Citizenship agendas in Mooi Mooier Middelland Just put the shovel in the ground yourself

picture by Daria Scagliola Bachelor Thesis Lulu Linders Date: 16/03/2020 Word count: 11634 Supervisor: Carolina Maurity Frossard

1

Abstract Mooi Mooier Middelland (MMM), is a participatory neighbourhood improvement project in Middelland, a neighbourhood in Rotterdam West. It is led by both the municipal government and neighbourhood volunteers. Middelland is a gentrified neighbourhood with many active citizens and initiatives. This study builds on citizenship and gentrification theory and poses the following question: How are citizenship agendas negotiated and produced in MMM? This study performs a thematic data analysis of both primary and secondary qualitative data. Data was obtained through interviews and observations. This was supplemented by policy documents, other texts concerning MMM and personal experiences of the author as a resident of Middelland. The findings of this study are that citizenship agendas in MMM are negotiated and produced by both the municipality, supporting and accommodating to entrepreneurial and self-reliant citizens, and by the MMM initiators who are driven by more ambitious goals and a desire for autonomy rooted in a distrust of the government. This finding is similar to the definition by Al Sader et al. (2019).

2

Content Abstract ...... 2 Introduction ...... 4 Theoretical Framework: Citizenship agendas, Gentrification and Neighbourhood ...... 6 Citizenship & Citizenship agendas ...... 6 Citizenship agendas ...... 6 Gentrification ...... 7 Neighbourhood ...... 8 Methodology ...... 9 Case description ...... 10 Citizen Initiatives and MMM ...... 12 Research method ...... 16 Positionality as a researcher ...... 18 Analysis ...... 18 Who is part of the MMM initiative? ...... 18 What ideas of good and bad citizenship are negotiated and practiced in MMM? ...... 20 How does MMM translate into concrete action in the neighbourhood Middelland? ...... 22 Conclusion & Discussion ...... 23 Conclusion ...... 23 Discussion ...... 24 References ...... 26 Attachments ...... 29 Interview 1 Bram Dingemanse ...... 29 Interview 2 Herman Ijzerman ...... 35 Interview 3 Helen Hulspas & Rob Leijkdekker ...... 44

3

Introduction I grew up in Middelland, a small neighbourhood in Rotterdam. In 1993 my parents, who are both photographers, bought our large terraced house with a back garden and enough room for a two offices, and a dark-room, for extremely little money. This happened a lot in the early nineties when the neighbourhood had an extremely bad reputation due to drug abuse and prostitution. Since then the neighbourhood has changed tremendously and so has the city of Rotterdam. The city of Rotterdam has long been a working-class city with a rough reputation and high-crime rates. The working-class image the city has, is mainly due to the many Rotterdam-residents who worked, and still work, on the docks. The port is an important employer, but has slowly been moved to the outskirts of the larger city area between the seventies and the nineties (Port of Rotterdam, n.d.). For years Rotterdam was at the top of all the ‘wrong’ statistics, like highest unemployment rate (Algemeen Dagblad, 2016, 2017), high percentage of obesity (Algemeen Dagblad, 2019) and highest percentage of lower-educated people (Nationale Onderwijsgids, 2016). The municipality is now actively pushing towards a more desirable and cleaner image of the city (Gemeente Rotterdam, 2015). The municipalities goal is to make more housing available for higher-income groups, like “social climbers and young potentials” (Gemeente Rotterdam, 2015, p. 33). The plan to attract a new kind of citizen to the city, was presented in the municipalities housing vision in 2016, called ‘Woonvisie 2030’. Due to the protests against the declining amount of social housing, the Woonvisie 2030 plan was to be accepted through a referendum. When the electoral threshold for the referendum was not met, the plan was accepted by the municipality (Verschuren, 2016) and put into action. Woonvisie 2030 is a policy plan aiming to improve the city’s housing stock and quality of life before the year of 2030. The most controversial part of the plan is to eliminate a significant part of the social housing. Rotterdam used to have 58% of the houses reserved for social housing. Since the Woonvisie 2030 was implemented this percentage will drop to 47% (Gemeente Rotterdam, 2015). This is still a relatively high percentage, to compare: Amsterdam has around 40% of social housing. But it means that many people will have to leave their neighbourhoods and communities to be moved to other neighbourhoods or even other cities (Jorritsma & König, 2019). This push towards an improved image of the city raises concerns of what kind of citizen Rotterdam wants in the city and if their policies won’t result in displacement due to state-led gentrification. In this study I will focus on Middelland, one of Rotterdam 91 neighbourhoods, where the progress of Rotterdam is developed and monitored in an interesting way through a participation project.

Figure 1 Map of Municipality of Rotterdam including Hoek van Holland area, with Middelland and Delfshaven marked Middelland is a neighbourhood that has dealt with a lot of drug and prostitution related crime but has now developed into a diverse, and more recently, gentrified and hip neighbourhood. In 2016 a neighbourhood group started, in cooperation with municipality, the new neighbourhood project called Mooi, Mooier, Middelland (Good, Better, Middelland) (from now on MMM). MMM is a participation project where residents, entrepreneurs and the municipality of Rotterdam work together on a program to improve the neighbourhood. This cooperation has been branded by the city as co-creation by which they mean that residents and entrepreneurs are taking the lead. They should determine the

4 course of the development of the neighbourhood and are supported by the municipality (Gemeente Rotterdam & Mooi Mooier Middelland, n.d.) As mentioned earlier, Middelland is a gentrified neighbourhood. The gentrification of Middelland started organically in the nineties when higher-educated people started to move into the area because of the low housing prices but was catalysed by well-planned policies (Gemeente Rotterdam, 2015; Gemeente Rotterdam & Mooi Mooier Middelland, n.d.) which makes the neighbourhoods gentrification process state-led (Davidson, 2008). Negative effects of gentrification include, alienation and loss of community (Pinkster, 2015), this is often the result of displacement. Most gentrification literature focusses on physical displacement. Yet in the context of participatory policies and co-creation in a gentrified neighbourhood there is more need for a focus on political displacement. This is needed because when participatory policies are implemented, they can have the unintended effect of reproducing social inequalities (Lotta & Pires, 2019). Lotta & Pires (2019) argue that there is a need for researchers to explore these risks and their consequences. In this study this will be attempted by combining ideas from citizenship and gentrification research. In the gentrification literature citizenship has been looked at in different ways. When the focus is displacement, citizenship is often looked at through the lens of victim and aggressor (Blokland, Hentschel, Holm, Lebuhn, & Margalit, 2015; Davidson, 2008; de Koning, 2015; de Koning, Jaffe, & Koster, 2015). Another issue in gentrification literature that is used to look at citizenship is class difference and class struggle (Lotta & Pires, 2019; Paton, 2014a, 2014b). Others have combined citizenship, displacement and class differences with community and identity related issues (Blokland et al., 2015; Di Gregorio, Merolli, Goyena, & Davidson, 2019; Paton, 2014a; Pinkster, 2015). There is also some research on social control and social cohesion through gentrification (Uitermark, Duyvendak, & Kleinhans, 2007) however there is not much research done yet on how this influences citizenship agendas, and how citizenship agendas are shaped on the small scale of the neighbourhood. State-led gentrification and neighbourhood specific policies often inexplicitly formulate a citizenship agenda. They reveal who is wanted in that neighbourhood and in that city. This study will add to these wide-ranging subjects by looking at citizenship agendas and the making of good citizens specifically in the context of political displacement and state-led gentrification. This will be done through a study of the neighbourhood Middelland and the MMM initiative. In order to fill this gap in the gentrification and citizenship research, I ask the following question: How are citizenship agendas negotiated and produced in MMM? To answer this question, I need to know what citizenship agendas are being used, the effects is had on the citizens and the effects it has on MMM. Therefore, I pose the following sub questions: 1) Who is part of the initiative MMM? 2) What ideas of good and bad citizenship are negotiated and practiced in MMM? 3) How does that translate to concrete action in Middelland? Research was done through interviews with residents, participatory observation of neighbourhood meetings and document analysis. In this research I also make use of my own personal experiences in the neighbourhood. This paper is structured as follows: In the first section the theoretical concepts relevant for this study are explained. This is followed by the methodology which includes a case description with both the historical context of self-organisation in Middelland and a more thorough explanation of MMM. After this comes the analysis in which the sub questions are answered, which will be followed by the conclusion. Finally, this paper is concluded with a discussion.

5

Theoretical Framework: Citizenship agendas, Gentrification and Neighbourhood To determine how citizenship agendas are negotiated and produced in MMM, I make use of the following concepts: Citizenship and citizenship agendas, gentrification and neighbourhood. In the next part I will explore these concepts used in this study and explore the theories that deal with these concepts. Citizenship & Citizenship agendas The concept of citizenship agendas is useful in this study because it tells us something about what kind of people are seen as desirable by the institution that prescribes the agenda, or stated more explicitly, what people are wanted in a nation, city or neighbourhood. Citizenship agendas are defined by de Koning, Jaffe, & Koster (2015) as the regulating framings of citizenship. They prescribe the norms and values appropriate for those claiming citizenship. Thus, to understand these agendas and how they are negotiated we should first understand citizenship. The concept of citizenship contains three expressions that each have multiple different interpretations over the world (Hansen, 2015). The first is the legal meaning; citizenship as fundamental political and legal rights often tied to a nation-state. Also described as the classical view of citizenship (Koster, 2015). The second expression of citizenship is one of social entitlements. This is less entangled with the nation-state and resulted out of the human rights movement. The right to nationality is in this expression only a small part of the many rights any individual has (Hansen, 2015). This expression is linked to what is also referred to as ‘social citizenship’ which include the right of citizens to economic and social security through education, healthcare and housing. Social citizenship is a result of the post- war growth of the welfare-state and is criticized for its effect on the increasing dependency of citizens on the government (Al Sader, Kleinhans, & Van Ham, 2019). The third expression of citizenship is that of loyalty and belonging, this coming from a deep cultural and emotional attachment (Hansen, 2015). The first expression is tied to the nation-state and this study focuses on the neighbourhood level. The second expression is not tied to a territory at all and the third is limited to emotional attachment. Therefore a reconceptualization of the classical view of citizenship is proposed by Koster (2015) and affirmed and used by de Koning et al. (2015). They describe citizenship not as bounded by the state- subject relationship within the nation-state but as something also heavily influenced by institutions beyond the nation state. Koster (2015) thus defines citizens as subjects of a certain political community that may or may not include non-state actors but are always bounded by a locus, which in this is case the neighbourhood. Other constructions of citizenship often frame citizenship in a way that reveal certain norms, therefore in this paper they are described as citizenship agendas. Citizenship agendas Often citizenship agendas are thought of as being formulated by a (national)government but in this paper I will build on the earlier mentioned studies by de Koning et al. (2015) and Koster (2015) that describe citizenship agendas being formulated by non-state actors, citizenship is in this definition thus not bound by the state-subject relationship. These actors are often large institutions that cooperate with governments, like housing corporations (Koster, 2015). However, in this casus of this paper the actors negotiating, and formulating citizenship agendas are also citizens, volunteers, who work in a collective to shape their neighbourhood. The way citizenship agendas work is that their normative framing of citizenship creates an image of what a ‘good’ citizen is(de Koning et al., 2015). When someone does not answer to this image this person might be seen as a ‘bad’ citizen. What it means to be a ‘good’ or ‘bad’ citizen differs widely and is negotiated and formulated by many different actors (de Koning, 2015; de Koning et al., 2015; Koster, 2015).

6

Citizenship agendas define the content of membership beyond any formal status and, as mentioned before, they can be produced by many types of actors. They identify a particular group of subjects in a particular territory, and try to shape them for policy intervention (Koster, 2015). An example of such a policy intervention that indicates a certain citizen agenda, is street clean-up initiatives by neighbours either organised by a neighbourhood group or the municipality making the neighbourhood more attractive. Citizenship agendas can seek egalitarianism or contribute to more inequality between citizens (Koster, 2015). Al Sader et al. (2019) formulate an interesting construction of citizenship, entrepreneurial citizenship. Due to the prescribed behaviour specific to this type of citizenship I would label it as a citizenship agenda. The entrepreneurial citizen is relevant to this research because it combines both top-down and bottom-up processes. Al Sader et al. (2019) describe how governments promote an ideal entrepreneurial citizen who helps generate more participation in government-initiated arrangements. While at the same time there are bottom-up initiatives from citizens who demand more opportunities and who start collaborations with other stakeholders to achieve their own goals and create societal value in this way (Al Sader et al., 2019) The government promoting entrepreneurialism in its citizens is part of the trend to activate citizens to take their own responsibility and the idea of the participation society (Pinkster, 2015). This process of making the citizens responsible for tasks that used to be the responsibly of government agents is called ‘responsibilization’ (Al Sader et al., 2019). Al Sader et al. felt the need to distinguish this form of citizenship from other concepts such as active citizenship, citizen participation and responsibilization, which all mainly refer to top-down induced forms of governance. Pinkster (2015) describes how the long-time inhabitants of Betondorp, Amsterdam, feel dissatisfied by the government and alienated from their neighbourhood. The reduction of interference from the municipality in the neighbourhood feels to them like abandonment. Pinkster describes how many urban professionals argue against this sentiment by claiming that self-organisation and active citizenship are the new norm in the participation society. These new core-values of the postmodern Amsterdam are characteristic for the new citizenship agenda formulated by Amsterdam (de Koning, 2015; Pinkster, 2015) and many other Dutch and European cities (Swyngedouw, 2005). Since a citizenship agenda is specific to a particular group of subjects in a particular territory, new citizenship agendas could be formed when a territory is changed, or new subjects influence the norms. Thus, this could be the case when a neighbourhood is gentrified. Gentrification Gentrification theory is needed to answer the research question because the case in this study is set in a gentrified neighbourhood, which strongly influences the social dynamics in the neighbourhood. The research on gentrification is extensive and there is no clear consensus (Davidson, 2008; Paton, 2014b; Zuk, Bierbaum, Chapple, Gorska, & Loukaitou-Sideris, 2018). Depending on the time and place, gentrification has been a tool, goal, outcome, or unintended consequence of revitalization processes in declining urban neighbourhoods. Neighbourhoods are declining when there is physical devaluation, poverty and higher crime-rates (Zuk et al., 2018). Gentrification can be an unintended outcome of organic change but in the 21st century the process has often been facilitated by different actors like, developers, builders, mortgage lenders, government agencies, and real estate agents (Davidson, 2008; Zuk et al., 2018). This more recent form of gentrification is called state-led gentrification, meaning that local, state, and national government have set the conditions for the gentrification processes through subsidies and policies (Davidson, 2008; Zuk et al., 2018). This is often motivated by the desire to accumulate capital through city development. Besides government and large private actors, the main actors in the gentrification process are the ‘in- movers’. They are generally described in the literature as higher income and/or higher educated people. In-movers or Gentrifiers are often people who recognize the potential of a neighbourhood early on, attracted by the low housing prices and not put off by ethnic and class diversity. They are also

7 often attracted by the urban aesthetics (Zuk et al., 2018). Regardless of their motivations, in-movers’ presence can improve the physical environment. These physical upgrades are a result of both individual actions and investments from the municipality. This almost always results in the increase of the cost of living in the neighbourhood which may contribute to displacement (Davidson, 2008; Uitermark et al., 2007; Zuk et al., 2018). A common understanding is that gentrification occurs in ‘waves’, in which the first wave in-movers, are lower-income people with higher levels of educational attainment, such as artists. Their housing location choices are driven by affordability considerations as well as aesthetic preferences. Second- and third wave gentrifiers may be higher-income people, who arrive after the first wave has helped stabilize and sanitize the neighbourhood (Zuk et al., 2018). This ‘organic’ process of gentrification can be catalysed when the state or a municipality plans policies to encourage gentrification (Davidson, 2008). The different policies come from a desire of the city to attract more affluent residents as a way of solving the social issues ‘caused’ by less well-off or less educated citizens (Davidson, 2008). This desire stems from a need for economic change. They seek to address urban social problems by deconcentrating poor and working- class communities through attracting the middle classes back to the city (Davidson, 2008). State-led gentrification is often the result of urban restructuring (Uitermark et al., 2007). Urban restructuring is for many cities a way of attracting wealthier residents. This often happens through selling houses in disadvantaged neighbourhoods to private developers, who renovate the houses and sell them or rent them out for profit to the upper-middle class (Uitermark et al., 2007). Uitermark et al. (2007) state that soon hundreds more neighbourhoods will undergo urban restructuring, resulting in a decline of social housing. Which is already happening in Rotterdam (Gemeente Rotterdam, 2015). Urban restructuring or state-led gentrification is being carried out in the Netherlands on a larger scale than in most other western countries as concluded by Uitermark et al. (2007). This is because the policies that make urban restructuring possible are being implemented in many disadvantaged neighbourhoods at the same time as part of a plan to improve quality of life nation-wide (Uitermark et al., 2007). As indicated earlier, negative effects of gentrification include alienation and loss of community (Pinkster, 2015), which are often the result of displacement. Gentrification literature often focusses on physical displacement (Blokland et al., 2015; Davidson, 2008; de Koning, 2015; de Koning et al., 2015; Doucet & Koenders, 2018). More recent studies, however have broadened the displacement discussion to include forms of social displacement (Doucet & Koenders, 2018). Political displacement is one of these more unresearched forms of displacement. Political displacement is the loss of political influence of long-time residents over local government. This can occur when new neighbourhood residents, with different priorities and more social and financial resources dictate the local political discourse to benefit their own needs (Doucet & Koenders, 2018; Martin, 2007). The political displacement of old residents can accelerate gentrification processes by removing their voices from the gentrification debate. Gentrification is most visible on a neighbourhood level and state-led gentrification is often the result of neighbourhood specific policies. In the discourse about state-led gentrification, a `liveable neighbourhood' refers to a `balanced' neighbourhood with a low crime-rate and a sizeable share of middle- class households. It does not mean to aim to improve the social conditions of disadvantaged groups (Davidson, 2008). Because the neighbourhood is the level on which this study is done and to understand gentrification better this study looks to research explaining the concept of the neighbourhood. Neighbourhood ‘The neighbourhood’ has become more prominent as a scale for research (de Koning, 2015; de Koning et al., 2015; Kearns, Parkinson, & Graham, 2001; Koster, 2015) and policy (college van burgemeester en wethouders, 2017; Gemeente Rotterdam, 2015; Jorritsma & König, 2019; Kooyman, 2019; Oorebeek, 2017) in the last decade. In the following section the concept of neighbourhood and its significance will be explained. First, I will explain what is meant by neighbourhood.

8

The neighbourhood exists on three scales, first, the home area. The smallest unit of neighbourhood, here referred to as the ‘home area’, is typically defined as an area of 5–10 minutes’ walk from one’s home. Here, we would expect the psycho-social purposes of neighbourhood to be the strongest and thus familiarity and community(Kearns et al., 2001). Second is the locality (Kearns et al., 2001), these are the borders of a neighbourhood as you would see on a map, they are planned and dependent on location in a city structure. Social status and position of a neighbourhood is often shared within these borders (Kearns et al., 2001). The third is urban district or region, this is the largest scale of neighbourhood and often the scale on which people plan their lives. It is the landscape of social and economic opportunities, such as employment, education, sports and leisure activities (Kearns et al., 2001). The neighbourhood level is significant, even in the age of globalisation because according to Kearns et al. (2001) governments are unable to deal with extreme scales. Both the largest scale of global capitalism and the smallest scale of unpredictable neighbourhood change is beyond the power of government. However, if policymakers were truly unable to influence neighbourhoods in any way there is no need for any policies at all, which is why this paper rejects this theory. This paper argues that the neighbourhood is significant because positively or negatively changing a neighbourhood’s dynamic often has influence on a much larger scale. This is also shown in most gentrification literature (Davidson, 2008; Uitermark et al., 2007; Zuk et al., 2018) and in citizenship literature (de Koning, 2015; Koster, 2015; Pinkster, 2015; Swyngedouw, 2005) where much of the focus has shifted to the neighbourhood level. Some neighbourhoods suffer negative historical reputations that regeneration efforts cannot shift. Which can result in increasing inequalities and exclusion (Kearns et al., 2001; Paton, 2014a). Yet it can also bring opportunities for ambitious civil groups with enough access to resources. In those cases, the neighbourhood becomes the central place for change. This change often happens through processes of gentrification (Kearns et al., 2001), either unintentional or deliberately planned by the state (Davidson, 2008). One could argue that for the entrepreneurial citizen, neighbourhoods are competitive entities which convey social information. Citizens can either influence their social position or have it imposed on them depending on the status of the neighbourhood they live in or create (Kearns et al., 2001). The neighbourhood is thus both a hindrance and an opportunity. The term ‘good neighbourhood’ can be linked to the terms ‘balanced’ or ‘liveable’ neighbourhood from the state-led gentrification discourse (Davidson, 2008). A good neighbourhood is an extension of the ‘good citizen’ or the dominant citizenship agenda. Good neighbourhood is a desirable neighbourhood whose characteristics are formulated and negotiated on, often by local government and in a similar process to the formulation of citizen agendas. Methodology In the next part I will describe the case and lay out the methods used in this study. The case is that of Mooi Mooier Middelland, a participatory neighbourhood improvement project in Middelland, Rotterdam. It is led by both the municipal government and neighbourhood volunteers. MMM is a good case to study the making of good citizens in the context of political displacement and state-led gentrification both because of the rich history of citizen organisation in the neighbourhood and the many policies of the municipality to attract desirable residents to Middelland. To get more insight into the neighbourhood Middelland, I will first give some current information over the neighbourhood and will follow this by a summary of its development over the years with a focus of the activity of citizen’s self-organisation efforts. Finally, the data, collected through interviews and observations will be presented and the methods used in this study will be explained.

9

Case description The neighbourhood Middelland, situated in the borough Delfshaven in Rotterdam west, in the Netherlands. It is just west of the city centre and a fifteen-minute walk from the central station. Delfshaven is one of the poorest areas of Rotterdam and also the area with the highest population density, namely 17358 residents per km2 (CBS, n.d.; college van burgemeester en wethouders, 2017). A notable statistic is that Delfshaven has the most active citizen initiatives of all the boroughs in Rotterdam (college van burgemeester en wethouders, 2017). The neighbourhoods housing stock consists for 65% out of rental dwellings of which 34% are social rent (CBS, n.d.). The neighbourhood is close to the city centre and has around 12,000 inhabitants (CBS, n.d.). It is a mixed multicultural neighbourhood where chic avenues, busy shopping districts and affordable housing alternate.

Figure 2 map of Delfshaven, Rotterdam (college van burgemeester en wethouders, 2017) Middelland was built around 1900. It was designed in 1887 by G.J. de Jongh specifically to mix people of different social classes. There are three types of streets: The lanes and avenues, the smaller streets with one row of trees and lastly the back streets. The neighbourhood was designed in such a way, that the white-collar official of the dock could meet the blue-collar dock worker at the bakery on the corner (personal communication, B. Dingemanse, 11/11/19). Middelland is still a very mixed neighbourhood and the relationship between street-width and income- class is also still very visible. The ‘first class’ streets are the Henegouwerlaan, the 's Gravendijkwal, the Heemraadssingel and the Mathenesserlaan; followed by ‘second class’ streets such as Claes de Vrieselaan, Burgemeester Meineszlaan and Graaf Florisstraat. Then follows a series of streets that are just wide enough for 1 row of trees (Stichting Rotterdam Woont, n.d.). Middelland has had a tumultuous history strongly reflecting the development of Rotterdam as a city. It has proven difficult to find official documents or credible sources that specifically address Middellands history, the information that follows comes from long-time residents of Middelland, Herman Ijzerman, resident of Middelland since 1978 (personal communication, 16 December 2019), Jannes Linders resident of Middelland since 1982 (personal communication, 10 January 2020) and neighbourhood director Bram Dingemanse resident of Middelland since 2011 (personal communication, 11 November 2019). In the seventies and eighties there was a sharp decline in the quality of life. The impoverishment was mainly caused by overdue maintenance and the increase in heroine related problems and crimes (Opbouwwerk in Rotterdam, 2018).

10

In the seventies the Middelland was still very much a white middle- and upper-middle class neighbourhood. The social work at the time was done in the form Neighbourhood Shops (buurtwinkels) run by volunteers and government officials. The political climate was very socialistic, and unions were very active. Many parts of the city were run down, and sanitation was not up to modern standards, so city renewal plans were put in to order (Stadsverniewing). However, in Middelland-south these renovations did not take place, thus sending the neighbourhood into disrepair. At the time there was a ‘tippelzone’ (an area where prostitutes could freely solicit customers) which caused a lot of nuisance and attracted small criminality. This led to the emergence of some street action groups, which is how the first self-organisation of Middelland started. Those who could afford it moved to new build homes in the southern garden cities or the Alexander Polder. They were replaced by migrants and the working young. The arrival of many foreigners has led to the enormous diversity in the neighbourhood, also in the shops and restaurants. The new residents were originally met with a strong resistance from the old Dutch residents (Opbouwwerk in Rotterdam, 2018; Stichting Rotterdam Woont, n.d.) but in the eighties many of them had moved away. Since the old union members and middle-class white residents had moved away and had given way to the new residents of Moroccan and Turkish descent a new mosque was opened (Stichting Rotterdam Woont, n.d.) and organisations were now more organised through religion than through socialistic ideals. According to Ijzerman (personal communication, 16 December 2019) this is important since the old working class was educated by the union on how to organise themselves and in what their rights were. The new residents did not have this knowledge, which meant that political self-organisation efforts were set back. Most of the original shop owners, like butchers and bakers also left. Prostitution and heroin addicts were banished to the borders of the neighbourhood and given a place at the Keileweg just outside of Middelland. In 1987 Perron Nul was opened. This was a parking lot next to the central station where heroin addicts could freely use substance, were given methadone and clean syringes. This attracted addicts from all over the Netherlands and Belgium to Rotterdam, flooding the surrounding neighbourhoods including Middelland. In the eighties and nineties Rotterdam, like Amsterdam (Niemantsverdriet, 2020), had a shortage of affordable and safe housing, and many houses were squatted (see picture 2&3). In the nineties many artists had moved into the potentially nice, but run-down houses, they were not bothered as much as others by the visibility of the addicts and prostitution. The tippelzone was moved to the Willem Buytewechstraat just outside Middelland but the off-the-street prostitution was still very visible while at same time the city was flooded with addicts attracted by Perron Nul. This resulted in Perron Nul closing in 1994, but there was still a lot nuisance from the ‘left-over’ addicts who had other no place to go to. A process of improvement has clearly begun in the twenty-first century. This is partly driven by the sale of rental properties and the attractiveness of the often large properties in the vicinity of the centre and the investment of the municipality (Stichting Rotterdam Woont, n.d.) resulting in rising housing prices, illustrated in figure 3.

11

Average home value per year in Middelland 200.000 174.000 180.000 149.000 154.000 160.000 145.000 142.000 145.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Figure 3 Average home-value in Middelland per year (AlleCijfers, 2019) Middelland and the bordering neighbourhood Nieuw West are areas where the municipality planned to improve safety. Burglary prevention is one of the main issues in both Nieuw West and Middelland. There also was a focus on decreasing the nuisance from ‘hangjongeren’ who made people uncomfortable and scared, resulting in the removal of several benches on squares around 2010 in a successful attempt to make them less attractive. This of course also removed the possibility for positive interactions on the squares. For Middelland there was an additional approach; give shape to Projectburo Middellandstraat which focused specifically on safety and developed into Mooi Mooier Middelland in 2016 (college van burgemeester en wethouders, 2017). In 2017 the municipality set out multiple goals for Middelland (college van burgemeester en wethouders, 2017) such as reducing nuisance from shelters and related facilities. The shelter on the Mathenesserlaan has recently merged with a youth shelter and there are eight more in the area. Information on the shelters is hard to find and the municipalities information is very un-transparent. It is noteworthy that there is a discrepancy between the residents experience, who on express no nuisance from the shelters (personal experience, Gemeente Rotterdam & Mooi mooier Middeland, n.d.), and the municipalities policy, who aim to reduce nuisance. The revitalization of the Middellandstraat and the overdue maintenance of buildings in the neighbourhood were also high on the agenda and have thus been achieved quickly. Other objectives in Middelland are reducing the nuisance caused by people (drug users, systematic offenders, etc.) and improving air quality (college van burgemeester en wethouders, 2017). Middelland is a neighbourhood that has changed tremendously over the years and has been subjected to many top-down decisions of the municipality. In the public eye it has changed from a quite dangerous neighbourhood with a lot of criminal activity, to a hip and urban neighbourhood that has attracted many young families. This change is very tangible and specific which makes Middelland a good case to study how this effects citizenship agenda´s. Citizen Initiatives and MMM Middelland and its surrounding neighbourhoods house many enterprising residents. Examples of citizen initiatives are: The Opzoomerstraat (Opzoomer Mee, n.d.), Playground Binnenste Buiten (Speeltuin Binnenstebuiten, n.d.), Woonkamer van de Burgemeester (the Mayor's Living Room) (Crombach, 2018), Singeldingen, Huize Middelland (Huize Middeland, n.d.) and Thuis in West (Thuis in West, n.d.). These are all relatively successful and have greatly influenced the quality of life and liveliness in the neighbourhood (Mooi Mooier Middelland, Desmet, Dingemanse, & Reutelingsperger, 2019).

12

Figure 4 map with locations of Huize Middelland (Huize Middeland, n.d.) The amount of neighbourhood initiatives is both a reason for, and a result of the changed approach of Middelland policy in 2015. The residents of Middelland indicated to the mayor that they wanted more control over the municipal programs that relate to Middelland (college van burgemeester en wethouders, 2017). The most important program was the Projectburo Middellandstraat, which aimed to improve the safety of the neighbourhood. This program has now developed into Mooi Mooier Middelland. The mayor supported the idea of increasing control for residents and entrepreneurs and invited them to work together. The area commission played an important role in this process, which started in May 2015. The mayor instructed the chairman of the area committee to organize a process of co-creation, in which all Middelland residents were involved and where residents took the lead. This program joins the effort of making the neighbourhoods more family-friendly, creating more green space in the neighbourhood and the Projectburo Middellandstraat, with its focus on safety and the improvement of Middellandstraat (college van burgemeester en wethouders, 2017). The aforementioned improvement in Middelland is partly due to MMM, which was officially launched by the municipality in 2016. Part of the program was a large-scale renovation plan to literally make Middelland ‘Mooier’ meaning; more beautiful. From the 7 million that was budgeted for the years 2016, 2017 and 2018, 70% was used for physical improvements in the neighbourhood, refurbishing buildings, moving institutions, improving roads and increasing greenery (Dingemanse & Mooi Mooier Middelland, 2017; Gemeente Rotterdam & Mooi Mooier Middelland, n.d.). Social renewal was budgeted for 20%, this include things like Huize Middelland, the workgroup Buurtpower and efforts to help young people. The litigation costs were 13%, which mainly concerned personnel costs for management and communication (Dingemanse & Mooi Mooier Middelland, 2017). An important aspect of the program was the organisation of structural neighbourhood meetings where citizens were asked for feedback and input. Out of these meetings 12 task groups were formed, each focussing on a specific problem of the neighbourhood as formulated by its residents. At the head of each task group

13 is a volunteer who is assigned the organisation and communication of the task group. The municipalities representative is closely concerned with all the activities (Gemeente Rotterdam & Mooi Mooier Middelland, n.d.).

Picture 1 Illustrations on the windows of a squatted house around the eighties, retrieved from the MMM Beeldbank.

Picture 2 Graffiti stating “not allowed to shoot up” and “Opzomer mee!!”, around the eighties, retrieved from the MMM Beeldbank.

14

Picture 3 Strip club OQ at the border of Middelland, taken by author January 2020

Picture 5 One of the last bordellos of Middelland that is still in business, taken by the author January 2020.

Picture 6 Fences on the Heemraadsingel stating “Here there is room to pioneer.” “welcome in West, here is home at its best.” “Nostalgia and the future, in Rotterdam west everything comes together”, taken by the author March 2020

15

Research method This study makes use of a feminist approach to research. The feminist methodology assumes an equal relationship between subject and researcher (Cuomo & Massaro, 2016). This in contradiction to classic methods where the researcher has all the power in the relationship which does not help the subject and can even be argued to be unethical (Pain, 2004). Feminist methodology does not just focus on gender inequality but on inequalities and discrimination of all groups, stereotyping, and aesthetics. It is characterized by its double goal to construct new knowledge and produce social change (Cuomo & Massaro, 2016). It often makes use of emotions instead of disregarding them, because since nothing can be truly objective, one should be open and transparent about the underlying emotions in a case study (Cuomo & Massaro, 2016; Pain, 2004). I have tried maintaining equal relationships between me as a researcher and the subjects. My focus is on citizenship agendas but also partly how these relate to political displacement on a neighbourhood level. I am an ‘insider’ in the Neighbourhood, I’ve grown up there and am aware of many of the activities and memorable events there. Therefore, I feel an emotional attachment to Middelland and its residents. However due to the timespan of this study this is not a participatory research study. Participatory research makes use of local and personal knowledge, shares ownership of the research with its participants and actively challenges social standards of exclusion. I have not been able to fully make my subjects participants and the study has not been collaborative so I cannot share ownership. The methods used in this study are classic qualitative urban research methods with a feminist approach, making use of my personal relations and knowledge with and of Middelland. This study uses both primary and secondary data. The primary data is collected through field work in Middelland. The field work consists of interviews with residents and participatory observations of meetings with different actors of MMM. I have interviewed five residents of Middelland including a pastor and the neighbourhood director. I supplemented interview data with participatory observations of two neighbourhood meetings and non-participatory observation at a formal meeting between MMM and a city-counsellor. The secondary data consists of policy documents, documents stating the MMM agenda and other informational documents retrieved from the MMM website like newsletters. You can find an overview of all the data in table 1. This data is also supplemented by my own personal experience and observations as a resident (until 2016) and frequent visitor (2016-2020) of Middelland. Table 1 Overview of data

Primary data Interview with Bram Dingemanse. 11 November 2019 in the Oostervant swimming pool & bowling alley café that is also used as ‘flex workspace’. Mooi Mooier Middelland task-group meeting 22 November 2019 in the garden house of the “Neighbourhood for Everyone” (Wijk Voor communal ‘rail garden’ (spoortuin). Iedereen or WVI). Meeting between councillor Kathman and 25 November 2019 at City Hall. representatives of MMM. Interview with Herman Ijzerman. Retired pastor of Middelland and actively involved citizen of Middelland, 16 December 2019 in the souterrain of his house which is furnished to host meetings and invite groups. Interview with Rob Leijdekker & Helen Hulspas. Residents of Middelland south and not active in MMM, 16 December 2019 in their living room. Conversation with Jannes Linders. Resident of mid-Middelland on 11 January 2020. Secondary data Dromen Denken Doen deal MMM. Dream Think Do deal (DDD) is an agreement between citizens and entrepreneurs of

16

Middelland, Neighbourhood committee, municipality of Rotterdam and Woonstad Rotterdam (housing corporation) for 2019- 2024, retrieved from MMM website. MMM we gaan door! Plan for MMM 2.0, with what the group expects from the second phase of the project. Retrieved from MMM website. Buurtpower. Description of the MMM task group “neighbourhood power” retrieved from MMM website. Woonvisie Rotterdam 2030. By the municipality of Rotterdam. Unfinished “MMM Travel guide”. Concept version of the “MMM travel guide to 2.0” by Bram Dingemanse and Taco Pennings (municipality official), version as of 2 March 2019. Levendige wijk - summery of MMM meeting 29 Document with summery of MMM meeting 29 januari 2019. januari 2019, subject was ´a lively neighbourhood´ written by Bram Dingemanse. Annual report MMM 2016 By Bram Dingemanse & Mooi Mooier Middelland, 2017 To answer the sub questions, I conducted a thematical analysis of the data, making use of Atlas.ti software. I first used open coding to see what themes I could distil from the data, after which I organised the thematically relevant codes and divided them over the four main-codes that now double as code-categories. The four categories are the three main concepts of the theory and ‘Autonomy’. This fourth code category was added because of how often it occurred as a reason or motive for policies and actions by respondents in the texts and data. The code ‘Autonomy’ includes the desire for more autonomy, being or becoming self-reliant and a shift in responsibility from government to citizen. Here are the codes presented in a table. Table 2 Overview of codes

Main code Sub code 1. Gentrification 2. Policy 3. conflict 4. Citizenship agendas 5. bad citizenship 6. good citizenship 7. Neighbourhood 8. community 9. MMM 10. Self-reliance & autonomy 11. pro-gov sentiment 12. anti-gov sentiment Many quotations could be coded with multiple codes and partly answer multiple aspects of the research questions. In order to gain clarity, I made a table with the main categories and the most telling quotations. After this I marked what quotations in the table answered which sub question. Code number 7, 9 and 10 could be used to answer the sub question “Who is part of the MMM initiative?”. Codes 2, 4, 5 and 6 answered the sub question “What ideas of good and bad citizenship are negotiated and practiced in MMM?” and codes 1, 2, 3, 7 and 10 answered “How does that translate to concrete action in Middelland?”. Codes 8, 11 and 12 were used for a better understanding of the reasoning behind some respondent’s opinions and gave insight in the background of some policies and plans.

17

Positionality as a researcher An important issue in this study is that the ‘field’ I studied is also my home. The case study location, Middelland, is the neighbourhood I was born and grew up until I was eighteen and moved to Amsterdam to study. My parents still live in the neighbourhood and have lived in the same house for over twenty-five years. Therefore, my position as a researcher is a little unconventional. I have a lot of prior knowledge and knew most of the people I spoke to prior to this research. And maybe more importantly, they knew me, they trusted me, told me private information and gave me access to emails and unpublished documents. This position creates some internal conflict as it influences my bias yet provides me with additional insight I otherwise would not have had. Almost all the respondents that I interviewed I met through my mother, who is an active participant of MMM. Subsequently the people I interviewed did not see me as a researcher but as ‘the daughter of’. I suspect this made them answer my questions both more honest and less nuanced. Some also expected me to participate myself in MMM and were disappointed by the limited time I could invest in helping them. This immediate access to information and peculiar relationship between subject and researcher due to prior relations and personal knowledge is described by Cuomo & Massaro (2016) who use the term ‘intimate insider’. Doing this study in an ethical way means being explicit on how I can be biased. Analysis This next section contains the analysis of the data through which the sub questions are answered. Each sub question will be answered using data from the documents, the interviews and observations. The sub questions are: 1) Who is part of the MMM initiative? 2) What ideas of good and bad citizenship are negotiated and practiced in MMM? 3) How does that translate to concrete action in Middelland? Who is part of the MMM initiative? There are two parts to the question who is part of the MMM initiative. The theory of who is welcome according to the formal policies, and the reality of who is actually participating in practice. In terms of cooperation in Middelland there is the official agreement stating: “In the DDD deal, residents, entrepreneurs, the neighbourhood committee, municipality of Rotterdam and Woonstad Rotterdam confirm the intention […] to improve and increase the cooperation” (Mooi Mooier Middelland, Gemeente Rotterdam, Woonstad Rotterdam, & Wijkcommitte Middelland, n.d.', p. 1). It states that these actors are willing and planning to build further and improve upon MMM during its second phase between 2019 and 2024. In the annual report of 2016, MMM states the approach when they first started: “Residents, institutions and government work together intensively to make the neighbourhood even more beautiful. The government allows citizens to co-manage many things.”(Dingemanse & Mooi Mooier Middelland, 2017, p.1). So, the intention was for all residents to participate but with the Municipality at the head. However, between 2016 and the DDD deal of 2019 entrepreneurs claimed their own spot. Additionally, the vague mentioned ‘institutions’ turned out to be the housing corporation Woonstad Rotterdam. This can be explained by the pending renovations of a few blocks owned by Woonstad in Middelland that have worried many residents and have gotten a lot of attention from MMM. MMM want to be the main actor in shaping Middelland, for now the municipality is very much part of MMM but Bram Dingemanse, the neighbourhood director, made it clear that the goal is to become more autonomous in order to truly have the final say over what happens in Middelland. As an influential actor in MMM he is trying to navigate slowly breaking loose from the municipality.

18

At the end of 2016 MMM did their own research in the neighbourhood to see how MMM was received. The document states that this was done as a result of a notable lack of diversity in working groups and meetings especially the elderly, young people, certain ethnic groups and people with a low education and low-income level. An interesting result of this research was that in some parts of the neighbourhood white residents felt excluded from the social street life. “only a few white residents live in the streets around the square, a number of them indicate that they feel excluded, while, when it comes up, immigrant residents say that there is a reluctance to show rapprochement for fear of being rejected.” (Mooi Mooier Middelland, 2017, p 54). This illustrates how in Middelland many people with migrant backgrounds, in contrast to white residents, are socially very connected with each other. This could be a reason why, especially in the beginning of MMM, they felt no need to go to the meetings, they already knew everything that was going on in the neighbourhood. While for the white residents, MMM was a way to find connectedness with the neighbourhood, which could be why they are more present in MMM. Considering that many newer neighbours, who have thus fewer social connections, are also white and often involved in MMM makes this a likely scenario. The lack of diversity in MMM is confirmed by a Middelland resident during the meeting between MMM representatives and the counsellor Kathman, who is among other things is in charge of neighbourhood issues and projects in Rotterdam. “the first MMM meeting I attended was pretty homogenous, there were only men and they were all white. Just so you know” (Daria Scagliola, Middelland resident). This was acknowledged as striking but there was no further discussion on the issue. Herman Ijzerman, retired pastor of Middelland and still very active in the community, also noticed this: “you see that those who determine the structure [of MMM], these people [immigrants] are not there. In general, and now in this neighbourhood it is white upper and middle-class people” Ijzerman has over the years fought for multiple issues in the neighbourhood, these days he is especially focussed on the marginalization of young people and part of a work group that is committed to aid young men of Moroccan decent. He sees the positive input of the new middle-class residents, jokingly nicknamed ‘the cargo bikes’ and praises their contribution to improvement in the neighbourhood. However, as he puts it: “I am not completely at ease whether those who are not seen and heard, whether there is enough patience in the whole process [to involve the marginalized]. MMM want to be fast and big. I’m wary because you can only see the person when you slow down. Only when you slow down and listen to people. I think MMM is very flashy, loaded with a lot of money. And there are a lot of people who eat from it” “[…] these groups [youth from Moroccan descent] have very little access to those processes of MMM” A reason why MMM is hard to access is that is very language based. It is hard to explain to someone who is not familiar with participation and cocreation what exactly MMM is doing. A lot of what people do in MMM is not physical. When you attend a meeting, you must be able to argue, make a point and speak in public. If you want to be part of a work group, you have to be able to read and comprehend a lot of, often complicated, texts, be able to work well both in a group and independent and argue your case and goals to municipality officials. Although Middelland is a small neighbourhood, there are some areas where MMM is too far away. Especially in Middelland-South, where only a few people are participating in MMM. This was first mentioned during a work group meeting I attended and confirmed in the interview with Rob Leijdekker and Helen Hulspas who both live in Middelland-South. Historically this makes sense. During the seventies Middelland-south was not renovated and many houses would become a health hazard.

19

When later these houses where threatened with demolition residents organized themselves, with help from Pastor Ijzerman. They succeeded, residents were allowed to stay in their, now newly safe, houses and were not forced to move out due to increased costs. This struggle between the residents and housing corporations and the municipality resulted in strong organised groups in many streets on Middelland-south, who remain active even now. In the interview with Hulspas, she mentions the many social activities organised by the street but also the practical organisation. For example, Hulspas has the only key to a coarse waste container to avoid misuse. So similar to people of migrant backgrounds who have their own social groups, it could be possible that residents of Middelland-south feel no need for MMM because they have their own small social and practical neighbourhood organisations. To summarize, every resident of Middelland is in theory welcome to participate. However, it is an institution you are only able to enter when you possess a certain amount of knowledge and skill. Or one could argue, you only want to enter MMM when you have this knowledge and skill. The municipality is still very much involved however, the goal of MMM is to become autonomous, so it is likely that the municipality is not welcome for long. It is unclear if the independent neighbourhood and street groups will become obsolete in the long run but for now many of them are not participating in MMM. It is hard to conclude if political displacement is present. On the one hand, residents have much more say in Middelland than they used to have. On the other, it is only a certain group of residents that make use of this new power. Generally speaking, marginalized groups are less involved in MMM. What ideas of good and bad citizenship are negotiated and practiced in MMM? Usually the ideas of what is good and what is bad citizenship are not explicitly stated. In projects like MMM stating what is viewed as good behaviour, and especially what is viewed as bad would come off as inappropriate, insensitive and politically incorrect. This was also the case in the meeting between MMM representatives and councillor Kathman, where a resident asked Kathman the question: “but are we formulating a new kind of citizenship? What does it mean when you say, ‘take responsibility’?” Nor councillor Kathman, nor anybody else could answer the question. Thus, in order to answer this sub question, one must look for behaviour that is stimulated and behaviour that is discouraged. In this case, MMM is quite clear about what a good citizen is according to them. They want responsible and involved citizens who take initiative. MMM even states they already have these good citizens working in MMM. “In our time, residents want and can take much more responsibility for their own living environment.” (Mooi Mooier Middelland et al., 2019, p. 7). “Residents and entrepreneurs are happy to take matters into their own hands and show ownership of their own living environment. We encourage this and we offer space for it.”(Mooi Mooier Middelland et al., 2019, p. 14). Because of their goal to become more autonomous, MMM wants to grow and truly represent everybody in Middelland. To do this they need more participants and volunteers. However, they ask a lot from residents in terms of skill and energy, one might say that MMM wants citizens not to be a good but amazing. “we want to educate an expert-citizen group the expert citizens must mediate between government, institutions and residents” (Dingemanse & Pennings, 2019). However, the municipality of Rotterdam is still a very important actor in MMM and although they also appreciate the initiative citizen, they emphasize the importance of self-reliance above all. More striking however is the municipalities suggestion that citizens should rely on eachother before relying on the municipality.

20

“Self-reliance is the credo of the program, or even better ‘together’-reliance” (Gemeente Rotterdam, 2015, p. 45). It is also clear from the Municipalities Woonvisie, that they want to encourage people with above average incomes to move to the city. The designated locations for these people are ‘creatively mixed urban districts’ which are the neighbourhoods around the city centres that are ‘rediscovered’ by the upper-middle class. “Over the next five years we will continue to strengthen and accelerate the development of the creatively mixed urban districts into attractive neighbourhoods for promising families.” (Gemeente Rotterdam, 2015, p. 33). They are ‘creatively mixed’ because there are many creative people and students living there and the promising families are people with a modaal 3 or higher income, social risers and young potentials (Gemeente Rotterdam, 2015). The municipality is describing the gentrified neighbourhoods that used to be problematic as ‘rediscovered’ by upper-middle class households, ignoring the people currently living there who do not have a higher or modaal income. This is where the municipality and the citizens in MMM diverge. “Now that house and rental prices are rising and the neighbourhood is attracting more and more people with a solid income, the question and concern is urgently whether people with a small grant can continue to live in Middelland.” (Mooi Mooier Middelland et al., 2019, p. 26). Despite these diverging sentiments, the municipality and MMM are on the same page when it comes to good citizenship. They want citizens to “put the shovel into the ground yourself” (Mooi Mooier Middelland et al., 2019, p. 20). The combination of ambitious enterprising and organised residents with a government that encourages residents to help eachother and be self-reliant is described by Al Sader et al. (2019) as the entrepreneurial citizen agenda. The municipality promotes an ideal entrepreneurial citizen who helps generate participation in arrangements like MMM. MMM originated from bottom-up initiatives where citizens demanded more opportunities to decide over their neighbourhood and who started collaborations with other stakeholders to achieve their own goals and create societal value in this way (Al Sader et al., 2019). It is harder to distil a bad citizenship agenda from the texts and interviews. However, some indication of a more undesirable citizen is revealed in the things MMM wants to improve. When talking about improvement the “vulnerable citizen” is often mentioned. One of the goals of MMM is to support the more vulnerable citizens of Middelland. However, this is not enough to conclude that these people are undesirable or are seen as bad citizens. MMM also offers support and help to younger people. However, there is a very noticeable difference in motivation for this support. It is mentioned that if these young people are not helped, they won’t develop their full potential. With the history of the neighbourhood and the general fear in the Netherlands of youth with a migrant background (Eerdmans, 2016), the motivation seems to be that they have the potential to become a nuisance or ‘hangjongeren’. This is confirmed by Ijzerman, who is involved in the youth workgroup. Stemming from his religious background, he wants to use the Islamic believes many of the youths he works with have, to discuss with them what it means to be a good citizen. In the research done by MMM it is also mentioned that Middelland residents fear a return of ‘hangjongeren’ if the squares are improved and benches are returned. This has not seemed to happen since the physical improvements in the neighbourhood. Rob Leijdekker’s view on citizenship is influenced by his experiences when he first moved into the neighbourhood. The drug abuse and prostitution in the eighties brought with it an enormous indifference, according to Leijdekker. “That's what I mean by that indifference, really don't contribute. Just take from a city, and from the possibilities of a city. But still I find that in a city, the positive, positivity can ensure that people who do not want to contribute, that they fall outside the boat.”

21

Despite this there is no clear idea of what bad citizenship looks like. Nonetheless I can conclude that a responsible, initiating and self-reliant citizen is seen as good. This is very much in line with the ‘entrepreneurial citizens’ of Al Sader et al. (2019). This in combination with that the citizen who needs a lot of support is not bad, and giving this much needed support is strongly encouraged, one could argue that this is a product of a retreating government, where citizens have to rely on each other much more than on the welfare state. How does MMM translate into concrete action in the neighbourhood Middelland? MMM has a lot of ambitions for improving the neighbourhood, in the MMM Travel guide they state several aspirations MMM has for the Neighbourhood. “a green and sustainable neighbourhood, a social and healthy neighbourhood, a neighbourhood for everyone, a liveable neighbourhood, the entrepreneurial neighbourhood, a lively neighbourhood and a neighbourhood that co-creates” (Dingemanse & Pennings, 2019, p. 3). These aspirations are very big and broad and not very concrete. What MMM has mainly done are physical improvements in the public sphere. For example, they have renovated, restructured or rebuild multiple squares in Middelland like the Johannes de Vou-square, Middelland square and the Oostervant square. As mentioned in the case description, a large part of the budget was spent on the physical improvements. MMM also funds Huize Middelland, the neighbourhood collective where twelve neighbourhood organisations form a network, providing language courses, and organising events. One of these organisations is the ‘wijkpaleis’, where neighbours can cook, screen films and come together. There is also space for workshops and studios. In collaboration with shop-owners MMM has renovated parts of the Nieuwe binnenweg and the Middelland street. In these shopping streets they have also supported new hip start-ups and small business to help make these streets more attractive. This physical improvement has helped attract new residents with more money and as shown in figure 3. housing prices are rising. Rent prices are also rising which makes it harder for long-time residents to afford their old houses. The changed shops, new residents and overall gentrification of Middelland cannot be seen separate from the rising prices. As Ijzerman states: “Because of the influx of these cargo bikes [young and upper-middle class families] you see that there are also other interests, for larger homes, for other facilities, you also see other restaurants being created, that is an interesting and partly fun development. But of course, there are many people who absolutely cannot afford [shopping or eating there].” Bram Dingemanse is less concerned, he thinks there will be enough social housing to accommodate those who need it and that therefore the balance will be maintained. “what the private [housing] sector does that is predictable, that is all going to become more expensive [...] you will continue to see a trend of gentrification and of poor families who cannot come back when their house is renovated. But there will always be a sufficient potential [of social housing] I think” Nevertheless, many Middelland residents feel that it would be unjust if less well-of families could not stay in Middelland. Thus, MMM organised the workgroup ‘Wijk voor iedereen’ (neighbourhood for everyone). They are currently closely working with Woonstad Rotterdam who has to demolish a social housing block in the Oostervant area and renovate two other blocks there. They have already been quite successful in holding Woonstad accountable for clear and timely communication with the residents of the blocks, however their main challenge is preserving social networks of the people who have to move. Wijk voor Iedereen also wants to create their own Woonvisie (housing vision) for the neighbourhood to make clear to the Municipality what they want for their Neighbourhood. This is one of the ways in which MMM is asserting their autonomy. MMM is now dependent on the municipality for funding but they are aiming to become more financially independent and sustainable. This is both to be more independent from the municipalities vision for the neighbourhood as to be

22 independent from subsidies which are not guaranteed. To do this Dingemanse and others are organizing for Middelland to become a private company to represent Middelland as a legal entity. “our intention is that through the neighbourhood corporation, […] we will soon be able to take on all kinds of jobs that the municipality now outsources, within the neighbourhood [community]” We can relate this again to a retreating government. The process of responsibilization in which citizens become responsible for tasks that used to be the responsibly of government agents, like holding housing corporations accountable, is closely connected to the making of entrepreneurial citizens. However, the desire to become autonomous as a neighbourhood can also be related to the bad experiences of government policies in the past. This is seconded by the sentiments expressed by Ijzerman. “no, the government that cannot be trusted, so we should never give the government the responsibility [of taking care of the community]. But you have to let them pay” The neighbourhood corporation of Middelland is still in the making. It is unclear who and how this corporation would be managed. It is the question if all residents will get more say in the neighbourhood. It is hard to guarantee that neighbourhood corporation will be a fully democratic institution where all residents are involved or represented. In the meeting with councillor Kathman some concern was expressed by a resident that the loudest or strongest citizens would decide over other citizens. This would mean that MMM’s attempt to let citizens decide over their own neighbourhood results in the political displacement of those same citizens. Other representatives of MMM concerning themselves with the neighbourhood corporation were sure this would be avoided through making every resident a shareholder. But there was no clear explanation given during the meeting on how this would work in practice. This is concerning considering the many Middelland residents who are not involved in MMM, sometimes because they don’t speak Dutch, have no idea of this plan and how it would affect them. Overall, MMM’s action in Middelland consists of many physical improvements and support of community building organisations. MMM want to hold institutions like housing corporations accountable for their responsibilities, in which it is fairly successful. And MMM is working on becoming more autonomous, especially financially through the neighbourhood corporation, which has potential to result in political displacement of citizens if not done correctly. MMM aims to build a social safety net for vulnerable residents, however the data won’t allow for conclusions on the result. This might be because a lot of the plans for social improvement are still being developed. The plans of MMM include many things that used to be the responsibility of government officials, not citizens, clearly showing a process of responsibilization. The development of Middelland have already contributed to rising housing prices and a different type of resident. Middelland has not seen many negative effects, where long-time residents are forced to leave the neighbourhood because of gentrification, but if prices keep rising and MMM fails in providing a voice for these people this could still happen. Conclusion & Discussion Conclusion The goal of this paper was to answer the question: How are citizenship agendas negotiated and produced in MMM. This was done through thematically analysing data obtained through interviews with residents of Middelland, observing MMM meetings and personal observations and experiences. The historical context of Middelland, learned through conversations with long-time residents and research of secondary sources, proved to be of great help in explaining the reasoning and motivation behind certain behaviour and processes.

23

Answering the sub questions, I found that every resident of Middelland is in theory welcome to participate in MMM. However, the complexity of the process and the information, and the fact that MMM is very language-based forms an obstacle for many people. I also found that although the municipality is very involved, MMM aims to become autonomous resulting in less influence of the municipality over the process. Secondly, I concluded that the idea of a good citizen negotiated by the municipality and performed by MMM is that of a self-reliant and entrepreneurial citizen. This is very close to the definition of Al Sader et al. (2019) which is that of an entrepreneurial citizenship agenda. However, there was insufficient data to formulate a clear idea of bad citizenship. Following this I determined that the concrete actions MMM has taken have resulted in improvements in the neighbourhood, contributing to a better living environment but also to rising housing prices. MMM is working to become more autonomous, especially financially, through a neighbourhood corporation. This contributes to the responsibilization process that has started in Middelland. It is difficult to determine whether there is a political displacement as a result of MMM plans, but if MMM does not handle their increasing decision -making power correctly this could be the case. Therefore, I conclude the way citizenship agendas are negotiated and produced are identical to the way Al Sader et al. (2019) describes in their paper. They define entrepreneurial citizenship as a concept that combines both top-down and bottom-up processes. Governments promote an ideal entrepreneurial citizen who generates more participation in government-initiated arrangements. While at the same time there are bottom-up initiatives from citizens who demand more opportunities and who start collaborations with other stakeholders to achieve their own goals and create societal value in this way (Al Sader et al., 2019). The government promoting entrepreneurialism in its citizens is part of the trend to activate citizens to take their own responsibility and results in responsibilization (Al Sader et al., 2019). The citizenship agendas in MMM are negotiated and produced by both the municipality and the MMM frontrunners. The municipality does this by supporting and accommodating to entrepreneurial and self-reliant citizens. The MMM frontrunners do this by setting more ambitious goals than the municipality has set in the past, and a desire for autonomy which is rooted in a distrust of the government. The citizens distrust of the government most likely comes from past experiences with the lack of problem-solving of the municipality between the seventies and the early 2000’s. This study adds new insight in neighbourhood participation processes to the discourse on citizenship agendas and the making of good citizens in the context of state-led gentrification. However, the data did not allow for any conclusions about political displacement on a neighbourhood level. Discussion Despite the best efforts, a lot could be improved upon this study. In this part an overview of short comings in this research is given and suggestions for improvements and further research are proposed. First, the small amount and lack of diversity in respondents. In this study a very limited number of interviews were conducted. All interviews were with white middle-class citizens which has undoubtedly skewed the data. For a better and more nuanced perspective more interviews with a greater variety in respondents should be conducted. Secondly the short time-period spend collecting data. MMM works on many projects at the same time, to really be able to understand all the effects MMM has on the neighbourhood all twelve working groups and all twelve citizen organisations involved in Huize Middelland should be followed over a longer period. Spending more time collecting data could also help to get into contact with more people in Middelland, build more trust and relationships and allows for more opportunities to find nuance in the data. Thirdly, the loss of many strong anecdotes obtained from interviews using Atlas.ti and the limits of a thematical analysis. During the interviews I got told many heart-warming, personal or extremely telling stories. However, because of the limits of the chosen methods it was hard to incorporate those stories

24 into the paper. It is possible that a different type of analysis or research style, like a narrative analysis, would allow more space for interesting and illustrative anecdotes. Fourthly the codes I used to help analyse the data in Atlas.ti had multiple meanings. Because of my lack of understanding of Atlas.ti and how to use it most efficiently, my choice of codes turned out to be unhelpful. They each could have multiple interpretations depending on the context of the quotation resulting in a lack of overview of the data and much more work for me. Fifthly, qualitative research has the disadvantage, compared to quantitative research, of being more subjective. The personal nature of the data collection can negatively influence the validity of the data. This is even more of an issue in research with a feminist approach because of the often-emotional closeness between subject and researcher, which can lead to a biased outcome. Lastly, another issue with qualitative data and specifically data collected through interviews is that people’s memories are not always reliable. Humans often only remember the extremes, and it is often difficult to prove the validity of the data. Therefore, it would be useful for further studies in Middelland to find more data about Middelland and Rotterdam West at the end of the last century to verify much of its history. I suggest further research on citizen agendas should also include the influence of commercial institutions on the framing of good citizenship, which was left completely out of this study due to the time constraints. There should also be more research on the effects of neighbourhood corporations representing a neighbourhood and the workings of autonomically governed neighbourhoods. Another aspect of this study that should be researched further is the concept of bad citizenship agendas and how they affect social issues and marginalized groups. The subject of citizen agendas on a neighbourhood level would also benefit from more extensive research on the responsibilization process and on how the shift from a welfare state to a more neoliberal society influences communities on a neighbourhood level and.

25

References Al Sader, N., Kleinhans, R., & Van Ham, M. (2019). Entrepreneurial citizenship in urban regeneration in the Netherlands. Citizenship Studies, 23(5), 442–459. https://doi.org/10.1080/13621025.2019.1621266 Algemeen Dagblad. (2016). Rotterdam telt meeste werklozen. Retrieved January 14, 2020, from AD.nl website: https://www.ad.nl/rotterdam/rotterdam-telt-meeste- werklozen~a5d78bcd/?referrer=https://www.google.com/ Algemeen Dagblad. (2017). Gemeente Rotterdam heeft hoogste werkloosheid. Retrieved January 14, 2020, from AD.nl website: https://www.ad.nl/rotterdam/gemeente-rotterdam-heeft-hoogste- werkloosheid~af6b22aa/?referrer=https://www.google.com/ Algemeen Dagblad. (2019). Helft Rotterdammers is te zwaar, Voorne-Putten spant de kroon. Retrieved January 14, 2020, from AD.nl website: https://www.ad.nl/rotterdam/helft- rotterdammers-is-te-zwaar-voorne-putten-spant-de-kroon~a781b9e3/ Blokland, T., Hentschel, C., Holm, A., Lebuhn, H., & Margalit, T. (2015). Urban Citizenship and Right to the City: The Fragmentation of Claims. International Journal of Urban and Regional Research, 39(4), 655–665. https://doi.org/10.1111/1468-2427.12259 CBS. (n.d.). Middelland - in cijfers. Retrieved October 23, 2019, from CBS in uw buurt website: https://cbsinuwbuurt.nl/ college van burgemeester en wethouders. (2017). Vaststelling Horecagebiedsplan Delfshaven 2017- 2019. In Gemeente Rotterdam. Retrieved from Rotterdam website: https://decentrale.regelgeving.overheid.nl/cvdr/XHTMLoutput/Actueel/Rotterdam/CVDR46065 3.html Crombach, H. (2018). de woonkamer van de burgemeester. Retrieved October 23, 2019, from De woonkamer van de burgemeester website: http://dewoonkamerinfo.blogspot.com/?fbclid=IwAR02ReFWIJTtsCYdZyYYVlqYoFYXd4j6s7V- inxz1NVgPdSeH81SYYuEyLw Cuomo, D., & Massaro, V. A. (2016). Boundary-making in feminist research: new methodologies for ‘intimate insiders.’ Gender, Place and Culture, 23(1), 94–106. https://doi.org/10.1080/0966369X.2014.939157 Davidson, M. (2008). Spoiled mixture: Where does state-led “positive” gentrification end? Urban Studies, 45(12), 2385–2405. https://doi.org/10.1177/0042098008097105 de Koning, A. (2015). Citizenship agendas for the abject: the production of distrust in Amsterdam’s youth and security domain. Citizenship Studies, 19(2), 155–168. https://doi.org/10.1080/13621025.2015.1005947 de Koning, A., Jaffe, R., & Koster, M. (2015). Citizenship agendas in and beyond the nation-state: (en)countering framings of the good citizen. Citizenship Studies, 19(2), 121–127. https://doi.org/10.1080/13621025.2015.1005940 Di Gregorio, M., Merolli, J. L., Goyena, R., & Davidson, M. (2019). Introduction: affective citizenship and the politics of identity, control, resistance. Citizenship Studies, 45(9), 933–942. https://doi.org/10.1177/0042098008097105 Dingemanse, B., & Mooi Mooier Middelland. (2017, April). Jaarverslag 2016. Dingemanse, B., & Pennings, T. (2019). Concept MMM Reisgids naar 2.0. Doucet, B., & Koenders, D. (2018). ‘ At least it ’ s not a ghetto anymore ’: Experiencing gentrification and ‘ false choice urbanism ’ in Rotterdam ’ s Afrikaanderwijk. 55(16), 3631–3649. https://doi.org/10.1177/0042098018761853 Eerdmans, J. (2016). Hangplek is geen oplossing voor probleemjeugd. De Volkskrant. Retrieved from

26

https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/hangplek-is-geen-oplossing-voor- probleemjeugd~b2651325/ Gemeente Rotterdam. (2015). Woonvisie Rotterdam. Rotterdam. Gemeente Rotterdam, & Mooi Mooier Middelland. (n.d.). Mooi Mooier Middeland | Participatieproject in de Rotterdamse wijk Middelland. Retrieved October 12, 2019, from Mooi, Mooier, Middelland website: http://www.mooimooiermiddelland.nl/ Hansen, T. B. (2015). Citizenship as horizon. Citizenship Studies, 19(2), 229–232. https://doi.org/10.1080/13621025.2015.1005953 Huize Middeland. (n.d.). Huize Middelland. Retrieved October 23, 2019, from Huize Middelland website: https://huizemiddelland.nl/locaties/singeldingen Jorritsma, E., & König, E. (2019, September 6). De sloop van een buurt die nog niet ‘op’ is. NRC. Retrieved from https://www.nrc.nl/nieuws/2019/09/06/de-sloop-van-een-buurt-die-nog-niet- op-is-a3972481 Kearns, A., Parkinson, M., & Graham. (2001). The signifcance of Neighbourhood. Urban Studies, 38(12), 2103–2110. https://doi.org/10.1111/j.1365-2990.2005.00645.x Kooyman, M. (2019). Lokale winkels moeten plaatsmaken in Crooswijk. NRC. Retrieved from https://www.nrc.nl/nieuws/2019/10/04/lokale-winkels-moeten-plaatsmaken-in-crooswijk- a3975361 Koster, M. (2015). Citizenship agendas, urban governance and social housing in the Netherlands: an assemblage approach. Citizenship Studies, 19(2), 214–228. https://doi.org/10.1080/13621025.2015.1005951 Lotta, G., & Pires, R. (2019). Street-level bureaucracy research and Social Inequality. In Research Handbook on Street-Level Bureaucracy (pp. 193–208). https://doi.org/10.4337/9781786437631.00023 Martin, L. (2007). Fighting for Control Political Displacement in Atlanta ’ s Gentrifying Neighborhoods. 603–628. Mooi Mooier Middelland. (2017). Gereedschapskist Buurtpower. Rotterdam. Mooi Mooier Middelland, Desmet, E., Dingemanse, B., & Reutelingsperger, R. (2019). We Gaan Door! Rotterdam. Mooi Mooier Middelland, Gemeente Rotterdam, Woonstad Rotterdam, & Wijkcommitte Middelland. (n.d.). DDD-deal-mmm.pdf. Nationale Onderwijsgids. (2016). CBS: “Percentage laagopgeleiden grootst in Rotterdam.” Retrieved January 14, 2020, from Nationale Onderwijsgids website: https://www.nationaleonderwijsgids.nl/onderwijsvacatures/nieuws/31738-cbs-percentage- laagopgeleiden-grootst-in-rotterdam.html Niemantsverdriet, T. (2020). Veertig jaar nadat de tanks door de straten rolden, blikken een kraker en agent terug. NRC. Retrieved from https://www.nrc.nl/nieuws/2020/03/02/veertig-jaar- nadat-de-tanks-door-de-straten-rolden-blikken-een-kraker-en-agent-terug-a3992382 Oorebeek, J. (2017, August 7). Experimenteren met lokale democratie en co-creatie. Retrieved from https://thesis.eur.nl/pub/41947/ Opbouwwerk in Rotterdam. (2018). Veranderende bevolking. Retrieved October 23, 2019, from Opbouwwerk in Rotterdam website: https://opbouwwerkinrotterdam.nl/veranderende- bevolking/ Opzoomer Mee. (n.d.). Opzoomer Mee. Retrieved October 23, 2019, from https://www.opzoomermee.nl/ Pain, R. (2004). Social geography: participatory research. Progress in Human Geography, 28(5), 652–

27

663. https://doi.org/10.1191/0309132504ph511pr Paton, K. (2014a). Restructuring Class Identity. In Gentrification: A Working-Class Perspective (pp. 66– 96). Paton, K. (2014b). Restructuring Theory. In Gentrification: A Working-Class Perspective. Pinkster, F. M. (2015). Those who feel left behind. In A. van Wageningen & V. Mamadouh (Eds.), Urban Europe. https://doi.org/10.1515/9789048535811 Port of Rotterdam. (n.d.). Geschiedenis van de haven. Retrieved March 15, 2020, from Haven van Rotterdam website: https://www.portofrotterdam.com/nl/onze-haven/zien-doen-en- beleven/zien/geschiedenis-van-de-haven Speeltuin Binnenstebuiten. (n.d.). Speeltuin Binnenstebuiten. Retrieved October 23, 2019, from https://www.speeltuinbinnenstebuiten.nl/#home Stichting Rotterdam Woont. (n.d.). Wijkhistorie: Middelland. Retrieved October 7, 2019, from Rotterdam Woont website: https://rotterdamwoont.nl/neighbourhoods/view/34/Middelland Swyngedouw, E. (2005). Governance innovation and the citizen: The Janus face of governance- beyond-the-state. Urban Studies, 42(11), 1991–2006. https://doi.org/10.1080/00420980500279869 Thuis in West. (n.d.). Thuis in West. Retrieved October 23, 2019, from https://www.thuisinwest.nl/ Uitermark, J., Duyvendak, J. W., & Kleinhans, R. (2007). Gentrification as a Governmental Strategy: Social Control and Social Cohesion in Hoogvliet, Rotterdam. Environment and Planning A: Economy and Space, 39(1), 125–141. https://doi.org/10.1068/a39142 Verschuren, E. (2016). Kiesdrempel woonreferendum Rotterdam niet gehaald. NRC. Retrieved from https://www.nrc.nl/nieuws/2016/11/30/kiesdrempel-woonreferendum-rotterdam-niet- gehaald- a1534394?utm_source=NRC&utm_medium=banner&utm_campaign=Paywall&utm_content=p aywall-juli-2019A Zuk, M., Bierbaum, A. H., Chapple, K., Gorska, K., & Loukaitou-Sideris, A. (2018). Gentrification, Displacement, and the Role of Public Investment. Journal of Planning Literature, 33(1), 31–44. https://doi.org/10.1177/0885412217716439

28

Attachments Interview 1 Bram Dingemanse Transcript Interview Bram Dingemanse 11/11/2019 L: Kunt u wat vertellen over uzelf, wat doet u? B: Ik ben Bram Dingemanse, getrouwd met Ineke, we leven op Heemraadsingel. Inmiddels zijn de kinderen getrouwd en zijn we samen, thuis, zeg maar. Lange tijd ben ik werkzaam geweest in het onderwijs, daarna ben ik een tijd in het welzijnswerk. Ik heb vanaf 2011 in deze wijk het project thuis in West opgestart, sociaal project en na zeven jaar heb ik dat als het ware weer afgesloten omdat ik zelf meer een Pionier ben, ik houd van nieuwe dingen L: dus u heeft het overgedragen? B: ja, daarom. Toen ben ik vanaf 2015 zon beetje is huize Middelland ontstaan en daar ben ik netwerkregisseur geworden samen met Philip Kuijpers, dat doe ik nu al een jaar of drie zeg maar, en mijn rol is dan om de 12 buurtprojecten die er zijn, om die goed samen te binden. Zorgen dat ze goed samen werken en samen soort huis van de wijk te zijn maar dan in netwerk vorm Middelland heeft geen fysiek wijk gebouw, zoals het nieuwe westen of het oude westen wij hebben alleen een netwerk van twaalf verspreiden plekken die samen die zelfde rol vervullen Dat is een experiment van Rotterdam waar wel heel blij mee zijn want het betekend eigenlijk dat de buurtinitiatieven nu meer middelen krijgen dan in andere wijken, omdat onze huisvesting, van het wijkpaleis, van het Oostervant, dat stukje bij de spoortuin, wordt de huisvesting vanuit de overheid betaald omdat wij die overheidsfunctie pakken Nou daardoor is het hier wat meer bloei, zeg maar, van het hele vrijwilligers werk, en uh, ja… Vanuit die hoedanigheid van netwerk-regisseur van Huize Middelland ben ik ook in het proces MMM gerold. En daar heb ik vooral uh, mijn krachten gegeven aan uh, thema’s rond gezond en sociaal, en uiteindelijk het laatste jaar ben ik bezig geweest met de werkgroep co-creatie, en dat is voorbereiden van een wijk onderneming, omdat wij denken dat je als wijk een steviger rechtspersoon moet hebben als gesprekspartner van de overheid, zodat je beter kan onderhandelen. En onze bedoeling is eigenlijk dat we via die Wijk B.V. die in wording is, straks allerlei klussen die de gemeente nu uitbesteed zelf binnen de wijk kunnen gaan aannemen, L: dus de aannemers binnen de wijk zoeken B: ja, als het groenbeheer nu gedaan wordt door een aannemer uit Barendrecht… kunnen wij misschien, met mensen uit de wijk datzelfde groen beheer ook doen, maar dan met onze eigen mensen. En misschien wel goedkoper. Nou ja dat is een beetje de gedachte, L: oke, ja, En u woont dus al een hele tijd in Middelland? B: een hele tijd is betrekkelijk, want er zijn hier veel mensen die hier al veel langer wonen dan ik, maar ik woon nu acht jaar hier, ja L: ja, en u had Hoe zou u Middelland omschrijven? B: Hele prettige wijk, met uh, ja echt doorsnee stadsbevolking, met zowel rijk als arm, alle culturen, grappige van Middelland vind ik dat er niet een subgroep, of subcultuur de overhand heeft, heel evenwichtig gebalanceerd L: ja B: zit het allemaal in de wijk, L: en wat zou u zien als ‘doorsnee’ stadsbevolking? B: Nou ja eigenlijk dus dat in de stad, Nou je hebt in deze wijk natuurlijk behoorlijk wat gentrificatie, L: hmmh, B: er komen steeds meer hoogopgeleiden met geld de wijk binnen Nog steeds is het aandeel sociale woningbouw rond de 50%. L: ja

29

B: dus dat betekend dat het , in mijn beleving, nog steeds in evenwicht is. Nou ja, dat dat wel gewoon, uh, goed gaat, L: oke, en daar bent u dus ook hoopvol in dat dat ook goed blijft? B: Ja kijk de woningbouwvereniging, de woningcorporatie, die hebben hier in deze wijk 1/3e van alle huurwoningen in de portefeuille en dat blijft dan waarschijnlijk sociale woningbouw L: ja B: ja en wat die particuliere sector doet, met huur en koop, dat is voorspelbaar, dat gaat allemaal maar duurder worden allemaal Dus je zult wel een trend blijven zien van gentrification en van arme gezinnen die niet meer terug kunnen komen als hun huis verbouwd wordt. Maar er zal altijd wel een voldoende potentieel blijven denk ik, L: ja? U denkt wel dat dat voldoende is? B: ja wat is voldoende… L: ja daarom vraag ik het (haha) ik weet het zelf ook niet B: Nee, ik heb er wel vertrouwen in dat, dat zoals het nu is, 50% lage inkomens, ook als dat zakt naar 40, dat dat nog steeds gewoon goed is, ja L: oke….(pauze) En u had het er net ook al kort over, hoe u bij alles betrokken bent geraakt… Wat is uw persoonlijke motivatie dat u meedoet aan alle initiatieven, u noemde net ook dat u uzelf wel als ‘pionier’ ziet. B: ja, ik ben zelf erg uhm, ik zoek naar kansen om bruggen te bouwen, om te verbinden, ik heb ook bij Thuis in West gemerkt, dat we daar met vrijwilligers werken, met studenten werken, die uit de uh nou ja vanuit wat meer well-to-do-people komen zeg maar, maar die gingen dan als vrijwilliger huiswerk begeleiding geven met kinderen uit achterstands-gezinnen, en juist die combinatie is heel erg goed, Ja voor beide, dat die kinderen iemand zien, die anders omgaat, dan de jongeren op de hoek ofzo he, En dat die studenten een kind zien uit een gezin, ja wat toch een beetje anders is dan hun gezin thuis, En juist die ontmoeting, die is goud, L: ja oke B: ik heb bij thuis in west gezien, en dat zie ik in de wijk ook wel gebeuren, ook in huize Middelland heb je projecten, waar vooral hoogopgeleide mensen komen, maar ook projecten waar vooral laag opgeleide mensen komen Maar door samen te werken in HM heb je een hele leuke dynamiek Dus mijn persoonlijke motivatie is eigenlijk gewoon de verbinding stimuleren, mensen helpen om in de schoenen van een ander te staan L: ja oke, nou goed, (lachen) blij, dat Heeft u ook als u om u heen kijkt naar anderen mensen die ook meewerken, initiatieven starten ziet u daar een vergelijkbare motivatie? B: oh hmm ja! Best wel, L: ja? B: Ik werk veel samen met Philip Kuijpers, van de spoortuin, die heeft ook gewoon echt, een zelfde motivatie, die denkt ook echt als we iemand kunnen helpen altijd doen, en in de spoortuin komen ook allerlei mensen van uit, soms psychische zwaktes of uh uitdagingen op schuld gebied end. Die komen gewoon in de tuin en daar heb je ook contact met mensen die uit allerlei lagen van de bevolking, Ik heb zelf ook een tuintje daar, is echt Fun L: ja. B: ja. L: en ziet u ook mensen die vanuit een soort, uh, achterstand positie, juist dat als motivatie hebben om zichzelf, of hun groep mensen meer kansen te bieden?

30

B: ja, ik zie dat het moeilijk is voor mensen die lager opgeleid zijn, is het lastiger om in dat proces van MMM goed mee te komen. L: ja B: dat heeft te maken met de taligheid van het proces, je moet stukken lezen, je moet, L: ja daar zat ik al mee B: überhaupt al een uitnodiging lezen die in je brievenbus valt. Je moet je woordje kunnen doen. En er zitten over het algemeen mensen aan tafel die precies weten wat ze willen/vinden En uh, ja die taligheid is een ja, heel vervelende selector eigenlijk, Heeft ook te maken met de hele ambtenarij circus wat er omheen hangt en waarbij, ja ik bedoel, ik ben zelf een hbo’er, maar ik moet van sommige stukken uit de ambtenarij ook drie x lezen van hè wat staat hier nou? L: (lachend) ja inderdaad B: wat wordt hier nou gevraagd en wat bedoelen ze hier precies. Als ik al moeite heb om dit te lezen, zullen de meeste wijkbewoners hier wel geen kaas van kunnen maken Dus de taligheid de ingewikkeldheid van het proces, die werken tegen, L: ziet u dat ook echt als een een, dat er echt een scheiding is in mensen die meedoen aan MMM? B: ja een beetje wel, ja als ik kijk bij HM is het echt anders, omdat je per plek heb je wel een redelijke menging van rijk en arm zeg maar. Maar in MMM, daar gaat het erom dat men deel neemt aan een werkgroep, ja en een werkgroep is een praat groep, dat is helemaal geen werkgroep dat is een praatgroep. Dus ja, daar nemen de praters aan deel. Mensen met een beetje politieke aspiraties of ervaring, mensen met visie, mensen met dromen, die ergens een slaatje uit willen slaan, mensen die denken: “hee, er zijn kansen voor mij”, die duiken in zo’n werkgroep. L: Ziet u dit verschijnsel bij andere buurtinitiatieven ook of is het echt eigen aan MMM omdat het veel met de gemeente samenwerkt B: Het is wel een beetje aan het MMM omdat het eigenlijk een soort meta proces is. Schuif je aan bij het wijkpaleis dan kun je gewoon de muur gaan schilderen komende zaterdag en kun je koken en naaien en dingen doen. Dat kan daar gewoon en dat doen mensen ook. En dan zie je ook direct wat je gedaan hebt: “kijk ik heb die muur geschilderd”. Maar ga je mee doen in de wijkgroep co-creatie, man, voordat je uitgelegd hebt wat het is überhaupt! Dus dat trekt toch een bepaalde blik die die abstractie aan kan. L: Denkt u dat het een kwalijk iets is dat hierdoor misschien bepaalde groepen minder gerepresenteerd worden? B: Uhm, ja, ik hoef er geen oordeel over te hebben maar ik heb het idee dat het niet anders had gekund. L: ok. B: Want, uh, het alternatief is dat de gemeente gewoon participatie oude stijl blijft doen en dat is, nou wij hebben een plan voor de wijk, wij schrijven een plan voor de wijk, wij zoeken uit wat goed is voor de wijk, we zetten wat ambtenaren erop, en die vinden overal wel een paar welwillende burgers die met hen meedenken en dan wordt centraal zeg maar de plannen wel uitgerold over de wijk. Ja dan heb je als wijk helemaal niks meer te zeggen. 11.55 In Middelland hebben we het nu wel voor elkaar, dat we zelf een 5jaren plangemaakt hebben, in juni, van ja we gaan door maar we gaan die kant. En daar heeft gemeente gewoon bij staan kijken, van oke, ja dat is leuk dat jullie dat willen (lachend). En dan komen daar wel middelen voor vrij Dus dus, dat is wel iets unieks, en wat ik nu hoop is dat door de slag die we nu maken als wijk BV , dat daardoor ook werk ontstaat ,wat de mensen in de zijstraatjes gaan, uh, voelen. Ja als je gewoon nu aan de kant zit, en je kunt straks gewoon tegen ene bepaald bedrag per maand of per week de hekken sluiten van het Henegouwer plein iets simpels maar het moet welgebeuren Nou dat doet nu een bedrijf voor 1500 euro per jaar, nou als je iemand dat laat doen voor 1500 dan heeft die toch een leuk baantje he? L: ja, uh

31

B: bij wijze van he, en dan hopen we dat we een aantal mensen aan werk kunnen helpen in de wijk na dat ook in die wijk en dat ook in die gezinnen iets gebeurd van wacht even toch niet zo gek dat mmm en dat zo het wat meer door gaat druppelen naar dat segment van de bevolking L: ja, ja u noemde net ook al de zijstraatjes, ik vind zelf wel tekenden bijna hoe Middelland echt grote lanen heeft en dan de zijstraatjes die toch wel echt groepen scheiden bijna B: ja zo is Middelland ontworpen 1881. Door G.E de Jong L; ja voor de verschillende bevolkingsklasse door elkaar, maar DNA niet echt door elkaar B: nee maar wel uh, ja het grappige was dat voor die tijd was dat een hele bijzondere gedachte want in die tijd dacht men gewoon ja je zet de rijke bij elkaar in Kralingen en de armen die gaan maar naar zuid, weet je wel L: ja (geamuseerd) B: en GE de jong dacht ja we kunnen ze ook in 1 wijk doen zodat ze elkaar bij de bakker gaan tegenkomen en dat gebeurd nu wel een beetje, want je ziet elkaar wel, en de breedte van de straat was dus bepalend voor wie er ging wonen Hahaha L: ja da theb ik ok gelezen ja En denktu dat, uhhh, dat dat , hoe ervaart u de menging van die groepen? B: uhm, nou wat k zei bij de Huize van de wijk, zie ik opeen aantal plekken substantieel menging, als ik kijk naar wijkpaleis, buurt atelier, spoortuin, die echt die menging van verschillende clubs wel dus uh En je ziet het ook bij sport en hier (oostervant zwembad) in zon zwembad, komt ook iedereen en op evenement en gebeurd het die dan georganiseerd worden, chop chop of iets dergelijks Maar voor de rest ja, is er nog wel wat te doen er zijn allerlei doelgroepen die in de wijk wonen zoals de Surinaamse en Kaapverdische gemeenschap, die nog niet echt aangehaakt zijn bij het hele proces en dar ligt wel een uitdaging om die ook ,ja L: heeft u daar een verklaring voor ook? B:nou,eigenlijk is van de etnische groepen alleen de Marokkaanse groep aangesloten bij Huize ml omdat die een pand hebben in de schietbaanlaan L: ja B: en door dat pand heeft vereniging Ettaouhid gezegd nou, wij gaan meedoen met huize ml Maar de Turkse groep heeft niet een pand waarin ze mee kunnen doen. De Kaapverdiërs eigenlijk ook niet, de Surinamers niet, dus ja, die zijn wel georganiseerd een beetje maar dat is dan vaak in een andere wijk waar ze een gebouwtje hebben ja L:ok, is er dan een soort mogelijkheid tot dat het ook buiten een wijk zon samenwerking of contact is? B: ja, wat we nu met mmm willen proberen is, kijken of je sleutelfiguren kunt vinden uit die groepen die als ware brug functie kunne vullen. Ik heb bijvoorbeeld pas contact met een Kaapverdische zanger die veel invloed heeft in zijn cultuur wellicht wordt dat wel wat, als hij eens een keer mag optreden, dan komen die mensen wel mee, dat soort trucs moet je dan uit gaan halen L; oké, ja u noemde net ook al de taligheid van MMM, met de communicatie is dat lastig bij uh, voor mmm? Maar hoe ervaart u dat bij andere, bij bijv. huize ML, hoe wordt er vooral contact gemaakt? B: ook bij H ML is het nog wel een werk puntje om zo te communiceren dat heel de wijk het snapt 17.00 L: Ja precies B: eigenlijk kun je zeggen dat al die 12 partijen hune eigen netwerk al hebben, dus het dierenlandje heeft zijn eigen netwerken en facebook pagina thuis in west, wijkpaleis, en vaak communiceren adequaat met hun eigen netwerk en weten ze hun eigen mensen wel te vinden en loopt dat goed Alleen de overkoepelende communicatie, zodat de mensen van dierenlandje weten wat er bij thuis in west gebeurd, dat is nog wel een dingetje. En dat is ook de kunst om dat in de goede bewoordingen en beelden erbij te doen , dat het breed gepakt kan worden. Denk ook steeds meer dat qua communicatie je ook meer zou moeten doen met auditief, gewoon

32 elkaar dingen vertellen omdat toch veel mensen geen smartphone hebben of geen facebook. En misschien moet je ook wel meer doen met affiches gewoonweer ophangen as er iets te doen is en dat mensen op weg naar de winkel er tegen aanlopen L: of bij de winkel B: ja precies L: en uhh. Weet u toevallig hoe het dan binnen die eigen, 12 groepen, hoe daar mensen bij terecht komen? Is dat gewoon van mond tot mond? B: nou dat is gewoon voor een deel is dat wel gewoon pr via facebook, en door de plek te kennen, dat mensen er langs lopen, toen ik bij thuis in west werkte , zaten we daar op de hoek (wijzend) lopen mensen gewoon langs en dan ziet, ik zie nog die vader staan kijken, ik loop naar buiten en zeg ‘meneer?’, ja uh zegt die ‘heb je huiswerk begeleiding? Ik heb drie kinderen op voortgezet onderwijs en bla bla” nou Pakistaans gezin met 5 kinderen op een gegeven moment zaten ze allemaal bij thuis in west, ja die man liep gewoon langs en die zag wat, dus ja echt dat effect L: oke ja dus echt de zichtbaarheid, van zon initiatief speel daar een grote rol B: ja dat er een vlag hangt dat er een bankje buiten staat, dat er mensen ook gewoon duidelijk zijn die iets kunnen toelichten dat is allemaal belangrijke dingen. En verder gaan we heel vaak langs de lijn, van iemand heeft gewoon een leuke ervaring bij thuis in west en die zegt dat dan tegen de buren van uh joh! Mijn kind gaat daar op huiswerkbegeleiding is dat iets voor die van jou ook? Ja en ook door buurt acties, afgelopen vrijdag hebben die meidengroep van thuis is west die hebben de heemraadsingel schoongemaakt van blikjes en dergelijken, nou ja dat valt dan toch op. En dan zien mensen dat en dan ‘oh oke dat doen ze dat dus” oa L:ja oke dus omdat er een soort aanloop bijna is, is er neem ik aan ook een hele diverse groep die daar B: ja, ja klopt, ze komen ook echt soms zoeken, weet je wel taal, is ook zon dingetje wat wel vaak speelt bij de lage inkomens groepen, dat taalvaardigheid onvoldoende is om een baan te kunnen krijgen en dat iemand dat in de bijstand zit en dan zie je ze echt twee aan twee zoeken, van oke waar is nou die plek waar ze taal geven, waar ze dan wel eens van gehoord hebben. wat thuis in west ook wel eens doet is aanbel-acties, dus dat is langs de deuren gaan met twee mensen met een klein cadeautje, zo van kent u thuis in west al? We hebben dit en dat in de aanbieding, is er iets bij? En dat is opgestart omdat er zoveel eenzaamheid in de wijk is, ook met dat heb je vast wel gehoord, dat er in 2014 iemand tien jaar dood lag in zn huis. L: ja dat heb ik meegekregen B: ja dus toen zijn we in thuis in west begonnen met aanbel-acties onder het mot van ja als zij niet naar jou toe kommen, kom jij wel naar hen toe. En bij elke aanbel actie vind je wel vier/vijf mensen die aan het vereenzamen zijn, en die dan toch even bezoek krijgen, en kunnen aangeven of ze meer bezoek willen of uh naar het buurthuis willen komen dus actief outreach is een van de dingen die gebeuren L: oke dus zowel aanloop als outreach werkt, dat vult elkaar daarin goed aan. B: ja nou ja je weet natuurlijk nooit wat niet bereikt wordt, en dat is gewoon lastig, ja en alsje nuchter kijkt naar huize ml dan zijn dat 12 plekken met zo’n 500 vrijwilligers in totaal en dat is wel veel natuurlijk, en we schatten iets van 2000 die zo op jaar basis een keer binnen komen of vaker maar ja 2000 is nog maar 20% van de wijk dus dan komen er ook heel veel niet binnen. Maar goed ja L: denkt u dat er de diversiteit hoe die nu is dat dat genoeg is? U noemde net al dat bepaalde etnische groepen niet echt hun eigen plek hebben en niet echt aangesloten zijn binnen de wijk is het een probleem dat die dan niet zo sterk gerepresenteerd worden of een probleem is misschien sterk uitgedrukt maar B: het ideaal is altijd wel gewoon, maximaal, en ik heb niet het idee dat we daar al zijn of zo ik zie altijd wel kans om te groeien eerlijk gezegd. L: ja ik heb ook vanuit dat ik het mmm het beste ken en van daar uit ook dacht ja dat is best wel uhm hoogdrempelig, dat ik ook beetje wilde kijken naar ongelijkheid binnen de buurt en soort van klasse verschillen enzo. Ziet uh die daar dan nog een soort van, ah dit is een initiatief dat daar heel erg op inspeelt, of dit is project dat daar mee bezig is B: met klassenverschillen overbruggen L: ja klassenverschillen en ja ook het hele participerende is vaak ook een manier om soort van iets te democratiseren?

33

B: het is eigenlijk beetje een bij product, als je kijkt naar het wijkpaleis, nou ja, we hadden pas een heerlijke maaltijd gekookt, door jihan(?) dat is een Syrische vrouw uit Aleppo die hier met haar man hier nu woon die in eerste instantie gewoon van de bijstand leven en die dan als vrijwilliger mee komen doen in zon buurt huis en die man die ging, die was van zijn beroep, kleermaker en die heeft gewoon in het wijkpaleis mee geholpen met allerlei naaiklussen zeg maar en inmiddels heeft de bijenkorf hem gespot en werkt die als tailor bij de bijenkorf en zijn vrouw kookt dan af en toe voor huize Middelland, ja daarmee komt zon gezin wel een beetje inde vaart der volkeren, en tussen de mensen dei anders zijn dan waar ze begonnen zeg maar. En dat is mooi om te zien ja, de kinderen komen al heel lang bij thuis in west, op de kinderclubs, en ja dat is goed voor hun Nederlands he, mensen leren vrijwilligers kennen die goed Nederlands praten, ja dat werkt allemaal een beetje mee. Maar dat is dan een gezin en daar kan ik er nog wel een heel aantal van noemen maar dat is niet een soort maatregel waarmee je het probleem tackelt ofzo. Je kunt gewoon genoeg mooie verhalen vertellen en die kennen we ook wel, maar of het daarmee getackeld is, is een andere kwestie. L: ja is veel beleidsdocumenten wordt het natuurlijk wel zo gepresenteerd, van ja participatie dat gaat echt ongelijkheid en conflict binnen buurten enzo heel actief tegen maar u zegt dat is meer een bijproduct dan dat dat het doel is? B: ja nee ik ken geen enkel buurthuis wat opgericht is om de klassen verschillen te overbruggen ofzo maar ik zie wel dat bij het wijkpaleis werkt het omdat het een praktische insteek heeft. Daar hebben hoger opgeleiden een droom gehad van een maak-plek, en daar hebben dus vakmensen echt vakmanschap dus op zon plek krijg je wel ene beetje automatisch een soortsamenloop van de klassen. Zelfde bij thuis in west die hebben gewoon heel veel aanbod gedaan op de zorg kant huiswerkbegeleiding, gespreksgroepen, ouderenmorgens om eenzaamheid te bestrijden dus die hebben juist heel veel aanbod gedaan voor mensen die wat aan de zelf kant van de samenleving geraakt zijn, nou dus krijg je daar ook die verbinding he , net als de spoortuin, groen trekt iedereen , rijk en arm , dus daar gebeurd het ook, maar het is iet alsof daar ooit beleid op is gezet ofzo. L: hmm kijken hoor, dan was ik wel al een beetje door al mn punten heen. Heeft u nog dingen die u zegt ah dat moet je iet vergeten, daar moet je naar kijken? B: wat is de spits van je onderzoek L: how are middelland citizens experiences with participatory government initiatives en ook verschilt dit op basis van afkomst, hun klasse B: een tijd, een jaar of zes zeven geleden, was ‘de buurt bestuurt’ en dat was een initiatief van de overheid om buurtbewoners te helpen hun stem te verwoorden, ik heb daar een aantal jaren aan meegedaan maar dat was eigenlijk gewoon weer dezelfde pratersgroep die dat , die daar zat dus dat was ook geen strakke verdeling daar kwamen mensen die hun woordje goed konden doen of die een bepaald belang hadden maar dat was geen goed instrument omte zien wat dé wijk wil he. L: ja B: wat wel gebeurd is in het kader van mmm is dat buurt power, Op Het Johannes De Vou plein echt genqueteerd huis aan huis en Daar rolde wel een goed beeld uit wat denken de bewoners over het pleintje. Wat moet dat gaan bieden en niet gaan bieden. Dus dat vind ik wel een goed voorbeeld van hoe de buurt zelf kon meepraten over het plein. L: Dat is echt één op één. actief benaderen B: En ook buiten gaan zitten met een kraampje en koffie. Gewoon mensen aanspreken. Zodat Het vormen van uitspraak eigenlijk, maar dat was weer vooral de vraag Wat willen jullie. Gaan wij dat voor jullie maken. Wat nu gebeurt met het MMM en met de wijk onderneming is eigenlijk vrij uniek. Dat de wijk zelf met werkgroepen, lijnen gaan uitzetten. Het moet groener. Er moet meer, Zorg van de mensen worden. De wijk moet voor iedereen blijven. Ze willen voldoende levendigheid. Dat zijn doelen die door bewoners en ondernemers gesteld zijn. En waar eigenlijk samen met de overheid gezocht wordt naar middelen daarvoor. Het liefst uit de structurele middelen van de overheid die toch al voor de wijk bestemd zijn. en die normaal via de eigen kanalen zouden lopen. Ik denk dat dat wel een goeie. Interessante formule is om te ontwikkelen je als wijk in een onderneming dingen voor mekaar krijgen die anders niet lukt. L: Vind je dat de overheid daar een goede manier mee omgaat? B: absoluut! Het leuke is dat de overheid dus zelf gezien heeft dat de wijk bv dan, Een constructie met potentie. En. Een ambtenaar aangesteld om dit idee in twee wijken te proberen. In Middelland en in de agniessen buurt. In deze wijk is het dan zover. En die helpt ons om die onderneming dus tot procent te brengen. En omdat zich eigenlijk een soort mandaat van de gemeente al ligt. Kunnen ze ook nauwelijks nee zeggen als we met een

34 goed voorstel komen. Als wij drie jaar eerder hadden gedacht we gaan er wijk onderneming vouwen en we gaan naar de gemeente. Wij zijn onderneming geworden, hadden ze gezegd hoezoe, Waarom wil je dat. Moeten wij dan, en wie zijn jullie precies, een heel gedoe krijg je dan. nu hebben ze gezegd: dit is een experiment wat we moeten faciliteren. Als wij zeggen oké we gaan het doeng. Kunnen ze niet eens meer terug. De Toestemming ligt er al zon beetje. toch wel leuk. En dat toont ook wel de gemeente Rotterdam als een plek waar je met experimenten in elk geval uit de voeten kunt. Het huis van de wijk in netwerk vorm, was ook een experiment dat nergens in de stad gebeurt behalve hier. En dat loopt toch al drie vier jaar erg goed. L: heeft u nog wat hij nu denkt. Er zijn nog een paar dingen die ik nog wel met huis het huis van de wijk en MMM. In de nabije toekomst. B: Een verbreding van Doelgroepen. Leuk om te gaan zoeken. dus ik heb Contact met die kaapverders. ga een kijken in het ontmoetingingspand of daar iets te beleven valt. Dat vind ik wel belangrijk nieuwe groepen proberen aan te boren. Wat ik ook leuk vind is de plekken, Helpen om thematisch nog meer samen te werken. Bijvoorbeeld er zijn een aantal plekken die werken samen op het taal aanbod. er Werken plekken samen rond zorg. Maar we zouden ook wel eens samenwerken Rond jongeren bijvoorbeeld. Er zijn diverse plekken die iets met Jongeren doen. kan ik die helpen beter samen te werken. Dus Optimaliseren van de samenwerking en vind ik ooknog wel een puntje. L: en u zei eerder dat de Marokkaanse gemeenschap heeft hier een buurthuis en dat is op de shietbaanlaan, die ken ik. En verder waren de andere groepen die je nog zouden willen bereiken was de Kaapverdische gemeenschap. B: Turks, Is moeilijk te bereiken. Maar ook doot Een lastige politieke tweedracht. L: En de Surinaamse gemeenschap noemde u ook B: ja die hebben Sangha in de wijk hiernaast. Als buurthuis in. Deze wijk paar winkeltjes waar ze veel komen dan moet je daar naar toe Om Ze Te Ontmoeten. . B: Leuk Dat je nog Schrijft. [gesprek over studies en contact gegevens uitwisselen] Interview 2 Herman Ijzerman Transcript Interview dominee Herman Ijzerman 16-12-2019 L: ik ben Lulu Linders, ik doe dit onderzoek voor de universiteit van Amsterdam, heb ik u toestemming om dit gesprek op te nemen? H: jazeker ten volle L: dank u wel, en ik zal het onderzoek naar toe sturen na afloop, dat hoort dan ook bij de deal.

L: wilt u misschien eerst iets over uzelf vertellen? Wie u bent en wat u doet? H: nou mijn naam is Herman Ijzerman ik woon sinds 1978 in deze wijk en werk ook in deze wijk, ik ben nu met pensioen, maar in mijn werkzame leven was ik dominee in de buurt werkte bij het wijkpastoraat, en uh, dat deden we volgens de methode van de zogenaamde presentie benadering end at wil zeggen dat je om te beginnen een plek kiest in de buurt, dus wij hebben in het wijkpastoraat gekozen voor een plek in ML zuid, dat was in de tijd dat daar de situatie heel slecht was de stadsvernieuwing bleef uit en de tippelzone was daar en er was heel veel overlast van verslaving, L: dat was ook in de jaren zeventig eind jaren zeventig? H: ja, dus als je het hebt over de plek wij hebben bewust gekozen na lang rondlopen, wij noemen dat in ons werk de exposure methoden, waarin je eerst door een buurt loopt en dan drie vragen stelt eigenlijk, wat zie ik wat voel ik wat hoor ik wat ruik ik en wat denk ik ervan. Dus je start eerst bij de sensoren, en dan pas ga je denken en dat lijden ertoe dat wij ontdekten van we moeten op die plek gaan zitten, en nou daar in die staart hadden we ons klein pandje, Maar de belangrijkste activiteiten waren eigenlijk niet in dat pandje maar in de buurt zelf waar de bewoners enorm bezig waren eigenlijk met hun eigen belangen en ja dat kan enorm verschillen. Dus dat hangt ervan af met wie je optrok dus als je het had over zelforganisatie van Surinaamse jongeren, dan ging het over zelforganisatie van Surinaamse jongeren dan ging het over, worden wij gezien worden wij gehoord, krijgen wij een plek?

35

Maar als het ging over toen ook al, herstructurering in de volmarijnstraat, kunnen bewoners die hun eigen huisje hebben en dat net kunnen betalen, kunnen die blijven wonen of de mensen die in de soc. huur zitten kunnen die hier blijven, dus of wordt alles gesloopt of toch niet, nou dat soort dingen. Het strijdtoneel was heel gevarieerd en daarnaast doordat ik dat doe en deed als dominee heb je ook aandacht voor de individuele mens, heb je eigenlijk ook langdurig contacten met mensen en dat het meer ging over de levensvraag of de zingeving vraag en daarin organiseerde we allerlei rituelen in de buurt en in de straat, L: ok

L Mooi, u woont u hier al een hele tijd dan heeft u alles ongelofelijk zien veranderen natuurlijk, hoe zou u die verandering omschrijven? H: nou ja wat opvallend hetzelfde is gebleven is de structuur van de wijk, de straten en de pleinen, de pleinen zijn niet hetzelfde maar de structuur wel L: vind u dat goed? H: ja daar kan je weinig aan doen, je kan wel zeggen dat in deze wijk, men spreekt dan over een wijk maar ik vind eigenlijk dat het soort ministad is, en de wijk bestaat voor mijn gevoel uit drie onderdelen, ML noord, midden en zuid, en die wijk wordt doorkruist door lanen en singels, daarom noem ik het eigenlijk een ministad, de grote huizen en je hebt de huizen in de zijstraatjes en en waar mensen kleiner behuist wonen ja daar kan je weinig aan veranderen Wat je wel kan veranderen is de verhoudingen hoe mensen met elkaar omgaan en hoe die verschillende lagen in de wijk, op elkaar betrokken zijn, dus dat heb je het zien veranderen, ja natuurlijk, dus toen wij hier kwamen was de wijk denk ik nog veel < laat ik dat maar even in die terminologie zeggen> veel witter ,dus je had nog veel, en dat zag je ook aan de winkels vooral, er waren veel meer winkels, een bakker, een slager, schilderswinkel, van alles zeg maar, wat er nu niet meer is, dus je kunt zien dat, de bevolkingssamenstelling van de wijk is voor behoorlijk deel veranderd waardoor er steeds meer kaapverdianen, Surinamers, turken, Marokkanen, zijn komen wonen in de wijk en dat kun je ook aflezen nu als je naar de winkels kijkt op de Middellandstraat en de nieuwe binnenweg dit is een veel gemêleerdere wijk geworden dan dat die was en waardoor je nu ook ziet dat deze groepen mensen, bewoners zitten meestal in de zijstraten, niet op de lanen en de singels, en daar zie ook wel een tegenstelling En ja wat je nu ziet, we zitten nu weer in een volgende fase, dus ja dat gaat over MMM, dat voor een deel een andere bevolkingsgroep de wijk binnen komt eigenlijk dat zijn de bakfietsen, en vaak kun je zien zeg maar, maar dat zijn niet alleen de bakfietsen, maar ook de huizen worden opgeknapt projectontwikkelaars storten zich op deze wijk en zoeken mooie locaties uit om geld te verdienen L: ja dat is wel grappig, in mijn beleving is de verandering alleen van de gemêleerde wijk naar de bakfiets wijk zeg maar, ik heb die eerste verandering nooit mee gemaakt H: hiervoor was er ook nog iets L: ja precies Dus de bevolkingssamenstelling is de grootste verandering? H: ja

L: en daarmee de aandacht ook voor de wijk? Zou u dat zo zeggen? H: ja dat, nou ja zo kan je de vraag denk ik niet stellen, kijk, in die beginfase uhm, was er wel een groot probleem, namelijk van de volkshuisvesting, van wie kan hier wonen in deze wijk, althans in de zijstraten dan zeg maar En toen waren er in dit gebied zeg maar grote huisjesmelkers dus waaronder Fennis dat was een hele beruchte, dus er is toen heel veel, ook rond, de standsvernieuwing gaande, dus er is veel strijd geweest van bewoners zelf tegen die huisjesmelkers, dus dat is gelukt dus de gemeente heeft ook in verband met die stadsvernieuwing is die man uitgekocht of weggejaagd, die is weg En je kunt dat terugzien in de wijk doordat bijvoorbeeld in het brancopark die woningen die daar staan dat is eigenlijk het resultaat van de bewonersorganisatie die er toen waren zorgde dat er sociale huur terug moest komen in de wijk

36

En ander voorbeeld is hier op de hoek van de vlierenstraat en de heemraadssingel daar zijn 55+ woningen en dat is ook een resultaat van de strijd om de woningen. Waardoor daar oudere bewoners niet uit de buurt weg hoefde, maar ze konden daar blijven en opstand, het is een hele mooie locatie. Dus in die eerste fase van de stadsvernieuwing was eigenlijk de vraag, kunnen mensen met lagere inkomens, hier blijven, kunnen huizen voor deze mensen beschikbaar gemaakt worden, Nou dat is gelukt, Vervolgens had je in de zijstraten dan, ik praat nu over de volmarijnstraat maar ook over dat stukje in Middelland zuid, daar was die stad vernieuwing uitgebleven. Dus hier in de duivenvoorde straat en andere stukjes in de wijk daar was het wel gebeurd, wel gerenoveerd, Dus in Middelland zuid hebben bewoners zich georganiseerd in straat groepen, en in die groepen kwamen ze op tegen de prostitutie tegen de overlast, tegen alles, voor het betaalbaar en goed kunnen wonen in die straten. En in die laatste fase zeg maar waar ik nu weer op doel met die projectontwikkelaars, zag je toen ook al, er moesten ook koopwoningen komen, Waarom? Om de wijk aantrekkelijker te maken voor kopers. Dus je ziet in de volmarijnstraat een tweedeling, van koopwoningen en huur en sociale huur en in een aantal andere straten daar ook, dus het gaat in de wijk ook eigenlijk altijd over de vraag, wie kan hier wonen? En wat je nu ziet door die instroom ontwikkeling van die bakfietsen zie je dat er ook andere belangen komen, voor grotere woningen, voor andere voorzieningen, je ziet ook andere restaurantjes ontstaan, dat is op zich een interessante en voor een deel leuke ontwikkeling, Maar er zijn natuurlijk heel veel mensen die dat absoluut niet kunnen betalen, En wat ook interessant is dat er natuurlijk met die instroom van de nieuwe middenklasse dat die zich ook wel positief met de wijk willen bemoeien dus er zit ook een goede kant aan in de zin dat mensen betrokken willen zijn op hun wijk en op die manier ook mee de wijk willen vormgeven dus zo’n project als mmm daar storten die mensen zich dan ook mooi in dat komt ja dat komt precies goed uit. Maar dat is wel, terug naar jouw vraag, gestuurd vanuit de gemeente, je kunt deze wijk nooit los zien van wat ze op de Coolsingel bedenken. Dat heeft de burgemeester o.a. bedacht, dat deze wijk een proefkonijn zou moeten worden van cocreatie, en dat is ook het woord wat hij gebruikte bij alle presentaties, cocreatie, je kunt je wel af vragen, wie is hier nou aan het cocreëren? L: ja wie mag hieraan meedoen? Nou ja u bent in ieder geval zelf wel erg actief, in MMM, volgens mij H: nou niet zo actief in MMM hoor, nee nee nee Nee waar ik actief in ben is, ik doe mee een werkgroep van Marokkaanse mannen, jongeren Middelland. En daar ben ik als het waren een soort boze oude man in, en ik doe dat omdat deze groepen, hebben heel weinig toegang tot die processen van MMM, En wat zij willen is als vrijwilligers kijken hoe jongeren aandacht krijgen in de wijk en hoe ze wat van hun leven kunnen maken. Dus indirect kies ik ook een plaats ten bate van jongeren. En dan met name de jongeren in deze wijkwaar mensen zo vaak negatief over zijn, waarvan ik denk ja je moet met ze zijn niet tegen.

L: en zijn er nog andere maatschappelijke projecten of initiatieven in de wijk waar u wel eens zich mee bezig houdt. H: nou wat ik wel doe is dat ik dan af en toe naar die vergaderingen ga, ik ben wel erg geïnteresseerd in waar je moeder nu aan mee doet met dat wonen L: een wijk voor iedereen H: maar ja ik kan niet alles en daar heb ik ook niet zoveel zin meer in, dat moeten anderen mensen nu doen, maar ik vind het wel heel spannend wat daar nu allemaal gaat gebeuren met al die bewoners zeg maar, want dat vind ik echt niet kunnen he, dat dan alle bewoners weg moeten uit de wijk. Ik vind dat je ze dan moet herhuisvesten in de wijk, als ze dat willen, misschien willen mensen ook wel weg, maar goed, het meest fundamentele is, wacht effe, je kunt wel iets bedenken voor die bevolkingsgroepen maar die hele herstructurering van dat gebied, aan wie komt dat nou ten goede, dat is wel een rede waarom ik daar nog wel een beetje zit op te letten laten we maar zeggen.

37

L: ja, want u bent bang dat het vooral te goede komt aan de projectontwikkelaars? H: laten we zeggen dat ik niet denk dat het te goede komt aan minder gesitueerden, en zo’n projectontwikkelaar die verdient er alleen maar aan Maar als je dan vraagt, hoe gaat het er dan uit zien, dan denk je ook, ja wacht effe, ik weet nog toen dat blok gerenoveerd is, en hoe dat toen ging, dat ging met heel veel betrokkenheid van bewoners zelf en ondersteuning van studenten uit delft en externe deskundigen, dat was er toen allemaal nog Maar nu zie je dat het anders gaat, dus zullen die bewoners nog zeggenschap kunnen houden? Over wat er met hen gebeurd? Waar ze kunnen of willen wonen.

L: nou u heeft ook al uitgelegd over waarom de jongeren werkgroep dan een groep is waar u zich voor wilt inzetten Wat is uw persoonlijke motivatie om überhaupt iets te doen? Waarom zou je niet de gemeente het laten regelen H: NEEE nee nee nee, dat moet je natuurlijk nooit doen. Nee de motivatie is wel een soort plaats bepaling, ik zoek wel mijn plaats te midden van de mensen die dreigen vergeten te worden of niet gezien te worden, En het heeft ook te maken met mijn eigen spiritualiteit, doordat ik dominee ben, of dat ik denk je moet deze mensen niet verlaten en vergeten, dat kan niet.

L: ja en dat is vanuit spiritualiteit begonnen, en u had geen vertrouwen erin dat het goed zou komen vanuit soort maatschappelijke werkers? H: jawel jawel, laten we zeggen dat ik denk in een wijk als je het dan hebt over veranderingen, even terug naar die begin vraag, In die eerste periode van die veranderingen toen wij hier net kwamen wonen [‘78] toen was er wat betreft geloven, een sfeer van vijandigheid. Dus er was een sfeer van, die kerk is onderdrukkend, en houd mensen onmondig en klein, nou toen was er nog niet eens bekend wat er verder allemaal nog voor de dag zou komen aan misbruik enzo. En ik kwam dus in de wijk, ik heb altijd gezegd, ik ben de dominee hier, ik heb nooit stiekem gedaan van ik kom hier werken maar ik zeg niet wie ik ben, dus daarmee wist je ook, nou ja je had niet de beste papieren, je kwam uit de verkeerd organisatie, en we waren ook heel klein, dus als je wat wilde kon je niet anders dan samen met anderen samenwerken, als je wat wilde bereiken met elkaar. Daar had je wel altijd dat proces van dat je je moest bewijzen je was eigenlijk per definitie verkeerd zal ik maar zeggen Dus ik weet nog dat ik toen vrijwilliger ben geworden bij een bewonersorganisatie, dat heette toen actiegroepen en toen woonde we nog aan de Heemraadssingel en toen was er een buurt krant en die vroegen vrijwilligers voorbuurtwinkeliers. H: een buurtwinkelier dat waren vrijwilliger die spreekuren hielden, een laagdrempelige organisatie, dat heette de buurtwinkel gefinancierd door de gemeente of door fondsen en daar waren bewonersorganisaties die hadden daar een plek, maar die hadden spreekuren dus dan kon je twee of drie ochtenden in de week En ze vroegen naar buurt winkeliers dus toen dacht ik nou dat is een mooie kans om aan te haken in die netwerken Nou ik kwam daar en toen zei ik van ja ik woon in de buurt, want daar had ik over nagedacht als ik dat zeg dan moeten ze goede papieren hebben om mij te weigeren, maar ik zei er ook bij dat ik dominee ben, Nou toen zaten ze te kijken zo van oh, zei die opbouwwerker, die hebben we nog niet dat soort, maar ze gingen het erover hebben en kom over een week maar terug Dus intern in die organisatie werd gesproken van, wagen we dit met die dominee dus ik kreeg het voordeel van de twijfel maar ik kreeg een soort waarschuwing mee met je mag absoluut niet over god praten en we houden je in de gaten L: duidelijke boodschap H: ja en dat was ook niet de bedoeling, wat de bedoeling was was dat je mensen hielp met hun formulieren en dat soort dingen Dus na verloop van tijd werd ik betrouwbaar genoeg geacht zeg maar om geaccepteerd te worden

38

Dus dat was typerend voor die tijd en dat is natuurlijk helemaal veranderd met die instroom van migranten, is er heel veel religiositeit in de wijk via de kaapverdianen, Surinamers, maar vooral ook via de islam. Dus die kwestie van die spiritualiteit is heel anders geworden waardoor opeens mijn branche laten we maar zeggen veel minder problematisch is. Dat het haast belangrijker is om te kijken vanuit het spiritueel kapitaal, wat mensen motiveert, hoe je dat kan verbinden aan de openbare ruimte Dus dat hebben we met het wijkpastoraat altijd gedaan en nu proberen we dat voor de moslims. Dus nu zit ik in dat groepje, die mannen zijn allemaal moslims, heel interessant dat wat ik heb geleerd hoe ik dat ook weer kan overdragen aan deze vrome moslims. Dus dat is ook wel een heel belangrijke verandering van waar liggen aanknopingspunten voor organisaties zeg maar Dus vroeger was dat met de socialistische traditie van verheffing van het volk. En nu is dat, ja veel van die mensen zijn er niet meer, die zijn weg, dood of verhuisd, En nu is de religie als het ware eigenlijk wel een soort reservoir, hoop ik, voor sociale actie

L: Ik vroeg natuurlijk naar vertrouwen in de overheid en dergelijken ook in het kader van uw eigen verantwoordelijkheidsgevoel. En het verantwoordelijkheid gevoel van burgers in het algemeen. H: het gaat nooit zonder belangen, alle contacten, je krijgt geenburgers bewoners gemotiveerd als ze geen belangen hebben. En als ze geen gemeenschappelijke vijand hebben. L: en dat is in dit geval? H: dat wisselt. Dat is per beleving van een groep verschillend dus als je kijkt naar toen wij in de volmarijnstraat geconfronteerd werden met sloop of nieuwbouw, toen waren de bewoners heel bang Het ging maar over een klein stukje straat. Maar goed dat was ook een soort mini samenleving, heel gemêleerd, 13 verschillende soorten nationaliteiten in dat kleine rotstukkie. En bewoners wilde daar graag blijven wonen en ook veilig blijven wonen maar de herstructurering die bedreigde dat. Want de woningcorporaties zeiden de funderingen zijn slecht, er was zwam, dus slopen, maar dat betekende dat ze met zijn allen weg moesten, want het was allemaal huur en waarschijnlijk wilde ze alleen maar koopwoningen terugbouwen want die locatie, vlakbij de binnenweg, net aan de rand van de wijk, net niet in de binnenstad, maar overal dichtbij, mooi straatje, dus iedereen wist wel, en we hadden al behoorlijk wat georganiseerd en er was een behoorlijk sterke sociale structuur in die straat dus we waren ook bang van als dit kapot wordt gemaakt zijn we ook de sociale structuur kwijt. Dus er was belang om daar te blijven wonen, en mensenwaren echt bang. En ten tweede, kunnen we nu ook wat we bereikt hebben met elkaar aan samenleving vormen kunnen we dat vasthouden met elkaar. En toen merkten we, wie zijn onze tegenspelers? De wethouder, de gemeente, die moet geld geven voor de herstructurering. Woningcorporatie en projectontwikkelaar, dus je had drie grote tegenspelers en die waren ook eigenlijk veel te groot voor ons. En we merkte dat ook, want we moesten antwoorden geven op formats, - alles moest op nul uitkomen, zoveel procent sociale huur terug, dat dat dat, en dan gaan we slopen want de funderingen zijn slecht - en die bewoners, er werd veel van ze gevraagd want die moesten ook informatie verzamelen om tegen stand te kunnen bieden tegen de corporatie of tegen de gemeente. We merkte, dat werd eigenlijk voor die bewoners te zwaar, die kregen ruzie met elkaar en konden elkaar niet meer verdragen, dus toen hebben we besloten het sociale aspect gaan we los maken van het strijdtoneel. De strijd over de woningen, de hardware, daar gaan we een aparte werkgroep voor maken en dat waren allemaal vrouwen, en als terriërs beten zij zich erin, en nou ja gaandeweg ontdek je in die strijd wie je tegenstander is en wie je medestander, en soms is de gemeente tegen en soms mee, of waren de medewerkers, ja het gaat altijd om mensen he, het gaat nooit om de organisaties. Uiteindelijk is het daar gelukt maar de prijs is erg hoog geweest. We hebben toen wel eens geëvalueerd met die vrouwen die toen in die actiegroep zaten, en toen was er een soort oplevering van het bewonerspandje en toen kwam de wethouder en met die vrouwen hebben we dat zo voorbereid en toen hebben we gezeten van wat heeft het je nou opgeleverd? En toen zeiden ze tegen mij jij moet op grond van dit gesprek het opschrijven en een toespraak maken, dus dat deed ik en toen liet ik het ze lezen en toen zeiden ze Herman, een belangrijk

39 ding ben je vergeten dat we wel hebben genoemden dat is pijn. Wij hebben heel veel pijn geleden ook in de privé-situatie, een vrouw die heeft zich helemaal geëmancipeerd en is gescheiden en is door haar man de deur uit gezet omdat ze te veel praatjes kreeg, dus die merkte ineens ik kan dingen, ze heeft zich ontzettend ontplooid maar met zoveel pijn, het is geen romantisch ding, dit soort dingen kosten veel, laten we zeggen vanuit de bewoners iets start. Iedere keer dat je vanuit bewoners begint dan kom je dit allemaal tegen, tot onze lieveheer terugkomt zal dat altijd gebeuren, en als bewoners zich niet verzetten gaat het zo over ze heen, of het nu over de zorg gaat, of de huisvesting of de overlast of noem maar op, Je hebt eigenlijk geen keus, ten zij je , zal ik maar zeggen, op de lanen en de singels woont maar ook daar is er ook heel veel heibel geweest over bijv. de ‘schravendijkwal, over dat toen met boog en de republiek, dat waren de organisatie van de welgestelden, en die wilde op een bepaald moment de kaapverdianen die een pandje hebben op de schietbaanlaan, echt al dertig jaar, en er is een hulp verleningsinstelling voor gebruikers, en de mensen in de mooie huizen die wilde dat niet meer in de omgeving, want het schade hun woon comfort, dus die wilde, daar ben ik nog bij betrokken geweest, dat die kaapverdianen maar weg moesten, dus dat soort dingen blijf je wel houden, ook in deze wijk, en dat vind ik wel spannend ook met mmm hoe zich dat zal ontwikkelen.

L: Hoe ervaart u ongelijkheid in het algemeen in de wijk? H: dat hoort niet. L: dat hoor niet nee, maar ziet u het wel veel? H: laten we zeggen waar je het tegen komt is in de verschilede belangen, wat wij nu zien bij die werkgroep jongeren, is dat het ons is gelukt om ook een huis van de wijk te worden, en op het moment dat je dan dus daar hebben we wel bewust voor gekozen omdat we wilden dat jongeren een plaats hebben in de wijk en dat is ook een manier om ze altijd op de agenda te houden en deze groepen en ja dan zie je dat degene die de structuur bepalen daar zitten deze mensen niet, en over het algemeen zijn dat nu in deze wijk, witte middenklasse mensen en dat is ook wel een interessante ontwikkeling we hadden opbouwwerkers en de bewonersorganisaties waren de inhoudelijke opdrachtgevers van die opbouw werkers Die opbouwwerkers die waren gestationeerd in die buurt winkels waar ik het over had en je had dan een bewonersbestuur samen met het bestuur van die organisatie werden de taakomschrijvingen van die opbouwerkers vastgesteld en gecontroleerd en dan had je verder een organisatie waar die opbouwwerkers bij in dienst waren. Daardoor werden de belangen van de mensen niet gezien en gehoord werden, we noemde dat altijd het zwakste belang en het meest miskende verlangen, prachtige combinatie vind ik omdat je daarmee de belangen en de intimiteit van verlangen en kwetsbaarheid vasthoudt. Het is dus niet alleen maar een strijd voor het persoonlijke leven zeg maar gezien worden. Het feit dat zij iedere keer zijn erin wijken als de onze, groepen die niet gezien niet gehoord worden en dat kan wisselen. Soms is er een groep die het uiteindelijk lukt om laten we zeggen boven water te komen, posities op te nemen en daar zijn de andere groepen die niet gehoord worden. H: Het is altijd zaak om heel vaak door de wijk en over straat te lopen en je oren open te kijken wat zie ik nu. Wat je nu hier bijvoorbeeld ziet is er zijn toch steeds meer mensen die op straat zitten te bedelen of langskomen om, als je naar de Albert Heijn gaat, er zijn er steeds meer, H: laatst hoorde ik ook van een van de grote problemen zijn de bankslapers in deze wijk is er een groep rond dak en thuislozen die nu weer, Jarenlang is het beter geweest, er zullen altijd het groepen zijn ook groepen die je niet ziet die achter de voordeur zitten en daar is het spannend om daar mee in de buurt te komen zodat je het leven met ze deelt en kijkt. Hoe kunnen we zorgen. Dat je ook de kwaliteit van leven hebt. L: Dat zijn nog andere dingen die Andere zaken die goed of juist niet goed gaan in de wijk. H: Nou wat ik zei Ik vind dat wat ik goed vind is dat heel veel mensen zich bezighouden met het verbeteren van de wijk L: door betrokkenheid H: en dat dat ook mensen zijn die heel wat mogelijkheden hebben die middenklassers die goede netwerken hebben. En goede lobby's hebben. Dat kan heel vruchtbaar zijn voor de wijk maar het spannende is of ze de klik willen blijven houden met diegenen die niet gezien en gehoord worden. Het is dus nu, even genoemd, Spannend is hoe die Oostervant zich gaat ontwikkelen. Spannend is of wij als werkgroep jongeren of jongeren plaats kunnen verwerven in de voorzieningen in deze wijk. Zo zijn er meer van die dingen die spannend zijn als het gaat over die wijk opbouwen.

40

H: Daarna zijn veel dingen over kunnen mensen rondkomen. Blijft een spannende vraag wat voor soort mensen in deze wijk mogen blijven wonen. We zitten wel in een soort omslagpunt. Ik weet niet, ik ben er niet helemaal gerust doof of diegenen die niet gezien en gehoord worden of men voldoende geduld heeft in het hele proces van MMM moet allemaal snel en groots zijn, om ja te vertragen Dat vind ik wel spannend want pas als je vertraagt, zie je mensen. Pas als je vertraagt, Luister naar mensen. H: Ik vind MMM wel heel erg opgetuigd. Heel veel poen in gestopt zijn wel heel veel mensen die ervan eten. Maar ja het is misschien, dat is misschien ook wel iets, ja je begon met die veranderingen als je kijkt naar het hele land. Internationale schaal Kijkt houdingen veranderen en hoe andere grote steden gaan zijn. H: Dat heeft te maken met de flexibilisering van de Arbeid, de ZZP die laten zich inhuren, Het kan niet anders, voor een bepaalde klus en ze zijn ondernemer. Dat is een verschil of je daarin, als je geen centen krijgt. Vroeger was het geld beter verdeeld onder de niet geziene en niet gehoorde mensen, om hun belang om dichterbij te komen, met de structuur van de subsidie structuur zo veel bezuinigd en weggehaald. Waardoor door de gewone mensen die willen opkomen voor hun belang en veel meer inspanningen moeten verrichten relatief dan die middenklassers die wel gedijen in hun netwerken en in alternatieve cafés. De creatieve klasse krijgt wel heel veel credit L: Hoe zou u het burgerschap definiëren H: ja ik denk als verantwoordelijkheid voor publieke ruimte L: en dat is niet een verantwoordelijkheid van een overheidsinstantie. Publieke ruimten H: nee we moeten de overheid die is niet te vertrouwen, dus we moeten de overheid nooit de verantwoordelijkheid geven. Je moet ze wel laten betalen L: en hoe zou u zeggen dat burgerschap over de tijd Is dat veranderd of is dat hetzelfde gebleven. H: Nee. Dat heeft weer te maken met de veranderingen in de wijk, in de eerste periode die ik beschreef. Toen was er in de wijk een structuur via die bewonersorganisaties en ondersteund door een netwerk van opbouwerkers en andere beroepskrachten. Waardoor de burger, dus de gewone mensen organiseerde zich, dat waren Over het algemeen weten mensen die toch wel een beetje samen met de de linkse politiek groepen en zo dat soort dingen maar het klimaat politiek klimaat veel progressiever dan nu. Maar veel van die mensen die zijn of verhuisd omdat ze het nog beter krijgen zijn uit Spijkenisse over de IJssel gegaan en zijn gestorven. Dus die traditie van actieve witte lagere opgeleide of arbeiders bewoners die ook wel geschoold waren door de vakbonden en door anderen in hun partij ook zeg maar, die zijn weg. Wat nu zien we. H: Dat dus op dat vlak sprake van een vacuüm. Als je ziet dat we zeggen hoe organiseren als mensen zich al als burger van Nederland verstaan, hoe organiseren dat de kaapverdianen zich, de Surinamers en de moslims. Dat is bijna allemaal zelforganisaties, nog steeds. En dan is het spannend of die organisaties ook mee gaan doen in Laten we maar zeggen, de speeltuinen voor iedereen of mee gaan doen is het bewaken van veiligheid. H: dat burgerschap is nog niet ontwikkeld. Wat ik net zei van een van de grootste uitdagingen hoe we het spirituele kapitaal van de islam vruchtbaar kunnen maken voor samenlevingsopbouw, voor de publieke ruimte. Dan oefen je in burgerschap. Zeg maar eens deze mannen in die werkgroep. Die zijn aan het oefenen in het burgerschap doordat ze in die huizen van de wijk zitten. Ze moeten met mensen van die andere huizen van de wijk praten over geld, waar het geld vandaan. Daar leren ze, als ik subsidie wil of als we activiteiten willen doen dan moeten we die zelf aanvragen. We moeten naar de gebiedscomissie om die activiteit toe te lichten en uit te leggen. Dat zijn allemaal oefeningen en burgerschap. En dat was toen ik hier kwam was dat eigenlijk hetzelfde met de Nederlandse buurtbewoner maar die waren er al aardig vaardig in. H: Burgerschap is voor die groepen aan het voor. De kwetsbare burger is er is een andere zit een andere fase in deze wijk, omdat het grotendeels immigranten zijn. Ze zijn kwetsbaar in de zin van dat ze op een andere manier aan het overleven zijn, dan zeg maar die, een beetje flauw gezegd, de mensen van de lanen en de singels en de bakfiets mensen. Je kunt het burgerschap niet op dit moment voor mijn gevoel niet. Je moet het nuanceren. Je kunt het niet onder één noemer brengen. Er zijn heel veel verschillende burgers en sommige weten nog niet of zij wel burger van Nederland willen zijn. Zij hadden met iemand die met die groep mannen, een avond en er zaten heel veel jongeren bij toen, ik ben de enigste witte Nederlander was eens een avond over radicalisering. Toen zei, één van die, oja en er zat een Surinaamse jongerenwerker bij, en toen zei, was net in de tijd van Charlie Hebdo en van Bataclan dus ook de wraak van die bombardementen. En toen zei iemand van Aboutaleb een slechte burgemeester, waarop die, slechte moslim! De Surinaamse jongen was veel vrijer die was geen moslim, die schoot in de lach, die zei is een hartstikke goeie burgemeester. Toen zat ik daar het. Wat gebeurt er nu eigenlijk. Waarom zeggen zij nu dat hij een slechte moslim is. Waar zitten dat nog eens. Dus

41 dat gesprek ging verder toen dacht ik ik denk ik vermoedde. Het heeft te maken met dat Aboutaleb optreedt als burger van Nederland, doordat hij burgemeester Is dat een invulling van zijn burgerschap van Nederland. Ik heb gevraagd Vinden jullie dat Aboutaleb Veel te veel de belangen van de Nederlanders behartigd, als moslim? En toen zaten ze erover na te denken, en toen zeiden ze Ja. En toen zei ik Hoe nu dan. Hoe moet ik dat zien bij jullie, want jullie wonen hier ook. Jullie hebben jullie kinderen hier. Jullie werken hier. Werken bij de organisatie. H: wat is dan volgens jullie een goeie moslim, ik denk dat het spannend is of moslims ook hun bijdrage leveren aan de samenlevingsopbouw, de kwaliteit van leven hier. Want Jullie wonen hier, Aboutaleb woont hier voor jullie zelf. Toen zeiden zij, ze erkende dat en toen, wij vinden dat een goede moslim is iemand die goed is en actief is in zijn buurt. Dus nou Bingo. Dan hebben we precies het punt pakken. Maar toen vroeg ik dus maar voelen jullie je een Nederlander. Voelen jullie dat je verantwoordelijk bent voor de opbouw, nou half H: dat vond ik heel interessant. Dit is tweede generatie he. Deze mensen zijn op deze manier intelligent en werken dus bijna allemaal hetzij als vrijwilliger of als als beroepskrachten in zo'n organisatie. En toch zeggen ze. Dat zeg maar, dat is heel interessant. Over burgerschap gesproken L: [...]. H: Ze zijn ik ben wel Rotterdammer. Maar geen Nederlander, Klopt. Dat burgerschap is wel een ding. L: Ze vonden dus wel dat dat een goede moslim iemand was die zich inzette voor de buurt. En wat zou u zeggen dat een soort van verantwoordelijkheid is voor een buurtbewoner tegenover de gemeenschap van hier. Heeft de buurvrouw haar verantwoordelijkheid tegen de gemeenschap. L: Dat kan je natuurlijk alleen met de buurvrouw bepraten. Kan kan. toen wij hier kwamen wonen in dit huis. Wij hebben samen met zelfmotivatie. Toen merkten wij dat mensen in deze straat elkaar, Albert die werkt als opbouwwerk ergens anders, Anneke werkt op school en els is kinderarts maar consultatiebureauarts. Wij merkten van dit was hier veranderde ook voortdurend want. Het was ook een slechte tijd dus toen hebben wij op bepaal moment gezegd van hem dat we met z'n allen altijd die plannen bedachten. Laten we een keer een Nieuwjaarsbijeenkomst beleggen hier graag voor uitnodigen en we gaan kijken. Dan zie je dan al heel wat mensen om je te borrelen wij hadden bedacht omdat ze op andere plekken in de wijk ook deden. We moeten een groepje zien te vormen. Uiteindelijk is het straatgroep uit voortgekomen die dingen organiseren. En dat kan alleen maar doordat je dan ziet dat anderen ook de smaak te pakken krijgen. Je moet altijd wel weer iets doen L: een incentive. H: Ja hoor dat moet je altijd wel doen als dat niet gebeurt en dan zie je dat dan zie je dat dat juist. Hoe relatief makkelijk het in zon straat gaat om dingen te organiseren in vergelijking met wat er in de volmarijnstraat allemaal nodig was. Dat koste veel meer inspanning om de boel gaande te houden. H: Maar je. Ik denk wel dat ik vind dat iedereen moet worden uitgenodigd om de verantwoordelijkheid te nemen. Waardoor het leven aangenamer en prettiger kwaliteit van leven beter wordt voor iedereen. Dat wisselt, voorkomt dat zij, dit stukje Hier is weer heel anders dan in de volmarijn straat, de hele andere sociale context in een wijken. Er zijn echt twee verschillende werelden L: denkt u dat de gemeente Rotterdam een andere invulling heeft van wat burgerschap is. H: er is natuurlijk een Probleem in Nederland rond burgerschap, de doordat H: het begint bij onszelf, wij met elkaar. Wij Nederlanders stemmen een overwegend rechts kabinet, al jaren langer. Dus dat rechtse kabinet dat sluit aan bij. Als je het analyseert, bij een ideologische strijd die al heel lang gaande is sinds de jaren 90 van wat men noemt conservatieve economie. Milton Friedman en Hayen, een kleinere overheid, laat de markt haar werk doen. Dat de overheid in Nederland de regering de landelijke overheid heeft hij heeft Het concept participatiesamenleving gezegd: De burger is eigenlijk ondernemer van zijn eigen bestaan dus geheel volgens liberaal. Dat oude concept van Milton Friedman, dat merken we nu doordat men door dat alles midden alle regelgeving. We hebben net met die belastingen dingen gehad zeg maar. H: Dus de burger die wordt aangesproken op zijn verantwoordelijkheid, in die lijn van de burger zelf. En hij krijgt de schuld als hij het niet doet, dat is de paradox de paradox, terwijl daarmee de overheid voortdurend buiten schot blijft. Terwijl die, in die lijn, zie je dat die verantwoordelijkheid voor de burger of zelfredzame burger dat kan voor een aantal groepen is dat prima want die kunnen, gezien hun financiën en daardoor hun bewegingsruimte kunnen die dat wel. Maar heel veel groepen die kunnen dat niet. Beste voorbeeld is de zorg de privatisering van de zorg daar, de hardste klappen vallen natuurlijk bij de mensen met de laagste inkomens,

42 omdat die krijgen het niet voor elkaar. En die hebben meer tijd nodig om in hun overlevingsstrijd, hebben ze meer ondersteuning nodig. Maar die maatregelen zijn voor hen natuurlijk zeer onderdrukkend in feiten. Het vreemde is ze stemmen zo wel op degenen die hier wetten maken. Dat is zo raar. L: Misschien burger tegen hun eigenbelang instemmen. H: Al die analyses van, hoe komt het dat PVV of Leefbaar Rotterdam een redelijk sociale paragraaf zeg maar dat is wel zo maar we willen niet dat verbinden met de medeburgers. Dat is natuurlijk complexer dan L: denk u dat dat. Misschien is dat het Gevolg van een soort globale trend van individualisme. H: Het zijn die lijnen die al in de jaren 90 werd ingezet met die liberale economische leiders politiek vertaald. Dat leidt tot men is zelfverantwoordelijk en dat leidt tot je moet zelfredzaam zijn. Plus natuurlijk ook, dat zijn analyse over, vroeger had je de zuilen. Nederland was verzuild, en binnen de zuilen was het mogelijk om je te emanciperen en was het mogelijk, Daar had men dan een soort. Vangnet, En dat is allemaal weg dat, moet je opnieuw overnieuw, vangnetten maken. Of ja dat kan niet meer zo maar je moet wel het antwoord op dit alles is dat je mensen weer bij bijeen moet zien te brengen in groepen, die zich voor een deel organiseren rond een eigenbelang, dat is prima en daardoor oefenden ze ook weer om nieuwsgierig te worden naar anderen. Ik denk dat het antwoord is voor de toekomt. L: Ik ben eigenlijk geen mens nog te veel gevraagd Wat wel interessant is. Misschien moet je H: de planologen laat ik maar zeggen. Het is dus spannend, hoe je een opleiding doet in deze branche, is het spannend waar je uiteindelijk beland. In de zin van dat. Dat kan natuurlijk en op welke wijze kun jij nou. Of kunnen mensen die het voorrecht hebben om op een universiteit door te leren, dat die hoe komt het ten goede aan de vergeten mensen op plekken. De spannende vraag, die geldt geldt voor iedereen dij doorgeleerd heeft. H: de filosoof oosterling de Rotterdamse filosoof die zegt daarover van Dat moet wat geleerd hebben. Universiteiten en kennis verworven Je moet altijd terugkeren naar waar je vandaan komt. Hij is zelf iemand die afkomstig is uit arbeid milieu moet ten goede komen aan daar waar ik vandaan kom L: maar als ik het leuk vind dan het land. H: Ik ben benieuwd hoe jij gaat inbreken in het proces in Nederland op grond van de uitkomsten van de scriptie. L: Ik weet niet waarom en ik heb nog één ding dat ik denk dat mensen L: bent u ook op de hoogte van het hele proces van de wijk bv die ontwikkeld wordt. Wat vindt u daarvan. Wat vindt u daarvan. H: Wat ik interessant vind is dat de wijze waarop de wijze waarop het start is wat ik wat ik hoorde laatst, uitgebreid verteld, er is rond MMM. Wat ik ervan begrepen heb. Een groep van ongeveer 20 à 30 mensen die eten ervan die zitten of Sleutelposities en Die verdelen de centen. Ik heb begrepen dat die bv, ik had het dus over de overheid. Je zou kunnen zeggen de overheid heeft dat hele proces. Laten lopen waardoor wij nu waardoor, neutraal, waardoor we nu met die 20 à 30 mensen zitten. H: En nu start de overheid opnieuw een plan over die wijk bv. De overheid start ermee. En zeggen we gaan het zo doen via via een bepaalde structuur. Gaan we dat doen. Stellen wij voor. Dus wat ik begrepen heb ze 3 voor 3 velden en een directeur aanstellen die die velden moeten behartigen. En dat is spannend in relatie tot die 20 à 30 mensen die al op die velden zitten L: ik vraag er nog even naar omdat ik ervan begrepen is dat het een soort van macht geeft juist in de wijk. Hoe Geld wordt besteed maar daar kan ik meteen dacht als inwoner zelf over die potjes gaan dan krijgen sommigen veel meer macht een andere is H: er dus over. Ik heb het gehoord i.v.m. onze werkgroep jongeren en een van de mensen uit de groep is gevraagd om directeur te worden van de sector jongeren uit de discussie over gesprekken over deze discussie. H: Hij legde mij uit wat dat dan zou kunnen betekenen voor jongeren, maar ja ik ga het dan zo doen, zij die van dat woord een directeur maar dat geld dat daarvoor beschikbaar is. Ik ga het maar voor 8 uur doen en dat andere geld ga ik voorstellen dat we daarna jongerenwerker voor aanstellen, die met processen gaan starten met jongeren waardoor je dan gaat kijken op welke wijze jongeren oefenen om geld te verdienen aan hun betrokkenheid bij de wijk, is dus een van de voorbeelden die we hier hadden was die ijsbaan toen, bij de ijsbaan. Dat wilden ze eerst Wilden ze dat gewoon door door de beveiliging wilden ze door een beveiligingsbedrijf laten betalen en toen hebben wij bedacht van onze werkgroep. Hierbij gaat het beveiligen niet met de jongeren uit de buurt doen dus jongeren uit de buurt. Die hebben tegen een bepaald loon hebben

43 daar drie nachten vier nachten vijf nachten onder begeleiding van één van de leden van de werkgroep. Oudere mensen, hebben die beveiligd en hebben daar dus geld mee verdiend. Dat is de gedachte zoals hij het bedacht voor wijk bv. L: Wat ik van mensen gesproken die link legt het uit. H: Alleen spannende is nu of alle mensen blijven. Die nu ervan eten dat is het spannend en ik weet het niet gaat ontwikkelen. Plus dat geld. H: Geld is altijd het splijtzwam als de kunst is of bewoners zelf of je organisatievorm kunt bedenken. Misschien zo wijk bv. Met zo'n structuur waardoor bewoners zelf met elkaar kunnen kijken hoe ze dat doen en ook kunnen controleren maar dat levert altijd geouwehoer op. H: Dus we zal het zien. L: Dan heb ik denk ik verder geen vragen meer. Hartelijk bedankt. Het dat het wilde staan. H: Klaar ben. H: Ik wilde nog dat ik klaar was. Interview 3 Helen Hulspas & Rob Leijkdekker Transcript Interview Helen en Rob L: voor mijn scriptie, mijn hoofdvraag is how are the ideas of good citizenship shaping MMM en dus dat is de richting waar ik naar het zoeken ben en ik wil de vraag of jullie jullie eerst zelf wilden voorstellen en iets vertellen over wie jullie zijn en wat jullie doen. H: Ik begin. Mijn naam is helen hulspas. Ik ben 51 jaar. Ik woon sinds 2000 in Rotterdam. Komt oorspronkelijk uit Den Haag. Ik werk ook sinds 2001 voor de Hogeschool Rotterdam als bestuurs assistent van het College van Bestuur en eigenlijk al die tijd in Middelland, eerst in de Claes de vrieselaan en nu in de snellingstraat R: Mijn naam is rob leijdekkers Ik woon ook al heel lang hier wel ongeveer 20 jaar 25 jaar. Vanaf 19 94. Dat is ruim twintig jaar. R: Ik kom uit de kunsten en geeft les en ben docent kunstacademie. Ik doe onderzoek naar de kunst bij karat dat is het onderzoekscentrum. En ondersteun en werkt samen met kunstenaars en dat is het L: hoe zouden jullie Middelland omschrijven in het kort. H: Ik zou het omschrijven als vooral heel erg in beweging. Ik heb het in de afgelopen tien jaar zien veranderen en verandert natuurlijk nog steeds heel veel te doen. Maar ik vind het wel een fijne plek omdat ik zo ontzettend divers is en omdat er altijd beweging is. R: Ik vind het wel hoe zou ik het benoemen. Een gentrificatie voorbeeld in die zin voor dit voorbeeld. Ik vind op zich voorbeeldig, hier zate ook heel veel kunsternaars in deze omgeving echt heel veel en daarmee ging ook wat overal gebeurt dat het dan een hele stroom energie vrijkomt maar die heeft er niet helemaal toe geleid dat de oorspronkelijke bevolking op moest rotten, daar is nog ruimte voor een grote diversiteit en dat is nog steeds de kwaliteit en de voelbare kwaliteit van de wijk. L: dus er is wel gentrificatie maar het leidt niet helemaal tot uitzetting. R: Nee nee nee ik denk dat je de straten om de hoek de binnenweg een voorbeeld is dat tijdelijk voor een heel divers ondernemerschap mogelijk is. H: Maar het is één van de aantrekkingskracht hun aantrekkingskracht van deze wijk vind ik. L: er is dus zoveel veranderd. wat is iets wat opvallend is veranderd en wat is iets wat opvallend hetzelfde is gebleven in de tijd dat je hier hebt gewoond H: Ik denk dat het grootste verandering eigenlijk die wij zien is we gaan naar de Binnenweg is dat er heel veel geld is gestopt om ervoor te zorgen dat het publiek dat hier komt dat het nog diverser wordt en dat het de ondernemers die er in die straat zitten die de kans kregen om. H: Bijvoorbeeld jongere ondernemers dat er heel veel kansen werden geboden door middel van subsidie en dat startups daar konden beginnen. H: Dat heeft er wel voor gezorgd dat er heel veel leuke plekken bijkwamen die die hele wijk ook wat jonger maakt wat hipper, meer passend bij dee hele verandering in Rotterdam, en aan de andere kant H: zie je ook wel zitten maar naast een hele lange tijd dat het ook weer een beetje als het echt is het golvende beweging gaat die beweging is wel ingezet. Je ziet ook wel het ook af en toe gewoon weer terugloopt omdat

44 die subsidies op het ook aflopen en die ondernemers het dan net niet redden en dat is dan weer wel weer een belzaak of een shoarma zaak of een andere zaak voor in de plaats komt. H: Nee of ja wat zijn het Chinese winkeltjes of wat er nou eet winkeltje wat R: ik vind. een grote veranderingen vind ik wel dat er meer positiviteit in de stad is in dit deel van de stad in middelland, dat je voelt dat voorheen vooral mensen voornamelijk in nood zaten hier was ookdie hoerenstraat en dergelijke. Dat bracht zoveel onverschilligheid met zich mee, dat geen van die mensen zelf, ging echt wat het mee brengt. Echter onverschilligheid die onverschilligheid en apathie maar ook de lelijkheid en het misbruik die is van straat af om niet hetzelfde te zeggen maar wat er nog is dat zo. R: Ik vind het ongelooflijk dat er hier nog OQ en dergelijke clubs zetten waarvan je weet dat het slecht is net zoals een plek hier om de hoek. Je weet gewoon dat mensen daar misbruikt worden of dat het niet goed hebben. Het is gewoon nog steeds om de hoek. R: Terwijl we de week vinden terwijl aan de ene kant dingen mooi wordt dus mijn angsy is wel dat het cosmetisch beter is maar achter de deur weet ik niet of het per se beter is. L: En dus zijn het allemaal subsidies die er in de wijk worden gestoken en er zijn allemaal burgerinitiatieven en maatschappelijke initiatieven en groepen zijn ontstaan. Dat zijn er al heel lang maar weer eens opnieuw. L: Welke kennen jullie en welke zijn er ook dingen waar jullie zelf aan meedoen? H: krijgen we via de informatie via daria van MMM de wijk Wijk groep de wijk organisatie L: die mooier is een hulpmiddel dat volgens mij samen precies tot het beeld zou brengen. uitleg mmm H: Precies dus die ken ik maar niet echt helemaal van binnenuit. Maar ik weet dat het bestaat. Je hebt natuurlijk ook die dingen ook weer die middelland, Het maar die zegeltjes in ieder geval of die die dat geld kan wisselen om de buurt beter te maken volgens mij, Ja dat krijg je dan in de buurt en dan kun je dus met elkaar. Kun je dat inwisselen en dan kun je dus een buurtfeest houden. Dat is volgens mij een beetje gekomen vanuit het hele Opzomerproject. En kom zometeen kom ik nog wel op die naam en dat is op zich wel interessant neem de straat om zo'n beetje kopen dan stellen ze zo'n kerstbal. Dan doen ze daarvan. Toen ze ergens op een avond een gluhwein nodigen alle bewoners uit en de kindjes die morgen strikjes in de Boom hangen dat soort dingen dus op zich. Gebeurt er dat betreft ook met die initiatieven. Ja wordt er wel iets mee gedaan. L: zijn er nog anderen die je kent H: Dat is volgens mij meer rotterdam breed. Ik ben nu van de beheerder van de container. Ik ben echt een hele goeie taak krijg de sleutel om een beetje uit de overlast van het veld tegen te gaan is, de container openen en dan kan je zomaar grotere stukken erin gooien als iets zich ophoopt ofzo. Weet je dus steeds meer een beetje op de betrokkenheid van mensen L: en zoiets als huisje midden land of het wijkpaleis H: oja het wijkpaleis daar ben ik vorige week nog geweest. wat gegeten op zijn woensdagavond. Ja maar dat is ook net zo leuk als de tweede of derde keer maar ik moet wel zeggen dat vertelde ik ook aan jou dat dat wel heel opvallend was dat er voornamelijk mensen die kwamen waren echt heel veel allemaal blank maar echt allemaal blank en wit. En voornamelijk heel veel studenten en wel heel erg leuk. Het was echt heel gezellig en iedereen die gingen van eten was heel goed maar het viel me wel op dat het wel wat meer gemixt verwacht, gehoopt. R: Wat doe ik nou gek, of er nog andere dingen die je die ken niet van de wijk. Ik probeer de wijk eigenlijk zo min mogelijk met iemand. H: werkt In een andere stad. R: Dat is het niet alleen ookdat ik van informele contacten wel geniet. Wie het ook is. Dat vind ik leuk als het eensoort georganiseerde plek. nee ik ben niet zo goed in denk ik. Ik denk dat al iemand die dan het initiatief neemt en heb met dingen waar ik het. wel leuk dat iemand die initiatief neemt verder ook goed dat mensen initiatief nemen. maar wel oprecht van informeel het informele als kwaliteit L: krijgen jullie de middelland post? R: ja die krijgen wij. R: kan die ook binnen nu dat die stapel van of gekoppeld pillen technisch gezien L: lezen julleidie weleens of wordt die meteen in het vuil gegooid

45

R: zit zitten tussen de dingen die we weggooiend. We hebben geen reclame. Meestal zit hij tussen zo'n stapeltje. H: tijd niet gezien is hoe dan ook kortingsbon bij. R: Dan weet ik dat het meteen waar alles bovenop ligt iets wat ik denk. Wat heeft dit nog wel. Ik ben niet. Per Se. Ik ben hier gaan wonen zodat ik juist niet wil niet met deze uitleg. H: Dus ik vind het juist leuk. Ik vind dit leuk. H: Je het contact met de winkeliers. Kent inmiddels iedereen en niet iedereen. Heel veel van die winkeliers. Ik probeer ook de kleinere winkels te gaan om boodschappen te doen op zaterdag gewoon even een bloemetje kopen bij een niche of gewoon heel erg R: maar je bent ooksociaal H: het alleen maar omdat het van belang vindt dat ze dat ze blijven. Je kan niet overal continu kopen. Je praat met iedereen. Leuk is het nu gaat de plaats met de fiets. Fietsenwinkel weg. Jammer. Het is trouwens een onderdeel van de wijk L: Voor het aanzicht van realteertwel . L: Je hebt alle initiatieven voor participatie over initiatief maar ook op bottom up. Allemaal heel veel burgers die hun eigen verantwoordelijkheid nemen en beheert dan een afvalcontainer. Dat is ook een soort van extra verantwoordelijkheid die toch vrijwillig volledig opneemt. Hoe zou je je zien als jouw verantwoordelijkheid als burger. Als iemand van de buurt het lokaal R: wil ik mijn grootste vijand voel wat ik echt voel is de waar ik ook echt mee bezig ben. Is dat niet tot consensus. En al die mensen van die initiatieven. Participatie en consensus en consensus lijkt voor een soort democratie een fantastisch idee. Maar consensus is komt bijna altijd van degene die bepaalt dat er een consensus is dat het een partij die bepaalt dat er een consensus is klinkt dat het over twee of drie partijen eigenlijk heeft. Als we dat zo afgesproken hebben gaan we het zo doen maar moeten we ook aan tafel moesten afruimen. R: Maar vaak is het altijd van één kant en ik denk bij. Ik ben een groot voorstander van dat het conflict gaat benoemen. Dus waar zijn de verschillen werkelijk. En leer met die verschillen om te gaan. Ik heb eigenlijk een probleem met al die consensus stichtingen dus er zijn verschillen en die verschillen zijn ook niet altijd. Maar probeer eens niet op te doen alsof ze lid zijn. Dat is eigenlijk een. Daar ben ik wel actief mee om mensen te stimuleren en zeker jonge kunstenaars om het te benoemen. Ook in op lokaal niveau en niet voor het Internationaal traject in te gaan. Ook op lokaal niveau heb je juist waarde als je ook de conflicten durft te benoemen. R: Dat is een echte verantwoordelijkheid. L: Zijn. heb je dan het Idee dat zoiets als MMM dat ook veel conflicten uit de weg gaat. R: In feite neemt in die feiten de conflicten die ontstaan zijn eigenlijk hoe mensen problemen hebben met conflicten. Dus je kunt niet met het conflict omgaan en het probleem en die zijn worden dan vaak particulier ten opzichte van overheid overheid en particulieren zegt ja maar.... Je hebt de mensen die veel geld erin steken en die eisen ook gelijktijd iets op. Net zoals met de wereldbollen van iemand geld investeren . Het heeft dan ook eist die een soort marketing werking en dat geldt eindelijk ook met consensus ten opzichte van ondernemerschap. Ondernemerschap is zo heilig dat eindelijk alles richting die consensus van ondernemerschap gaat. Als je maar wat doet, terwijl daar twijfelen of dat wel zo zinvol is. Ik zou eigenlijk willen oproepen mensen denk eerst even na voordat je iets onderneemt of gewoon meer. H: Ik vind wel goed dat er gewoon veel gebeurt met ondernemers. L: Maar ik vind het eigenlijk een beetje bedenkelijk dat daar zoveel geld naartoe gaat en zoveel aandacht. Alsof je alsof alle conflicten. H: Ik zeg niet dat het allemaal opgelost wordt zeker niet, maar het is wel altijd een stijgende lijn die stuk wordt wel steeds meer L: wat zou jij dan vinden als jouw verantwoordelijkheid als burger. H: Ik vind eigenlijk gewoon dat het niet. Niet echt bakken met tijd om helemaal zit maar in een soort van participatie, helemaal in te storten. En dat is ook niet helemaal. Het ook niet helemaal in mijn karakter. Ik zal niet helemaal vol op de barricaden gaan maar bij mij is het meer een beetje koud wat meer bij mezelf ik doe wat ik kan klinkt het truttig. Dichter bij huis dat kan ook een beetje

46

R: juist goed. H: Maar ik kan wel ervan genieten dat hier zo net zoals wij hier met z'n allen met die bewoners van tuintjes bij allemaal goed met die. H: Maar dat kun je alleen maar zeker die die ik merk ook dat als ik dan contact opnemen met de gemeente. Dan weten ze dat. En als ik dan vraag je wil dit doen dan kriojg ik iemand aan de lijn. Die belde me terug netjes gaan we doen. H: heel fijn, want heel vaak dan kan je klagen en zeggen die gemeente doet niks maar ze probeerde wel iets is enorm veel en vuil overlast. We hebben die buiten beter app dat je een foto maakt of gewoon teveel afval staat naast de container voor het eigenlijk of dezelfde dag of max. 2 3. Het wordt al te veel opgehaald soms zit er wat tijd tussen maar dat werkt allemaal wel. dingen die ze doen. Ik vind wel dat het ertoe bijdraagt. Ik weet ook dat je niet in één keer alles kan oplossen. Natuurlijk moet er geprotesteerd worden tegen die vieze scharavendijkwal met die stank.Ik vind ook dat ze daar echt wat aan moeten doen L: maar dan zou je als jouw eigen verantwoordelijkheid dan misschien zien dan melden bij de gemeente dat er iets mis is en dan dat is R: ook zo voor de container en ook de container moeder L: en dan tuintjes bijhouden met z'n allen als er voldoende contact is met de straat hoort erbij? R: ja die is wel echt R: dat ze allemaal samen bezig was natuurlijk aan de renovatie. L: en er is een soort straat organisatie. H: Nee wij zijn natuurlijk één van de weinige bewoners die eigenlijk al echt grote kinderen hebben en er zijn heel veel jonge gezinnen dus die hebben natuurlijk een beetje meer de neiging om met de kinderen dingen te hebben om dingen te organiseren. Zitten we niet bij. En het hoeft ook niet want daar kunnen we niets mee. Maar ik vind dat de op kleine schaal en ik doe bij manier gewoon op het moment dat als er nood is hang ik aan de telefoon of het stuur van buiten beter appje o L: Ik zat laatst in een. Als ik een vrouw wilde observeren dan mooi land bij de taak voor iedereen maar dat had de perrons. En er was een man die de Fonteinstraat en wat mij opvalt is dat Middelland Zuid en dat is dus dit deel is gewoon niet betrokken bij mooi mooier middelland. Verder is Midland Midden-Nederland Noord wel. Er wordt van alles. Iedereen weet wat het is. Iedereen komt naar het paleis en dergelijke. H: Het is net iets te ver weg ofzo. L: en hier Leeft het niet zo. en dat ervarenjullie ook zo, ookbij buren endergelijken? H: Middelland is toch echt meer net vanaf de Klaas de Vriese laan, we zitten net een beetje aan de rand R: hier de buurt is eigenlijk De hogeschool en de witterdewit (straat) het net zo is dichterbij voor ons denk ik dan de middenlandstraat R: Binnenweg is die driehoek daarheen Of je gaat naar het park die kant op. H: Het is niet zo dat je niet in de Middellandse straat of niet. Maar Het klopt wel L: En dan heb ik het over verantwoordelijkheid dragen voor velen die hetzelfde hebben gedefinieerd ook als deel van goed burgerschap als goede burger zijn of iets anders. R: Ik zie dat toch als iets anders is dan een goede burger zijn goede burgers die zich eerst kritisch zijn durft ook te zien als de dingen niet zo goed zijn. Niet alleen maar hoopt dat het goed is dat je het bij deze nog steeds in. Ik zie veel meer als verantwoordelijkheid om mensen te motiveren onderling te motiveren om ook uit te spreken wat ze echt van belang vinden. Kijk bijvoorbeeld hier de sgravendijk wal dat het echt niet deugt terwijl het is een club voor wie dat doet H: er is ook ergens kastje geplaatst om het echt te meten R: maar die metingen zijn al talloze maar nu is er ook weer kunst. R: Het is wel duidelijk dat nog steeds smerig is maar daar heeft het iets wat is dat voor heel veel mensen iets uitmaakt.Ik ben iets gevoeliger voor burgerschap. Voor mij overstijgt iets meer van waar heb ik last van. Of heb ik interesse in beter burgerschap dan daar te zijn waar je jezelf H: met je eigen L: dus goede burger zijn is een soort van allerter, alert voor de gemeenschap voor een grotere groep

47

H: ja zijn meerdere facetten. R: maar joj bent veel mee directe en ik veel meer indirecte H: is niet alleen je straatje veegt. L: En wat zouden jullie zeggen dat de gemeente Rotterdam ziet als een goede burger voor wie iets voor de gemeente Rotterdam een goede burger hebben. R: Een harde werker nog steeds iemand die werkelijk. Denkt dat zij nog. Ik vind het best dat ze een goede pogingen ondernemen om de stad op te tillen en waar mogelijk. Maar ik denk wel dat zij nog altijd uitgaan van dat iemand als arbeider werk moet hebben. Weet ik veel wa,t ondernemen dus liefst. Misschien is dat toch een beetje een te grote verwachting omdat het over een paar decennia is dat hele beeld moet verschuiven. Ik denk dat dat zeker niet die link leggen tussen goed burgerschap en iets anders dan ondernemen of arbeider of werk. Dus dat ze dat nog. dat ze daar nog achter blijven zitten zullen hangen en dan wel ja dat koesteren ze ook ze zijn niet dom dus kunnen nadenken. Mensen zijn echt graag ondernemers en arbeiders. nog steeds, en geen mensen die alternatieven zoeken, dan is Rotterdam niet zo'n ideale plek. L: Nee? H: nee er zijn heel veel initiatieven R: alternatieve is de alternatieve levenswijze dus dat je niet werkt dat je probeert op andere manieren, het bestaan op te lossen. denkt dat hier werk boven aan staat H: maar dat is ook een landelijk doel niet alleen maar rotterdam, want dan kun je niet de stad R: Rotterdam. Ik denk dat er plekken zijn. Ik heb hier over rotterdam dus het voelt, in Breda bijvoorbeeld wemelt het van middenstanders ook wel ondernemers maar weet nietof dat in Rotterdam hetzelfde is . Ik zie niet, ik zie echt veel meer die mengeling tussen allerlei onderderlingen, tussen die, als je niet deugt als ondernemer toch nog goed, H: ja je wordt opgeroepen tot ondernemerschap met speciale loketten kamer van koophandel, gemeenten begeleidt. wordt welecht gepampert in die zin. R: Ik denk wel dat ze ook goed burgerschap vinden dat bijdraagt aan het verbeteren van de stad. Dat voelt dat je daartoe uitgenodigd kunt worden en dat je ze net zoals jij bent namelijk een van de of R: dat je echt voelt dat dat inderdaad ook een verantwoordelijkheid neemt. Ja dat L: vind je dat een goede zaak? Niet dat je denkt dat is de verantwoordelijkheid van de gemeente. waarom willen ze dat wij die verantwoordelijkheid nemen. R: Ik door de uitspraak rotzooi op straat gooien. We zijn nu ongeveer een half jaar zorg van de overheid, daar kan ik niks tegen inbrengen. Ik zie het als ik zie dat anders, ook al op straat met het idee dat iemand anders het wel overweegt met een auto niet dubbel parkeren. Het is dus een beetje bewust bent zich gemeenschappelijk een stap goed maakt. R: Dus dat beeld. Dat is wat ik met die onverschilligheid bedoeld, echt niet bijdraagt. Alleen maar trekt aan zo'n stad en de mogelijkheden van een stad. Maar toch vind ik het dat die in een stad dat het positief dat positieve kan ervoor zorgen dat mensen die niet op die manier willen bijdragen dat die buiten de boot vallen.Dat is eindelijk waar ik vind dat een blinde vlek ligt en R: dat ik me dan wat milder dan dat brengt. L: de blinde vlek brengt me wel mooi naar de volgende vraag bij MMM is het idee dat, De gemeente heeft al geld vrijgemaakt, de gemeenschap de mensen die zich daartoe geroepen voelen vergaderen, gaan plekken verzinnen waar dat geld ingestoken moet worden. Het is ongelooflijk veel macht ligt er bij de bewoners van middelland maar alleen de burgers die meedoen aan de MMM. Dus op die manier krijgt krijgen de betrokken bewoners veel meer macht maar ook veel meer verantwoordelijkheid over de wijk. En dat gaat natuurlijk beïnvloedt dat de hele wijk. En dat is wel iets waar de gemeente toch bewust op stuurt. H: Ook om het een beetje van hunzelf af te schuiven L: dat weet ik niet, maar dat is iets wat jij zegt dan is dat goed of is dat. R: Ik vind dat juist heel goed dat die gemeente dat niet doet. Elke gemeente is veel en veel te gevoelig voor algemene marketing overwegingen en ook esthetische marketing dus je doet iets met het idee dat het al bij voorbaat een soort. Je weet hoe het eruit gaat zien als je gaat denken. Komt dit nieuws de hele gentrificatie. Je weet precies hoe die eruit zien. urban Dan weet je de hele tijd. Dan weet je ongeveer hoe het eruit ziet. Wat

48 zijn vast hele goede koffie in alle soorten en de hele esthetiek van zo'n plek. Die kennen we al. kennen we ook in groot formaat door, Rotterdam Zuid genoemd is dat weet wel wat de esthetiek is die is opgelegd, als het enige mogelijkheid is dat je uit zo'n mmm alternatief kunt ontwikkelen die niet per se meegaat maar daar van afwijken. Of vanuit een ander vertrekpunt Dit doen, dan is het beter dan dat een comissie van de overheid dat doet altijd mee. Een voorbeeld is dat een van mijn studenten doet iets voor mooi mooi land die graag iets met kunst doen in MMM. Die gelegenheid heeft hij via zijn stage en heeft hij de gelegenheid om over na te denken. Dat gaat ook over betrokkenheid met kunst in de publieke ruimte. Dus hij voelt zich daarin ook gewoon uitgenodigd. Tegelijkertijd heb ik liever dat hij, mensen hij met nieuwe ideeën en afwijkende ideeën komt dan dat we nog een keer mtrdv of eenof ander studio vragen via de gemeente om te bedenken H: met het risico dat het misschien iets is wat niet zo heel veel levert of wat misschien leuk wat zo mooi is maar toch is juist.

49