5 godzi- umowę na unowocześnienie dwunastu samolo- ny bez uzupełniania paliwa. Na typową misję tów szturmowych (z 23 posiadanych) należących uderzeniową są zabierane dwa dodatkowe pełne do lotnictwa morskiego Forca Aeronaval (dzie- zbiorniki paliwa o masie po jednej tonie i dwie więciu jednomiejscowych AF-1 i trzech dwu- bomby Mk83 lub dwa zbiorniki o masie po 0,5 miejscowych AF-1A). Obie maszyny, oznacze- tony i sześć bomb Mk82. W obu wypadkach dla nie brazylijskie AF-1 i AF-1A, są odpowiednika- własnej obrony (samoobrony) maszyna zabiera mi amerykańskich samolotów szturmowych dwa kierowane na podczerwień pociski rakieto- Douglas A-4KU i TA-4KU Skyhawk. Brazylia we powietrze–powietrze Piranha. zakupiła je pod koniec lat dziewięćdziesiątych Stałe uzbrojenie, zabudowane wewnątrz ma- ubiegłego wieku od sił powietrznych Kuwejtu szyny, to dwa działka DEFA 554 kalibru 30 mm (20 egz. AF-1 i trzy egz. AF-1A) za 70 milionów z zapasem 300 naboi. Używane są też rakiety USD. Weszły one do 1 Dywizjonu Samolotów niekierowane kalibru 70 mm i bomby o więk- Przechwytujących i Szturmowych, znanego też szym wagomiarze Mk84 (o masie 908 kg). pod oznaczeniem VF-1, stacjonującego w bazie Zakres modernizacji A-1 jest bardzo zbliżony Sao Pedro da Aldeia i operującego również z po- do F-5. I tak samoloty R/A-1 do kierowania kładów lotniskowców „Minas Gerais” (A-11) uzbrojeniem otrzymają zamiast dalmierza radio- i „Sao Paulo” (A-12). lokacyjnego nową wielofunkcyjną stację radiolo- Modernizacja AF-1 i AF-1A ma poprawić kacyjną SELEX Galileo/Mactron SCP-10 Scipio, zdolności bojowe tych maszyn dzięki wyposaże- awionika zaś zostanie uzupełniona o nowy kom- niu ich, między innymi, w zupełnie nową awio- puter misji, system zarządzania uzbrojeniem, dwa nikę, wielofunkcyjną stację radiolokacyjną, po- kolorowe wielofunkcyjne wyświetlacze MFD, mocniczą jednostkę napędową i pokładową wskaźnik projekcji czołowej HUD, system wy- wytwornicę tlenu OBOGS. Jest ona wzorowana miany informacji i zestaw przełączników w kabi- na modernizacji samolotów F-5 i A-1 (AMX). nie zgodny z koncepcją HOTAS. Podobnie jak Koszt jednostkowy modernizacji AF-1/AF-1A F-5, A-1 otrzymają pokładową wytwornicę tlenu ma wynosić milion USD. Przeglądami napraw- OBOGS, urządzenie powiadamiające pilota czymi silnika J-52 zajmą się izraelskie zakłady o opromieniowaniu radiolokacyjnym i zintegro- ISI. Po zakończeniu modernizacji brazylijskie wany z GPS układ nawigacji bezwładnościowej. Skyhawki będą mogły przenosić bomby kiero- W przeciwieństwie do F-5, samoloty A-1 mają wane laserowo i kierowane pociski przeciwokrę- układ automatycznego sterowania lotem. Możli- towe AM-39 Exocet lub Gabriel III. n we będzie użycie gogli noktowizyjnych. Zmody- fikowana będzie też instalacja elektryczna. Autor jest absolwentem WAT. Stopień doktora uzyskał Współpraca firm brazylijskich, na przykład na Wydziale Mechanicznym Politechniki Wrocławskiej. Mectronu, który opracował pociski MAA-1 Był m.in. kierownikiem Pracowni Minowania Piranha i MAR-1, z izraelskimi, na przykład i Ośrodka Naukowej Informacji Wojskowej Rafaelem, została wręcz wymuszona. Stany w Wojskowym Instytucie Techniki Inżynieryjnej. Zjednoczone bowiem niechętnie sprzedają za- awansowane uzbrojenie i sprzęt do państw Ame- 6 Info: Embraer zmodernizuje samoloty AF-1/AF-1A. „Armia” ryki Łacińskiej i Południowej. 2009 nr 5, s. 8; K. Melski: Wojskowe samoloty Embraera. Modernizacja lotnictwa sił zbrojnych Brazylii „Armia” 2011 nr 6, s. 100–107; Modernizacja brazylijskich objęła również samoloty i śmigłowce marynarki Skyhawków. „Skrzydlata Polska” 2009 nr 3, s. 20.

przegląd sił powietrznych 115 NR 1/2013 InnE aRmIE / Z KABINy PILOTA I NAWIGATORA

republika czeska NOWE W LOTnICTwIE wOJSKOwym

iepodległe czechy po rozpadzie czechosłowacji, podobnie jak wiele innych krajów byłego bloku wschod- wypożyczony N jas-39 gripen niego, rozpoczęły gruntowną restrukturyzację sił zbrojnych, w tym lotnictwa wojskowego1. przyjęte rozwiązania były uwarunkowane całkowitą zmianą doktryny obronnej pań- stwa oraz sytuacją budżetową kraju. pociągnęło to za sobą likwidację części jednostek wojskowych i szybsze niż po- czątkowo planowano wycofanie ze służby sprzętu mało per- spektywicznego. jednocześnie jednak zainicjowano moder- nizację, która spowodowała, iż w ciągu ostatnich dziesięciu lat lotnictwo ewoluowało w nowoczesną formację zachod- nowaczyk marcin niego typu, dysponującą flotą relatywnie nowoczesnych stat- loty f/a-18e super hornet i f-16. siły powietrzne czech dys- ków powietrznych. ponują wypożyczonymi do 2014 roku jas-39 gripen. n do przetargu na samolot naddźwiękowy dla republiki cze-

skiej szykują się producenci samolotów gripen i eurofighter. 1 j. kominek: Czech Republic, Slovakia mull fighter options. amerykanie również myślą przedstawić swoją ofertę: samo- “jane’s defence weekly” 2011.09.07, s. 12.

wielka brytania JAKA PRZySZŁOśĆ aSTORa?

jednoczone królestwo stoi w obliczu sporych cięć wy- datków na zbrojenia. mają one wynieść około 15 pro- element systemu – Z platforma sentinel r.1 cent ich budżetu na zabezpieczenie operacji i 8 miliardów gbp na zakupy. dalsze losy stosunkowo nowego jeszcze systemu obserwacji z powietrza obiektów naziemnych (airborne stand- -off radar – astor) wydają się być niepewne2. pierwszy lot samolotu sentinel r.1 odbył się niedawno, w 2004 roku, a operacyjnie astor zaczął funkcjonować w 2008 roku. samoloty w dotychczasowych operacjach nie były w stanie, ze względu na ograniczone możliwości komunikacyjne (tylko wąskopasmowa łączność satelitarna), transmitować do raf odbiorców na ziemi obrazu sytuacji w czasie rzeczywistym. dowego pięciu samolotów tego systemu, radary gmti i sar, takiego, jakiego życzą sobie dowódcy nato. w prowadzo- zostaną zamontowane na brytyjskich bezzałogowych stat- nej przez brytyjczyków operacji nad libią dane z tego syste- kach powietrznych, które będą pełniły podobne misje, jakie mu często były analizowane dopiero po powrocie samolotu do tej pory wykonywał astor. n do wysuniętej bazy akrotiri na cyprze. w wypadku, gdy zostanie zaniechane użytkowanie tego systemu, po wycofaniu się żołnierzy brytyjskich z afganistanu 2 t. ripley: UK eases Sentinel R.1 fleet upgrade. “jane’s de- (w 2015 roku), najcenniejsze elementy wyposażenia pokła- fence weekly” 2011.09.28, s. 12.

116 przegląd sił powietrznych Z KABINy PILOTA I NAWIGATORA / InnE aRmIE

stany zjednoczone OPCJONALNE STaTKI POwIETRZnE

polsce na razie niewiele się o nich pisze. termin ten W nie jest powszechnie znany. jednak od kilku lat ta for- ma wykorzystania operacyjnego statku powietrznego jest coraz bardziej popularna. znane firmy, zajmujące się projekto- waniem i produkcją konstrukcji lotniczych, co jakiś czas prezentują kolejne rozwiązania konstrukcji uniwersalnych, zwanych opcjonalnymi, którymi bardziej lub mniej interesuje się wojsko i użytkownicy cywilni3. zainteresowanie opcjonalnymi konstrukcjami lotniczymi wzra- konstrukcja firmy sta wraz z sukcesami osiąganymi przez bezzałogowe statki northrop grumman northrop grumman northrop powietrzne. trudno sobie dzisiaj wyobrazić nowoczesny komponent sił zbrojnych uwikłany w prowadzenie działań bojo- mogłyby wykonywać swoje misje jako załogowe lub bezza- wych w trudnych warunkach, z jakimi mieliśmy przez ostat- łogowe statki powietrzne. n nie lata do czynienia szczególnie w iraku lub afganistanie, bez wsparcia ze strony nowoczesnych platform bezzałogo- 3 k. willis: Optional aircrew: OPVs explore the best of both wych. wraz z ich kolejnymi sukcesami zaczęto eksperymen- manned and unmanned worlds. “jane’s international defen- tować z konstrukcjami lotniczymi, które zależnie od zadania ce review” 2011 nr 10, s. 39.

stany zjednoczone ZAMIENIAJĄ gLObaL HawKI

tion). dwa bsp tej wersji znalazły się w muzeum, gdzie sta- nęły jako eksponaty statyczne. ostatni global hawk block 10 wykonuje jeszcze misje operacyjne na rzecz us air force. potem będzie korzystała z niego marynarka wojenna. wszystkie siedem bsp w wersji block 10 zalicza się do największej kategorii wśród tych konstrukcji (high altitude long endurance – hale). są one zdolne do wykonywania misji operacyjnych, włącznie z pierwszym zmodernizowany z nich, który rozpoczął służbę w 2003 roku, czyli nie był to rQ-4 global hawk zbyt długi okres, kiedy na przykład porównamy z nimi pięć usaf dekad służby załogowych samolotów zwiadowczych u-2. o tej pory us air force miało siedem bezzałogowych stat- kryzys gospodarczy w stanach zjednoczonych ma jednak D ków powietrznych rQ-4 global hawk block 10. teraz roz- wpływ na zmiany we wcześniejszych planach zakupów sprzę- począł się proces ich wymiany na nowsze i lepsze rQ-4 global tu. dotyczy to też drogich global hawków i dzisiaj, w obliczu hawk block 304. rozpiętość skrzydeł tych platform jest porów- kryzysu światowego, nikogo to nie dziwi. n nywalna pod względem wielkości do znanych boeingów 757. trzy platformy starszej wersji (block 10) po wycofaniu trafiły do marynarki wojennej. będą ważnym elementem programu 4 m. malenic: Block 10 Global Hawks make way for Block bams-d (broad area maritime surevillance – demonstra- 30s. “defense news” 2011.10. 05, s. 16.

przegląd sił powietrznych 117 NR 1/2013 InnE aRmIE

stany zjednoczone RADAR STARLITE DLA RQ-7b SHadOw

wykorzystania przez znaną, cenioną i używaną intensywnie przez ostatnią dekadę w iraku rozpoznawczą platformę bez- załogową rQ-7b shadow. radar waży 29,5 kilograma i nie potrzebuje tak dużo energii do zapewnienia stabilnej pracy, jak poprzednio używane urządzenia rozpoznawcze. mniejszym radarem zainteresowały się zarówno us army, jak i us marine corps, które są użytkownikami rQ-7b. shadow może zabrać na niewielki pokład tylko jedno urządzenie rozpoznawcze. dlatego przed użyciem starlite należy wymonto- rQ-7b shadow wać inne, do tej pory używane. dotyczy to standardowego ze- usmc stawu urządzeń eo/ir. nowy radar będzie w stanie zapewnić ojsko coraz częściej korzysta z postępu, jaki dokonał odpowiednio dokładny obraz sytuacji z rozdzielczością nawet W się w ostatnich latach na polu miniaturyzacji. trend do 0,3 metra. antena ma możliwość obserwacji terenu w za- zmniejszania rozmiarów urządzeń mechanicznych, optycz- kresie gmti – 20 kilometrów i dmti – 10 kilometrów. n nych i elektronicznych, z jednoczesnym zachowaniem ich peł- nej użyteczności, przynosi spodziewane efekty5. 5 k. williams: Northrop Grumman looks to add smaller STAR- dla znawców tematu dużym zaskoczeniem są prace firmy Lite radar to AAI’s Shadow UAV. “jane’s international defen- northrop grumman z dostosowaniem radaru starlite do ce review” 2011 nr 10, s. 25.

francja WSPARCIE OPERACJI ”HaRmaTTan”

ie jest to państwo, które na polu wykorzystania bezza- element systemu N łogowych statków powietrznych może się pochwalić harfang (snowy owl) sukcesami6. pod względem wykorzystania najnowszych technologii bezzałogowych kilka państw w europie odnosi znacznie poważniejsze sukcesy. wielka brytania i włochy na pewno o wiele lepiej radzą sobie w pracach nad rodzimymi konstrukcjami oraz skutecznie wykorzystując w afganistanie amerykańskie konstrukcje bezzałogowe. w ostatniej dekadzie francuzi próbowali być liderem i stać na czele kilku europejskich inicjatyw w tej dziedzinie. celem tych fregata rakietowa „allal ibn abdellah” iai działań było pokazanie światu, że europa potrafi zbudować wspólnymi siłami nowoczesne platformy bezzałogowe. miały najmniej jeden izraelski system bezzałogowy harfang (sno- one być konkurencyjne dla znanych amerykańskich bsp od- wy owl). bsp wykonywał loty z lotniska sigionella położone- noszących sukcesy w iraku i afganistanie. niewiele jednak go w bazie marynarki wojennej na sycylii. n dobrego da się napisać o tych francuskich inicjatywach. ostatnio zanotowano ożywienie współpracy w tej dziedzinie z izraelem. francuskie ministerstwo obrony potwierdziło, że 6 h. williams: France deploys Harfang for operations over Li- w operacji „harmattan” nad libią francuzi wykorzystywali co bya. “jane’s international defence review” 2011 nr 10, s. 29.

118 przegląd sił powietrznych InnE aRmIE

włochy EKSPERymEnTy

bezzałogowe statki powietrzne symulowały loty rozpoznawcze. w eksperymencie uczestniczył sky-X włoskiej firmy finmeccanica i alenia aeronautica, falco, dzieło włoskich firm finmeccanica, oraz mniejszy od poprzedników c-fly, zbudowany przez mniej znaną włoską firmę nimbus7. po raz pierwszy jednocześnie kilka bezzałogowych statków powietrznych wykonywało loty w kontrolowanej przestrzeni powietrznej. eksperyment wspierały firmy alenia aeronautica, seleX galileo oraz instytuty naukowo-badawcze i małe firmy. platforma falco tego typu sprzęt może być bardzo użyteczny w razie powodzi, finmeccanica pożarów lasów, obsunięć ziemi, utrudnień w ruchu pojazdów europie kilka państw stara się o pozycję lidera wśród na autostradach i w innych trudnych sytuacjach. podczas eks- W posiadaczy bezzałogowych statków powietrznych. kon- perymentu ważną rolę odgrywali specjaliści zajmujący się za- sekwentnie opracowują nowe projekty, prowadzą testy rządzaniem ruchem lotniczym w przestrzeni powietrznej. n kolejnych prototypów i wdrażają gotowe bezzałogowe konstrukcje lotnicze. kupują też sprawdzone już w działaniach bojowych platformy bezzałogowe od jeszcze bardziej doświad- 7 t. kington: Triple UAV flight through Italian Civilian Airspa- czonych producentów – w izraelu lub za oceanem. ce. “defence news” 2011.03.19, s. 3.

turcja WZLOTy I UPadKI

bsp anka (tai), zakończyły się częściowym rozbiciem prototypu podczas lądowania. anka klasyfikowany jest jako bsp o średniej wysokości wykonywania misji oraz średniej długotrwałości lotu, czyli klasycz- ny male (medium altitude long endurance). może wykony- wać misję bojową na wysokości 10 kilometrów i zabrać na pokład 200 kilogramów ładunku przez czas nie dłuższy niż 24 godziny. w grudniu 2010 roku pierwszy z jego prototypów, po debiucie w powietrzu, który trwał tylko 14 minut, rozbił się w trakcie lądowania. w maju 2011 roku kolejny prototyp, po tai 90-minutowym locie, również uległ uszkodzeniu po zetknięciu d wielu lat stara się budować coraz większą i lepszą z ziemią. w połowie września anka przebywał w powietrzu O flotę bezzałogowych statków powietrznych. nowocze- nawet znacznie dłużej w porównaniu z próbą majową, jednak sne platformy mają być użyte przeciwko zagrożeniom terro- efekt końcowy był ten sam, czyli częściowe rozbicie. n ryzmem8. na przeszkodzie realizacji wcześniejszych planów związanych z budową floty bsp przez przemysł turecki sta- nęło jednak kilka katastrof. wszystkie testy bsp anka, nad 8 u. enginsoy, b. ege bekdil: Turkey seeks to offset UAV set- którym konsekwentnie pracuje turkish aerospace industries backs. “defense news” 2011.10.03, s. 11.

przegląd sił powietrznych 119 NR 1/2013 InnE aRmIE

rfn POSZUKUJE OdPOwIEdnICH bSP

a razie w afganistanie niemcy zamierzają wykorzy- lotniskowiec „liaoning” N stywać bezzałogowe statki powietrzne uzyskane w ramach lizingu, a nie zakupu. ma to trwać do momentu, kiedy przekonają się do potrzeby pozyskania tego sprzętu na wła- sność. takim terminem granicznym jest rok 20149. pięć lat temu bundeswehra rozpoczęła program saateg (system zur abbildenden aufklarung bis in die tiefe des einsatzgebietes lub imaging surveillance system for the depth of the deployment theater), którego celem jest pozyskanie bezzałogowych statków powietrznych typu male. euro hawk w barwach luftwaffe niemcy dysponują już wszystkimi możliwymi rodzajami usaf platform bezzałogowych. nie są one może intensywnie wy- analitycy niemieccy zapewniają, że mimo różnorodności korzystywane, ale ciągłe próby i badania prowadzi się sys- sprzętu oraz zastosowania wielu modułowych rozwiązań, ko- tematycznie. rzystanie z takiego nowoczesnego spectrum sprzętu nie spo- w lipcu 2011 roku na terytorium rfn wylądował pierwszy woduje potrzeby zastąpienia załogowych platform powietrz- niemiecki euro hawk, czyli bsp zaliczany do największej ka- nych należących do lotnictwa niemieckiego. n tegorii high (altitude long endurance – hale). wystartował z terytorium usa i po pokonaniu oceanu wylądował na tere- 9 a. muller: Germany to keep leasing UAS. “defense news” nie 61 centrum technicznego w manching w bawarii. 2011.10.10, s. 32.

japonia WŁASNy SySTEm nawIgaCJI

iedawno oficjalnie zadeklarowała budowę własnego N regionalnego systemu nawigacji satelitarnej10. ma to nastąpić jeszcze przed 2020 rokiem. system ma być kompa- tybilny z amerykańskim systemem nawigacji satelitarnej (global positioning system – gps). do kwietnia 2012 roku mia- ły być przedstawione szczegóły tego przedsięwzięcia. na decyzję rządu japońskiego o budowie własnego systemu nawigacji satelitarnej wpłynęły postępy strony chińskiej, która znacznie wcześniej zdecydowała się na podobny krok. chiny pracują nad skompletowaniem swojego systemu sate- japoński satelita jaea litarnego złożonego z 35 satelitów. ma on być gotowy trochę wcześniej – przed 2018 rokiem. japonii zależy na stworze- sięwzięcie, japonia musi umieścić na orbicie siedem sateli- niu sobie możliwości dostępu do własnego niezależnego sys- tów podobnych do tych używanych przez system gps. koszt temu satelitarnego w wypadku, kiedy dostęp do amerykań- jest szacowany na 3,9 miliarda usd. n skiego gps byłby niemożliwy. system japoński (Quasi-zenith satellite system – Qzss) bę- 10 p. kallender-umezu: Japan aims to build own GPS by dzie miał kodowany sygnał. aby uruchomić to wielkie przed- 2020. “defense news” 2011.10.10, s. 36.

120 przegląd sił powietrznych InnE aRmIE

republika południowej afryki LEKKI BOJOWy aHRLaC

ołudniowoafrykańska firma aerosud zasłynęła z budo- ahrlac P wy lekkiego samolotu do zadań rozpoznawczych i uderzeniowych ahrlac (advanced high-performance recon- naissance and light attack aircraft)11. maszyna powstaje we współpracy z paromount group. celem tego niezwykle inte- resującego przedsięwzięcia jest zaproponowanie samolotu o sporych możliwościach, ale jednocześnie niezbyt drogiego. inną ważną zaletą tej konstrukcji ma być prostota w jej obsłu- dze w powietrzu i na ziemi. ten niewielki samolocik o wielu ce- chach samolotu wojskowego ma wykonywać misje bojowe aerosud w działaniach przeciwko oddziałom partyzanckim, jakie czasami siły zbrojne są zmuszone prowadzić. aerosud zaprojektowała i zbudowała śmigłowiec bojowy na wykonywanie startów z lądowisk polowych, nieprzygoto- rooivalk, jest też wykonawcą wielu części do maszyn typu wanych do normalnej obsługi samolotu, pozwala odpowied- airbus i boeing. n nio wysoki zapas energii zgromadzonej na samolocie, sze- rokie rozstawienie kół podwozia, opony niskociśnieniowe oraz 11 h.r heitman: Aerosud unveils AHRLAC COIN/light-attack łatwość zatankowania go na ziemi. aircraft. “jane’s defence weekly” 2011.10.05, s. 10.

armenia BEZZAŁOGOWA PLATFORMA KRUnK-25

ry można programować. jej misja w powietrzu może trwać krunk-25 pięć godzin. osiąga pułap 3,5 tysiąca metrów i prędkość 150 km/godz. armeński system jest mniejszy od izraelskiego aerostara, który jest w wyposażeniu sąsiadującego z armenią azerbejdżanu, ale ma z nim wiele podobieństw. platformy róż- nią się tym, że krunk-25 ma silnik zamontowany z przodu. na paradzie pokazano też rakiety taktyczne ziemia-ziemia 9k79m-1 scud-b z budowanymi na miejscu w armenii systemami kierowania oraz taktyczne rakiety ziemia-ziemia 9k79m-1 toczka-u i inny sprzęt. oba systemy przedstawio- mo armenii no publicznie po raz pierwszy. w paradzie brali udział żołnie- e wrześniu 2011 roku armeńskie siły powietrzne zapre- rze federacji rosyjskiej, którzy stacjonują na terytorium ar- W zentowały własny taktyczny bezzałogowy statek po- menii, a także w enklawie górski karabach. n wietrzny – krunk-2512. stało się to w erywaniu 21 września na paradzie z okazji 20. rocznicy odzyskania niepodległości. 12 g. hołdanowicz: Armenia show new UAV. “jane’s defen- jest to dzieło instytutu sił powietrznych, podległego bezpo- ce weekly” 2011.10.05, s. 22. średnio armeńskiemu ministerstwu obrony. platformę wykonano z materiałów kompozytowych – jej maksymalna waga do opracował płk dypl. rez. nawig. startu wynosi 60 kilogramów. wyposażono ją w autopilota, któ- józef maciej brzezina

przegląd sił powietrznych 121 Przegląd Sił Powietrznych (The Air Force Review)

Dear Readers,

the opening article in this issue of “Przegląd Sił Powietrznych” is by MajGen (Pilot) Leszek Cwojdziński who presents unmanned aerial vehicles (UAVs), their capabilities and the reasons for their use. UAVs provide significant financial benefits, reduce training and maintenance cost, as well as the risk of unplanned loss and moral and political effects of intercepting aircraft crew. Experience shows that many missions carried out by aircraft can as well be successfully performed by unmanned aerial vehicles in the future.

Adam Konarzewski presents international satellite search and rescue system. Cospas-Sarsat system for 30 years has supported the conduct of 9024 search and rescue missions which saved 32 921 people. Success of the first search and rescue action made many states interested in joining the system and using their satellite and ground components during planning, coordination and controlling the course of action. In September 2005, Poland joined the international Cospas-Sarsat program.

Col (Pilot) (Ret) Jerzy Szczygieł characterizes sensual illusions occurring during flight. Pilot in flight in certain situations can be prone to certain illusions. If a pilot is well trained, he has enough knowledge and experience to make a proper assessment of what he is really seeing as well as what to do in such situations.

Col (Ret) Józef Maciej Brzezina writes about ethics, morale and law during the use of unmanned combat air vehicles (UCAVs). There are concerns that this new weapon can be intercepted by terrorists and “regular” hackers, and as a result used against the will and intentions of the main user. UCAVs have been reportedly used for their own purposes by rebels several times so far, and this confirms that terrorists could use them to attack soldiers and civilians or sites important for coalition states.

Col (Pil) Krzysztof Cur presents options for advanced warning against threats for CASA C-295M aircraft. Human factor in the aspect of protection of aircraft against enemy’s attack is also of significant influence on mission security in the theatre of war. All decisions belong to a human, and thus with no doubt it is air crew that is the most important element of aircraft protection system.

Enjoy reading!

Editorial Staff

Tłumaczenie: Anita Kwaterowska

Warunki zamieszczania prac Materiały (w wersji elektronicznej) do „Przeglądu Wojsk Lądowych” prosimy przesyłać na adres: Wojskowy Instytut Wydawniczy, Aleje Jerozolimskie 97, 00-909 Warszawa lub [email protected]. Opracowanie musi być podpisane imieniem i nazwiskiem z podaniem stopnia wojskowego i tytułu naukowego. Należy również podać numery: NIP, PESEL, dowodu osobistego oraz konta bankowego, a także dokładny adres służbowy, prywatny i urzędu skarbowego oraz numer telefonu, datę i miejsce urodzenia, jak również imiona rodziców. Ponadto należy dołączyć zdjęcie z aktualnym stopniem wojskowym. W przypadku braku wymaganych danych nie będziemy mogli opublikować danego materiału. Instytut przyjmuje materiały opracowane w formie artykułów. Ich objętość powinna wynosić ok. 13 tys. znaków (co odpowiada 4 stronom kwartalnika). Rysunki i szkice należy przygotować zgodnie z wymaganiami poligrafii (najlepiej w programie Ilustrator lub Corel), zdjęcia w formacie tiff lub jpeg – rozdzielczość 300 dpi. Należy podać źródła, z których autor korzystał przy opracowywaniu materiału. Niezamówionych artykułów Instytut nie zwraca. Zastrzega sobie przy tym prawo do dokonywania poprawek stylistycznych oraz skracania i uzupełniania artykułów bez naruszania myśli autora. Autorzy opublikowanych prac otrzymają honoraria według obowiązujących stawek. Oryginalne rysunki i zdjęcia zakwalifikowane do druku honoruje się oddzielnie.

NUMER 1 | 2013 | przegląd sił powietrznych NUMER 1 | 2013 | przegląd sił powietrznych